E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
Dr.Jur. Korab R. Sejdiu dhe Mr.Sc. Vjosa Osmani
E DREJTA EKONOMIKE HYRJE: E drejta ekonomike përfshinë kryesisht atë që në botë quhet e drejtë tregtare, duke inkorporuar edhe pozitën juridike të subjekteve ekonomike. Kjo është një degë komplekse juridike, që merret me pozitën juridike të subjekteve ekonomike dhe me afarizmin e tyre juridik në treg. Me transformimin në ekonomi të tregut, Republika e Kosovës ka ndërmarrë masa të përshpejtuara për zhvillimin e legjislacionit legjislacionit që përkrah dhe rregullon afarizmin afarizmin në Kosovë. Duke pasur parasysh nevojën për një zhvillim sa më të shpejtë ekonomik të Republikës së Kosovës, institucionet e Republikës së Kosovës dhe palët e tjera të interesit kanë investuar burime të mëdha në implementimin e legjislacionit ekonomik, që ende është një sfidë e përditshme në afarizmin kosovar. Siç u cek, një mori ligjesh ekonomike veç janë në fuqi në Kosovë që aplikohen në marrëdhëniet afariste të subjekteve subjekteve ekonomike. Mirëpo, duhet pasur kujdes sepse ka edhe disa burime tjera tjera legjislative që duhet konsultuar gjatë ushtrimit së profesionit si jurist i së drejtës ekonomike. Burimet që duhet konsideruar janë:
Ligjet e miratuara nga Kuvendi i Kosovës dhe të dekretuara nga Përfaqësuesi Special Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së (para hyrjes në fuqi të Kushtetutës së Republikës së Kosovës) apo nga Presidenti i Republikës së Kosovës (pas hyrjes në fuqi të Kushtetutës së Republikës së Kosovës);
Aktet nënligjore të miratuara nga institucionet e ndryshme kompetente të Republikës së Kosovës;
Rregulloret dhe Udhëzimet Administrative të Misionit të OKB- së në Kosovë (“UNMIK”);
Në mungesë të ligjeve të Kosovës dhe UNMIK-ut, ligjet jo diskriminuese të ish-Jugosllavisë që ende kanë zbatueshmëri; Marrëveshjet dhe Konventat Ndërkombëtare të ratifikuara nga Republika e Kosovës.
Vlen të ceket se në rastet e kontesteve kontraktuese, së pari duhet vështruar kontratën për ta vërtetuar nëse kontrata e cek ligjin të cilin duhet aplikuar. Një pjesë e kornizës ligjore që mbulon sferën e së drejtës ekonomike do të diskutohet në këtë pjesë të doracakut. Pra në vijim mund të gjeni aspektet elementare të së drejtës ekonomike.
SHOQËRITË TREGTARE Ligji për Shoqëritë Tregtare është ligji elementar mbi të cilin ndërtohet e drejta ekonomike.1 Ligji ne fjalë është bazament i zhvillimit të kornizës ligjore ekonomike. Pavarësisht nga disa të meta,
1
Ligji për Shoqëritë Tregtare, 2007/02-L123.
1
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Ligji për Shoqëritë Tregtare është i hartuar mirë dhe përfshinë në mënyre të detajuar çdo aspekt që ka të bëjë me shoqëritë tregtare, duke inkuadruar aty edhe funksionet e Zyrës së Regjistrimit.
I.
Përkufizimi dhe Llojet e shoqërive tregtare
Në Republikën e Kosovës Kosovës ekziston mundësia e organizimit organizimit të afarizmit në pesë mënyra: (i) ndërmarrja individuale; (ii) shoqëria kolektive; (iii) shoqëria komandite; (iv) shoqëria me përgjegjësi të kufizuar; dhe (v) shoqëria aksionare. aksionare. Ti diskutojmë me radhë:
i. Ndërmarrja Individuale Ndërmarrja Individuale (NI) është një lloj i shoqërisë tregtare e cila juridikisht nuk ekziston ndaras nga pronari i saj. Ndërmarrje Individuale thjeshtë do të thotë që një person që ushtron veprimtari afariste në emrin e vet dhe për të ekziston vetëm një pronar. NI-a nuk është person juridik! Pavarësisht nga kjo, Ligji për Shoqëritë Tregtare parasheh që ajo mund të lidhë kontratë, të posedojë pronë, të ngre padi dhe të paditet, në emrin e saj apo të pronarit (ose të dyve). Meqenëse NI juridikisht nuk mund të ekzistojë ndaras nga pronari i saj, pala e vërtetë në këto procedura dhe gjykime mbetet pronari. Përgjegjësia dhe Prona: Personi i cili ushtron një veprimtari afariste, de jure ose de facto, përmes një Ndërmarrje Individuale ka përgjegjësi të pakufizuara personale për të gjitha borxhet dhe detyrimet tjera që të NI- së, ose të cilat i imponohen me Ligj ose me kontratë. Përgjegjësia është e pakufizuar dhe përfshinë edhe pronën dhe pasuritë të çfarëdo lloji të cilat në mënyrë të drejtpërdrejt ose tërthorazi janë në pronësi të pronarit të ndërmarrjes, pa marrë parasysh se a shfrytëzohet prona ose pasuritë në fjalë për qëllime afariste, personale, apo familjare. Përveç ne disa raste specifike, kjo përgjegjësi e plotë nuk mund të kufizohet në asnjë mënyrë. Si rrjedhojë, përgjegjësia e kufizuar të cilën e gëzojnë korporatat nuk vlen për NI. ii. Shoqëria Kolektive Kolektive (“SHKL”)
Ortakëria definohet thjeshtë si kontratë, përmes së cilës dy apo më shumë persona (pronare) pajtohen të kombinojnë asetet apo fuqinë punëtore me qëllim të realizimit të përfitimit të përbashkët. Sipas Ligjit për Shoqëritë Tregtare, një SHKL mund të formohet në dy mënyra. E para, personi mund të formoj SHKL me anë të regjistrimit. Së dyti, SHKL mund të themelohet përmes veprimit të Ligjit, që nënkupton se nga pikëpamja ligjore, nëse dy apo më shumë persona dhe/ose shoqëri bashkëpunojnë në ushtrimin e veprimtarisë afariste, pa marrë parasysh nëse ky lloj bashkëpunimi bazohet në një kontratë me shkrim ose marrëveshje gojore ose mirëkuptim, atëherë ky bashkëpunim vlerësohet të jetë SHKL. Duhet te theksohet se SHKL nuk është person juridik! Megjithatë, ajo ka të drejtë të kontraktoj, ketë pronë, të padis apo të paditet në emër të saj. Dy pasojat kryesore të lejimit të personalitetit të ndare janë se ortakëritë do të jenë në gjendje të bëhet ortak në një ortakëri tjetër. 2
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Përgjegjësia: Secili ortak i SHKL është përgjegjës bashkërisht dhe personalisht për të gjitha borxhet dhe detyrimet e tjera të SHKL; dhe kjo përgjegjësi është e pakufizuar. Përgjegjësia shtrihen në tërë pronën personale dhe asetet të cilat janë në pronësi të drejtpërdrejtë ose të tërthortë të ortakëve të përgjithshëm. Përveç nëse është rënë në pajtim p ajtim ndryshe nga ortakët, ortaku i përgjithshëm i cili jep dorëheqjen ose përndryshe largohet nga SHKL, mbetet përgjegjës ndaj palëve të treta për të gjitha borxhet dhe detyrimet e shoqërisë, të bëra para datës në të cilën ai jep dorëheqje ose përndryshe largohet nga SHKL. Përgjegjësia ndërmjet ortakëve të përgjithshëm rregullohet nga marrëveshja për SHKL, nëse ekziston. Roli, të Drejtat dhe Detyrimet e Ortakëve të Përgjithshëm në një SHKL: Të gjitha veprimet e ortakëve të përgjithshëm ne emër te SHKL-se, të cilat duket se bëhen me qëllim të zhvillimit të veprimtarisë normale dhe të zakonshme afariste të SHKL janë të detyrueshme për SHKL dhe ortakët tjerë të përgjithshëm. Kjo nënkupton se veprimi i një ortaku konsiderohet veprim të të gjithë ortakëve të tjerë! Ka një përjashtim për këtë rregull, në rastet kur (i) ortaku ortaku i përgjithshëm nuk është i autorizuar të veprojë në emër të SHKL; dhe (ii) pala e tretë më të cilën punonte ortaku ishte në njohuri se ortakut i mungon autorizimi i tillë. Të drejtat dhe detyrimet reciproke të ortakëve: Janë disa detyrime, të cilat pa marrë parasysh a ka marrëveshje për SHKL apo jo, ortakët e përgjithshëm të SHKL i kanë ndaj njëri tjetrit si anëtarë të së njëjtës shoqëri tregtare:
Të shkëmbejë të dhënat financiare dhe të gjitha të dhënat e tjera lidhur me veprimtarinë e SHKL
Te ruaje mirëbesimin dhe informatat konfidenciale për veprimtarinë afariste te SHKL
Të veprojë gjithmonë në mirëbesim, për interesin më të mirë të SHKL në çështjet që kanë të bëjnë me veprimtaritë afariste
T’i shër bejë vetëm interesit të SHKL gjatë përfshirjes në një veprimtari ose transaksion në të cilin
ortaku i përgjithshëm ka një interes personal
Parimet e Qeverisjes dhe Menaxhimit të SHKL: Përveç nëse rregullohet ndryshe me marrëveshje, në SHKL të gjitha të drejtat e votimit dhe menaxhimit të ortakëve të përgjithshëm në S HKL janë të barabarta. Prona e SHKL: SHKL mund të posedojë pronë, që konsiderohet të jenë të gjitha paratë e gatshme ose prona tjetër e cila (i) është dhënë si kontribut nga një ortak i përgjithshëm në SHKL; (ii) fituar me asetet e SHKL-së ose si rrjedhojë e veprimtarisë afariste; dhe (iii) fituar në emër të SHKL ose në emrin e njërit nga ortakët e përgjithshëm në të mirë të SHKL. Tërheqja e Ortakëve të Përgjithshëm: Zakonisht, tërheqja e një ortaku do të thotë se shoqëria duhet të shpërbëhet. Mirëpo, shpërbërja e shoqërisë për shkak të tërheqjes së një ortaku në shumicën e rasteve mund të shmanget nëpërmes marrëveshjes se SHKL-se. Bazat për Shpërbërjen ose Likuidimin e SHKL: Shpërbërja është proces përmes të cilit shoqëria, në këtë rast SHKL, mbyllet dhe asetet dhe prona e kësaj shoqërie, nëse ka, rishpërndahet. Shpërbërjet mund të jenë të vullnetshme ose të detyrueshme. 3
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Nëse marrëveshja për SHKL nuk e rregullon ndryshe, SHKL shpërbëhet për shkak të:
Vdekjes së një ortaku;
Shpërbërjes së njërit prej ortakëve të përgjithshëm që është shoqëri tregtare ose shoqëri tjetër;
Tërheqja ose përjashtimi i njërit prej ortakëve;
Skadimi i afatit të SHKL, nëse ka;
Kur veprimtaria kryesore tregtare, për të cilën është formuar
SHKL, bëhet e paligjshme
Shpërbërja e SHKL nuk i cenon të drejtat e palëve të treta kundër SHKL ose kundër ortakëve të përgjithshëm. Gjithashtu, shpërbërja nuk i prek të drejtat e ortakëve të tjerë kundër njëri tjetrit.
iii. Shoqëria Komandite Shoqëria Komandite (“SHKM”) është formë e ortakërisë që përveç një ose më shumë ortakëve të përgjithshëm ka edhe një ose më shumë ortakë të kufizuar që bashkëpunojnë me qëllim të ushtrimit të veprimtarisë afariste fitimprurëse si bashkëpronarë. Ortakët e përgjithshëm, në të gjitha aspektet kryesore, janë juridikisht në të njëjtën pozitë sikurse ortakët e një Sh.K.L. Sidoqoftë, ortakët e kufizuar, njëlloj sikurse aksionarët e një korporate, kanë përgjegjësi të kufizuar dhe nuk kanë kompetenca menaxhuese. Shoqëria komandite nuk është person juridik. Pavarësisht nga kjo, ajo mund të lidhë kontratë, të posedojë pronë, të ushtrojë padi dhe të paditet në emrin e saj. Cilido person ose shoqëri tregtare mund të jetë ortak i përgjithshëm ose i kufizuar i shoqërisë komandite. Përgjegjësia: Në një SHKM, ortaku i përgjithshëm është bashkërisht dhe personalisht, pa kurrfarë kufizimi, përgjegjës për borxhet dhe detyrimet e shoqërisë komandite. Në anën tjetër, ortaku i kufizuar nuk është përgjegjës për borxhet ose detyrimet e tjera të shoqërisë komandite. Themelimi: SHKM themelohet pas regjistrimit të Memorandumit ne Zyrën e Regjistrimit (dokumenti themeltar), i cili duhet të përmbajë një mori informatash. Gjithashtu, çdo Shoqëri Komandite është e detyruar ta ketë një Marrëveshje të SHKM-së. Kjo marrëveshje është dokument ligjor i cili rregullon çështjet e brendshme ndërmjet ortakëve të kufizuar dhe atyre të përgjithshëm. Secili ortak i Shoqërisë Komandite është i detyruar ta zbatojë marrëveshjen në fjalë dhe të theksojë në të nëse ky ortak është i përgjithshëm apo i kufizuar. Marrëveshja e SHKM-së duhet të përmbajë së paku:
Dispozita që rregullojnë menaxhimin e shoqërisë komandite dhe veprimtarinë e saj afariste; Dispozita që rregullojnë të gjitha çështjet e tjera të cilat ortakët dëshirojnë ti përfshijnë në marrëveshje Kontributet e Ortakëve të Kufizuar: Secili ortak i kufizuar duhet të paguaj ose të dorëzojë në tërësi kontributin e tij në kohën e regjistrimit të memorandumit të SHKM-së në Zyrën e Regjistrimit.
Kufizimet dhe Përgjegjësia e Ortakëve të Kufizuar: Edhe pse SHKM nuk është person juridik, ajo mund të hyjë në marrëveshje dhe të detyrohet nga ato. Megjithatë, vetëm ortaku i përgjithshëm (person ose shoqëri) ka autorizim të veprojë në emër të ShKM, ose t’i krijo jë asaj detyrime. Thënë 4
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) ndryshe, ortaku i kufizuar nuk ka kurrfarë autorizimi të veprojë në emër të ShKM, ose t’i krijojë detyrime asaj. Nëse një ortak i kufizuar përfshihet në një transaksion në emër të ShKM, transaksioni i tillë është i detyrueshëm vetëm nëse një ortak i përgjithshëm formalisht dhe me shkrim e miraton transaksionin e tillë. Kufizimet mbi Kontrollimin dhe Menaxhimin: Ortaku i kufizuar nuk mund të merr pjesë në kontrollimin ose menaxhimin e veprimtarisë afariste ose aktiviteteve të shoqërisë komandite. Megjithatë, shprehimisht është përcaktuar se aktivitetet në vijim nuk përbëjnë shkelje të ndalesës së sipër cekur:
Nëse është punëtor ose kontraktues i shoqërisë komandite ose i një ortaku të përgjithshëm;
Nëse është ortak, pronar, menaxher, aksionar, drejtor ose zyrtarë i një ortaku të përgjithshëm i cili është shoqëri tregtare;
Nëse voton për miratimin e një ndryshimi ose plotësimit të memorandumit ose marrëveshjes së shoqërisë komandite, nëse ortaku i kufizuar ka të drejtë vote për miratimin e këtyre ndryshimeve dhe plotësimeve; Nëse voton për shpërbërjen ose jo të shoqërisë komandite, nëse ortaku i kufizuar ka të drejtë vote mbi këtë çështje, ose
Nëse ndërmerr masa për zbatimin (ekzekutimin) ose mbrojtjen e të drejtave të ortakëve të kufizuar
Nëse ortakët e kufizuar marrin pjesë në kontrollimin dhe menaxhimin e veprimtarisë tregtare ose aktiviteteve të SHKM, ata do të jenë përgjegjës për të gjitha borxhet dhe detyrimet tjera të shoqërisë komandite në shkallë të njëjtë sikurse ortakët e përgjithshëm. Bartja e Interesit në SHKM: Në rast se nuk është përcaktuar me Marrëveshje, atëherë ortaku i kufizuar mund ta bëjë bartjen (transferin) e interesit të tij në shoqërinë komandite vetëm pas dhënies së pëlqimit nga të gjithë ortakët e përgjithshëm. Bartja e interesit në shoqërinë komandite përfshin edhe bartjen e të gjitha të drejtave dhe detyrimeve të ortakut të kufizuar. Edhe një çështje e cila rregullohet në masë të madhe nga Marrëveshja e SHKM, është bartja e interesit të SHKM në rast të vdekjes së një ortaku të kufizuar. Nëse nuk është përcaktuar me Marrëveshje, atëherë me vdekjen e ortakut të kufizuar, i cili është person fizik, interesi i tij në shoqërinë komandite kalon te trashëgimtarët e tij/saj ligjor. Në rast të shpërbërjes ose likuidimit të një ortaku të kufizuar i cili është shoqëri tregtare, interesi i ortakut në fjalë në shoqërinë komandite bartet në përputhje me ligjin sipas të cilit bëhet shpërbërja e shoqërisë së tillë. Pranimi i Ortakëve të Përgjithshëm Plotësues: Nëse marrëveshja e SHKM nuk i përcakton kushtet dhe procedurat në fjalë, atëherë pranimi i ortakëve të përgjithshëm plotësues bëhet vetëm pas dhënies së pëlqimit me shkrim nga të gjithë ortakët e përgjithshëm dhe të kufizuar. Fitimet dhe Humbjet: Përveç nëse është përcaktuar ndryshe në marrëveshjen e SHKM -së, fitimet do të shpërndahet dhe humbjet do të ndahen njëlloj ndërmjet ortakëve të përgjithshëm dhe të kufizuar, në bazë të vlerës së kontributeve të tyre përkatëse. Tërheqja e Ortakut të Kufizuar: Nëse nuk është përcaktuar me marrëveshjen e SHKM-së, atëherë ortaku i kufizuar mund të tërhiqet nga SHKM pas dorëzimit të një njoftimi me shkrim të gjithë 5
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) ortakëve të përgjithshëm brenda një afati prej jo më pak se nëntëdhjetë (90) ditësh para kohës së tërheqjes. Me këtë rast, ortaku i cili tërhiqet ka të drejtë në ndarje e cila është e barasvlershme me interesin e tij në SHKM. Në përgjithësi, tërheqja e një ortaku të kufizuar nuk e detyron SHKM të shpërbëhet. Mirëpo, SHKM duhet të shpërbëhet nëse tërheqja e ortakut të kufizuar e lë SHKM pa asnjë ortak të kufizuar. Shpërbërja dhe Përmbyllja e Veprimtarisë: SHKM mund të vazhdojë të ekzistojë përderisa ajo përbëhet nga së paku një ortak i përgjithshëm dhe së paku një ortak i kufizuar. Përveç nëse është përcaktuar ndryshe në marrëveshjen e SHKM, ortaku i kufizuar nuk është i autorizuar ta bëjë shpërbërjen e shoqërisë komandite. Përveç nëse është përcaktuar ndryshe në marrëveshjen e shoqërisë komandite, gjatë likuidimit të aseteve të shoqërisë komandite, neto asetet e shoqërisë komandite u shpërndahet në mënyrë të barabartë ortakëve të kufizuar dhe atyre të përgjithshëm. SHKM e ndërprenë veprimtarinë afariste dhe duhet të shpërbëhet, për këto shkaqe:
Skadimi i afatit ose kohëzgjatjes së shoqërisë komandite, nëse afati ose kohëzgjatja ekzistojnë; Në rast të ndonjë ngjarje tjetër të specifikuar në memorandumin ose marrëveshjen e shoqërisë komandite, si ngjarje që kërkon shpërbërjen e shoqërisë komandite; Pa një vendimi të ortakëve për shpërbërjen e shoqërisë, në përputhje me marrëveshjen e shoqërisë komandite; Pas nxjerrjes dhe dorëzimit nga udhëheqësi i zyrës së Regjistrimit, të njoftimit për çregjistrimin e shoqërisë komandite
Nxjerrja e një vendimi gjyqësor për shpërbërjen shoqërisë komandite, ose
Pas një vendimi të gjykatës për falimentim, në bazë të ligjit mbi falimentimin me të cilin shoqëria komandite shpallet e falimentuar dhe kërkohet shpërbërja e saj.
iv. Shoqëria me Përgjegjësi të Kufizuar Shoqëria me Përgjegjësi të Kufizuar (“SH.P.K.”) është strukturë relativisht e re e organizi mit e cila lejohet me ligj. Është formë e organizimit e cila u ofron përgjegjësi të kufizuar të gjithë pronarëve të saj. SH.P.K është e ngjashme me korporatën dhe shpesh është formë më fleksibile e pronësisë, sidomos për shoqëritë më të vogla, të cilat kanë numër të kufizuar të pronarëve SH.P.K. janë të njohura, sepse, ashtu si me korporatat, pronarët kanë përgjegjësi personale të kufizuar për borxhet dhe veprimet e SHPK-së. Veçori tjera të SH.P.K-së i ngjasojnë me shumë një ortakërie, e cila lejon fleksibilitet në menaxhim dhe përfitim nga tatimi i kanalizuar. Parimet e Përgjithshme të SH.P.K.: SH.P.K. është person juridik dhe ka personalitet juridik të ndarë nga pronarët e saj. Kjo do të thotë se SH.P.K. ndër të tjera ka kompetenca për të ushtruar padi ose për të qenë e paditur; të lidh kontrata; të huazojë të holla dhe t’u nënshtrohet borxheve dhe detyrimeve tjera; të votojë, shesë ose në mënyrë tjetër të disponojë me aksionin ose interesin tjetër në një shoqëri tjetër tregtare, përveç ndërmarrjes individuale; dhe të zgjedhë ose emërojë menaxherët, punonjësit dhe agjentët e shoqërisë dhe të përcaktojë detyrat dhe kompensimin e tyre. 6
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Kur organizohet në këtë mënyrë, pasuria e SH.P.K. nuk është në bashkëpronësi nga pronarët e SH.P.K. Pronësia e aseteve të SH.P.K. ndahet në njësi, të cilat shpesh quhen aksione (ngjashëm sikur me aksionet e një korporate). Pronësia mbi asetet e SH.P.K. është interes personal dhe mund të bartet, varësisht prej kufizimeve në fuqi në bazë të Ligjit ose marrëveshjes për shoqërinë. SH.P.K. mund të ketë një apo më shumë persona fizik ose juridik si pronarë. Kapitali themeltar i SH.P.K.: Kapitali themeltar për SH.P.K. është së paku 1000 euro, dhe duhet t’i paguhet plotësisht shoqërisë brenda 14 ditëve pas ditës së regjistrimit. SH.P.K. nuk mund të ushtroj veprimtari afariste pa e bërë pagesën e plotë të kapitalit. Përgjegjësia: SH.P.K. është përgjegjëse për të gjitha borxhet e saj dhe detyrimet tjera me tërë asetet duke përfshirë edhe kapitalin themeltar. Megjithatë, përgjegjësia nuk shtrihet në asetet p ersonale të pronarëve të saj, d.m.th., pronarët nuk janë përgjegjës personalisht për borxhet dhe detyrimet e SH.P.K.. Themelimi: Statuti i SHPK-së është dokumenti themelues dhe konstituiv i SH.P.K.. SH.P.K. krijohet pas regjistrimit të statutit të saj në Zyrën e Regjistrimit. Çdo ndryshim i statutit bëhet përmes ndryshimit dhe plotësimit të statutit, i cili ekziston në dosjen në Zyrën e Regjistrimit. Çdo SH.P.K. duhet të ketë edhe një marrëveshje të nënshkruar nga pronarët, e cila rregullon qeverisjen, menaxhimin dhe funksionimin e shoqërisë. Marrëveshje mund të jetë dokumenti më i rëndësishëm për tërë shoqërinë, sepse krijon kornizën në bazë të të cilës formohet SH.P.K. Marrëveshja për SH.P.K. rregullon pjesën më të madhe të marrëdhënieve të brendshme ndërmjet pronarëve të SH.P.K. Megjithatë, duhet te kihet parasysh se marrëveshja nuk mund të kufizojë të drejtat e palëve të treta. Janë disa dispozita të cilat Marrëveshja për SH.P.K. duhet t’i ketë, dhe disa të tjera të cilat janë të ndaluara. Dispozitat të cilat marrëveshja për SH.P.K. duhet t’i ketë (së paku) janë:
Se shoqëria do të menaxhohet nga një ose më shumë Drejtorë Menaxhues; Rregullat specifike në lidhje me kohën, vendin, qëllimin ose procedurën e votimit në mbledhjet e pronarëve; Specifikimet lidhur me kategoritë e pronarëve dhe të drejtat e tyre të votimit (ose mos votimit), preferencat e likuidimit, si dhe preferenca tjera;
Përcaktimin e votave dhe aksioneve të pronarëve (nëse do të bëhet në bazë të kapitalit, ose ne ndonjë mënyrë tjetër); Listën e veprimeve të cilat kërkojnë shumicën absolute, ose ato të cilat mund të merren nga Drejtori Menaxhues, pa votim të pronarëve;
Mënyrën e zgjidhjes së çështjeve kur pronarët nuk mund të arrijnë marrëveshjen/të marrin vendimin;
Të drejtat e pronarëve për t’ua shituar interesat e tyre një ose më shum ë pronarë tjerë në bazë të kushteve të dakorduara paraprakisht;
Se disa menaxher të caktuar do kenë tituj, detyra dhe autorizime specifike, dhe / ose
Rregullat për rregullimin e bartjes së interesit pronësor në pajtim me këtë Ligj.
Marrëveshja për SH.P.K. nuk mund të: 7
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
Jetë ne Kundërshtim me Statutin e SH.P.K-së;
Kufizojë të drejtat e pronarëve për marrjen e informacionit ose për qasjen në të;
Kufizojë ose eliminojë detyrimet për kujdes, mirëbesim, besnikëri dhe jo konkurrencë;
Eliminojë ose zvogëlojë (i) kufizimet lidhur me shpërndarjet për pronarët sipas nenit 93; ose (ii) përgjegjësinë personale për
shkeljen e kufizimeve të parapara në nenin 94;
Kufizojë ose eliminojë të drejtat e palëve të treta;
Kufizojë ose eliminojë kërkesat qe dalin nga ky Ligj.
Në rast të konfliktit ndërmjet statutit dhe marrëveshjes së SH.P.K., statuti mbizotëron dhe Marrëveshja për SH.P.K. duhet të ndryshohet që të përmirësohet mospërputhja. Dokumentet e SH.P.K. dhe Qasja në To: Çdo SH.P.K. duhet të mbajë në zyrën e saj të regjistruar ose në vendin kryesor në të cilin ushtron veprimtarinë afariste një mori dokumentesh që parashihen me ligj. Dokumentet e shoqërisë duhet të jetë në dispozicion për inspektim dhe kopjim nga pronarët e SH.P.K. gjatë tërë kohës. Kontributet e Pronarëve: Kontributi i një pronari në shoqërinë me përgjegjësi të kufizuar në këmbim të interesit pronësor, mund të bëhet në (i) të holla, (ii) pronë tjetër të vlefshme, materiale ose jo-materiale ose (iii) me punë ose shërbime tashmë të kryera për shoqërinë. Premtimi për kryerjen e punëve ose shërbimeve në të ardhmen nuk konsiderohet si kontribut i vlefshëm dhe nuk këmbehet me interesa pronësore. Shpërndarja tek Pronarët: SH.P.K. mund të bëjë një shpërndarje për pronarët e saj në çdo kohë me miratimin unanim të pronarëve ose siç parashihet me Marrëveshjen e SHPK-së. Përveç nëse është përcaktuar ndryshe në Marrëveshjen për SH.P.K., çdo shpërndarje për pronarët, duhet të jetë e barabartë për të gjithë. SH.P.K. nuk mund të bëjë shpërndarje, nëse kjo shpërndarje bënë që asetet e kompanisë të jenë më të vogla se detyrimet e saj, ose nëse SH.P.K. nuk është në gjendje të mbulojë borxhet dhe detyrimet gjersa ato matarohen. Bartja e Pronësisë: Pronësia në SH.P.K. mund të bartet ne mënyrë të lirë, përveç nëse është e kufizuar me Marrëveshjen për SHPK. Sa i përket bartjes, neni 98.2 i këtij ligji kërkon gjuhën specifike që është e domosdoshme për të zbatuar kufizimin e bartjes, i cili kërkon ofertën e parë të shoqërisë çdoherë kur pronari dëshiron të bart interesin e tij ose saj. Pranuesi e zotëron interesin pronësor nëse të gjithë pronarët (ose përqindja e pronarëve, siç rregullohet me Marrëveshje për SH.P.K.) i lejojnë atij apo asaj të bëhet pronar dhe pranuesi pajtohet me shkrim të detyrohet nga Marrëveshja për SHPK. Përveç nëse caktohet ndryshe me Marrëveshjen për SH.P.K., pranuesi është përgjegjës për detyrimet e bartësit për dhënien e kontributeve dhe për të kthyer kontributet e ndaluara, përveç nëse pranuesi nuk e ka ditur (dhe nuk ka mundur të informohet) për ato përgjegjësi kur ai është bërë pronar. Pronari bartës mbetet përgjegjës ndaj shoqërisë për detyrimet që janë mbledhur para bartjes. Pronari, i cili dëshiron të bart interesin e tij, duhet të informojë shoqërinë, përndryshe bartja nuk 8
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) është e vlefshme. Pronësia mbi një pjesë ose mbi tërë SH.P.K. përfundon:
Pas vdekjes së personit ose shpërbërjes së shoqërisë;
Pas tërheqjes vullnetare të personit ose shoqërisë;
Pas përjashtimit të personit ose shoqërisë;
Personi ose shoqëria bëhen debitor në falimentim;
Personi ose shoqëria pushojnë të kenë një interes pronësor në shoqëri, ose
Raste të tjera të cilat janë përcaktuar në marrëveshjen e shoqërisë të cilat kërkojnë përfundimin e pronësisë së një pronari ose shoqërie.
Tërheqja ose përjashtimi : Pronarët e SH.P.K. mund të tërhiqen nga SH.P.K. pas dorëzimit të
njoftimit me shkrim shoqërisë dhe të gjithë pronarëve tjerë, ose përmes procedurave të përmendura në Marrëveshjen për SH.P.K. Në përgjithësi, Marrëveshja për SH.P.K. përcakton kushtet, procedurat dhe pasojat e tërheqjes apo përjashtimit. Kjo marrëveshje madje mund të ndalojë edhe tërheqjen e interesit ose bartjen e tij. Pavarësisht nga Marrëveshja për SHPK gjykata mund ta lejon një pronar të tërhiqet apo mund ta lejon SHPK-në që ta përjashton një pronar. Pasi të pushojë së qeni pronar, ish pronari ka të drejtë të pranojë brenda nëntëdhjetë (90)ditëve: (i) çfarëdo pagese ose shpërndarje në të cilën ka të drejtë pjesëmarrje sipas marrëveshjes për SH.P.K.; dhe (ii) nëse nuk është e përcaktuar në marrëveshjen për SH.P.K., vlerën e drejtë të interesit të tij pronësor. Shumës që duhet të paguhet, i zvogëlohet shuma e dëmeve të shkaktuara nga tërheqja ose përjashtimi. Vlera e shpërndarjes që i jepet një pronari që tërhiqet bëhet në bazë të vlerës së drejtë të tregut. Qeverisja dhe Menaxhimi : Në përgjithësi, të drejtat e votimit të pronarëve rregullohen nga
Marrëveshja për SH.P.K. Megjithatë, nëse nuk bëhet marrëveshje e tillë, atëherë të drejtat e votimit të pronarëve janë të barabarta. Megjithëse ka disa çështje të cilat duhet të vendosen me votë unanime, shumica e çështjeve vendosen me shumicë të votave. Marrëveshja për SH.P.K. mund të vendosë kërkesa më të larta apo më të ulëta të votimit kur vendoset për çështje specifike, mirëpo keni parasysh se për disa çështje specifike kërkohet vota unanime e pronarëve. Veprimet pa mbajtjen e mbledhjes : Pronarët mund të marrin vendim, për të cilin kërkohet
votimi, edhe pa mbajtjen e mbledhjes nëse (i) secili pronar njoftohet me shkrim mbi vendimin e propozuar; dhe (ii) secili pronar ka në dispozicion së paku tri ditë pune pas pranimit të njoftimit për të paraqitur votën e tij ose saj me shkrim. Emërimi dhe shkarkimi i drejtorëve menaxhues : Pronarët duhet të votojnë dhe emërojnë një
ose më shume Drejtor Menaxhues (DM) të SHPK. DM mund mirëpo nuk ka nevojë të jetë njëri nga pronarët, por duhet të jetë person fizik. DM vazhdon të punojë në atë cilësi derisa të shkarkohet ose zëvendësohet nga pronarët dhe pronarët nuk kanë nevojë të deklarojnë arsyen për shkarkimin/zëvendësimin tij/saj. DM është i autorizuar të përfaqësojë SH.P.K., përfshirë (i) udhëheqjen e veprimtarisë së zakonshme të shoqërisë dhe (ii) nënshkrimin e marrëveshjeve ose dokumenteve tjera të 9
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) nevojshme për ushtrimin e veprimtarisë afariste në emër të shoqërisë nëse ky nënshkrim ndërlidhet në masë të arsyeshme me ushtrimin e veprimtarisë së zakonshme afariste të shoqërisë. Këto veprime të drejtorëve menaxhues janë të detyrueshme për shoqërinë, përveç nëse (i) veprimi është jashtë autorizimit të drejtorit menaxhues sipas marrëveshjes së shoqërisë dhe (ii) personi ose shoqëria me të cilin drejtori menaxhues ka punuar e ka d itur se drejtorit menaxhues i mungon autorizimi për atë veprim. Librat dhe Dokumentet : DM i SHPK është i detyruar të (i) përgatisë dhe mbaj librat dhe
dokumentet e shoqërisë; (ii) të përgatit një pasqyrë financiare vjetore si dhe raportin për menaxhimin e shoqërisë dhe këto t’ua prezantojnë pronarëve në fund të çdo viti financiar të shoqërisë; dhe (iii), t’u mundësojë të gjithë pronarëve të shoqërisë qasje në të gjitha këto dokumente për shqyrtim dhe kopjim. Parimi i kujdesi dhe Vlerësimit Afarist: DM i SH.P.K. është i detyruar të veprojë gjithmonë në (i) në mirëbesim; (ii) duke besuar me arsye se është duke vepruar me autoritet dhe në interesin më të mirë të shoqërisë, dhe (iii) me kujdesin dhe vëmendjen e domosdoshme për përgjegjësitë e tij. Personi, i cili ka vepruar siç është thënë më lartë dhe bën një g jykim afarist në mirëbesim dhe në një mënyrë që është në pajtim me detyrimet e tij, nuk është personalisht përgjegjës për ndonjë dëmtim i cili mund të dal prej atij gjykimi, përveç nëse përcaktohet se ai/ajo e ka shkelur detyrën e tij/saj për besnikëri. Ky njihet sikur parimi i vlerësimit afarist. Detyrimi për Lojalitetin: DM i cili ka interes personal në një çështje që ka të bëjë me shoqërinë është rreptësishtë i detyruar që (i) menjëherë të i’u tregoj pronarëve për këtë interes dhe (ii) të veprojë në mënyrë të drejtë dhe lojale në emër të shoqërisë në lidhje me atë çështje. DM mund të veprojë në një mënyrë e cila nuk shkel detyrimet e lartpërmendura nëse: (i) të gjitha faktet materiale lidhur me interesin e tij zbulohen dhe bëhen të njohura për të gjithë pronarët e shoqërisë apo drejtorët e shoqërisë (si e përshtatshme për vendim) dhe (ii) kontrata ose transaksioni është miratuar me mirëbesim nga të gjithë pronarët (ose metodë tjetër votimi me shumicë që kërkohen në marrëveshjen e SHPK) në mbledhjen ose mbledhjet që mbahen nga pronarët. Detyrimi për Mos-konkurrencë: DM i SHPK nuk mund të angazhohet, merr pjesë ose të ketë interes në ndonjë veprimtari afariste, e cila i bënë konkurrencë SH.P.K. Kjo ndalesë është shumë e gjerë dhe përfshin çdo lloj përfshirje në ndonjë ndërmarrje konkurruese. Duhet të theksohet se çdo person, i cili e ushtron një formë të autoritetit të menaxherit në menaxhimin e veprimtarisë afariste të SH.P.K.’s vlerësohet DM për qëllime të detyrave fiduciare. Shpërbërja dhe Likuidimi: Sikur edhe çdo shoqëri tjetër, edhe SHPK mund të shpërbëhet në disa raste të veçanta. SHPK shpërbëhet dhe veprimtaria e saj afariste përmbyllet pas:
Skadimit të kohëzgjatjes të SH.P.K.(nëse ka të tillë) ose ndonjë rrethanë tjetër të përcaktuar në statut ose në marrëveshjen e SH.P.K, e cili kërkon shpërbërjen ose përfundimin e ekzistencës së saj; Vendimit të pronarëve për shpërbërjen ose mbylljen e shoqërisë;
10
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
Nxjerrjes dhe dorëzimit të Njoftimit për Çregjistrim nga Drejtori i Zyrës së Regjistrimit; ose
Urdhrit nga gjykata, i cili kërkon shpërbërjen.
Nëse shpërbërja e SH.P.K. është vullnetare, siç përmendet në pikën 1 dhe 2 më lartë, atëherë SHPK vazhdon të ekzistojë, por nuk mund të ushtroj veprimtari të re, përveç atyre për përmbylljen dhe likuidimin e shoqërisë, përfshirë: (i) mbledhjen e të hollave ose pronës që palë të ndryshme ia kanë borxh SH.P.K.; (ii) pagimin e shumave që shoqëria u’a ka borxh kreditorëve; (iii) shitjen e aseteve jo-monetare të shoqërisë, dhe (iv) shpërndarjen e aseteve të mbetura ndërmjet pronarëve të shoqërisë, pas shitjes dhe përmbushjes së pretendimeve të kreditorëve. Të gjitha këto aktivitete ushtrohen nga DM ose një likuidues profesional. Nëse shpërbërja e SHPK është e detyruar, ashtu siç është thënë në pikat 3 dhe 4 më lartë, atëherë SHPK ose ndjek procedurat e caktuara më lartë në bazë të mbikëqyrjes së Gjykatës ose p ërmbyllet dhe likuidohet (kur SHPK nuk ka falimentuar) ose ndjek procedurat e caktuar në Ligjin e Kosovës për Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik (kur SHPK ka falimentuar). SHPK duhet t’i paguajë vetëm borxhet që ndodh en në listën e borxheve, ndërsa tjerat nuk paguhen. Pas pagesës së borxheve, asetet e mbetura të SHPK-së e cila është në likuidim do të paguhen dhe/ose shpërndahen në bazë të prioritetit, i cili caktohet me ligj. Bashkimet: Në ekonomi, bashkimi është kombinimi i dy shoqërive në një shoqëri më të madhe. Ligji për Shoqëritë Tregtare në Kosovë lejon bashkimin, në rastet kur njëra prej palëve është SHPK. Termi “bashkim” përkufizohet si transaksion, me të cilin dy apo më shumë shoqëri ose (i) bashkohen dhe i bartin tërë asetet dhe detyrimet e tyre në njërën prej këtyre shoqërive ose (ii) bashkohen dhe i bartin tërë detyrimet e tyre ne një shoqëri të re të themeluar sipas këtij ligji. SHPK të cilat duan të bashkohen duhet të kenë Planin për Bashkim, që është një dokument i hollësishëm që përcakton tërë kornizën e bashkimit të dy shoqërive të cilat duan të bashkohen. Ky dokument përmban një varg informatash të rëndësishme rreth bashkimit dhe kompanive në bashkim e sipër. Nëse njëra prej shoqërive që bashkohen është shoqëri aksionare, atëherë duhet të plotësohen kërkesat e përcaktuara për bashkimet e SHA Plani i Bashkimit duhet të miratohet nga të gjithë pronarët e tij, përveç nëse Marrëveshja e SHPK saktëson se kërkohet normë më e ulët për miratim. Pas përfundimit të Bashkimit, palët e bashkimit duhet të dorëzojnë planin e bashkimit në Zyrën për Regjistrim (Zyra e Regjistrimit nuk është e autorizuar të vlerësojë nëse bashkimi është i vlefshëm). Bashkimi hyn në fuqi pas regjistrimit dhe shoqëritë që bashkohen vazhdojnë të jenë një subjekt i vetëm, i cili do të merr të gjitha përgjegjësitë, të drejtat dhe interesat e shoqërive të bashkohen. SH.P.K. i lejohet të bashkohet me person juridik të huaj, me kusht që ai të sigurojë se ky bashkim bëhet në pajtim me kërkesat e që zbatohen nga ky ligj dhe shoqëria tregtare mbijetuese duhet të zbatojë të gjitha kërkesat që zbatohen me këtë ligj.
v. Shoqëria Aksionare 11
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Shoqëria Aksionare (“SHA”) është forma e fundit e organizimit afarist e lejuar sipas Ligjit të Kosovës. Shoqëria lëshon certifikata të pronësisë ose aksione në shkëmbim të secilit kontribut, dhe aksionarët janë të lirë të bartin interesin e tyre pronësor ose t’ua shesin aksionet e tyre personave të tjerë në çdo kohë. Në Kosovë, SHA është person juridik, që është në pronësi të një ose më shumë pronarëve (aksionarëve) dhe e cila është juridikisht e ndarë dhe e veçantë nga aksionarët e saj, - praktikisht është korporatë. Ndër të tjera, SHA ka kompetenca të ushtrojë padi o se të paditet; të lidh kontrata, të huazojë të holla dhe t’i nënshtrohet borxheve dhe detyrimeve tjera; të zgjedhë ose emërojë menaxherët, punonjësit dhe agjentët e shoqërisë dhe të përcaktojë detyrat dhe kompensimet e tyre, etj. Pronësia mbi njësitë e SHA është interes personal dhe mund të bartet, varësisht prej kufizimeve të përcaktuara në këtë Ligj ose në Marrëveshjen e Shoqërisë. Shpeshherë, SHA lëshon certifikata si dëshmi për pronësinë, megjithatë këto certifikata nuk janë të domosdoshme. Përgjegjësia: SHA është përgjegjëse për borxhet dhe detyrimet e saj me të gjitha asetet e saj,
përfshirë edhe kapitalin themeltar. Megjithatë, kjo përgjegjësi nuk shtrihet edhe në asetet personale të pronarëve, d.m.th. pronarët nuk janë përgjegjës personalisht për borxhet dhe detyrimet e SHA. Themeluesit e SHA janë përgjegjës bashkërisht dhe personalisht për veprimet e tyre në emër të SHA para regjistrimit të SHA. Autorizimi i themeluesve përfundon me regjistrimin e SHA dhe pas kësaj, SHA mund të marr përgjegjësinë për veprimet e themeluesve para regjistrimit. Statuti i SH.A .: Statuti është dokumenti themelues dhe konstituiv i SHA i cili duhet të miratohet
nga aksionarët para se të dorëzohet në Zyrën e Regjistrimit. Çdo ndryshim i statutit bëhet përmes ndryshimit dhe plotësimit të statutit, i cili ekziston në dosjen në Zyrën e Regjistrimit Rregulloret e SHA : Rregulloret janë dokumente, të cilat miratohen, ndryshohen ose revokohen
nga aksionarët ose bordi i drejtorëve. Në praktikë, me anë të Statutit, kjo detyrë i jepet bordit të drejtorëve sa u përket shumë çështjeve, e sidomos atyre teknike. Rregulloret rregullojnë disa çështje të brendshme, por nuk mund të rregullojnë të drejtat e palëve të treta. Pasi që Statuti është dokumenti themelues, nëse Statuti është në kundërshtim me Rregulloret, atëherë Statuti ka përparësi. Menjëherë pas regjistrimit të SHA drejtorët fillestar të caktuar në Statut duhet të mbajnë mbledhjen e parë organizative të SHA për përfundimin e organizimit të shoqërisë, duke emëruar zyrtarët fillestar të shoqërisë dhe kryer veprimtari tjera brenda kompetencave të tyre. Aksionet : SHA duhet të emetojë së paku një aksion të thjeshtë si dhe mund të emetojë aksione të
privilegjuara, dhe të gjitha aksionet duhet të kenë vlerën nominale prej së paku një (1) euro cent. Aksionet e privilegjuara mund të ndahet në dy ose më shumë kategori, me të drejta dhe privilegje të ndryshme. Aksioni i autorizuar është i tërë grupi i aksioneve të cilat shoqëria mund t’i shesë dhe këto aksione 12
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) duhet të përcaktohen në Statutin e SH.A.. Numri i aksioneve të autorizuara mund të ndryshohet vetëm përmes ndryshimit dhe plotësimit të Statutit. Aksionet e emetuara janë aksionet e shoqërisë, të cilat u janë ofruar për shitje pronarëve. SH.A. mund të emetojë çfarëdo numri të aksioneve deri në maksimumin e caktuar në Statut. Vendimi për emetimin e aksioneve mund të merret vetëm nga aksionarët, përveç nëse ata e bartin këtë kompetencë në bordin e drejtorëve. Aksionet e certifikuara janë aksionet të cilat përfaqësohen nga certifikata e aksioneve, kurse aksionet e pa certifikuara janë aksionet të cilat nuk përfaqësohen në asnjë lloj të dokumentit. Letrat me vlerë (përveç aksioneve) mund të përfshijnë bondet, letrat me vlerë të konvertueshme në aksione dhe opsionet për blerjen e aksioneve. Bondet janë njëra prej mënyrave që SHA të rris kapitalin e saj për investime. Kapitali themeltar : Kapitali themeltar për një SHA është më shumë se
€25.000 ose shuma e gjithmbarshme e vlerës nominale të të gjitha aksioneve (p.sh, numri i aksioneve i shumëzuar me vlerën nominale të secilit aksion) të emetuara nga shoqëria në kohën e regjistrimit. Kapitali fillestar themeltar për një SHA është €25,000 ose më shumë dhe duhet të paguhet plotësisht. Shpërndarjet : Bordi i Drejtorëve të SH.A, nëse autorizohet me Statut ose me vendim, mund të
deklarojë dhe paguajë dividendë (shpërndarje) për të gjitha aksionet e emetuara dhe të papaguara të çdo lloji ose kategorie të aksioneve të saj. Aksionet paguhen proporcionalisht dhe mund të paguhen në të holla dhe përmes letrave me vlerë. Nëse dividendët emetohen në mënyrë jo të lejueshme, atëherë aksionarët të cilët i kanë marrë ato dividendë dhe e kanë ditur se ato janë emetuar në mënyrë të parregullt janë përgjegjës personalisht për kthimin e dividendëve në SHA. Drejtorët, të cilët emetojnë dividenda të tilla janë përgjegjës bashkërisht dhe personalisht para SHA për shumën e shpërndarjes. Bordi i Drejtorëve: SH.A. duhet të ketë bordin e drejtorëve, i cili e menaxhon veprimtarinë
afariste të SHA. Drejtorët duhet të jenë persona fizik dhe mund të kompensohen për punën e tyre. Bordi i drejtorëve merr vendime për menaxhimin strategjik, që i rezervohen aksionarëve. Bordit i takojnë disa te drejta vendimmarrëse ekskluzive të përcaktuara me ligj. Anëtarët e bordit të drejtorëve zgjedhën në mbledhjet vjetore të aksionarëve, mirëpo ndodh që ata të zgjedhën edhe në mbledhjet e veçanta. Numri i drejtorëve ndryshon, varësisht prej numrit të aksionarëve që i ka një shoqëri. Nëse janë më pak se dhjetë aksionarë, atëherë SH.A. duhet të ketë së paku një anëtarë në bord. Nëse SH.A. ka më shumë se 10 e më pak se 500 aksionarë, atëherë SH.A. duhet të ketë së paku 3 anëtarë të bordit. SH.A. të cilat kanë 500 ose më shumë aksionarë nuk mund të kenë më pak se 7 anëtarë të Bordit. Pavarësia është kusht për një Bord të një SHA me më shumë se 100 aksionarë. Kërkohet që secili bord të ketë Kryesuesin, i cili zgjidhet nga Bordi me shumicën e votave, përveç nëse është 13
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) përcaktuar ndryshe në Statut ose Rregullore. Gjithashtu, ai mund të shkarkohet me shumicën e votave. Bordi duhet të mbajë së paku një mbledhje vjetore, por mund të mbajë edhe më shumë. Drejtorëve duhet t’iu dërgohet njoftimi për atë mbledhje dhe vendimet kryesore merren gjatë këtyre mbledhjeve. Që të ndërmarrë një veprim, bordi duhet të ketë kuorumin në mbledhje (shumicën e numrit të përgjithshëm të drejtorëve). Në mënyrë që një veprim të hyj në fuqi, shumica e drejtorëve që janë të pranishëm duhet të votojnë për atë veprim. Drejtorët gjithashtu mund të ndërmarrin veprime pa pasur nevojë për mbledhje, nëse ata e bëjnë këtë me shkrim dhe e përmendin me shkrim veprimin që do të ndërmerret dhe ajo shkresë nënshkruhet nga të gjithë drejtorët. Zyrtarët : Bordi i Drejtorëve punëson zyrtarët, kryesisht menaxhmentin e lartë të SHA. Këta
zyrtarë drejtojnë veprimtarinë e përditshme të shoqërisë dhe kanë të gjith a autorizimit që i’u janë dhënë atyre nga Bordi përmes Rregulloreve të SHA, Bordi punëson Zyrtarin Kryesor dhe mund t’i jap atij personi një titull dhe ai person mund të veprojë në emër të SHA. Bordi punëson gjithashtu Sekretarin e Shoqërisë, i cili i mban shënim veprimet dhe mbledhjet e bordit dhe të aksionarëve. Zyrtarët mund të shkarkohen nga bordi i drejtorëve, dhe bordi nuk ka nevojë të jap arsyen e shkarkimit. Detyrimet e drejtorëve dhe zyrtarëve : Drejtorët dhe zyrtarët kanë detyrimin e kujdesit ndaj
SHA dhe detyrimin e mos konkurrencës. Këto parime janë shpjeguar në hollësi në pjesën që flet për SHPK. Megjithatë, drejtorët dhe zyrtarët e shoqërisë janë të mbrojtur sipas Rregullit të Gjykimit Afarist, nëse ata ushtrojnë detyrën në përputhje me këtë rregull. Detyrimet të cilat drejtorët dhe zyrtarët i kanë ndaj kompanisë mund të zbatohen përmes proceseve gjyqësore. Kompetencat e Aksionarëve: Siç u tha më lartë, SHA duhet të mbajë mbledhjen vjetore të aksionarëve brenda 60 ditëve pasi bordi të merr pasqyrat e audituara financiare të shoqërisë për secilin vit kalendarik. SHA mund të mbajë edhe mbledhje të jashtëzakonshme të aksionarëve. Edhe aksionarët kanë disa kompetenca ekskluzive që rezervohen për ata me ligj. Gjatë marrjes së vendimeve, votimi nga aksionari mund të bëhet personalisht ose përmes përfaqësuesit. Bashkimet: Për bashkimin e shoqërisë, bordi i saj i drejtorëve së bashku me zyrtarët e shoqërisë nxjerrin Planin e Bashkimit, i cili dorëzohet në mbledhjen e aksionarëve të shoqërive që bashkohen. Ky plan duhet të përmbajë të gjitha informatat ekonomike dhe ligjore, të cilat i paraqiten aksionarëve. Për planin e bashkimit duhet të votojnë së paku 2/3 e të gjithë aksionarëve, të cilët kanë të drejtë të votojnë për secilën sho qëri. Në këtë plan paraqiten të gjitha informatat e nevojshme për realizimin e bashkimit dhe të gjitha informatat themelore të shoqërive në bashkim. Bashkimi hyn ne fuqi kur plani i bashkimit dorëzohet në Zyrën e Regjistrimit. Shpërbërja dhe Likuidimi: SHA mund të shpërbëhet dhe veprimtaria e saj afariste të përmbyllet në çdo kohë me vendim të aksionarëve, siç vijon:
Bordi i drejtorëve të shoqërisë apo aksionarët duhet ta miratojë një vendim, i cili udhëzon që
14
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) përfundimi i veprimtarisë he likuidimit të dorëzohen për miratim në mbledhjen e aksionarëve. Ata duhet të ofrojnë planin për përmbyllje dhe likuidim;
Njoftimi me shkrim për propozimin dhe planin i dorëzohet të gjithë aksionarëve të kanë të drejtë të marrin pjesë në mbledhje; dhe
në mbledhje, propozimi miratohet dhe nxirret me votën pohuese të së paku dy të tretave të aksioneve që kanë të drejtë vote në propozim në këtë mbledhje.
Ndonjëherë një SH.A. duhet të shpërbëhet në mënyrë të detyruar, nën këto rrethana: (i) në rast të mos dorëzimit të raportit vjetor ose ndryshimin e agjentit të regjistruar sipas Pjesës II të këtij ligji dhe skadimit të periudhave kohore në fuqi, në pajtim me atë Pjesë, (ii) ose urdhrit të gjykatës për shpërbërje të shoqërisë për shkak se nuk mund të vazhdojë veprimtarinë tregtare si pasojë e paligjshmërisë, bllokimit në vendim-marrje ose arsyeve të tjera; (iii) paaftësi pagese apo falimentimit të shoqërisë dhe shpërbërjes sipas ligjeve në fuqi për Falimentimin; ose (iv) vlera e aseteve neto, siç është caktuar me standardet në fuqi të kontabilitetit, është më e vogël se minimumi i kapitalit themeltar që kërkohet nëse shkelet paragrafi 5, neni 155 i këtij Ligji Shpërndarja e aseteve të shoqërisë në likuidim duhet të bëhet në bazë të prioritetit të caktuar në ligjet përkatëse të falimentimit.
II.
Mënyra e themelimit, organizimit dhe autorizimet e
Zyrës për regjistrimin e shoqërive tregtare. vi. Zyra e Regjistrimit Funksionet e Zyrës për Regjistrim: Zyra e Regjistrimit të Shoqërive Tregtare dhe Emrave Tregtar të Kosovës (Zyra e Regjistrimit) është agjenci, e cila ekziston brenda fushë veprimit të Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë. Qëllimi kryesor i saj është regjistrimi i shoqërive tregtare dhe shoqërive të huaja tregtare në Kosovë. Kjo agjenci nuk është në asnjë mënyrë agjenci për kontrollimin e saktësisë së informacionit të dhënë nga paraqitësi i dokumenteve apo ndonjë organ licencues. Detyrimi për ofrimin e informacionit të saktë në formularët e regjistrimit dhe për marrjen e të gjitha licencave që kërkohen për veprimtari tregtare mbetet përgjegjësi e paraqitësit të dokumenteve. Zyra e Regjistrimit udhëhiqet nga Drejtori i Zyrës. Zyra e Regjistrimit menaxhon një numër të madh të dokumenteve për të cilat ajo është përgjegjëse. Këto dokumente krijohen si pjesë e procesit të regjistrimit ose për përkrahjen e këtij procesi. Të gjitha dokumentet e dorëzuara në Zyrën e Regjistrimit apo të krijuara nga ajo janë dokumente publike pa përjashtim dhe duhet të vendosen në dispozicion të të gjithë personave që i kërkojnë ato. Regjistrimi i shoqërive është mjaft i lirë në Kosovë:
Një person i cili dëshiron të regjistrojë Ndërmarrje Individuale duhet të paguajë taksë të regjistrimit prej 5 euro;
Një person i cili dëshiron të regjistrojë një shoqëri tregtare duhet të paguajë taksë të regjistrimit prej 20 euro.
15
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Të gjitha dokumentet e dorëzuara duhet të jenë të nënshkruara nga personi i autorizuar ndërsa Zyra e Regjistrimit duhet ti përmbahet procedurave të parapara me ligj. Roli i Zyrës se Regjistrimit është vetëm formal, informues dhe administrativ. Thënë me ndryshe, ata thjeshte e regjistrojnë dokumentin ashtu siç është dorëzuar, në përputhje me kushtet e përcaktuara në këtë Ligj. Pra nuk bën verifikim të informatave. Shqyrtimi i Çështjeve Kontestuese: Shqyrtimi i çështjeve kontestuese bëhet me procedurë tipike administrative. Ka mjete juridike që janë në dispozicion të personave ose shoqërive të prekura, të cilat në mirëbesim besojnë se Zyra e Regjistrimit ka bërë shkelje të këtij Ligji. Megjithatë, për të fituar këto mjete juridike, personat e prekur duhet të ndjekin udhëzimet procedurale të caktuara me këtë Ligj. Këto procedura janë të domosdoshme për ta fituar të drejtën për qasje në gjykatë. Emri i shoqërisë: Për tu regjistruar në Zyrën e Regjistrimit, shoqëria tregtare duhet të ketë emrin e saj. Megjithatë, ju lutem të keni parasysh se regjistrimi i emrit të shoqërisë tregtare në Zyrën e Regjistrimit nuk ofron mbrojtje të pronës intelektuale për emrin e biznesit. Emri duhet të përmbajë këto shkurtesa në fund (në gjuhën Shqipe, Serbe ose Angleze):
Për Ndërmarrje Individuale – “NI”
Për Shoqëri Kolektive – “SHKL”
Për Shoqëri Komandite – “SHKM”
Për Shoqëri me Përgjegjësi të Kufizuar – “SHPK”
Për Shoqëri Aksionare – “SH.A.”
Rëndësia e Zyrës së Regjistruar dhe Agjentit: Në bazë të Ligjit për Shoqëritë Tregtare, çdo shoqëri tregtare duhet të theksojë në dokumentet e regjistrimit (i) vendin e zyrës së saj të regjistruar brenda Kosovës dhe (ii) emrin e personit i cili punon ose jeton në zyrën e regjistruar, ose shoqërinë tregtare që ushtron veprimtarinë kryesore tregtare në zyrën e regjistruar. Informatat e Detyrueshme që i Ofrohen Palëve të Treta: Mungesa e transparencës është njëra ndër problemet më të mëdha me të cilat ballafaqohet komuniteti afarist në Kosovë. Për të ndihmuar në rritjen e transparencës dhe komunikimit të qartë me publikun, ky Ligj themelon disa kushte të cilat duhet të përmbushen nga shoqëritë tregtare në Kosovë. Ligj kërkon që e tërë korrespondenca me shkrim nga një kompani ose shoqëri komandite me palët e treta dhe të gjitha faqet e internetit me qasje publike duhet të përmbajnë të dhënat në vijim:
Llojin e shoqërisë tregtare (p.sh. SHKM, SH.P.K., SH.A.);
Emrin e plotë të shoqërisë tregtare;
Nëse shoqëria tregtare është në proces të likuidimit, shpërbërjes ose pushimit të aktivitetit, deklaratën e qartë që tregon këtë fakt;
Një referencë të qartë mbi faktin se shoqëria tregtare është e regjistruar në Zyrën e Regjistrimit;
Numrin e regjistrimit të shoqërisë tregtare;
Nëse një shoqëri tregtare e thekson kapitalin e saj në një dokument formal ose korrespondencë, ai theksim po ashtu duhet të përfshijë edhe një indikacion të qartë dhe të saktë të shumës së kapitalit të shoqërisë tregtare i cili është paguar.
16
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Këto kërkesa nuk vlejnë për Ndërmarrjet Individuale ose Shoqëritë Kolektive.
vii. Regjistrimi i Shoqërive Tregtare Regjistrimi i Ndërmarrjes Individuale (“NI”): Në bazë të ligjit, NI duhet të regjistrohet! Për të regjistruar NI, pronari duhet të nënshkruaj dhe dorëzojë në Zyrën e Regjistrimit, formularin i cili përmban informacionin elementar për NI-në, që përcaktohen me ligj. Nëse agjenti i regjistruar nuk është pronari, atëherë pronari duhet t’ia bashkëngjisë formularit pëlqimin me shkrim, të nënshkruar nga i agjenti i regjistruar i cili tregon miratimin e agjentit të regjistruar për të shërbyer në këtë cilësi. Për të ndryshimin e të dhënave të dorëzuara në Zyrën e Regjistrimit, pronari i NI duhet të dorëzojë në Zyrën e Regjistrimit “Njoftimin për Ndryshimin dhe Plotësimin.“ Ndryshimet dhe plotësimet hyjnë në fuqi menjëherë pas dorëzimit të tyre në Zyrën e Regjistrimit. Regjistrimi i Shoqërisë Kolektive (“SHKL”): Për regjistrimin e shoqërisë kolektive, njëri nga ortaket – ose një personi i autorizuar nga një ortak i përgjithshëm – duhet të nënshkruajë dhe dorëzojë në Zyrën e Regjistrimit, “Memorandumin e SHKL” që përmban të gjitha të dhënat elementare të parapara me ligj. Ortaku i përgjithshëm ose (personi i autorizuar) që nënshkruan dhe dorëzon memorandumin, duhet t’ia bashkëngjis pëlqimin me shkrim të agjentit të regjistruar, me të cilin dëshmohet pëlqimi i agjentit të regjistruar për të shërbyer në atë cilësi. Për ndryshimin e të dhënave të dorëzuara në Zyrën e Regjistrimit në lidhje me regjistrimin e SHKL, ortakët e përgjithshëm duhet (i) të miratojnë një vendim sipas të cilit e autorizojnë ndryshimin dhe plotësimin e memorandumit; dhe (ii) udhëzojë një person të autorizuar që menjëherë të nënshkruajë dhe dorëzoj në Zyrën e Regjistrimit “njoftimin për ndryshim dhe plotësim.” Regjistrimi i një Shoqërie Komandite (SHKM): Për të regjistruar një SHKM, njëri prej ortakëve – ose një person i autorizuar nga një ortak i përgjithshëm – nënshkruan dhe dorëzon në Zyrën e regjistrimit “Memorandumin e SHKM”, duke dhënë informatat e përcaktuar me ligj dhe të nënshkruar nga të gjithë orokët. Për ndryshimin e të dhënave të dorëzuara në Zyrën e Regjistrimit, në lidhje me regjistrimin e SH.K.M., ortakët marrin vendim (i) për autorizimin e ndryshimit dhe plotësimit të memorandumit; dhe (ii) udhëzojnë personin e autorizuar të nënshkruajë dhe dorëzojë menjëherë në Zyrën e Regjistrimit një Njoftim. Regjistrimi i Shoqërisë me Përgjegjësi të Kufizuar (SHPK): Për regjistrimin dhe themelimin e një SH.P.K., themeluesi duhet të nënshkruajë dhe të dorëzojë në Zyrën e Regjistrimit “Statutin e SH.P.K.”, që duhet të përmbajë informatat e cakt uara me ligj. Për ndryshimin e një statuti ose marrëveshje të regjistruar të shoqërisë, pronarët me të drejtë vote do të (i) miratojnë një vendim që e autorizon ndryshimin dhe plotësimin e statutit dhe/ose marrëveshjes në fjalë; (ii) ta udhëzojë një person të autorizuar për ta nënshkruar dhe dorëzuar në Zyrën e Regjistrimit një Njoftim. Ndryshimet dhe plotësimet hyjnë në fuqi menjëherë pas dorëzimit të njoftimit dhe dokumenteve të bashkangjitura në Zyrën ë Regjistrimit. 17
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Regjistrimi i një Shoqërie Aksionare (SHA): Për regjistrimin dhe themelimin e një SHA, themeluesi duhet të nënshkruajë dhe dorëzojë në Zyrën e Regjistrimit “Statutin e SHA”, i cili duhet të jetë tepër i detajuar dhe të përmbajë informatat e përcaktuara me ligj. Për ndryshimin e statutit të regjistruar ose rregulloreve të shoqërisë, aksionarët me të drejtë vote në këtë çështje duhet (i) të miratojnë një vendime të cilin do të autorizojë ndryshimin dhe plotësimin e statutit dhe/ose marrëveshjes; dhe (ii) të udhëzojnë një person të autorizuar për të nënshkruar dhe dorëzuar menjëherë në Zyrën e Regjistrimit një njoftim. Ndryshimet dhe plotësimet hyjnë në fuqi menjëherë pas dorëzimit të njoftimit dhe dokumenteve të bashkangjitura në Zyrën ë Regjistrimit. Regjistrimi i një Shoqërie të Huaj Tregtare (SHHT): Për të fituar status të barabartë, SHHT duhet të regjistrohet në Zyrën e Regjistrimit. Nëse SHHT, ose punonjësit e saj ose agjentet angazhohen ne çfarëdo lloji të veprimtarisë afariste në Kosovë, atëherë SHHT duhet të regjistrohet dhe t’i zbatojë të gjitha kërkesat që dalin nga ky Ligj. Nuk konsiderohet si veprimtari afariste, kështu që nuk kërkohet regjistrimi në Zyrën e Regjistrit, nëse SHHT angazhohet në:
Eksportin në Kosovë nga një territor jashtë Kosovës, të mallrave që importohen nga një banor i Kosovës dhe/ose; Dorëzimin – nga një territor jashtë Kosovës – një blerësi ose konsumatori potencial në Kosovë të një oferte për shitjen, sigurimin ose prodhimin e mallrave, shërbimeve ose punëve.
SHHT e cila kryen veprimtari afariste në Kosovë, duhet të regjistrohet në Zyrën e Regjistrimit, duke dorëzuar “Memorandumin e SHHT”, i cili duhet të përmbajë informatat e përcaktuara me ligj. Sapo të regjistrohet një SHHT, ajo i nënshtrohet të gjitha ligjeve të Kosovës, që zbatohen për shoqëritë tregtare të Kosovës. Përveç kësaj, të gjitha SHHT që ushtrojnë veprimtari afariste në Kosovë duhet të mbajnë në vendin kryesor të ushtrimit të veprimtarisë në Kosovë apo të agjentëve të regjistruar të tij, librat dhe të dhënat të ndara financiare që kanë të bëjnë me veprimtarinë e tyre afariste në Kosovë. Nëse ndonjë SHHT regjistrohet në Zyrën e Regjistrimit, ajo konsiderohet se ka hapur një degë në Kosovë, e cila do të jetë një dhe e n jëjta me SHHT e cila e ka themeluar atë. Për ndryshimin e memorandumit të SHHT, personi i autorizuar menjëherë nënshkruan dhe dorëzon njoftimin për ndryshim dhe plotësim në Zyrën e Regjistrimit. Ndryshimet dhe plotësimet hyjnë në fuqi menjëherë pas dorëzimit të njoftimit dhe dokumenteve të bashkangjitura në Zyrën ë Regjistrimit. Raportet vjetore: Çdo shoqëri tregtare e regjistruar duhet të dorëzojë përmes personit të autorizuar raportin vjetor në Zyrën e Regjistrimit ndërmjet datës 1 janar deri me 30 prill të secilit vit kalendarike. Ky raport duhet të përmbajë një mori informatash të detajuara për veprimtarinë afariste në vitin paraprak. Nëse ndonjë shoqëri tregtare nuk dorëzon raportin ose dorëzon raport të mangët, mund të pason çregjistrimi i asaj shoqërie. 18
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
NDËRMARRJET PUBLIKE, NDËRMARRJET SHOQËRORE DHE PROCESI I PRIVATIZIMIT Privatizimi nënkupton shitjen e ndërmarrjeve shoqërore apo publike palëve private. Shitja “spin off” ka të bëj me ndarjen e as eteve të ndërmarrjeve publike apo shoqërore dhe krijimin e një shoqërie të re private e cila pastaj privatizohet. Shitja mund te ndodhë nëpërmes dy procedurave, përkatesisht me “spin-off të rregullt” apo me “spin-off special.”
II.
Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore me “spin-off” të rregullt;
Privatizimi me “spin-off te rregullt” është forma më e thjeshtë e privatizimit. Nëpërmes këtij procesi, ndërmarrja shoqërore apo publike i ofrohet për shitje palëve private dhe çmimi më i lartë i ofruar fiton. Duhet të ceket se shitja këtu nuk nënkupton kushte për palën fituese që privatizon ndërmarrjen.
III.
Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore me “spin -off ” special;
Privatizimi me “spin-off special” nënkupton privatizim të ndërmarrjes shoqërore apo publike me kusht. Kjo do të thotë se pala private që ofron çmimin më të lartë për privatizimin e ndërmarrjes, gjithashtu duhet ti përmbahet edhe një mori kushtesh brenda një afati 2 vjeçar për ta fituar pronësinë e plotë mbi ndërmarrjen. Shpeshherë, kushtëzimi ka të bëj me punësimin e punëtoreve apo me investime shtesë përpos blerjes së ndërmarrjes. Vlen te ceket se nëse kushtet nuk përmbushen nga investitori brenda afatit kohorë, atëherë, investitori rrezikon humbjen e kontratës dhe pronësinë mbi ndërmarrjen.
IV.
Inkorporimi dhe rregullimi korporativ i ndërmarrjeve publike;
Sipas Ligjit për Ndërmarrjet Publike 2, ndërmarrjet publike (“NP”) janë ndërmarrje në pronës i të Republikës së Kosovës apo të komunave përkatëse. Ato NP që janë në pronë të Republikës quhen NP Qendrore ndërsa ato në pronësi të komunave quhen NP Lokale. Organizimi: NP-të organizohen si shoqëri aksionare në përputhje me Ligjin për Shoqëritë
Tregtare, të diskutuar më parë. Nëse një NP nuk është e organizuar si shoqëri aksionare në datën e hyrjes në fuqi të Ligjit për Ndërmarrjet Publike, përkatësisht 15 qershor 2008, ato NP kanë 150 ditë që të organizohen si shoqëri aksionare. Aksionari ekskluziv i NP Qendrore është Republika e Kosovës dhe Qeveria ka kompetencën ekskluzive për ushtrimin e të drejtave të aksionarit. Sa u përket NP Lokale, komuna përkatëse është aksionari ekskluziv dhe Komisioni Komunal i Aksionarëve ka kompetenca ekskluzive për ushtrimin e të drejtave të aksionarit. Duhet cekur se themelimi i ndërmarrjeve të reja publike mund të bëhet vetëm me vendim të Qeverisë dhe ndërmarrja e re publike do të jetë NP Qendrore.
2
Ligji për Ndërmarrjet Publike, 2008/03-L087.
19
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Drejtoret: Çdo NP Qendrore do të ketë nga 5 deri 7 drejtorë. Në NP-të Qendrore, ata zgjedhën nga Qeveria përveç njërit, përkatësisht Kryeshefi Ekzekutiv, që zgjidhet nga bordi i drejtorëve. Drejtorët zgjedhën nga ata kandidatë të rekomanduar nga Komisioni Rekomandues. NP-të Lokale duhet të kenë 5 drejtorë, prej të cilëve 4 zgjedhën në mbledhjen e aksionareve. i pesti drejtor, përkatesisht Kryeshefi Ekzekutiv, zgjidhet nga Bordi i Drejtorëve të NP- së Lokale. Parashtrohen me ligj kushtet për të shërbyer si drejtor i një NP:
Te mos jete dënuar për vepër penale apo civile ( përgënjeshtrim, korrupsion, vjedhje, etj);
Te mos është shpallur qe ka ndërmarrë sjellje jo-profesionale, ka shkelur kodin etik, ka përvetësuar/keqpërdorur paratë publike apo informatat e fituara si zyrtar publik, ose ka keqpërdorur postin publik për përfitime personale;
Nuk ka bere përgënjeshtrime materiale nen çfarëdo dëshmie nen betim;
Nuk ka falimentuar ne 10 vitet e fundit.
Gjithashtu kërkohet që (1) drejtorët të jenë të pavarur, siç d efinohet në kriteret e numëruara me ligj; (2) që secili bord të ketë së paku 2 drejtorë që janë ekspertë në kontabilitet; (3) të mos përgënjeshtrojë gjatë procesit të aplikimit për drejtor; dhe (4) që çdo drejtor të vijon një kurs trajnimi në vit për qeverisje korporative. Detyrat e bordit janë që ta mbikëqyr veprimtarinë e zyrtarëve të NP-së për tu siguruar se veprimtaria e zyrtarëve është në përputhje me Planin e Biznesit për atë vit financiar. Njëherasish, drejtorët kanë detyra të besuara (fiduciare), shkelja e te cilave kërkon shkarkim të drejtorit nga posti i tij, pas një hetimi të hollësishëm dhe të kohshëm. Zyrtarët : Zyrtarët e NP-ve zgjedhën dhe emërohen nga Bordi i Drejtorëve të NP-së. Zyrtarët
shërbejnë në përputhje me detyrat e tyre të caktuara në rregulloret e brendshme të NP-së. Secila NP duhet të ketë (i) Kryeshefin Ekzekutiv, (ii) Zyrtarin Kryesor Financiar dhe të Thesarit, (iii) Këshilltarin e Përgjithshëm/Sekretarin Korporativ, dhe (iv) një Zyrtar për Auditim te Brendshëm. Përveç asaj, nëse NP është më e madhe dhe ka veprimtari të llojllojshme, atëherë Bordi i Drejtorëve mund të përcakton në Rregullore edhe dy zyrtarë, përkatësisht dy poste të Zëvendës Kryetarit. Sikurse drejtorët, edhe zyrtarët kanë detyra të besuara (fiduciare), shkelja e te cilave ka pasojën e shkarkimit të zyrtarit nga posti i tij. Konflikti i Interesave: Një ndër kërkesat më të rëndësishme ligjore është që drejtorët dhe zyrtarët e një NP mos të hyjnë në marrëveshje me NP-në ku janë të angazhuar, përveç nëse ato marrëveshje miratohen paraprakisht nga aksionarët. Gjithashtu, çfarëdo interesi personal i drejtorëve dhe zyrtarëve të NP-së që mund të ketë ndikim në vendimmarrje për NP-në, duhet të zbulohet tërësisht me shkrim para Bordit te Drejtorëve të NP-së. Natyrisht, kur një drejtor ka interesa personale, ai drejtor është i ndaluar të merr pjesë apo të ndikojë në diskutime rreth interesave te tij dhe përputhshmërisë së tyre me interesat e NP-së.
V.
Likuidimi i ndërmarrjeve shoqërore; 20
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Në përputhje me Ligjin për Agjencinë Kosovare të Privatizimit3, likuidimi vullnetar i ndërmarrjeve shoqërore bëhet me inicimin e Agjencisë Kosovare të Privatizimit, nëse likuidimi është në interes të kreditorëve ose pronarëve përkatës. Procesi i likuidimit bëhet në përputhje me Ligjin për Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik në Falimentim.4 Në rast të likuidimit, të gjitha kompetencat e organeve menaxhuese dhe mbikëqyrëse të ndërmarrjeve të tilla i kalohen komisionit të likuidimit, i cili përbëhet nga së paku një anëtar ndërkombëtar të emëruar nga Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtarë. Anëtarët tjerë emërohen nga Agjencia, duke pasur parasysh provizionet për komunitete. Përndryshe, procesi shpërbërjes dhe likuidimit bëhet në përputhje me Ligjin për Shoqëritë Tregtare dhe Ligji për Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik në Falimentim.
VI.
Riorganizimi i ndërmarrjeve shoqërore;
Riorganizimi i ndërmarrjeve shoqërore bëhet në përputhje me Ligjin për Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik në Falimentim, që diskutohet më detajisht më poshtë.
VII. Procedura pranë Dhomës së Posaçme të Gjykatës Supreme për çështje të Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit dhe Agjencisë Kosovare te Privatizimit Ligji për Agjencinë Kosovare të Privatizimit i jep juridiksion ekskluziv Dhomës së Veçantë të Gjykatës Supreme të Kosovës për të gjitha paditë kundër Agjencisë. Dhoma e Veçantë e pranon padinë kundër Agjencisë vetëm nëse pala ankuese dorëzon dëshminë se e ka njoftuar kryesuesin e Bordit për dorëzimin e një padie të tillë së paku 60 ditë para dorëzimit të padisë në Dhomën e Veçantë. Kjo është e njëjta Dhomë e Veçantë që pati juridiksion mbi paditë kundër Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit, dhe u themelua nga Rregullorja e UNMIK-ut Nr. 2002/13. Dhoma e Veçantë përbëhet nga një kolegj prej pesë (5) gjykatësve prej të cilët tre janë ndërkombëtarë ndërsa dy janë banorë të Republikës së Kosovës. Kërkesat: Të drejtë për paraqitjen e kërkesave për pagesa para Dhomës së Veçantë kanë (i) personat që kërkojnë pronësi apo drejta pronësore, huadhënësit dhe personat e tjerë që kërkojnë interesat e drejtpërdrejtë në lëndën e paraqitur; (ii) agjencia; (iii) ndërmarrjet apo korporatat që janë nën autoritetin administrativ të Agjencisë; dhe (iv) personat që konsiderohen plotësisht të nevojshëm nga Dhoma e Veçantë për të marrë vendime për lëndën. Ndërsa, të akuzuarit në proceset gjyqësore para Dhomës së Veçantë do të kufizohen në: (i) agjencinë; (ii) një ndërmarrje a korporatë që është apo ka qenë nën kontrollin administrativ të agjencisë; (iii) personat ndaj të cilëve Agjencia ka ndonjë pretendim; (iv) personat që konsiderohen plotësisht të nevojshëm nga Dhoma e Veçante për të marrë vendime për lëndën.
3
Ligji për Agjencinë Kosovare të Privatizimit, 2008/03-L067.
4
Ligji për Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik në Falimentim, 2003/4
21
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Kërkuesi i pagesës mund të bëj kërkesë për kundërshtimin e një vendimi ose veprimi të Agjencisë brenda 9 ditësh. Vendimet: Dhoma e Veçantë gjithashtu ka të drejtën e sigurimit te provave në territorin e Kosovës nëpërmes urdhrave të lëshuar nga Dhoma e Veçante. Në përfundim të rastit, Dhoma e Veçantë ka 2 muaj pas përfundimit të procesit gjyqësor që ta lëshon vendimin.
FALIMENTIMI, LIKUIDIMI DHE RIORGANIZIMI I PERSONAVE JURIDIKË Falimentimi është një gjendje e shpallur ligjore e pamundësisë apo mundësisë së zvogëluar të një personi fizik apo juridik që ti paguan detyrimet ndaj kreditorëve. Falimentimi mund të jetë vullnetar apo i detyrueshëm. Falimentimi vullnetar është procesi i iniciuar nga vet personi që ka vështirësi me pagesën e detyrimeve ndaj kreditorëve, pra, kërkimi i tij për mbrojtje nga gjykata. Falimentimi i detyruar ndodh kur kreditoret e një personi paraqesin kërkesën e falimentimit me qëllim që ti shpëtojnë një pjese të kredisë që debitori ua ka borxh apo që ta fillojnë riorganizimin e një organizate.
VIII.
Fillimi i procedurës së falimentimit;
Rasti i falimentimit fillon me paraqitjen e kërkesës me shkrim në gjykatë nga ana e debitorit, kreditorit apo grupit te kreditorëve. Forma dhe përmbajtja e kërkesës përcaktohet me rregullat e ekzekutimit. Debitori mund të paraqet kërkese vetëm nëse: (a) me pëlqimin e bordit të drejtorëve ose organit udhëheqës në përputhje me statutin, dokumentet e themelimit ose marrëveshjen e ortakërisë; dhe (b) nëse debitorët i plotësojnë kushtet vijuese:
Debitori ka dështuar në pagimin e borxhit për më shumë se 60 ditë;
Borxhi është për më shumë se 5000 euro; dhe
Debitori në përgjithësi nuk është duke i paguar borxhet e tij brenda afatit të caktuar.
Menjëherë pas paraqitjes së kërkesës, gjykata e informon Zyrën e Regjistrimit. Debitori ka një afat prej (5) pesë ditëve që ta kundërshton kërkesën duke paraqitur në gjykatë njoftimin me shkrim të kundërshtimit, me që rast Gjykata mban një seancë brenda shtatë (7) ditëve ku vendos fatin e kërkesës. Kushtet për refuzim të kërkesës janë të parapara me ligj. Ne rastin kur Gjykata pranon rastin, atëherë Gjykata fillon procedurën e falimentimit. Kur pranohet rasti nga Gjykata, debitori ka të drejtë që të parashtron një deklaratë për qëllimin e riorganizimit brenda një afati 20 ditor. Nëse debitori është i paaftë për riorganizim, atëherë procedura shndërrohet ne likuidim.
IX.
Administratori dhe Bordi i Kreditorëve 22
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Administratori: Administratori emërtohet nga Gjykata brenda një afati (2) dy ditorë pas pranimit të rastit. Debitorët që kanë (60%) gjashtëdhjetë përqind apo më shumë të shumës së borxhit te debitorit, mund të kërkojnë nëpërmes kërkesës me shkrim nga Gjykata zëvendësimin e administratorit të rastit. Kualifikimet e administratorit janë modeste, përkatesisht, që të jetë kompetent, person i ndershëm dhe pa konflikt interesi. Administratori është i autorizuar që:
Të merr menjëherë në posedim pasurinë e debitorit;
Të thërret seancën e kreditorëve dhe ti kryesojë seancat;
Të fillojë dhe të vazhdojë procedurat gjyqësore dhe administrative që kanë të bëjnë me realizimin e të drejtave të debitorit; Të shërben si përfaqësues i autorizuar i pasurisë së debitorit; Me pëlqimin e gjykatës, të punësojë dhe mbikëqyr punën e të punësuarve, të vartësve, dhe ekspertëve për administrimin e rastit; f. Të mbyllë llogarinë bankare të debitorit dhe hap llogari të veçantë të falimentimit;
Ti paguaj kreditorët në bazë të kërkesave të aprovuara; dhe
Të detyrojë debitorin apo përfaqësuesin e caktuar të menaxhmentit të debitorëve të paraqitet dhe të ndihmoj në marrjen e inventarit të pasurisë së debitorit.
Nga administratori kërkohet që të jetë i pavarur, i emëruar nga gjykata dhe që ta ushtron detyrën me kujdes dhe detyrë të ekonomistit të mirë. Ai nuk është personalisht përgjegjës për humbjet e shkaktuara gjatë procedurës. Bordi i Kreditoreve (“BK”): BK përbëhet nga 3 deri 5 kreditorë që kanë kërkesat me të mëdha të pasiguruara apo pjesërisht të pasiguruara ndaj debitorit. Detyrat kryesore te BK janë:
Marrja e kopjes së raportit mujor nga administratori në të njëjtën kohë si edhe gjykata; Të pranon njoftimet dhe propozimet dhe kërkesat për veprimet e gjykatës që ndikojnë në drejtat e kreditorëve; Të thërras debitorin apo përfaqësuesin e tij/saj q ë t’ju përgjigjet pyetjeve; Të ndërmerr veprimin për anulimin e transferëve të debitorit të bëra gjatë një viti paraprak përpara datës së paraqitjes së kërkesës për falimentim;
T’ju shpërndaj informacionet e pranuara kreditorëve tjerë;
Detyra tjera të parapara me këtë apo ndonjë ligj tjetër.
Kjo përmbyll detyrat kryesore te BK, që mund të përmblidhen sikur mbrojtja e interesave të kreditorëve gjate procesit të falimentimit.
X.
Pasuria e falimentimit;
Vlen të ceket se me regjistrimin e kërkesës, themelohet pasuria e bankrotimit që përbëhet nga tërë pasuria e debitorit në kohën e paraqitjes së kërkesës si dhe tërë pasuria e mbledhur nga administratori në emër të debitorit gjatë kohës së procedurës ose rrjedhës normale të biznesit. Kjo pasuri nuk përfshinë “mjetet e pensioneve” ose “të drejtat e fituara” të definuara në rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2002/35 “mbi Pensionet në Kosovë” 23
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Çfarëdo shitje, disponim, bartje apo dhënie me qira e pasurisë është e ndaluar totalisht para emërimit të administratorit, ndërsa pas emërimit te tij/saj, kjo mund të bëhet vetëm me vendim të gjykatës.
XI.
Riorganizimi.
Propozimi për riorganizim quhet “plan i riorganizimit” dhe përmban ndër të tjerash:
Shpjegim të veprimtarisë biznesore dhe arsyeve që shpijnë në vështirësinë financiare;
Metodat dhe mjetet për realizimin e planit;
Periudhat kohore për realizimin e planit;
Deklarimin se kush do ta menaxhon organizatën;
Pjesë të tjera të parapara me këtë ligj.
Kreditorët e siguruar dhe të pasiguruar kanë të drejtë të votojnë për apo kundër planit të riorganizimit. Nëse plani konfirmohet nga vota e kreditorëve, atëherë, kjo konsiderohet një kontratë e re për përmbushjen e kërkesave të paraqitura në të. Në atë rast, prona e falimentimit shuhet dhe pronat i kthehen debitorit. Prej atij momenti dhe tutje, debitori dhe menaxhmenti i tij vazhdon me zbatimin e planit të riorganizimit. Në rast kur debitori shkel planin e riorganizimit, çdo kreditor ka të drejtën që ta njoftojë Gjykatën për këtë shkelje. Nëse Gjykata konstaton se ka ndodhur shkelje e planit, atëherë, ajo nxjerr vendime për evitimin e shkeljes, për shndërrimin e rastit në likuidim, ti lejon debiorit të paraqet amendamente të planit (ku kërkohet miratim i ri nga kreditorët), apo ndonjë vendim tjetër konform me këtë ligj.
XII.
Likuidimi;
Likuidimi është shitja e tërë pasurisë së falimentimit nga ana e administratorit. Të gjitha të ardhurat nga shitja e pasurisë bëhen pronë e pasurisë së falimentimit. Kjo pasuri financiare pastaj përdoret që të paguhen detyrimet e debitorit ndaj kreditorëve sipas prioriteteve të përcaktuar me këtë ligj, që janë:
Kërkesat e siguruara;
Kërkesat e preferuara, për nëpunësit e papaguar para- kërkesave dhe mëditjet;
Kërkesat e pasiguruara;
Kërkesat e pronarëve të debitorit, aksionarëve, anëtarëve themelues dhe pjes ëmarrësve.
PUNËT BANKARE DHE SIGURUESE Afarizmi bankar është veprimtari e veçantë ekonomike, objekt themelor i së cilit është qarkullimi i parasë, por ai përmban edhe disa transaksione dhe produkte tjera financiare. Në përgjithësi, bankat dhe institucionet financiare lehtësojnë veprimet afariste dhe shpeshherë ndodh që bankat specializohen në çështje specifike financiare që kërkohen nga tregu. Në këtë pjesë diskutohen disa nga çështjet primare sa u përket institucioneve bankare, financiare 24
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) dhe të sigurimit.
XIII.
Kushtet dhe procedurat për licencimin e institucioneve financiare dhe siguruese;
Asnjë institucion financiar apo sigurues nuk guxon të ketë veprim afarist ne Republikën e Kosovës pa u licencuar nga Banka Qendrore e Republikës së Kosovës. Për të aplikuar për licencë preliminare, aplikanti duhet te dorëzoje: (i) kualifikimet dhe përvojën e anëtarëve administrues; (ii) shumën e kapitalit; (iii) planin e biznesit; (iv) informatat bazike dhe të dhënat financiare për aksionarët; (v) informata shtesë që aplikanti i konsideron të rëndësishme. Ta keni parasysh se për institucionet e huaja që dëshirojnë të licencohen në Republikën e Kosovës, ka kushte tjera te cilat aplikohen për licencim.
XIV. Forma dhe struktura korporative e bankave dhe institucioneve financiare; Forma dhe struktura korporative e bankave dhe institucioneve financiare është si Shoqëri Aksionare. Pra, bankat mund të regjistrohen dhe licencohen vetëm nëse organizohen sikur shoqëri aksionare.
XV.
Forma dhe struktura korporative e ndërmarrjeve siguruese;
Forma dhe struktura korporative e ndërmarrjeve siguruese është si shoqëri aksionare apo shoqëri aksionare anonime. Ndërmjetësuesit e shitjes së ndërmarrjeve siguruese mund të jenë edhe forma tjera të shoqërive tregtare të njohura nga Ligji për Shoqëritë Tregtare.
XVI. Kompetencat dhe instrumentet e Bankës Qendrore të Republikës së Kosovës për rregullimin e sektorit të bankave dhe të sigurimeve; Kompetencat e Bankës Qendrore të Republikës së Kosovës janë të shumta dhe përfshijnë:
T’i rekomandojë udhëzime të gjëra politike Kuvendit dhe Qeverisë në fushat që i ka në përgjegjësi;
Të vendosë dhe të zbatojë masat për sistemet e marrëveshjeve mbi transaksionet e valutave vendore dhe të huaja në Kosovë, të mbikëqyrë dhe të rregullojë pagesat; Të posedojë dhe veprojë me një apo me më shumë sisteme pagesash; Të veprojë si bankar në Ministrinë e Ekonomisë dhe Financave dhe të ofrojë këshilla financiare me kërkesë të kësaj Ministrie;
Të veprojë si agjent fiskal i Ministrisë së Ekonomisë dh Financave;
Të mbajë depozita të valutave të huaja për Ministrinë e Ekonomisë dhe Financave dhe për subjektet tjera publike;
Të sigurojë furnizim adekuat të bankënotave dhe monedhave për rregullimin e transaksioneve me para të gatshme;
Të mbajë thesar për ruajtjen e sigurt të valutave dhe letrave me vlerë;
Të licencojë, mbikëqyrë dhe rregullojë institucionet financiare;
Të kryejë analiza të rregullta ekonomike dhe monetare të ekonomisë së Kosovës, t’i bëjë publike rezultatet dhe t’i paraqesë propozime e masa Kuvendit dhe Qeveris ë në bazë të analizave të tilla;
Të mbikëqyrë dhe rregullojë agjentët e shitjes në këmbimin e valutave, ndërmjetësuesit ujdisës dhe
25
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) fondet e ndërsjella;
XVII.
Të miratojë auditorët e jashtëm të institucioneve financiare; Të vendosë standarde të kontabilitetit për institucionet financiare në Kosovë në harmoni me standardet ndërkombëtare financiare të raportimit.
Transaksionet e pagesave;
Funksionet kryesore të bankave kanë të bëjnë pikërisht me transaksionet e pagesave. Ka disa lloje të transaksioneve që janë të ofruara për nevojat e ndryshme të klientëve dhe rrethanave ku bëhet afarizmi. Disa nga më kryesoret diskutohen në vijim.
i. Urdhërpagesa, Urdhërpagesa është një instrument financiar me të cilin një person paguan një shumë të caktuar në bankë në të mirë të një përfituesi tjetër. Kjo procedurë zëvendëson pagesën e drejtpërdrejtë personit përfitues dhe banka shfrytëzohet si ndërmjetësues. Me rastin e pagesës, banka i lëshon paguesit urdhërpagesën.
ii. Transferi i kredisë dhe i debitit, Me kontratën e kredisë, banka detyrohet që shfrytëzuesit të kredisë t’ia lërë në dispozicion një shumë të caktuar të të hollave, në kohë të caktuar ose ë pacaktuar, me destinim ose pa destinim të caktuar. Në këtë rast, shfrytëzuesi detyrohet t’ia paguaj bankës kamatën e kontraktuar, plus shumën e marrë t’ia kthejë asaj në kohën dhe mënyrën e përcaktuar në kontratë. Pra, kur nënshkruhet kontrata, banka ia transferon një shumë të hollash shfrytëzuesit me pritjen se shfrytëzuesi do ti kthehen ato në kohën dhe metodën e përcaktuar në kontratë. Në anën tjetër, kontrata për debit është një kontratë ku klienti deponon një shumë të hollash në xhirollogari rrjedhëse ne bankë dhe tërhjek të hollat nga bankomatat (makinat për tërheqjen e të hollave) apo ngarkon atë xhirollogari në vende të ndryshme afariste, nëpërmes të një kartele të lëshuar nga banka. Ngarkesa lejohet deri në shumën e deponuar në xhirollogarinë bankare. Pra, kjo zëvendëson bartjen e të hollave nga klienti dhe zëvendësimin e tyre me një kartelë plastike të lëshuar dhe autorizuar për përdorje nga banka.
iii. Përgjegjësia juridike e bankave; Bankat dhe institucionet financiare që ofrojnë produkte financiare ne tregun e Kosovës duhet ti përmbahen Ligjeve dhe akteve nënligjore që ekzistojnë në Kosovë. Përveç asaj, mund të ndodhë që bankat e huaja që veprojnë në Kosovë kanë detyrime ligjore që ti zbatojnë edhe ligjet e vendeve amë ku janë të regjistruara (zakonisht ligje më të rrepta). Prandaj, çdo bankë që vepron në Kosovë duhet ta ketë parasysh kornizën e plotë ligjore vendore dhe ndërkombëtare me qëllim që ta eviton ndonjë përgjegjësi të padëshirueshme.
iv. Letrat me vlerë, Letrat me vlerë janë dokumente të shkruara, me lëshimin e të cilave krijohet detyrimi me shprehje 26
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) të njëanshme të vullnetit. Pra, letra me vlerë është dokument i shkruar, me të cilin lëshuesi i saj detyrohet ta plotësojë detyrimin e regjistruar në atë dokument të poseduesit ligjor të saj. Poseduesi ligjor i letrës me vlerë ka të drejtë të kërkojë prej lëshuesit të saj të përmbushe detyrimin e shënuar në atë letër me vlerë. Kemi letra me vlerë veç e veç (kambiali) dhe serike (aksioni). Letrat me vlerë mund të lëshohen nga personat juridike (aksionet) dhe fizikë (çeku).
v. Kontratat për depozitën e të hollave, Kjo është një kontratë e thjeshtë në mes të bankës dhe klientit, që mund të jetë person fizik apo juridik, me anë të së cilës banka garanton ruajtjen e të hollave të klientit. Varësisht nga banka, kjo kontratë mund të ofron përfitime të ndryshme për klientin, siç është kamata, kamata më e lartë për afatizim, etj. Me këtë kontratë banka e fiton të drejtën t’i disponojë të hollat e depozituara, ndërsa klienti rezervon të drejtën që ti tërheqë të hollat e deponuara.
vi. Kontrata për akreditivin, Akreditivi është një instrument pagese, me të cilin banka akredituese (banka e lëshimit) detyrohet që, sipas urdhrit të komitentit, në bazë të dokumenteve të prezantuara në përputhje me kushtet e kontraktuara (apo pa dokumente), të kryejë pagesën ose të autorizojë bankën tjetër (anka korresponduese) që t’ia bëjë pagesën personit të tretë (shfrytëzuesit të akreditivit) ose me urdhrin e saj (kalimi i urdhrit) ose sipas urdhrit të komitentit, vetë ajo ose me ndihmën e bankës tjetër, të paguajë, të akseptojë ose ta blejë kambialin e tërhequr prej shfrytëzuesit të akreditivit, me kusht që të jetë vepruar në përputhje me akreditivin e hapur të bankës së lëshimit. Ka disa lloje të akreditivit dokumentar:
Akreditivi i revokuar dhe ai i parevokuar;
Akreditivi i konfirmuar dhe i pakonfirmuar;
Akreditivi i kalueshëm dhe i pakalueshëm;
Akreditivi i ndashëm dhe ai i pandashëm.
vii. Kontrata për sigurimin. Me këtë kontratë kontraktuesi i sigurimit detyrohet që në bazë të parimit të reprocitetit dhe të solidaritetit, të bashkojë një sasi të mjeteve në bashkësinë e sigurimit, kurse bashkësia e sigurimit detyrohet që, nëse ndodh ngjarja që përbën rasti të sigurimit, t’ia paguajë të siguruarit ose ndon jë personi tjetër kompensimin ose shumën e kontraktuar ose të bëjë diç tjetër. Dëshmia e kësaj kontrate është Polica e Sigurimit. Detyrimet e të siguruarit janë: ta bëjë pagesën e premisë brenda afatit të parashikuar në kontratë, t’i paraqesë rrethanat për vlerësimin e rrezikut, të lajmërojë siguruesin p ër ndryshimet e rrezikut, të marrë masa, sa është e mundur, për të penguar shkaktimin e dëmit, ta lajmërojë siguruesin brenda një afati sa më të shkurtër për ndodhjen e rastit të siguruar. Detyrimet e siguruesit janë: ta njoftojë të siguruarin për kushtet e sigurimit, t’ia dorëzojë atij 27
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) policën e sigurimit, t’ia kompensojë dëmin kur ndodh ras ti i siguruar, të bëjë pagimin e shpenzimeve të detyrueshme dhe të domosdoshme.
KONKURRENCA NË TREG Konkurrenca është një situatë në një treg në të cilën shitësit e një produkti apo shërbimi përpiqen në mënyrë të pavarur të tërheqin blerës për të arritur një objektiv të caktuar tregtar, për shembull, fitime, shitje dhe/ose pjesë të tregut. Rivaliteti konkurrues midis firmave mund të ekzistojë për çmimet, cilësinë, shërbimet, ose një kombinim i tyre dhe faktorëve të tjerë, që mund të vlerësojnë klientët. Në. Në disa raste qëllimi është realizimi i një niveli të ulët kostoje dhe çmimi me qëllim që të godasin konkurrentët. Në raste të tjera ndërmarrjet mund të shkojnë përtej përcaktimin e tregut konkurrenca shihet si një proces rivaliteti ndërmjet ndërmarrjeve të cilat kërkojnë të fitojnë klientelë me kalimin e kohës. Ky rivalitet mund të ndodhë në shumë mënyra kësaj, duke përdorur aftësitë novatore e sipërmarrëse të tyre, për të zhvilluar produkte dhe shërbime të reja, të përdorin fuqi të veçanta, mundësi apo përparësi të tjera që ato kanë, me synim kryesor të plotësojnë nevojat e konsumatorëve më shumë se sa konkurrentët e tyre. Konkurrenca e ndershme dhe e pa shtrembëruar është gurthemeli i një ekonomie tregu. Për këtë arsye, Komisioni Evropian (mekanizëm i BE-së) ka miratuar legjislacion përkatës për ta promovuar një konkurrencë lojale, në mes të shteteve anëtare të BE-së. Konkurrenca njihet si një ndër shtyllat kryesore dhe çështjet më sensitive në politikat e BE-së. Para se të anëtarësohen në BE, të gjitha shtetet duhet të plotësojnë një numër të madh kriteresh që kanë të bëjnë me ekonominë e tregut, prej të cilave shumica janë të ndërlidhura me konkurrencën. Për më tepër, Komisionit Evropian i janë dhënë kompetencat e nevojshme për të ushtruar kontroll mbikëqyrës dhe zbatues në lidhje me ligjin e BE-së për konkurrencën, për të garantuar një konkurrencë efektive në tregun e brendshëm të shteteve evropiane. Në vazhdën e përpjekjeve për të miratuar legjislacion në përputhje me kriteret e BE-së, Kuvendi i Kosovës ka miratuar Ligjin për Konkurrencën55 në vitin 2004. Disa aspekte të rëndësishme që i mbulon ky ligj, janë të paraqitura më poshtë.
XVIII.
Marrëveshjet e ndaluara dhe përjashtimet;
Marrëveshja ndërmjet ndërmarrjeve, vendimi i një shoqate të ndërmarrjeve ose një praktikë e ndërmarrjeve është e ndaluar nëse mund të ndikojë në tregtinë brenda Kosovës, dhe mund të ndikojë në mënyrë të dukshme në parandalimin, kufizimin ose çrregullimin e konkurrencës në Kosovë. Ndalesat e vendosura në mënyrë specifike zbatohen për një marrëveshje, vendim ose praktikë që:
5
Ligjin për Konkurrencën, 2004/36.
28
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
Në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë përcakton çmimin shitës ose blerës ose çfarëdo afati apo kushti tjetër në tregti ose biznes;
Kufizon ose kontrollon prodhimin, tregun, zhvillimin teknologjik ose investimet;
Kufizon, ndan ose merr pjese ne tregun ose ne nje apo me shume burime zbaton kushte të ndryshme për transaksione të ngjashme me ndërmarrje të tjera, duke i vendosur ato në një pozitë të papëlqyeshme konkurruese;
Kushtëzon që lidhja e kontratës të varet nga palët tjera kontraktuese, përmes kushteve të tjera plotësuese që për nga natyra e tij/saj e që sipas natyrës dhe praktikës së zakonshme tregtare, nuk kanë lidhshmëri me objektin e kontratës së tillë.
Marrëveshja ose vendimi që është i ndaluar me këto rregulla është e pavlefshme dhe e pazbatueshme. Personi, ndërmarrja ose shoqata e ndërmarrjeve që tenton të ekzekutojë, detyrojë, zbatoje dhe/ose ushtrojë marrëveshjen, vendimin ose praktikën në fjalë, do të dënohet me gjobë administrative dhe penale që përcaktohen me këtë ligj. Përjashtimet dhe Lirimet: Ndalimet e lartpërmendura nuk zbatohen për disa marrëveshje të veçanta. Këtu në radhë të parë përfshihet:
Një marrëveshje ndërmjet dy ose më shumë ndërmarrjeve, nëse ndërmarrjet e tilla janë pjesë e një njësie të vetme ekonomike. Në veçanti, marrëveshjet ndërmjet ndërmarrjes amë dhe degëve të saj, ose dy degëve që kanë një ndërmarrje amë të përbashkët, nuk u nënshtrohen; ose
Një marrëveshje që ka për qëllim të ndikojë në shkrirjen e dy ndërmarrjeve; me kusht që, ky përjashtim të vlejë vetëm për dispozitat e asaj marrëveshjeje që janë drejtpërdrejt të lidhura dhe të nevojshme për kryerjen e shkrirjes.
Gjithashtu, ekzistojnë përjashtime nga ndalesa, përkatesisht përjashtohen marrëveshjet mbi:
Zbatimin e njëllojshëm të standardeve ose kushteve biznesore;
Specializim;
Racionalizim;
Disa raste tjera specifike te caktuara.
XIX.
Marrëveshjet vertikale;
Ndalimi themelor në marrëveshjet që kufizojnë lirinë e palëve për caktimin e çmimeve dhe kushteve në transaksionet me palët e treta: Marrëveshja ndërmjet ndërmarrjeve lidhur me mallra ose shërbime dhe që ndikon në një treg brenda Kosovës është e ndaluar për aq sa ajo e kufizon lirinë e palës për vendosjen e çmimeve në ngarkim të palëve të treta ose çfarëdo kushti thelbësor në marrëveshjet e lidhura me palët e treta. - Kontrollimi i shpërdorimit të transaksioneve ekskluzive tregtare: Marrëveshja ndërmjet ndërmarrjeve që përfshin mallrat ose shërbimet dhe që vendos mbi njërën palë (i) një kufizim të lirisë së shfrytëzimit të mallrave të furnizuara ose të mallrave ose shërbimeve të tjera; (ii) një kufizim të lirisë së blerjes ose shitjes së mallrave dhe shërbimeve të tjera për palët e treta; (iii) një kufizim mbi lirinë e shitjes së mallrave të furnizuara palëve të treta; ose (iv) një obligim për blerjen e mallrave ose shërbimeve që, nga karakteri i tyre ose praktika e zakonshme komerciale, nuk kanë 29
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) të bëjnë me lëndën themelore të marrëveshjes në fjalë, ndalohen nëse kufizimet ose obligimet e tilla dukshëm e dëmtojnë tregun e mallrave ose shërbimeve përkatëse. - Marrëveshjet mbi pronën intelektuale dhe sekretin afarist: Marrëveshja për shitjen ose licencimin e të drejtave të pronës intelektuale apo sekretit afarist ndalohet gjerë në atë masë sa vendos kufizime ndaj veprimtarive ekonomike të blerësit ose licencë marrësit që nuk kanë të bëjnë me shfrytëzimin ose mbrojtjen e të drejtave përkatëse apo sekretit. Në këtë kategori hyjnë:
Marrëveshjet për shitjen ose licencimin e patentës ose modelit praktik (qoftë të dhënë ose të kërkuar) ose topografinë e qarkut të mbyllur të mbrojtur me ligj ose modifikimet gjenetike të farës; Marrëveshjet e për shitjen ose licencimin e zbulimeve, metodave të përpunimit, projektimeve, arritjeve tjera që çojnë përpara teknologjinë, arritjeve që ço jnë përpara kultivimin e bimëve në lëmin e rritjes së bimëve, për aq sa ato përfaqësojnë sekrete të rëndësishme afariste dhe janë njëjtësuar në mënyrë mjaft të arsyeshme në marrëveshje;
Marrëveshjet e përziera për shitjen ose licencimin e të dyjave, të drejtës së mbrojtur të trajtuar në paragrafin “a” më lartë dhe një arritje të pambrojtur të trajtuar në paragrafin “b” të sipër theksuar;
dhe
Marrëveshjet për shitjen ose licencimin e qoftë të të drejtave të pronës intelektuale siç janë e markat tregtare, modelet e depozituara, të drejtat autoriale (përfshirë programet kompjuterike), për aq sa kjo marrëveshje lidhet me marrëveshjen për të drejtën e mbrojtur të përfshirë në paragrafin “a” të
lartë theksuar, ose një arritje të pambrojtur në kuptim të paragr afit “b”, apo me një marrëveshje të përzier në kuptim të paragrafit “c”, dhe ndihmon për arritjen e qëllimit kryesor të shitjes ose licencimit të drejtave të pronës intelektuale ose arritjeve të pambrojtura.
XX.
Keqpërdorimi i pozitës dominuese;
Sipas ligjit aktual ne Kosovë, ndalohet shpërdorimi i pozitës dominuese nga një ose më shumë ndërmarrje. Për t’u konstatuar shpërdorimi i pozitës dominuese, së pari duhet të përcaktohet ekzistimi i kësaj pozite. Konstatimi i ekzistimit të pozitës dominante: Ndërmarrja ka pozitë dominuese nëse, si furnizuese ose blerëse e disa llojeve të caktuara të mallrave ose shërbimeve, ajo:
Nuk i nënshtrohet konkurrencës së vërtetë; ose
Ka fuqi superiore në treg në krahasim me konkurrentët e saj ekzistues ose potencial;
Për ta konstatuar këtë, merret parasysh veçanërisht pjesëmarrja dhe pozita e saj në tregun përkatës, fuqia e saj financiare, qasja e saj ndaj furnizimeve ose tregjeve, lidhjet e saj me ndërmarrjet e tjera, pengesat juridike ose faktike për hyrjen e ndërmarrjeve të tjera në treg, konkurrenca aktuale ose potenciale me ndërmarrjet e themeluara brenda ose jashtë Kosovës, lehtësia ose vështirësia me të cilën ajo mund të ndryshojë furnizimin e mallrave ose shërbimeve të tjera si dhe aftësitë e furnizuesve ose klientëve të saj që të zhvillojnë afarizëm me ndërmarrje të tjera. Një ndërmarrje konsiderohet të ketë pozitë dominuese nëse ka pjesëmarrje më të madhe se 40% 30
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) në treg. Ky konsiderim nuk është i aplikueshëm në rast se ndërmarrja në fjalë bindshëm demonstron se është e ekspozuar para një konkurrence të konsiderueshme ose që nuk ka pozitë superiore në treg në krahasim me konkurrentët e vet, duke i marr parasysh faktorët e specifikuar më lart. Konstatimi i shpërdorimit të pozitës dominuese: Shpërdorimi i ndaluar i pozitës dominuese ekziston nëse, si furnizues ose blerës i disa llojesh të caktuara të mallrave ose shërbimeve, një ose më shumë ndërmarrje me pozitë dominuese:
Ndikon negativisht në konkurrencën e tregut duke dëmtuar aftësinë e ndërmarrjeve tjera për konkurrim në treg; Kërkon pagesa ose kushte të tjera afariste që dallojnë nga ato do të mbizotëronin po të kishte konkurrencë efektive;
Shfrytëzon pozitën në treg për të krijuar ndërmarrje tjera që i
Dhurojnë atij qëllime privilegjuese, përveç nëse qëllimi është i arsyeshëm për një trajtim të tillë favorizues.
XXI.
Praktikat e ndaluara;
Ndalimi i Diskriminimit dhe i Pengimit të Padrejtë: Një ndërmarrje dominuese, një shoqëri e ndërmarrjeve ose një ndërmarrje që i cakton çmimet me pakicë nuk duhet ta pengojë drejtpërsëdrejti apo tërthorazi një ndërmarrje tjetër në aktivitetet e saja afariste, ose drejtpërsëdrejti apo tërthorazi të trajtojë atë ndryshe nga ndërmarrjet tjera të ngjashme, përveç nëse ekziston arsyetimi objektiv për trajtimin e tillë. Një pengim i tillë ekziston posaçërisht kur një ndërmarrje, pa arsye objektive, shpesh ofron mallra ose shërbime me çmim që është më i ulët se çmimi i një malli apo shërbimi të tillë. Ndalimi i bojkotimeve dhe praktikave të tjera kufizuese: Asnjë person ose ndërmarrje nuk duhet të kërkoj nga një person ose ndërmarrje tjetër që të refuzojë (bojkotojë) shitjen ose blerjen, me qëllim të dëmtimit të një personi ose ndërmarrje tjetër. Ligji gjithashtu ndalon personat apo ndërmarrjet që të kërcënojnë apo t’i shkaktojnë dëme personave ose ndërmarrjeve të tjera, ose t’i nxisin ato që të që të zhvillojnë aktivitete të ndaluara me këtë ligj. Ndalimi i rekomandimeve: Asnjë ndërmarrje ose shoqatë e ndërmarrjeve nuk duhet të bëjë rekomandime që kanë për qëllim ose ndikojnë në shmangien e një ndalimi të vendosur nga ligji. Gjithashtu nuk duhet t’i bëjë rekomandime blerësve të mallrave për të kërkuar ose ofruar çmime të caktuara gjatë rishitjes palëve të treta, për përdorimin e metodave të caktuara të vendosjes së çmimeve, ose të ruajtjes së çmimeve te caktuara më të larta ose më të ulëta.
XXII.
Sanksionet juridike.
Nëse konstatohet se ka pasur shkelje të Ligjit për Konkurrencën, atëherë, ekzistojnë pasoja juridike për personin i cili ka bërë atë shkelje. Për shkeljen e neneve 3, 10, 11, ose 12, Komisioni Kosovar i Konkurrencës mund të nxjerrë urdhër që kërkon: 31
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
Përmbajtjen nga ekzekutimi, zbatimi dhe/ose kryerja e marrëveshjes;
Shpall marrëveshjen të pavlerë, të shfuqizuar dhe të pazbatueshme;
Të kërkon nga individi shkelës ndërmarrjen e masave të nevojshme për të siguruar eliminim të veprimeve anti-konkurrente dhe që shkelja të mos përsëritet më;
Të shpall gjobë prej 25.000 eurove mbi pronarët, zyrtarët ose menaxherët e përfshirë në aktin antikonkurrent; Të shpall gjobë prej 100.000 eurove mbi ndërmarrjen e përfshirë në aktin anti -konkurrent.
Për shkeljen e neneve 13, 17, ose 18, Komisioni Kosovar i Konkurrencës mund të nxjerrë urdhër që kërkon:
Përmbajtjen nga sjelljet e tilla;
Të kërkon nga ndërmarrja shkelëse marrjen e masave të nevojshme për të siguruar eliminim të veprimeve anti-konkurrente dhe që shkelja të mos përsëritet më;
Të shpall gjobë prej 20.000 eurove mbi pronarët, zyrtarët ose menaxherët e përfshirë në aktin e sjelljes shkelëse; Të shpall gjobë prej 100.000 eurove mbi ndërmarrjen e përfshirë në aktin e sjelljes shkelëse.
Natyrisht, personat e dëmtuar nga ana e personit apo ndërmarrjes qe shkel ketë ligj kanë të drejtë të parashtrimit të ankesës në Gjykatën përkatëse të Qarkut duke kërkuar ndër të tjera kompensim të dëmit dhe ndërprerje të aktivitetit të ndaluar.
INVESTIMET E HUAJA Mjedisi i favorshëm ligjor për ekonominë e tregut, liria e aktivitetit ekonomik dhe siguria e pronës garantohen me Kushtetutën e Republikës së Kosovës. Për të gjithë investitorët, si të jashtëm ashtu edhe ata të brendshëm, parashihen garancione kushtetuese sa i përket të drejtave ligjore te barabarta. Në mënyrë specifike, Kushtetuta parasheh se investitorëve të jashtëm i garantohet nxjerrja e lirshme e fitimit dhe kapitalit të investuar jashtë vendit, në pajtim me legjislacionin e aplikueshëm.6 Derisa Kushtetuta e Kosovës, e miratuar më 15 qershor 1008, paraqet një bazament për sigurimin e kornizës ligjore e cila ndihmon dhe inkurajon investimet e huaja, legjislacioni bazë, në fakt, është miratuar vite më parë, pikërisht për shkak të rëndësisë së ofrimit të mbrojtjes ligjore për ata investitorë të huaj që janë të interesuar të investojnë në Kosovë. Në vitin 2001 u miratua Rregullorja e UNMIK-ut, Nr.2001/3, ndërkaq në vitin 2005 Kuvendi i Kosovës miratoi Ligjin për Investimet e Huaja, Nr. 2005/02-L33. Krijimi i një kornizë ligjore që përqendrohet në ekonominë e tregut dhe promovon një sektor të fuqishëm dhe konkurrues privat i siguron edhe investitorët e huaj se ata do të trajtohen në mënyre të drejtë dhe me standardet e praktikat pranuara ndërkombëtare. Investitorëve para së gjithash
6
Neni 19 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës
32
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) u intereson të investojnë në një vend ku sundon ligji, ku të drejtat pronësore janë të garantuara, dhe natyrisht, ku u ofrohet trajtim i barabartë. Përmes miratimit të Ligjit për Investimet e Huaja pranohet fakti se investimet e huaja luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin e mirëfilltë ekonomik dhe mirëqenien e përgjithshme ekonomike të Kosovës, dhe në të njëjtën kohë paraqiten këto tri synime kryesore të ligjit:
Të mundësojë integrimin e plotë të Kosovës në ekonominë regjionale, evropiane dhe botërore duke inkurajuar bartjen e kapitalit, teknologjisë moderne, njohurisë (know-how), shërbimeve financiare dhe intelektuale, aftësive menaxhuese dhe informative në Kosovë; Të përmirësojë dhe zgjerojë kapacitetin e Kosovës për të pranuar dhe dërguar mallra, shërbime dhe kapital në tregjet e huaja; dhe
Të ngrisë parashikueshmërinë, stabilitetin dhe transparencën e sistemit ligjor në Kosovë dhe pajtueshmërinë e tij me standardet evropiane dhe ndërkombëtare. (Neni 1 i Ligjit për Investime të Huaja).
I.
Të drejtat, garancionet dhe privilegjet e investitorëve të huaj a. Trajtimi i përgjithshëm
Kosova u ofron trajtim të drejtë dhe të barabartë investitorëve të huaj dhe investimeve të tyre në Kosovë. Në asnjë rast trajtimi, mbrojtja ose siguria që kërkohet nga ligji nuk duhet të jetë më i disfavorshëm se sa ai që garantohet sipas ligjit ndërkombëtar. Ligji obligon Kosovës që mos të pengojë me anë të veprimeve ose mosveprimeve të pa-arsyeshme ose diskriminuese, veprimtarinë, menaxhimin, mirëmbajtjen, shfrytëzimin ose largimin e një shoqërie investuese në Kosovë ose ndonjë investimi nga investitorët e huaj në Kosovë dhe në veçanti mos të ndërhyjë në veprimtaritë e ligjshme, të drejtat dhe interesat e ligjshme të investitorëve të huaj. Të gjitha autoritetet publike që dështojnë ose nuk i respektojnë të drejtat dhe garancionet e siguruara me ligj për investitorët e huaj dhe investimet e tyre, janë përgjegjës për të paguar kompensim për dëmet e shkaktuara si pasojë e veprimeve të tyre dhe asnjë lloj imuniteti ligjor nuk mund të shfrytëzohet si mbrojtje nga kjo përgjegjësi. (Neni 3 i Ligjit për Investime të Huaja).
b. Mos diskriminimi Përveç të drejtave specifike, garancioneve dhe privilegjeve që u mundësohen investitorëve të huaj dhe investimeve të tyre sipas ligjit, investitorët e huaj dhe investimet e tyre duhet të jenë në pajtim të plotë me ligjin e zbatueshëm në Kosovë, dhe i bartin të drejtat dhe detyrimet njëlloj si edhe investitorët e brendshëm. Pa paragjykuar marrëveshjet ndërkombëtare dhe ato bilaterale që mund t’i lidhë Kosova, është e paligjshme që të diskriminohen në çfarëdo mëny re investitorët e huaj në bazë të shtetësisë, prejardhjes, vendbanimit, vendit të themelimit, afarizmit ose kontrollit. Në mënyrë të veçantë, Ligji parasheh se Kosova nuk duhet të diskriminojë ndaj investitorëve të huaj në këto fusha:
Mbrojtjen dhe sigurinë,
Bërjen e investimit,
33
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
Aktivitetet ekonomike dhe të tjera në të cilat mund të bëhet investimi dhe
Blerjen, zgjerimin, menaxhimin ose largimin e investimeve. (neni 4 i ligjit për investime të huaja).
c. Përputhshmëria dhe detyrimet Të gjitha aktet që nxirren nga ndonjë autoritet publik që kanë të bëjnë me të drejtat ose detyrimet e investitorëve të huaj duhet të jenë në përputhje të plotë me autorizimet e atij autoriteti publik. Në të kundërtën, investitorët e huaj, të drejtat ose detyrimet e të cilëve janë prekur me atë akt, kanë të drejtë të kërkojnë kompensim për të gjitha dëmet e shkaktuara si pasojë e besimit në aktin ose detyrimin e tillë. Kjo e drejtë për kompensim natyrisht që nuk merret parasysh në rastet kur investitori i huaj ka qenë i njoftuar me kohë se akti në fjalë tejkalon autorizimet e autoritetit publik që e ka nxjerrë atë akt. Të gjitha llojet e detyrimeve ndaj investitorëve të huaj, qofshin ato të krijuara me ligj, marrëveshje, akt administrativ, ose ndryshe, duhet të përmbushen në bazë të shpejtë, të vazhdueshme dhe me mirëbesim. (Neni 5 i Ligjit për Investime të Huaja).
d. Stabiliteti i regjimit të investimeve Ligjet, rregulloret apo aktet e tjera juridike nuk mund të zbatohen në mënyrë retroaktive në dëm të investitorëve të huaj. Megjithatë, Ligji për Investimet e Huaja parasheh se nëse investitori i huaj ka bërë një investim në Kosovës dhe brenda periudhës pesë vjeçare, menjëherë pas bërjes së investimit, ndonjë dispozitë e atij ligji ndryshohet ose revokohet, dhe kjo ka ndikim negativ në investitorin e huaj ose investimin e tij, atëherë investitori i huaj ka të drejtë në kompensim nga Qeveria e Kosovës për të gjitha dëmet dhe shpenzimet e shkaktuara si pasojë e ndryshimit ose revokimit të tillë. (Neni 6 i Ligjit për Investime të Huaja).
II.
Shpronësimi dhe kompensimi
Nacionalizimi dhe shpronësimi i pronave të investitorëve të huaj nuk mund të bëhet, përveç në raste përjashtimore të parapara me ligj, për të cilat përcaktohet kompensimi proporcional sipas vlerës në treg të pronës së caktuar.
a. Nacionalizimi Ligji përcakton se investimet në vijim nuk i nënshtrohen asnjë forme të nacionalizimit:
Investimi i bërë në Kosovë nga një investitor i huaj,
Organizata e investimeve të huaja; ose
Asetet e investitorit të huaj, organizatës së investimeve të huaja ose një personi të huaj, qoftë apo jo i ndërlidhur me një investim në Kosovë. (Neni 7 i Ligjit për Investime të Huaja).
b. Shpronësimi Investimet e huaja në Kosovë, organizata e investimeve të huaja, dhe asetet e investitorit ose organizatës së investimeve të huaj, gjithashtu nuk i nënshtrohen shpronësimit (eksproprijimit). 34
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Megjithatë, përkundër kësaj ndalese, Ligji përcakton se Kosova mund të eksproprijojë asetet e n jë investitori të huaj, organizate të investimeve tё huaja ose personi të huaj nëse eksproprijimi:
Bëhet për një qëllim të qartë dhe legjitim publik;
Nuk bëhet me synime diskriminimi;
Bëhet në mënyrë jo-diskriminuese;
Bëhet në përputhshmëri me proceset e parashtruara me ligj; dhe
Përcillet me një pagesë apo kompensim efektiv, adekuat dhe të menjëhershëm. (Neni 8 i Ligjit për Investime të Huaja).
c. Kompensimi Nëse i është shkaktuar dëmi, investitori i huaj ka të drejtë në kompensim të shpejtë dhe në valutë të konvertueshme. Kompensimi gjithashtu duhet të jetë sipas vlerës së tregut të asetit përkatës, menjëherë pasi që akti i eksproprijimit të jetë ndërmarrë, me kusht që vlera e tregut e asetit përkatës:
Të rregullohet në rast të ndryshimit të vlerës së tregut si pasojë e vetë eksproprijimit, ose ndonjë njohurie paraprake ose pritje të eksproprijimit nga personat privat ose publiku, dhe Të vendoset në bazë të një valute të konvertueshme. (neni 8.3 i ligjit për investimet e huaja).
Në rastet kur me ligj kërkohet që të bëhet kompensimi për dëmet dhe shpenzimet e shkaktuara nga veprimet ose mos-veprimet që nuk përbëjnë një akt eksproprijimi, shuma e kompensimit në fjalë duhet të jetë e barabartë me vlerën e tregut të dëmeve dhe shpenzimeve të shkaktuara, që llogariten nga data e shkaktimit të dëmit. (Neni 8.4. i Ligjit për Investimet e Huaja). Pagimi i të gjitha kompensimeve që kërkohen me ligj garantohet nga Qeveria e Kosovës edhe nëse veprimi që ka shkaktuar dëmin ose shpenzimin bëhet nga ndonjë autoritet tjetër publik në Kosovë. Nëse Qeveria e bënë këtë kompensim në emër të autoritetit tjetër publik, pastaj ka tё drejtë tё kërkoj kompensim nga ai autoritet përmes procedurave ligjore dhe proceseve administrative.
III.
Zgjidhja e kontesteve lidhur me investimet e huaja
a. Mekanizmat për zgjidhjen e kontesteve të investimit Sikur edhe në çdo kontratë tjetër, edhe në marrëveshjen në mes të një investitori të huaj dhe Kosovës mund të përcaktohet mënyra dhe procedura e zgjidhjes së kontesteve eventuale që mund të lindin. Nëse një marrëveshje e tillë ka ekzistuar dhe mund të evidentohet si dokument i shkruar, investitori i huaj mund të kërkojë që mosmarrëveshja të zgjidhet sipas procedurës apo kushtit të paraparë me shkrim. Në mungesë të marrëveshjes ndërmjet palëve, investitori i huaj mund të kërkojë që kontesti të zgjidhet përmes arbitrazhit. Për më tepër, investitori i huaj mund të zgjedhë edhe rregullat procedurale të arbitrazhit që do të përdoren për zgjidhjen e kontestit. Sipas Nenit 16 të Ligjit mbi Investimet e Huaja, investitori mund të zgjidhë nga këto rregulla procedurale:
Konventën e QNZKI-së (ICSID- Qendra Ndërkombëtare për Zgjidhjen e Kontesteve të Investimit), nëse investitori i huaj është shtetas i një vendi të huaj, dhe vendi i tij dhe Kosova janë palë në konventën në fjalë në kohën e dorëzimit të kërkesës për arbitrazh;
35
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
Rregullat Lehtësuese Shtesë të QNZKI- së, nëse kushtet juridike “ratione personae” të nenit 25 të Konventës së QNZKI-së janë përmbushur në kohën e dorëzimit të kërkesës për arbitrazh;
Rregullat e UNCITRAL-it, dhe në raste të këtilla autoriteti emërues i përmendur në to është Sekretari i Përgjithshëm i QNZKI-së; ose Rregullat e Organizatës Ndërkombëtare të Tregtisë.
Pëlqimi i Kosovës për dorëzimin e një Kontesti të Investimit për arbitrazh jepet me Ligjin për Investimet e Huaja, pra nuk kërkohet pajtim eksplicit dhe marrëveshje e ndarë nga Kosova. Ndërkaq, pëlqimi i investitorit të huaj mund të jepet në çdo kohë, qoftë me dorëzimin e një kërkesë për arbitrazh ose duke i paraqitur Agjencisë një kërkesë me shkrim në të cilën jepet pëlqimi. (Neni 16.3 i Ligjit për Investime të Huaja). Përveç nëse investitori i huaj dhe Kosova pajtohen ndryshe me shkrim, të gjitha arbitrazhet lidhur me raste të investimit duhet të mbahen në një vend anëtar të BE-së që gjithashtu është palë në Konventën e New York-ut për Njohjen dhe Zbatimin e Vendimeve të Huaja të Arbitrazhit.
e. Ligji i aplikueshëm në zgjidhjen e kontesteve të investimit Palët zakonisht merren vesh me shkrim për rregullat procedurale dhe për ligjin që do të aplikohet nga gjykata ose tribunali i arbitrazhit për zgjidhjen e kontestit. Në rast se një marrëveshje e tillë mungon, Ligji parasheh se gjykata ose tribunali i arbitrazhit duhet të zbatojë ligjin e zbatueshëm në Kosovë, duke i përjashtuar rregullat e të drejtës ndërkombëtare private (konfliktit të ligjit) dhe rregullat e tjera të së drejtës ndërkombëtare publike që janë të zbatueshme për çështjet kontestuese. (Neni 17 i Ligjit për Investimet e Huaja).
f.
Natyra përfundimtare e vendimeve të arbitrazhit
Të gjitha vendimet e arbitrazhit të marra në lidhje me kontestet e investimeve që mbulohen nga Ligji për Investime të Huaja konsiderohen përfundimtare dhe obligative për palët në kontest, duke përfshirë Kosovën. Sipas Ligjit, një vendim i tillë është i zbatueshëm në Kosovë në të njëjtën mënyrë si edhe vendimet e gjykatës më të lartë në Kosovë. Asnjë lloj i imunitetit nuk mund të shfrytëzohet si mbrojtje ndaj zbatimit të vendimit në fjalë. (Neni 18 i Ligjit për Investimet e Huaja).
IV.
Marrëveshjet bilaterale për investime
Marrëveshjet bilaterale për investime kryesisht lidhen në formë të traktateve dhe kanë për qëllim përcaktimin e kushteve për investime private të shtetasve apo kompanive të një shteti në një shtet tjetër. Ky lloj investimi njihet me emrin Investim i huaj direkt (Foreign Direct Investment (FDI)). Shumica e marrëveshjeve bilaterale lidhen me qëllim të garantimit të të drejtave të investitorëve të huaj në territorin e shtetit ku ata investojnë, që kryesisht përfshijnë garanca si trajtimi i barabartë, mbrojtja nga eksproprijimi (shpronësimi), mekanizmat alternative për zgjidhjen e kontesteve (siç është arbitrazhi), etj. Marrëveshjet për investime zakonisht aplikohen për të gjitha llojet e aseteve, pa marrë parasysh a janë pronë e luajtshme apo e paluajtshme dhe pa marrë parasysh sektorin e investimit. Kjo do 36
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) të thotë se këtu përfshihen edhe të drejtat në pronësi intelektuale, të cilat pa marrë parasysh a janë regjistruar apo jo, janë të investime të mbrojtura sipas marrëveshjeve bilaterale për investim. Sot në botë ekzistojnë me mijëra marrëveshje bilaterale që kanë të bëjnë me fusha të ndryshme të investimeve. Kosova ka lidhur një numër marrëveshjesh për tregti të lirë me shtetet e rajonit të cilat kanë për qëllim inkurajimin e investimeve të këtyre shteteve të Kosovë.
KONCESIONET I. Nocioni i koncesionit Koncesioni nënkupton një kontratë të lidhur mes një Autoriteti Kontraktues dhe një koncesionari ku objekti kryesor i kontratës është zbatimi i një projekti të infrastrukturës dhe ku përmbushja e kontratës nga koncesionari shpërblehet tërësisht ose pjesërisht me dhënien e së drejtës së shfrytëzimit të infrastrukturës. Autoriteti kontraktues përfshinë autoritetet publike që në bazë të ligjit në fuqi në Kosovë, i është dhënë e drejta për të dhënë koncesione. Këtu në radhë të parë hyn çdo organ publik qendror, rajonal, komunal apo lokal, çdo ministri, departament apo agjencion që ushtron kompetenca ekzekutive, legjislative, rregullative, administrative ose gjyqësore, çdo organ të së drejtës publike, si dhe çdo asociacion të një ose më shumë organeve të tilla. Duke pasur parasysh nevojën për harmonizimin e procedurave për dhënien e koncesioneve në pajtim me standardet dhe praktikat e pranuara ndërkombëtare, në vitin 2006 hyri në fuqi Ligji për Procedurën e Dhënies së Koncesioneve. Ky Ligj u miratua me qëllim të zhvillimit të mëtutjeshëm të parimeve të përgjithshme të transparencës, ekonomisë dhe drejtësisë gjatë dhënies së kontratave nga autoritetet publike dhe përfshinë procedurat për dhënien e kontratës së koncesionit, përmbajtjen e kontratës së koncesionit si dhe çështje të tjera të ndërlidhura.
II. Paraseleksionimi i ofertuesve Procedura e para seleksionimit të ofertuesve është paraparë në nenin 5(4) të Ligji për Dhënien e Koncesioneve. Autoriteti Kontraktues zhvillon procedurën e para-seleksionimit me qëllim të identifikimit të ofertuesve të kualifikuar për zbatimin e projektit të paraparë. Ftesa për pjesëmarrje në procedurën e para-seleksionimit publikohet në pajtim me dispozitat përkatëse të ligjit për prokurim publik dhe kjo ftesë përmban këto të dhëna:
Përshkrimin e infrastrukturës; Një indikacion të elementeve tjera thelbësore të projektit, si p.sh. shërbimet që duhen të kryhen nga Koncesionari ose aranzhmanet financiare të parapara nga Autoriteti Kontraktues; Një përmbledhje të kushteve kryesore të Kontratës së Koncesionit që do të lidhet, nëse këto kushte janë të njohura në këtë fazë;
Mënyra dhe vendi i dorëzimit të kërkesave për para- seleksionim dhe afati i dorëzimit si datë dhe kohë e specifikuar që i jep ofertuesit kohë të mjaftueshme për përgatitjen dhe dorëzimin e kërkesës; dhe
Mënyrën dhe kohën e marrjes së dokumentacionit të para- seleksionimit.
Dokumentacioni i para-seleksionimit duhet të plotësojë kriteret e para seleksionimit të parapara 37
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) në nenin 6 të Ligjit. Për t’u kualifikuar për procedur ë seleksionimi, ofertuesit e interesuar duhet të plotësojnë kritere objektivisht të arsyeshme të cilat Autoriteti Kontraktues i konsideron si të përshtatshme për procedure përkatëse siç janë të cekura në dokumentacionin e paraseleksionimit. Këto kritere përmbajnë së paku këto elemente:
Kualifikime adekuate profesionale dhe teknike, fuqi punëtore, pajisje dhe mjete tjera fizike që janë të nevojshme për zbatimin e projektit, përfshirë dizajnimin, ndërtimin, veprimin dhe mirëmbajtjen; Aftësi të mjaftueshme për të drejtuar aspektet financiare të projektit dhe aftësi për të përmbushur nevojat e financimit;
Aftësi të nevojshme drejtuese dhe organizative, besueshmëri dhe përvojë, përfshirë aty edhe përvojën në veprimin e infrastrukturave të ngjashme.
Autoriteti Kontraktues merr vendim lidhur me kualifikimet e secilit ofertues i cili ka dorëzuar kërkesë për para-seleksionim duke marrë parasysh vetëm ato kritere që janë paraparë në dokumentacionin e para- seleksionimit. Pas kësaj procedure, Autoriteti Kontraktues radhitë sipas rangut ofertuesit të cilët i plotësojnë kriteret e para-seleksionimit dhe përgatit listën e ofertuesve që do të ftohen për të dorëzuar propozimet e tyre. Gjatë përgatitjes së listës Autoriteti Kontraktues përcakton rangun vetëm sipas mënyrës së paraparë në dokumentacionin e para- seleksionimit.
III. Kërkesa për propozime Në fazën e parë të procedurës ofertuesit ftohen të dorëzojnë propozime fillestare lidhur me specifikacionet e projektit, indikatorët për vlerësimin e kryerjes së punës, aranzhmanet financiare dhe karakteristika tjera të projektit si dhe lidhur me kushtet kryesore të kontratës të propozuar nga Autoriteti Kontraktues. Autoriteti Kontraktues fton në mbledhje dhe mbanë diskutime me secilin ofertues të interesuar për të shqyrtuar pyetjet që ka ofertuesi lidhur me kërkesën fillestare për propozime. Pas shqyrtimit të propozimeve të pranuara, Autoriteti Kontraktues mund të rishqyrtojë dhe, sipas nevojës, të riformulojë kërkesën fillestare për propozime duke shlyer, modifikuar ose shtuar ndonjë element të specifikacioneve fillestare të projektit. Në fazën e dytë të procedurës, Autoriteti Kontraktues fton ofertuesit të dorëzojnë propozime përfundimtare përkitazi me një pako të vetme të specifikimeve të projektit, indikatorëve për vlerësimin e kryerjes së punës ose kushteve të kontratës. Kërkesa për propozime përmban së paku këto të dhëna:
Informata të përgjithshme që mund të kërkohen nga ofertuesit kështu që ata të mund të përgatisin dhe të dorëzojnë propozimet e tyre, përfshirë aty edhe afatin për dorëzim; Specifikacionet e projektit dhe indikatorët për vlerësimin e kryerjes së punës, përfshirë aty edhe kërkesat e Autoritetit Kontraktues që i përkasin standardeve të sigurisë dhe mbrojtjes së mjedisit;
Kushtet e kontratës të propozuara nga Autoriteti Kontraktues, duke theksuar se cilat kushte konsiderohen si jo të negociushme; Kriteret për vlerësimin e propozimeve dhe kriteret e përcaktuara nga Autoriteti Kontraktues, nëse ka të tilla, për të identifikuar propozime të pamjaftueshme; peshën përkatëse që i jepet çdo kriteri të vlerësimit; dhe mënyra në bazë të së cilës këto kritere zbatohen gjatë vlerësimit dhe refuzimit të propozimeve.
38
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Kërkesa për propozime përcakton kushtet lidhur me natyrën, formën, vlerën dhe kushtet tjera që kanë të bëjnë me mjetin e sigurimit i cili kërkohet për të siguruar ofertën, si dhe kushtet lidhur me personin që e jep një mjet të tillë sigurues. Me rastin e vlerësimit dhe krahasimit të propozimeve teknike merren parasysh korrektësia teknike, pajtueshmëria me standarde për mbrojtjen e mjedisit, zbatueshmëria operacionale, si dhe cilësia e shërbimeve dhe masat që merren për të siguruar vazhdimin e kësaj cilësie. Ndërkaq, në vlerësimin e propozimeve financiare dhe komerciale shqyrtohen në veçanti vlera aktuale e taksave, njësive të çmimeve dhe pagesave tjera gjatë periudhës së koncesionit, vlera aktuale e pagesave të drejtpërdrejta të propozuara nga Autoriteti Kontraktues, shpenzimet e dizajnit dhe të ndërtimit, të veprimit dhe të mirëmbajtjes, vlera aktuale e shpenzimeve kapitale si dhe të veprimit dhe të mirëmbajtjeve, vëllimi i ndihmës financiare nga ndonjë autoritet publik, nëse ka nevojë për një gjë të tillë, korrektësia e aranzhmaneve financiare të propozuara, shkalla e pranueshmërisë së kushteve të negociushme të kontratës së propozuar nga Autoriteti Kontraktues në kërkesën për propozime dhe potenciali për zhvillim ekonomik dhe shoqëror i ofruar nga propozimet.
IV. Negociatat për lidhjen e kontratës së koncesionit Pas vlerësimit të propozimeve bëhet rangimi i të gjitha propozimeve në bazë të kritereve të vlerësimit dhe Autoriteti Kontraktues e fton në negociata përfundimtare për lidhjen e kontratës së koncesionit ofertuesin që ka rangun më të lartë. Nëse bëhet e qartë për Autoritetin Kontraktues që negociatat me ofertuesin e ftuar nuk do të rezultojnë në lidhjen e kontratës së koncesionit, atëherë Autoriteti Kontraktues e njofton ofertuesin se ka ndërmend të ndërprej negociatat dhe i jep ofertuesit kohë të mjaftueshme që të formulojë më mirë ofertën e tij përfundimtare. Nëse Autoriteti Kontraktues nuk e konsideron këtë propozim si të pranueshëm, atëherë i ndërprenë negociatat me ofertuesin përkatës. Në vijim, Autoriteti Kontraktues fton për negociata ofertuesit tjerë sipas rangut që kanë deri sa të arrihet lidhja e kontratës së koncesionit ose të refuzohen të gjitha propozimet e mbetura. Autoriteti Kontraktues nuk mund të rifillojë negociata me një ofertues me të cilin janë ndërprerë negociatat për shkak të arsyeve të lartpërmendura. Pas përfundimit të negociatave me ofertuesin të cilit vendoset ti jepet koncesioni, Autoriteti Kontraktues shpall publikisht dhënien e kontratës në pajtim me dispozitat përkatëse të ligjit për prokurimin publik. Shpallja duhet ta identifikojë koncesionarin dhe ta jep një përmbledhje të elementeve kryesore të kontratës së koncesionit.
V. Kontrata e koncesionit. i.
Elementet e kontratës së koncesionit
Sipas nenit 28 të Ligjit për Procedurën e Dhënies së Koncesioneve, kontrata e koncesionit përmban së paku këto elemente:
Natyrën dhe vëllimin e punëve dhe shërbimeve që duhet të kryhen nga koncesionari;
Kushtet për kryerjen e këtyre shërbimeve dhe vëllimin e ekskluzivitetit të të drejtave të koncesionarit
39
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) sipas kontratës së koncesionit, nëse parashihet një gjë e tillë;
Ndihmesën që autoriteti kontraktues mund t’ia jep koncesionarit për marrjen e licencave dhe lejeve nëse këto janë të nevojshme për zbatimin e projektit;
Çdo kërkesë që ka të bëjë me themelimin dhe kapitalin bazë të një personi juridik;
Pronësinë mbi mjetet që kanë të bëjnë me p rojektin dhe detyrimet e palëve, sipas nevojës, lidhur me përvetësimin e vendit ku do të zbatohet projekti dhe të servituteve të nevojshme;
Shpërblimin e koncesionarit, qoftë në formë të tarifave ose të taksave për shfrytëzimin e infrastrukturës ose kryerjen e shërbimeve; metodën dhe formulat për llogaritjen ose përshtatjen e tarifave ose taksave të tilla; dhe pagesat - nëse ka të tilla - që mund të kryhen nga autoriteti kontraktues ose ndonjë autoritet tjetër publik;
Procedurat për shqyrtimin dhe miratimin e dizajnëve inxhinjerike, planeve të ndërtimit dhe specifikacioneve të autoritetit kontraktues, si dhe procedurat për testimin dhe inspektimin përfundimtar, miratimin dhe pranimin e infrastrukturës;
Vëllimin e detyrimit të koncesionarit për të siguruar - sipas nevojës - modifikimin e shërbimit me qëllim të përmbushjes së kërkesës aktuale për shërbimin, vazhdimësinë dhe ofrimin e shërbimit nën kushte kryesisht të barabarta për të gjithë shfrytëzuesit;
Të drejtën e autoritetit kontraktues ose të ndonjë autoriteti tjetër publik për të mbikëqyrë kryerjen e punëve dhe shërbimeve nga ana e koncesionarit si dhe vëllimin dhe kushtet nën të cilat autoriteti kontraktues ose ndonjë autoritet tjetër publik i autorizuar mund të urdhërojë ndryshime që i përkasin punës dhe kryerjes së shërbimit ose të ndërmerr masa tjera të përshtatshme për të siguruar që një infrastrukturë mbahet në veprim në mënyrë të duhur dhe që shërbimet kryhen në pajtim me ligjin dhe me dispozitat e kontratës;
Vëllimin e detyrimit të koncesionarit që t’i raportojë dhe ta inform ojë autoritetin kontraktues ose ndonjë autoritet tjetër publik mbi veprimet e veta; Mekanizmat që merren me shpenzimet shtesë dhe pasojat tjera që mund të rezultojnë nga një urdhër i autoritetit kontraktues ose të ndonjë autoriteti tjetër publik lidhur me nen paragrafët (h) dhe (i) të këtij neni, përfshirë aty çdo lloj kompensimi që mund t’i takojë koncesionarit;
Për aq sa konsiderohet e nevojshme, të drejtat e autoritetit kontraktues që të shqyrtojë dhe miratojë kontrata të rëndësishme të cilat do të lidhë koncesionari, në veçanti ato me aksionarët e koncesionarit ose persona të tjerë të ndërlidhur; Garancionet e përmbushjes dhe polisat e sigurimit që do të sigurohen nga koncesionari lidhur me implementimin e projektit;
Të drejtat dhe detyrimet e palëve nëse ndonjëra palë nuk e përmbushë kontratën;
Kushtet nën të cilat ndonjëra palë mund të lirohet nga përgjegjësia për mos përmbushje ose vonesë në përmbushjen e një detyrimi që rrjedh nga kontrata e koncesionit për shkaqe që janë jashtë kontrollit të palës;
Kohëzgjatjen e kontratës së koncesionit si dhe të drejtat dhe detyrimet e palëve pas kalimit të kohëzgjatjes ose të shkëputjes së kontratës;
Mënyrën e llogaritjes së kompensimit;
Të drejtën kompetente dhe mekanizmat për zgjidhjen e konflikteve që mund të krijohen mes autoritetit kontraktues dhe koncesionarit;
Të drejtat dhe detyrimet e palëve lidhur me informatat sekrete.
40
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Ofertuesi i suksesshëm ka për detyrë të themelojë një formë të veçantë të një shoqërie tregtare, nëse kjo është kërkuar nga Autoriteti Kontraktues. Çdo kërkesë lidhur me kapitalin minimal të një personi juridik të tillë dhe të procedurës për marrjen e miratimit nga ana e Autoritetit Kontraktues për statutin dhe rregulloret e punës së tij si dhe për ndryshimet thelbësore të tyre duhet të përcaktohen në kontratën e koncesionit në pajtim me kushtet e parapara në kërkesën për propozime. Kontrata e koncesionit gjithashtu specifikon se cilat mjete janë ose do të bëhen pronësi publike dhe cilat mjete janë ose do të bëhen pronësi private e koncesionarit. Të drejtat dhe detyrimet e koncesionarit sipas kontratës së koncesionit nuk mund t’i bartën palëve të treta pa pëlqimin e Autoritetit Kontraktues.
ii. Kohëzgjatja, vazhdimi dhe shkëputja e kontratës së koncesionit Kohëzgjatja e koncesionit përcaktohet në kontratën e koncesionit duke marrë parasysh kohëzgjatjen maksimale të lejuar në ligjin përkatës. Autoriteti Kontraktues mund ta jep pëlqimin për vazhdimin e kohëzgjatjes së kontratës koncesionit për një periudhë kohore prej jo më shumë se 10 vjet, përveç nëse nuk është paraparë ndryshe me ligj të veçantë. Autoriteti Kontraktues ka për detyrë ta jep pëlqimin për vazhdimin e kontratës së koncesionit kur:
Ka vonesë në kryerjen e punës ose ndërprerje të punës për arsye të fuqisë madhore;
Projekti suspendohet nga autoriteti kontraktues ose ndonjë autoritet tjetër publik; ose
Ka një rritje të shpenzimeve si pasojë të kërkesave të autoritetit kontraktues të cilat nuk kanë qenë të parapara fillimisht në kontratën e koncesionit, nëse koncesionari nuk është në gjendje të mbulojë këto shpenzime pa një vazhdim të kontratës së koncesionit.
Shkëputja e kontratës së koncesionit nga autoriteti kontraktues lejohet nëse nuk mund të pritet me arsye që koncesionari do të jetë në gjendje ose i gatshëm të përmbushë detyrimet e veta; ose për arsye madhore në interes publik, me kusht që koncesionarit t’i paguhet kompensimi i paraparë në kontratën e koncesionit. Në anën tjetër, Koncesionari mund ta shkëputë kontratën e koncesionit vetëm në rastet vijuese:
Në rast se Autoriteti Kontraktues ose ndonjë autoritet tjetër publik nuk përmbushë një detyrim thelbësor lidhur me kontratën e koncesionit;
Nëse janë plotësuar kushtet për një revidim të kontratës së koncesionit sipas nenit 40, paragrafit 1, mirëpo palët nuk janë pajtuar për revidimin e kontratës së koncesionit; ose Nëse shpenzimet e koncesionarit për përmbushjen e kontratës së koncesionit janë ngritur dukshëm ose nëse vlera e shpërblimit që koncesionari merr për përmbushjen e kontratës bjen dukshëm si rezultat i një veprimi ose mosveprimi të Autoritetit Kontraktues, dhe palët nuk janë pajtuar për një revidim të kontratës së koncesionit.
Secila palë ka të drejtë ta shkëputë kontratën e koncesionit nëse përmbushja e detyrimit të saj bëhet e pamundur për arsye të fuqisë madhore. Po ashtu palët mund ta shkëpusin kontratën e koncesionit me marrëveshje. Kontrata e koncesionit parasheh se si llogaritet kompensimi që i takon palës kontraktuese përkatëse në rast të një shkëputjeje të kontratës së koncesionit, duke 41
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) përfshirë në llogaritjen e kompensimit - sipas rrethanave - vlerën e punës së kryer sipas kontratës së koncesionit, shpenzimet ose humbjet që ka pësuar ndonjëra palë, përfshirë aty edhe fitimin e humbur.
PRONËSIA INTELEKTUALE E drejta në pronë përfshinë të drejtën për të poseduar, shfrytëzuar, shitur dhe asgjësuar një objekt apo mall që të takon. Megjithatë, e drejta pronësore nuk kufizohet vetëm me të drejtën për të pasur mall të luajtshëm apo patundshmëri. Kjo e drejtë përfshinë edhe veprën apo rezultatin që del nga puna origjinale intelektuale e njerëzve, pra ajo që është produkt mendor. Prona mbi këto vepra apo produkte mendore quhet pronë intelektuale. Pronësia intelektuale në esencë përfshinë katër lloje të ndryshme të produkteve mendore që mund të dalin si rezultat i punës intelektuale të njerëzve. Ato janë:
Markat tregtare
Të drejtat e autorit
Patentat
Dizajnët industriale
Përveç këtyre katër llojeve, shumë autorë theksojnë se si pronë intelektuale mbrohet edhe të drejta të tjera të përafërta, siç janë p.sh, fshehtësitë tregtare. Mbrojtja e të drejtave të pronës intelektuale tashmë është bërë një ndër fus hat më të rëndësishme për bizneset, meqë shumica e tyre identifikohen me një emër, shenjë, formë, dizajn dhe produkt të caktuar. Prandaj, me qëllim që dikush tjetër mos të krijojë avantazhe nga përdorimi i këtyre shenjave, logove, etj, në pothuajse secilin vend të botës këto të drejta mbrohen me ligj. Tashmë është miratuar një numër i madh i Konventave ndërkombëtare të cilat merren me këtë çështje. Ndërkaq në Kosovë, janë miratuar katër ligje të cilat mbulojnë katër llojet e pronës intelektuale të cekura më lartë. Më poshtë, do të paraqesim disa elemente të rëndësishme për markat tregtare, të drejtat e autorit, patentat, dhe dizajnët industriale, gjithnjë në kontekst të mbrojtjes juridike të përcaktuar me legjislacionin kosovar.
MARKAT TREGTARE Markat tregtare janë shenja, emra, shkrime, vizatime, dhe trajta të tjera që e dallojnë mallin ose shërbimin që e ofron një ndërmarrje ose person. Markat tregtare konsiderohen si pronë intelektuale sepse janë rezultat i punës artistike dhe intelektit të personave apo ndërmarrjeve të cilët identifikohen me këtë markë, dhe prandaj mbrohen edhe me ligj. Në Kosovë, këtë fushë e rregullon Ligji mbi Markat Tregtare, i miratuar nga Kuvendi i Kosovës në vitin 2006. Numri i shkeljeve të të drejtave mbi markat tregtare është i shumtë sidomos në vendet ku nuk ka 42
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) sundim të ligjit. Shfrytëzuesit e paautorizuar të markave tregtare mund të përfitojnë shumë duke keqpërdorë markën e tjetërkujt dhe duke shkaktuar konfuzion tek konsumatorët.
1. Qëllimi dhe fushëveprimi i Ligjit për Marka tregtare Qëllimi i miratimit të këtij ligji ishte mbrojtja adekuate e markave tregtare, emërtimeve tregtare në përputhshmëri me konventat ndërkombëtare si dhe me legjislacionin dhe praktikat e BE-së. Ky ligj zbatohet për të gjithë personat, ndërmarrjet dhe autoritet publike.
2. Shenjat të cilat mund të mbrohen si Marka tregtare Të gjitha shenjat, ne veçanti fjalët, duke përfshirë edhe emrat personal, vizatimet, shkronjat, numrat, markat zërore (audio), trajtat tredimensionale, duke përfshirë edhe trajtën e mallrave ose mbështjelljes apo paketimin tjetër të tyre, ngjyrat, kombinimet e ngjyerave, që janë në gjendje të dallojnë një mall ose shërbim që ofrohet nga një ndërmarrje nga mallrat dhe shërbimet që ofrohen nga ndërmarrje të tjera, mund të mbrohen si marka tregtare.
3. Mbrojtja e Markës tregtare Masat mbrojtëse që sigurohen me ligj, vlejnë për shenjat që:
Janë regjistruar si marka tregtare në Regjistrin e Markave Tregtare;
Deri në atë masë sa ajo shenjë, përmes shfrytëzimit gjatë ushtrimit të aktiviteteve afariste, njihet si markë tregtare brenda qarqeve përkatëse afariste;
Që është bërë e njohur si markë tregtare.
4. Emërtimet tregtare Simbolet e kompanive si dhe emërtimet e punëve mbrohen si emërtime tregtare. Simboli i kompanisë është shenja që shfrytëzohet gjatë aktiviteteve afariste si emër, si emër i firmës ose si emërtim i veçantë i një ndërmarrjeje. Simboli i kompanisë ose shenjat e tjera që kanë për qëllim të dallojnë një aktivitet nga një tjetër dhe që janë të njohura brenda qarqeve përkatëse tregtare si shenjë dalluese e një kompanie të caktuar është e barabartë me emërtimet e veçanta të një ndërmarrjeje. Me ligj mbrohen edhe titujt e punimeve nga fushat e ndryshme. Titulli i një pune është emri ose emërtimi i veçantë i një publikimi të shtypur, një vepre kinematografike, vepre muzikore, shfaqje teatrore ose pune të ngjashme.
5. Përparësia dhe vjetërsia Në rast të një konflikti ndërmjet të personave apo ndërmarrjeve se kujt i takon një markë tregtare, vjetërsia e të drejtës mbi atë markë e përcakton përparësinë e të drejtave për secilin. Për një markë të paraqitur për regjistrim ose të regjistruar, data e paraqitjes është ajo që e përcakton datën e përparësisë.
6. Kushtet për mbrojtjen e Markave tregtare me regjistrim 43
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Në mënyrë që të mbrohet marka tregtare, duhet të ekzistojë pronësia mbi atë markë. Për ta pasur pronësisë mbi markën, ajo duhet të regjistrohet. Pronari i një marke të regjistruar tregtare mund të jetë:
Personi fizik;
Personi juridik; ose
Një ndërmarrje që nuk është person juridik, nëse ka zotësi juridike për t’i fituar të drejtat dhe përgjegjësitë.
7. Bazat absolute për refuzimin e regjistrimit Si markë tregtare nuk mund të regjistrohen markat të cilat përmbajnë këto karakteristika:
Markat tregtare që nuk përmbajnë ndonjë veçori dalluese; Markat tregtare të cilat përbëhen ekskluzivisht prej shenjave ose indikacioneve që mund të shfrytëzohen, në tregti, për përcaktimin e llojit, kualitetit, kuantitetit, qëllimit, vlerës, prejardhjes gjeografike, kohës së prodhimit të mallrave, ofrimit të shërbimeve, dhe veçorive tjera të mallrave dhe shërbimeve;
Markat tregtare të cilat përbëhen ekskluzivisht prej shenjave ose indikacioneve të cilat janë të zakonshme në gjuhën e përditshme ose me mirëbesim si dhe praktikat e zakonshme tregtare; Markat tregtare që janë të një natyre të tillë që mund të pritet se do ta mashtrojnë publikun, veçmas për llojin, cilësinë, ose prejardhjen gjeografike të mallrave ose shërbimeve;
Markat tregtare që përmbajnë stemën shtetërore, flamurin ose emblemën e një shteti;
Markat tregtare që përmbajnë stemën shtetërore, flamurin ose ndonjë emblemë tjetër zyrtare të Kosovës, ose ndonjë komune, asociacioni komunash ose asociacioni tjetër komunal brenda Kosovës;
Markat tregtare që përmbajnë një shenjë zyrtare, emblemë ose vulë, që ndikon në kontrollin ose garantimin, e një autoriteti publik ose ndërmarrje publike; Markat tregtare që përmbajnë stemën shtetërore, flamurin, vulën ose ndonjë shenjë tjetër të një organizate ndërqeveritare ndërkombëtare; Markat tregtare shfrytëzimi i të cilave është në kundërshtim me ndonjë dispozitë tjetër ligjore ose rregullative në Kosove ose me moralin e rendin publik; Markat tregtare që nuk mund të paraqiten grafikisht.
8. Bazat relative për refuzimin e regjistrimit Regjistrimi i një marke tregtare do të refuzohet ose anulohet në rastet si në vijim:
Nëse marka tregtare është identike me një markë të mëhershme tregtare;
Nëse mallrat e shërbimet për të cilat kërkohet marka tregtare janë identike me mallrat ose shërbimet të cilat mbrohen nga marka e mëhershme tregtare;
Nëse, për shkak të identitetit ose ngjashmërisë me një markë të mëhershme të paraqitur për regjistrim ose të regjistruar si dhe ngjashmërisë së mallrave ose shërbimeve të ofruara nga të dy markat tregtare, ekziston mundësia e çorientimit të publikut në lidhje me atë se cila është marka tregtare e regjistruar e cila është ajo për të cilën kërkohet regjistrimi;
Nëse marka tregtare është identike ose e ngjashme me ndonjë markë të paraqitur për regjistrim ose
44
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) të regjistruar të mëhershme tregtare;
Nëse regjistrimi i markës tregtare kërkohet për mallrat ose shërbimet që nuk janë të ngjashme me ato që mbulohen nga marka tregtare e mëhershme e paraqitur për regjistrim ose e regjistruar;
Nëse marka e mëhershme tregtare e paraqitur për regjistrim ose e regjistruar ka fituar reputacion në territorin e Kosovës; dhe Nëse shfrytëzimi i markës së mëvonshme tregtare pa arsye të mira do të shfrytëzonte në mënyrë të padrejtë, ose do të ishte shkatërruese për karakteristikat dalluese të markës së mëhershme tregtare të paraqitur për regjistrim ose të regjistruar.
9. Efekti i Markave të regjistruara tregtare Pronari i markës së regjistruar tregtare mban të drejta ekskluzive lidhur me mallrat ose shërbimet e mbuluara nga regjistrimi. Ai ka të drejtë në:
Shfrytëzimin e markës tregtare,
Autorizimin për të tjerët për shfrytëzimin e markës tregtare,
Lejimin e shfrytëzimin nga të tjerët; ose
Të shfrytëzojë mjete juridike kundër shkeljes së markës tregtare.
10. Shkelja e të drejtës së Markës së regjistruar tregtare Asnjë person ose ndërmarrje gjatë aktiviteteve tregtare nuk mund të shfrytëzojë një shenjë që është në masë substanciale identike, ose e ngjashme me një markë të regjistruar tregtare pa lejen e pronarit të markës tregtare. Shfrytëzimi i paautorizuar i markës tregtare konsiderohet si shkelje e të drejtave pronësore mbi markën e regjistruar tregtare. Personat dhe ndërmarrjet nuk mund të shfrytëzojnë një shenjë gjatë ushtrimit të aktiviteteve afariste kur ekziston mundësia se shfrytëzimi i tillë mun d të mashtrojë ose të shkaktojë hamendje te publikut, duke përfshirë edhe ngatërrimin e shenjës me markën tregtare.
II.
TË DREJTAT E AUTORIT
Të drejtat e autorit janë ndër format më të vjetra të pronës intelektuale dhe përfshinë të drejtat mbi veprat e autorëve në lëmin e letërsisë, shkencës dhe artit. Nga të gjitha të drejtat tjera që burojnë nga prona intelektuale, të drejtat e autorit janë ato që shkelen më së shumti, dhe kontrabandimi i këtij lloji të pronës tashmë ka marrë formën e krimit të organizuar në një numër të madh vendesh. Me qëllim të luftimit të kësaj dukurie dhe krijimit të infrastrukturës ligjore për mbrojtjen e këtyre të drejtave, Kuvendi i Kosovës ka miratuar Ligjin për të Drejtat e Autorit në vitin 2006.
1. Qëllimi dhe fushëveprimi i ligjit Ligji për të drejtat e autorit përcakton pronësinë intelektuale që takon interpretuesve, prodhuesve të artit, producentëve, transmetuesve, dhe autorëve të tjerë të letërsisë, artit dhe shkencës. Ligji gjithashtu rregullon administrimin e të drejtave të autorit dhe mbrojtjen e tyre, si dhe zbatimin e Ligjit ndaj personave të huaj. 45
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
2. Prona intelektuale që mund të mbrohet si e drejtë e autorit E drejta e autorit është e drejtë e posaçme, e cila i takon autorit si subjekti të pronës intelektuale mbi veprën e vet. Kjo e drejtë i takon autorit me vetë faktin e krijimit të veprës, prandaj nuk kërkohet plotësim paraprak i çfarëdo formaliteti administrative. E drejta e autorit përmban:
Autorizimet ekskluzive personale për të mbrojtur pacenueshmërinë e veprës së autorit dhe personalitetin e autorit (në vijim: të drejtat morale të autorit); Autorizimet ekskluzive ekonomike për të mbrojtur interesat ekonomike te autorit (në vijim: të drejtat ekonomike të autorit);
Autorizimet tjera të autorit (në vijim: të drejtat tjera të autorit).
3. Veprat e mbrojtura Vepra të autorit janë krijimet intelektuale origjinale në lëmin e letërsisë, të shkencës dhe artit, që janë të shprehura në çfarëdo mënyre. Vepra të autorit konsiderohen sidomos:
Veprat gojore, siç janë fjalimet, leksionet, tregimet dhe vepra të ngjashme të shprehura gojarisht; Veprat e shkruara siç janë tekstet në libra, broshurat, gazetat ditore dhe tekste të tjera në lëmin e letërsisë, të literaturës shkencore e profesionale, si dhe programet kompjuterike; Veprat muzikore, me ose pa tekst, pavarësisht a janë të shënuara përmes notave apo në ndonjë mënyrë tjetër;
Veprat teatrore, teatrore-muzikore dhe të kukullave, përfshirë edhe radiodramat;
Veprat koreografike dhe pantomimore;
Veprat filmike (kinematografike dhe televizive) dhe veprat e tjera audiovizuele (në vijim: veprat audiovizuele);
Veprat fotografike dhe veprat e bëra ngjashëm procesit fotografik, siç janë fotografitë artistike, fotomontazhet, foto afishet, fotografitë e reporterëve, etj.;
Veprat e artit figurativ në lëmin e vizatimit, të pikturës, grafikës, skulpturës; Veprat e arkitekturës, siç janë skicat, planet, maketat dhe objektet e ndërtuara të veprave arkitekturore dhe të inxhinierisë nga fusha e arkitekturës, urbanizmit, arkitekturës së peizazhit dhe rregullimit të enterierit;
Veprat skenografike;
Veprat e artit aplikativ, si dhe të dizajnit industrial e grafik;
Veprat kartografike (hartat, planet, skicat, demonstrimet tredimensionale ) në lëmin e gjeografisë dhe topografisë;
Prezantimet e natyrës shkencore, edukative a teknike (vizatimet teknike, grafikonet, tabelat, ekspertizat, demonstrimet tredimensionale).
4. Autori Autor është personi fizik i cili e ka krijuar veprën. Personi, emri i të cilit, përkatësisht firma, pseudonimi apo shenja e tij është shënuar ne ekzemplarin e veprës ose është theksuar me rastin e publikimit të veprës, supozohet autor i veprës, respektivisht titullar i së drejtës, derisa nuk provohet ndryshe. Të drejtat e autorit në veprat e botuara, autori i të cilave është i panjohur ( 46
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) vepra anonime dhe vepra e botuar me pseudonim apo shenjë ), supozohet se është i autorizuar t’i realizojë botuesi, përderisa nuk zbulohet identiteti i autorit, Po qe se edhe botuesi mbetet anonim, supozohet se është i autorizuar t’i realizojë personi që ka bërë publikimin e veprës. E drejta e autorit zgjatë gjatë gjithë jetës së autorit dhe 70 vjet pas vdekjes së tij, ndërkaq e drejta e autorit ndaj veprës anonime ose me pseudonim zgjatë 70 vjet që nga dita e shpalljes së ligjshme të veprës. Autori mund të ushtrojë të drejtat e tij personalisht apo përmes agjentit. Të drejtat morale të autorit nuk mund të kalohen prej autorit në persona të tjerë ndërsa të drejtat ekonomike dhe të drejtat e tjera, si dhe zbatimi i të drejtave morale që zgjasin pas vdekjes së autorit, kalohen në përputhje me legjislacionin për trashëgimi.
5. Shkelja e të drejtave të autorit Personi, të cilit i janë cenuar të drejtat që mbrohen me këtë ligj (titullari i së drejtës), mund të kërkojë mbrojtjen e të drejtave të tij dhe zhdëmtim përkatës në varësi me cenimin. Ai gjithashtu mund të kërkojë kompensim për dëmin e shkaktuar nga shkelja, duke përfshirë edhe tërheqjen e gjithë fitimit që shkelësi ka përfituar nga përdorimi i të drejtës së huaj të autorit. Kur prodhuesi apo shpërndarësi i kopjeve shkel të drejtat e autorit, me kërkesë të bartësit të të drejtave, ato kopje do të konfiskohen nga autoritetet doganore gjatë importit apo eksportit në rastet kur shkelja është evidente
III.
PATENTET
Patentat janë shpikje apo zbulime që mundëson zgjidhjen e një problemi specifik në një fushë të teknologjisë. Shpikje mund të jetë një produkt ose proces ose mund të ketë të bëjë me një produkt dhe një proces. Sikurse markat tregtare dhe e drejta e autorit, edhe shpikjet konsiderohen pjesë e pronës intelektuale për shkak të punës origjinale dhe intelektuale të shpikësit për të sjellur një risi nga çdo fushë teknike që është e zbatueshme në industri. Në Kosovë, kjo lëmi rregullohet me Ligjin mbi Patentim, të vitit 2004.
1. Qëllimi dhe fushëveprimi i Ligjit Ky Ligj, sikurse edhe ligjet për marka tregtare dhe të drejtat e autorit, ka për qëllim mbrojtjen e të drejtave mbi pronën intelektuale. Shpikjet janë pjesë e rëndësishme e kësaj prone, dhe përkundër numrit jo aq të madh të shpikjeve teknike e industriale në Kosovë, është vendosur që të miratohet ligji për mbrojtjen e tyre. Ky Ligj përcakton dispozitat për shpikjet të cilat në fushën e teknologjisë mundësojnë zgjidhjen e një problemi specifik.
IV. LËNDËT E MBROJTURA ME PATENTIM Shpikja është risi nëse nuk përmbahet në njohurinë e mëparshme. Për përcaktimin e risisë, detajet e njohurisë së mëparshme mund të shqyrtohen vetëm individualisht. Me njohuri të mëparshme kuptohet gjithçka që i është bërë e njohur publikut në botë, me anë të shkrimit ose në formë gojore, nëpërmjet përdorimit ose në çfarëdo mënyre tjetër para datës së aplikimit për patentim. Lëndët që mbrohen me patentim janë shpikjet që kanë të bëjnë me: 47
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
Produktin që përbëhet nga materiali biologjik ose q ë përmban material biologjik,
Procesin me të cilin prodhohet, përpunohet ose përdoret ai material biologjik,
Material biologjik i izoluar nga mjedisi i tij natyror ose që pro dhohet me proces teknik madje edhe kur më herët ka ndodhur në natyrë.
Megjithatë, ekzistojnë lëndë që edhe sikur të jenë shpikje, përjashtohen nga patentimi, siç janë:
Zbulimet, teoritë shkencore dhe metodat matematikore,
Krijimet estetike,
Skemat, rregullat dhe metodat për kryerjen e akteve mendore, lojërat ose kryerje veprimtarish tregtare,
Programet kompjuterike,
Prezantimet e informacioneve.
Gjithashtu nuk do të konsiderohen të patentueshme shpikjet, shfrytëzimi komercial i të cilave do të ishte në kundërshtim me rendin publik ose moralin publik. Këtu hyjnë veçanërisht:
Proceset e klonimit të qenieve njerëzore, Proceset për modifikimin e identitetit gjenetik të linjës gjenezore (embrionale) të qenieve njerëzore, Përdorimi i embrioneve njerëzore për qëllime industriale ose komerciale, Proceset për modifikimin e identitetit gjenetik të kafshëve që potencialisht mund të shkaktojnë vuajtje të tyre pa kurrfarë dobie të rëndësishme medicinale për njerëz ose kafshë si dhe shtazëve që krijohen si rezultat i proceseve të tilla.
Shpikësi dhe e drejta e patentimit Shpikësi është person, i cili me punën e vet krijuese ka bërë shpikjen. Shpikës nuk konsiderohet personi i cili gjatë shpikjes ka ofruar vetëm ndihmë teknike. Shpikësi e ka të drejtën e patjetërsueshme që, t’i njihet titulli i shpikës it dhe pronarit të patentës në aplikimin për patentim në të gjitha dokumentet e nxjerra në lidhje me njohjen e patentimit siç janë aplikimi i publikuar dhe specifikimi i patentimit dhe Regjistrin e patentimeve, me përjashtim të rastit kur shpikësi kërkon që të mos përmendet emri i tij. E drejta e patentimit i përket shpikësit ose trashëgimtarit të tij të ligjshëm. Nëse shpikja është krijuar me punën e përbashkët të dy e më shumë shpikësve, e drejta e patentimit iu përket shpikësve ose trashëgimtarëve të ligjshëm të tyre, përveç në rast se ata merren vesh ndryshe. E drejta nga patentimi skadon 20 vjet pas datës së dorëzimit të aplikimit për patentim.
V. DIZAJNI INDUSTRIAL Dizajni nënkupton formën e jashtme të produktit në tërësi apo të një pjese të produktit i cili rrjedhë nga karakteristikat e produktit, veçanërisht nga forma trajta, ngjyra, teksti dhe materiali i vet produktit. Sikurse edhe te drejtat tjera të shpjeguara më lartë, edhe dizajni industrial mbrohet si pronë intelektuale, më Ligjin mbi Dizajnin Industrial të miratuar nga Kuvendi i Kosovës në vitin 2006. 48
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
1. Qëllimi dhe fushëveprimi i ligjit Me ligj rregullohen kushtet e mbrojtjes të dizajnit industrial; e drejta e mbrojtjes, fitimi, vëllimi dhe vlefshmëria e mbrojtjes, të drejtat ekskluzive, procedurat për regjistrim, ndryshimet në dizajnin industrial, ndërprerja e vlefshmërisë dhe anulimi i dizajnit industrial, depozitimi ndërkombëtar i dizajnit, mbrojtja juridiko-civile dhe dispozita kundërvajtëse.
2. Fitimi dhe mbrojtja e dizajnit industrial industrial Dizajni industrial fitohet me nxjerrjen e vendimit mbi regjistrimin e dizajnit industrial dhe regjistrimin në regjistër. Data e regjistrimit në regjistër është data e nxjerrjes të vendimit mbi regjistrimin e dizajnit industrial. Me dizajn industrial mbrohet dizajni në atë masë në të cilën është risi dhe i cili ka karakter të veçantë. Dizajni i produktit konsiderohet risi nëse nuk është identik me dizajnin e vënë në dispozicion të publikut para datës së aplikimit për regjistrimin e dizajnit industrial, gjegjësisht nëse është kërkuar e drejta e përparësisë, para datës së njohjes së përparësisë. Nuk mbrohet dizajni i cili është në kundërshtim me interesin publik dhe parimet morale. Mbrojtja e dizajnit industrial zgjatë pesë vjet, duke llogaritur nga data e paraqitjes së aplikacionit të dizajnit industrial. Mbrojtja e dizajnit industrial mundet që të zgjatet në periudhën prej 5 vjetësh, e më së tepërmi për periudhën prej njëzet e pesë vitesh duke llogaritur nga data e paraqitjes së aplikacionit. Bartësi i dizajnit industrial i cili kërkon vazhdimin e mbrojtjes duhet që gjatë vitit të fundit të vlefshmërisë apo më së voni gjashtë muaj pas kalimit të periudhës së vlefshmërisë, ti paraqet Zyrës kërkesën për vazhdimin e mbrojtjes të dizajnit industrial dhe të paguan taksën dhe kompensimin e shpenzimeve të procedurës së mirëmbajtjes. Periudha e re e mbrojtjes fillon me datën e kalimit të afatit të periudhës periudhës së mëparshme të mbrojtjes. mbrojtjes.
3. Dizajnuesi Dizajnues është personi fizik ose personi juridik, e që e ka krijuar dizajnin. Personi i cili gjatë krijimit të dizajnit ka ofruar vetëm ndihmë teknike nuk konsiderohet dizajnues. Pavarësisht se a është paraqitës i aplikacionit apo bartës i të drejtës, dizajnuesi ka të drejt të ceket si dizajnues në të gjitha dokumentet gjatë ekspozimit publik të dizajnit të tij. E drejta morale e dizajnuesit nuk mund të bartet. Nëse disa dizajnues kanë marrë pjesë në krijimin e dizajnit e drejta i takon të gjithë dizajnuesve, pavarësisht kontributit në krijimin e dizajnit.
KONTRATAT KOMERCIALE/TREGTARE XXIII. Kontrata për shitjen Kontrata e shitjes është kontrata më e shpeshtë përmes së cilës bëhet qarkullimi juridikoekonomik i mallrave. Në këtë lloj kontrate, shitësi detyrohet që mallin që e shet t’ia dorëzojë blerësit, ashtu që blerësi të fitojë të drejtën e disponimit dhe pronësisë mbi mallin e shitur, dhe t’ja paguaj shitësit çmimin përkatës për atë mall. 49
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
1. Formimi i Kontratës së Shitjes Oferta Propozimi për lidhjen e kontratës paraqet një ofertë nëse:
I drejtohet një apo më shumë personave specifik;
Tregon qëllimin e ofertuesit për të qenë i lidhur (i obliguar) nga ajo ofertë, në rast të pranimit;
Përcakton kualitetin dhe kuantitetin e mallit; dhe
Përcakton çmimin e mallit në mënyrë të qartë apo tërthorazi.
Oferta konsiderohet e efektshme në momentin kur ajo i arrin të ofertuarit në selinë e tij të biznesit, apo nëse ajo nuk dihet, në rezidencën e tij.
Pranimi Pranimi paraqet një deklaratë të shprehur në mënyrë gojore apo mënyrë tjetër, që qartë shpreh vullnetin e lirë për t’u pajtuar me kushtet e paraqitura në një ofertë. Efektshmëria e pranimit fitohet në momentin kur ky pranim arrin të ofertuesi (paraqitësi i ofertës). Heshtja apo mosveprimi nuk paraqesin pranim të ofertës në kontratat e shitjes. Megjithatë, ka raste kur palët mund të merren vesh që heshtja po mosveprimi i njërës palë do të konsiderohet si pajtim apo pranim, edhe pse rastet e tilla janë të rralla. Pranimi gjithashtu mund të bëhet përmes një veprimi, nëse palët janë marrë vesh ashtu ose kanë krijuar praktika të tilla në kontrata të mëhershme. P.sh. Nëse shitësi dërgon mallin dhe blerësi e pranon atë pa e refuzuar dhe fillon ta përdorë, atëherë qartë shihet përmes këtij veprimi se oferta është pranuar.
Kundër-oferta Ka raste kur përgjigja ndaj një propozimi nuk paraqet pranim të ofertës por kundër-ofertë. Një deklaratë që është përgjigje ndaj një oferte, por që paraqet elemente të ndryshme nga ato të paraqitura në ofertë, paraqet kundër-ofertë. Megjithatë, nëse elementet që ndryshojnë nuk kanë rëndësi esenciale, atëherë, nuk konsiderohen refuzim dhe nuk përbëjnë kundër-ofertë. Elemente esenciale, në radhë të parë, konsiderohen pjesët e ofertës që kanë të bëjnë me çmimin, kualitetin dhe kuantitetin e mallit, koha e dorëzimit të mallit, mënyra e zgjedhjes së mosmarrëveshjeve eventuale, etj.
Revokimi i ofertës dhe i pranimit Si oferta ashtu edhe pranimi i saj mund të revokohen nëse plotësohen kushtet e caktuara. Oferta mund të revokohet nëse letra (apo informata) mbi revokimin e saj arrin te i ofertuari, para se ta nisë ai pranimin. Është me rëndësi të theksohet se ka disa oferta që konsiderohen ta parevokueshme:
Anë radhë të parë, oferta bëhet e parevokueshme nëse ajo përcakton kohën brenda së cilës mund të bëhet pranimi, pra cakton datën deri kur ajo ofertë duhet të pranohet më së largu,
Së dyti, oferta bëhet e parevokueshme, nëse mënyra se si është bërë ajo e ka shtyrë të ofertuarin të
50
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) mbështetet në të dhe të besoj se ajo është e parevokueshme.
Pranimi, në anën tjetër, mund të revokohet nëse letra (apo informata) mbi revokimin arrin te ofertuesi para pranimit apo në të njëjtën kohë me pranimin.
Momenti i lidhjes së kontratës Momenti i lidhjes së kontratës është kur pranimi i ofertës arrin efektshmërinë e vet. Pra, një kontratë konsiderohet përfundimisht e lidhur atëherë kur pranimi arrin te ofertuesi. Momentin i “arritjes” konsiderohet të jetë momenti kur vullneti për pranim i shprehet ofertuesit në mënyrë gojore apo i dërgohet atij personalisht, në adresën e biznesit të tij ose në rezidencën e tij. Siç do të paraqitet më poshtë, që nga momenti i lidhjes së kontratës, për palët lindin të drejta dhe detyrime të caktuara, të cilat në rast se nuk përmbushen, mund të sjellin si pasojë kompensimin për dëmin e shkaktuar palës së dëmtuar.
2. Të Drejtat dhe Detyrat e Shitësit dhe Blerësit Secila kontratë parasheh të drejta dhe obligime të caktuara për palët. Zakonisht, këto të drejta e obligime janë të balancuara në atë mënyrë që palët janë të barabarta, pra asnjëra palë nuk është në pozitë të disfavorshme.
Të drejtat dhe detyrat e shitësit Në çdo kontratë të shitjes obligimet kryesore të shitësit janë dorëzimi i mallit dhe i do kumenteve me anë të të cilave transferohet e drejta pronësore mbi atë mall. Në këmbim të kësaj, shitësi ka të drejtë në vlerën në para të atij malli, pra ta pranojë pagesën e çmimit nga blerësi. Shitësi e ka për detyrë të dorëzojë mallin në datën e përcaktuar me kontratë, por nëse palët nuk janë marrë vesh për këtë çështje, atëherë malli duhet të dorëzohet brenda afatit të arsyeshëm. Afati i arsyeshëm përcaktohet varësisht nga rrethanat dhe lloji i mallit. P.sh, nëse malli që shitet janë frutat apo ndonjë lloj ushqimi us hqimi tjetër, atëherë afati i arsyeshëm konsiderohet të jetë shumë më i shkurtë sesa në raste kur mund të shitet material ndërtimor apo ndonjë mall tjetër që nuk prishet apo dëmtohet me kalimin e kohës. Ndër obligimet më të rëndësishme të shitësit është edhe dërgimi i mallit që është në përputhje me kushtet e parapara në kontratë, sa i përket kualitetit, kuantitetit kuantitetit dhe përshkrimit. Konsiderohet se mallrat janë konform kontratës nëse:
Janë të përshtatshme me qëllimet, për të cilat mallrat e përshkrimit të njëjtë zakonisht do të përdoreshin;
Janë të përshtatshme për çfarëdo qëllimi të veçantë për të cilin është njoftuar shitësi në kohën e nënshkrimit të kontratës; Posedojnë cilësitë e mallrave të cilat shitësi i ka treguar blerësit si mostër ose model; Janë të mbajtura apo të paketuara në mënyrën e zakonshme për mallrat e tilla në mënyrë që ato të ruhen dhe mbrohen.
51
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Përveç kushteve të lartpërmendura, shitësi gjithashtu duhet të dërgojë mallin në të cilin nuk ka kërkesa apo të drejta personi i tretë dhe i cili nuk shkel ndonjë të drejtë të pronës intelektuale. Në rast se blerësi nuk përmbush pjesën e tij të kontratës, atëherë shitësi ka të drejtë të kërkojë anulimin e kontratës. Ai mund ta shfrytëzojë këtë të drejtë vetëm nëse mos-përmbushja e blerësit kualifikohet si shkelje fundamentale e kontratës. Kjo kryesisht lidhet me rastet kur blerësi nuk paguan çmimin e mallit apo refuzon të pranojë mallin që shitësi ia ka dërguar sipas kontratës. Shitësi po ashtu ka të drejtë të kërkojë kompensimin e dëmit që i është shkaktuar në rast se blerësi nuk kryen obligimet e veta.
Të drejtat dhe detyrat e blerësit Detyrimi kryesor i blerësit është pagesa e çmimit për mallin që e dërgon shitësi si dhe pranimi i atij malli. Detyrimi i blerësit për ta paguar çmimin përfshinë ndërmarrjen e hapave dhe formaliteteve që parashihen me kontratë apo me ligj. Ka raste kur palët nuk janë marrë vesh për çmimin e saktë që duhet të paguhet, por thjeshtë pajtohen të paguhet çmimi i tregut në vendim e njërës apo tjetrës palë. Në raste të tilla, blerësi duhet ta bëjë pagesën sipas mënyrës që është përcaktuar në kontratë. Blerësi po ashtu duhet të ndërmerrë të gjitha veprimet e arsyeshme për të pranuar mallin që e dërgon shitësi. Përveç dy detyrimeve kryesore të lartpërmendura, blerësi gjithashtu duhet ta bëjë inspektimin apo ekzaminimin e mallit që ta shoh nëse ai përputhet me kërkesat e përcaktuara në kontratë. Në rast se ai vëren ndonjë mospërputhje në kualitetin apo kuantitetin e mallit, ka për obligim që menjëherë ta njoftojë shitësin. Nëse kjo ndodh, blerësi ka të drejtë të kërkojë nga shitësi dy gjëra: e para, të bëjë zëvendësimin e mallit, pra të dërgojë mallin që përputhet me kërkesat kualitative, dhe së dyti, nëse nuk mund të dërgohet mall tjetër, të bëhet zbritja e çmimit në proporcion me mungesat e mallit. Sikurse shitësi, ashtu edhe blerësi ka të drejtë të kërkojë anulimin e kontratës në rast të shkeljeve fundamentale nga ana e shitësit, dhe mund të kërkojë kompensim të dëmit të shkaktuar nga ajo shkelje.
3. Pasojat për Mos përmbushje të Kontratës Zakonisht, për çfarëdo shkelje të kontratës, pra pa marrë parasysh seriozitetin e shkeljes, pala e dëmtuar ka të drejtë të kërkojë kompensimin e demit të shkaktuar si dhe të kërkojë fitimin e humbur. Të drejtat më specifike për kompensim palët mund t’i kenë vetëm në rast të shkeljes fundamentale të kontratës. Shkelja e kontratës, e kryer nga njëra prej palëve, konsiderohet fondamentale nëse rezulton në dëmtim të tillë për palën tjetër në masën sa thelbësisht ta zhvesh nga ajo që i takon me kontratë. Zakonisht kemi raste të tilla nëse shitësi ka dërguar mall jo konform me kontratën dhe vetëm nëse:
Malli nuk mund të shitet sërish në treg, dhe
Malli është tërësisht i papërdorshëm.
52
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Përkundër këtij standardi shumë të lartë për përcaktimin e shkeljes fundamentale, shumë gjykata kanë vendosur se ajo ekziston nëse pjesa dërmuese e mallit nuk përshtatet me kërkesat e blerësit. Si pasojë e mos përmbushjes së kontratës, secila nga palët mund të kërkojë anulimin e kontratës. Pas anulimit, shitësi e ka për detyrë të kthejë çmimin e paguar ndërsa blerësi të kthejë mallin. Nëse, megjithatë, malli nuk mund të kthehet në gjendje të njëjtë sepse është dëmtuar gjatë përdorimit, atëherë blerësi duhet ta kompensojë shitësin për dëmin e shkaktuar.
XXIV. Kontrata për licencën Me këtë kontratë, dhënësi i licencës detyrohet t’ja kalojë marrësit të licencës, në tërësi ose pjesërisht, të drejtën e shfrytëzimit të shpikjes, patentës, përvojës dhe dijes teknike, mostrës ose modelit, kurse fituesi i licencës detyrohet që për këtë t’ja paguajë atij një kompensim të caktuar. Pra, licenca është formë juridike e kalimit të autorizimit për shfrytëzimin-përdorimin e objektit të drejtës së pronësisë industriale, p.sh., kalimin e së drejtës së shfrytëzimit të modelit të mbrojtur, patentës, dijes dhe përvojës. Kjo kontratë mund të lidhet në kohë të pacaktuar ose në kohë të caktuar prej 5-10 vjet. Kontrata e licencës (licenca e kontraktuar) është formale dhe ajo mund të jetë e rëndomtë, ekskluzive dhe e përzier. Licenca e rëndomtë i jep shfrytëzuesit të drejtën e shfrytëzimit të objektit të licencës në përputhje me kontratën, por dhënësi i licencës e ruan të drejtën që licencën për të njëjt in objekt t’ua jep personave të tjerë, përkatësisht, ruan të drejtën që të shfrytëzojë vetë atë. Licenca ekskluzive i jep shfrytëzuesit të drejtën ekskluzive të shfrytëzimit të objektit të asaj licence, ashtu që dhënësi i licencës nuk ka të d rejtë që licencën për të njëjtin objekt t’ua jap personave të tjerë dhe as nuk ka të drejtë ta shfrytëzojë vetë objektin e licencës. Licenca e përzier është ajo me të cilën shfrytëzuesit të licencës i jepet e drejta ekskluzive e objektit të licencës në një rajon, kurse e drejta jo ekskluzive në rajonin tjetër. Nëse në kontratën për licencë nuk është përcaktuar lloji i licencës, atëherë konsiderohet se kemi të bëjmë me licencë të rëndomtë.
XXV. Kontrata për depozitën Kontrata për depozitën është një lloj i kontratave mbi shërbimin me anë të së cilës depozitari apo ruajtësi detyrohet që sendin që e ka dorëzuar deponenti (lënësi) ta ruaj dhe t’ja kthejë deponentit pas kalimit të kohës së caktuar. Ky shërbim kryhet pa shpërblim ose në raste të caktuara paraprakisht përcaktohet shpërblimi adekuat me kontrate. Në kontratën për depozitën, depozitari ka të drejtë që thjeshtë ta ruaj lëndën e depozitës, pra nuk fiton të drejtën e pronësisë mbi atë lëndë. Një lloj i veçantë i kontratës për depozitën është kontrata për depozitat financiare me të cilën banka detyrohet që të pranojë, kurse depozituesi të depozitojë në bankë një shumë të caktuar të hollash. Në këtë kontratë banka është depozitari dhe e fiton të drejtën t’i disponojë të hollat e depozituara. Banka i hap llogarinë klientit të vet në dobi dhe në barrë të të cilit regjistrohen kërkesat dhe borxhet lidhur me shumën e depozituar. Me kërkesë të klientit, banka është e detyruar t’ja kthejë atij shumën e depozituar. 53
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
XXVI. Kontrata për magazinimin Me anë të kësaj kontrate magazinieri detyrohet ta pranojë, strehojë dhe ta ruaj mallin, që i takon palës tjetër, dhe të veprojë sipas urdhrave të saj, kurse ajo detyrohet që për këtë t’ja paguaj kompensimin e caktuar – provizionin. Kjo kontratë është reale, e dyanshme, me ngarkesë. Me punët e magazinimit mund të merren vetëm subjektet ekonomike. Detyrimet e magazinierit janë:
Të publikojë kushtet e përgjithshme në të cilat e merr mallin për strehim dhe ruajtje,
Të mbaj librat afaristë, posaçërisht ditarin e magazinimit,
Të marrë në ruajtje dhe magazinim mallin e ofruar, nëse merret me magazinimin dhe ruajtjen e atij lloji të mallit dhe nëse nuk e ka të angazhuar ambientin e magazinës, T’ja kompensojë të gjitha dëmet komitentit, përveç atyre të cilat kanë ardhur si pasojë e të metave
vetjake ose fuqisë madhore,
Ta shesë mallin në rast urgjence dhe për këtë sa më shpejtë ta njoftojë komitentin, të cilit ja lëshon flete magazinimin, nëse është fjala për magazinë publike, si dhe
Të veprojë sipas urdhrit të komitentit në lidhje me mallin e ma gazinuar, p.sh., ta sigurojë mallin, t’ja dorëzojë mallin personit të tretë, etj.
Te drejtat e magazinierit janë:
E drejta e provizionit për ruajtjen e mallit, dhe
E drejta e kompensimit të shpenzimeve të domosdoshme të shkaktuara nga ruajtja e mallit.
Për sigurimin e të drejtave të veta, respektivisht për pagesën e provizionit dhe të shpenzimeve, magazinierit i përket e drejta ligjore e pengut dhe e retencionit të mallit të depozituar. Kemi disa lloje të magazinave: magazina doganore, magazina publike, magazina e lirë doganore dhe magazina e konsignacionit.
XXVII. Kontrata për urdhrin Kontrata për urdhrin ndryshe njihet edhe me emrin kontratë për dekretin. Në këtë kontratë dekretmarrësi merr për detyrë të kryej punë të caktuara në llogari të dekretdhënësit. Kjo kontratë mund të përfshijnë kryerjen e punëve faktike ose juridike nëpërmes një personi të tretë të veçantë. Kjo është një kontratë e dyanshme, konsensuale që krijon të drejta dhe detyrime për të dyja palët, pra dekretdhënësin dhe dekretmarrësin. Gjithashtu, është kontratë me shpërblim dhe komutative.
XXVIII. Kontrata për komisionin Kontrata për komisionin është kontratë joformale edhe pse rekomandohet të jetë e formës së shkruar. Me anë të kësaj kontrate një person (komisioneri) detyrohet që me kompensim (provizion), të lidhë kontratë në emër të vet dhe për llogari të tjetrit (komitentit), kurse komitenti detyrohet që komisionerit për këtë t’ia paguajë provizionin e kontrakt uar. Në qarkullimin e mallrave komisionet paraqiten si komisione të shitjes, të blerjes dhe të transportit, të cilat njihen si komisione të rregullta, ku komisioneri përgjigjet vetëm për zgjedhjen e ndërgjegjshme të 54
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) personit të tretë, me të cilin lidh kontratën, por nuk përgjigjet për kompensimin e insolvitetit të atij personi, pra për mosrealizimin e detyrimit nga personi i tretë. Detyrimet e komisionerit janë:
Të zbatojë urdhrin me kujdesin e ekonomistit të mirë,
Të veprojë sipas urdhrave të komitentit,
T’i mbrojë interesat e komitentit,
Ta ruaj mallin e komitentit,
Ta informojë komitentin për të gjitha faktet dhe rrethanat me rëndësi lidhur me zbatimin e urdhrit të komitentit,
T’i japë llogari ko mitentit për urdhrin e zbatuar, dhe
T’ja dorëzojë ko mitentit të gjitha fitimet për punën e kryer.
Të drejtat e komisionerit janë;
E drejta e provizionit
E drejta e kompensimit të shpenzimeve, dhe
E drejta e pengut.
XXIX. Kontrata për përfaqësimin tregtar Sipas kësaj kontrate, përfaqësuesi tregtar detyrohet që të kujdeset gjithmonë që personat e tretë të lidhin kontrata me urdhërdhënësin e tij dhe në atë kuptim të ndërmjetësojë midis tyre, si dhe me të marrë të autorizimit, të lidhë kontrata me persona të tretë, në emër dhe për llogari të urdhërdhënësit, kurse ky i fundit detyrohet që përfaqësuesit t’ia paguajë kompensimin e cak tuar (provizionin e përfaqësimit). Edhe kjo kontratë është joformale, e dyanshme me ngarkesë, e cila mund të lidhet vetëm duke i dhënë urdhër përfaqësuesit tregtar. Detyrimet e përfaqësuesit tregtar janë:
Që gjatë realizimit të kontratës të paraqitet si ekonomist i mirë,
T’iu për mbahet udhëzimeve të urdhërdhënësit,
Të lajmërojë urdhërdhënësit për të gjitha ngjarjet me r ëndësi,
T’i mbrojë interesat e urdhërdhënësit,
Të ruajë fshehtësinë afariste,
Të mbajë librat afaristë
Të lëshojë vërtetimin për punën e kryer, etj.
Të drejtat e përfaqësuesit tregtar janë:
E drejta e provizionit,
E drejta e kompensimit të shpenzimeve të veçanta, dhe
E drejta e paradhënies lidhur me shpenzimet, meqenëse përfaqësimi është veprimtari që kryhet në kohë të vazhduar.
55
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
XXX. Kontrata për ndërmjetësimin Kontrata për ndërmjetësimin është kontratë e tillë e qarkullimit të mallrave, në bazë të së cilës ndërmjetësuesi detyrohet që palën tjetër – komitentin, ta sjellë në kontakt me ndonjë person tjetër të tretë, me qëllim që komitenti të lidhë me të ndonjë kontratë të qarkullimit të mallrave. Është karakteristike se kjo është një kontratë e dyanshme me ngarkesë, joformale, dhe zakonisht, është kontratë sipas qasjes, kurse urdhërdhënësi detyrohet ta paguajë një provizion të caktuar për ndërmjetësim. Detyrimet e ndërmjetësuesit janë:
Gjetja e partnerit përkatës afarist për komitentin e vet,
Mbrojtja dhe ruajtja e interesave të komitentit dhe të personit të tretë,
Ruajtja e fshehtësisë afariste,
Mbajtja e ditarit të ndërmjetësimit,
Ruajtja e mostrave dhe kujdesi që ato mos të ngatërrohen (nëse lidhja e kontratës është bërë me anë të mostrave).
Të drejtat e ndërmjetësuesit janë:
E drejta e provizionit, dhe
E drejta e kompensimit të shpenzimeve, nëse këto janë paraparë shprehimisht me kontratë.
XXXI. Kontrata për transportin e mallrave Është kontratë me të cilën transportuesi detyrohet që të kryejë me shpërblim transportin e mallit ose të pasagjerëve nga një vend në vendin tjetër. Karakteristikë te kjo kontratë është ajo që, përveç kontraktuesve, mund të paraqitet edhe personi i tretë – pranuesi i dërgesës. Kontrata për transportin është kontratë reale e dyanshme me ngarkesë. Detyrat kryesore të transportuesit janë:
Pranimi i mallit prej dërguesit dhe transportimi i atij malli deri në vendin e kon traktuar,
Ruajtja e mallit gjatë tërë kohës sa zgjatë transportit,
Plotësimi i urdhrave të dërguesit ose pranuesit të mallit, dhe
Dorëzimi i mallit te pranuesi pas përfundimit të transportit.
Transporti i mallit mund të kryhet me rrugë të ndryshme, kështu që, varësisht nga lloji i transportit, ekzistojnë lloje të ndryshme të kontratave për transportin, siç janë: kontrata për transport rrugor, kontrata për transport hekurudhor, kontrata për transport detar, kontrata për transport përmes lumenjve dhe liqeneve, kontrata për transport të udhëtarëve dhe kontrata për transport të përzier. XXXII. Kontrata për “franshizë”
Është një kontratë në të cilën midis dy subjekteve ekonomike vendoset marrëdhënia afariste për një kohë më të gjatë, gjatë së cilës dhënësi i franshizës i jep pranuesit të saj një grup të caktuar të shërbimeve afariste dhe të drejtave të mbrojtura, të cilat pranuesi i franshizës ka të drejtë t’i 56
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) shfrytëzojë në afarizmin e vet, në kushte saktësisht të përcaktuara dhe me kompensim të kontraktuar. Objektet e franshizës mund të jenë: emri tregtar, vurrata mallore ose shërbyese, ose n donjë shenjë e jashtme, dija dhe përvoja teknike ose afariste, shkollimi i kuadrove të pranuesit të franshizës, konsultimet përkatëse gjatë afarizmit në bazë të franshizës, etj. Franshizën zakonisht ua japin subjekteve të tjera ekonomike firmat e suksesshme të cilat janë të njohura në treg për mallra ose shërbime të caktuara (franshiza prodhuese, tregtare ose afariste). Në këtë mënyrë krijohet një zinxhir i tërë subjektesh ekonomike të lidhur me të njëjtin dhënës të franshizës, të cilat punojnë në mënyrë të pavarur, por që njihen në mënyrë unike në treg. Franshizingu afarist më së shpeshti paraqitet në hoteleri, p.sh.: zinxhiri i hoteleve që punojnë nën një markë të njohur të hotelit – siç janë Sheraton, Hilton, Holiday Inn, Intercontinental, etj. Në shërbimet hoteliere; p.sh., McDonalds, Maxim, etj; në industri, p.sh., Coca Cola, etj; në rrjetin e pompave të benzinës, pastrimit kimik, tregtisë së automobilave, etj.
XXXIII. Kontrata për “lizing” Është një kontratë sipas së cilës dhënësi i lizingut detyrohet që shfrytëzuesit të lizingut t’ja dorëzojë për shfrytëzim të përkohshëm ndonjë send (ose grup sendesh), kurse ky detyrohet që dhënësit t’ja paguaj kompensimin e caktuar, me të drejtën që shfrytëzuesi i lizingut, pas skadimit të afatit të lizingut, ta blejë atë send ose ta vazhdojë lizingun. Objekt të lizingut janë rëndom sendet (pajisjet, pajimet, automjetet, etj). Dhënësi i lizingut, përveç dorëzimit të sendit, ka për obligim edhe mirëmbajtjen, remontin, aftësimin e kuadrit të shfrytëzuesit të lizingut. Rëndësi të madhe ka lizingu financiar, i cili mundëson kreditimin për furnizimin e sendit të caktuar. Kemi disa lloje të lizingut, dhe këto sipas natyrës së objektit të l izingut:
Lizingu i sendeve të konsumueshme (automjetete, aparatet e amvisërisë),
Lizingu investues, që jepet në formë të pajimeve (makinave investive),
Lizingu i sendeve të luajtshme dhe të paluajtshme,
Lizingu sipas kohëzgjatjes (që mund të jetë afatshkurtër dhe afatgjatë).
Lizingu sipas pozitës së dhënësit të lizingut (lizingu që e realizojnë shoqëritë e lizingut, lizingu i koncerneve dhe lizingu i prodhuesit financiar).
XXXIV. Kontrata për bartjen e “know-how”
Know-How është grup dijesh dhe përvojash të caktuara, të zbatueshme në një lëmi të teknikës dhe afarizmit në përgjithësi dhe është produkt i praktikës afariste amerikane, kurse sot është pranuar në tërë botën e afarizmit. Me kontratën e know-how njëra palë detyrohet ta kalojë dijen apo përvojën afariste në pikëpamje të teknikës ose teknologjisë si dhe dijeninë afariste dhe financiare te pala tjetër. Pala tjetër, ndërkaq, detyrohet që për këtë të paguajë shpërblimin e kontraktuar, në bazë të shfrytëzimit të fshehtësisë afariste. 57
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Know-how është kontratë formale por nuk është rregulluar drejtpërdrejt dhe shprehimisht me ligj, prandaj përmbajtja e tij nuk është përcaktuar saktësisht. Prandaj, kjo lloj kontrate nuk gëzon mbrojtje të drejtpërdrejtë juridike, siç është rasti me shpikjen e patentuar, por, në disa përmbajtje mbrohet veç e veç në bazë të fshehtësisë afariste të përmbajtjes.
XXXV. Kontrata për menaxhment Sipas kësaj kontrate, pronari i ndërmarrjes ose vetëm ndërmarrja ia beson një personi tjetër menaxhimin dhe kontrollin e afarizmit të asaj ndërmarrje për një periudhë dhe kompensim të caktuar. Menaxhimi i ndërmarrjes më së shpeshti i besohet ndërmarrjes së specializuar për llojin përkatës të veprimtarisë, pra që ofron dije dhe përvojë në fushën e planifikimit, organizimit, financave, marketingut dhe të ngjashme, e cila në këtë punë paraqitet si menaxhuese dhe operatore. Ndërmjet kontraktuesve krijohet marrëdhënia afariste. Në këtë mënyrë, një ndërmarrjeje i mundësohet shfrytëzimi i përvojës dhe dijës së huaj për menaxhim, duke u krijuar kështu kushtet për një afarizëm dhe zhvillim më të suksesshëm të saj. Kohëzgjatja e kontratës është zakonisht prej 2-5 vjet, me mundësi përsëritjeje.
ZGJIDHJA JASHTËGJYQËSORE E KONTESTEVE EKONOMIKE Një analizë historike e zgjidhjes së kontesteve zbulon se rrënjët e të gjitha mekanizmave për zgjidhjen e kontesteve janë negocimi, ndërmjetësimi, dhe arbitrazhi, të cilat në terminologjinë juridike të sotme quhen Metoda Alternative për Zgjidhjen e Kontesteve (MAZK). Në botën bashkëkohore të afarizmit dhe teknologjisë, bizneset, më shumë se kurdoherë janë të prira për t’i zgjidhur kontestet jashtë procedurës klasike gjyqësore. Një vëmendje e posaçme është përqendruar në marrëveshjet paraprake, me ç ‘rast palët pajtohen lidhur me llojin e mekanizmit për zgjidhjen e kontestit i cili do të shfrytëzohet në rast të paraqitjes së ndonjë kontesti mes tyre. Këto marrëveshje paraprake, në shumicën e rasteve, shprehimisht e përjashtojnë juridiksionin e gjykatave. Për zgjidhjen e kontestit, opsionet të cilat janë në dispozicion të palëve, përveç gjykatave si forma tradicionale, përfshijnë negocimin, ndërmjetësimin, dhe arbitrazhin . Në pesë dekadat e kaluara, megjithatë, bizneset po vetëdijesohen mbi rëndësinë e zgjidhjes së kontesteve të tyre në mënyrë joformale, dhe ndërmarrin të gjithë hapat e nevojshëm për t’iu shmangur procedurave gjyqësore. Meqenëse nevojat dhe synimet e biznesit ndryshojnë varësisht nga lloji i transaksionit, është me rëndësi të vlerësohet se cila mënyrë e zgjidhjes së kontestit i përgjigjet më mirë transaksionit në fjalë. Kjo e imponon nevojën për përfshirjen e klauzolave të ndryshme të Zgjidhjes Alternative të Kontesteve (ZAK) në kontratat ‘shabllon’ të kompanive. Në shumicën e rasteve, kompanitë zgjedhin një lloj të ZAK dhe në kontratë përfshijnë klauzola të cilat rregullojnë të gjitha kontestet eventuale ndërmjet palëve. Megjithatë, ka raste, siç janë kontratat komplekse me shuma të mëdha 58
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) parash, kur aplikohet një proces me shumë nivele për zgjidhjen e kontestit. Për shembull, klauzola për zgjidhjen e kontestit mund ta përcaktojë përdorimin edhe të ndërmjetësimit edhe të arbitrazhit, ose mund të fillojë duke përcaktuar se zgjidhja e kontestit do të bëhet me anë të negociatave me mirëbesim mes palëve, dhe më pas të vazhdojë me ndërmjetësimin si zgjedhje e dytë, dhe të përfundojë me arbitrazhin si zgjedhja e fundit. Shembull i klauzolës me shumë nivele për zgjidhjen e kontestit: “Palët do të zgjidhin çdo kontest, i cili rrjedh nga kontrata ose është në lidhje me kontratën, me mirëbesim përmes negociatave mes tyre. Nëse kontesti nuk është zgjidhur përmes negociatave brenda [30] ditëve, atëherë palët do të mundohen që kontestin ta zgjidhin me mirëbesim përmes ndër mjetësimit, sipas [Rregullave të Procedurës së Ndërmjetësimit] para se t'i drejtohen arbitrazhit. Nëse edhe ndërmjetësimi nuk është i suksesshëm, palët e dërgojnë kontestin e tyre para arbitrazhit të detyrueshëm, në pajtim me [Rregullat Procedur ale të Arbitrazhit]. Vendi i arbitrimit do të jetë [ ] dhe gjuha e arbitrimit do të jetë në [ ] .”
I. Arbitrazhi Kosova nuk ka histori të gjatë të përdorimit të arbitrazhit si mekanizëm për zgjidhjen e kontesteve. Ka raste shumë të rralla kur bizneset parashohin arbitrazhin në rast të mosmarrëveshjeve eventuale, edhe pse kohëve të fundit numri i këtyre rasteve po rritet, në veçanti kur palët në kontratë vijnë nga dy vende të ndryshme, pra kur kemi marrëveshje me element ndërkombëtar. Nevoja për promovimin e arbitrazhit si alternativë ndaj gjykatave është evidente, ne veçanti për shkak të stërngarkesës së gjykatave me lëndë, të përparësive që i ofron arbitrazhi, të përshtatshmërisë së arbitrazhit për zgjidhjen e kontesteve ekonomike, të mundësisë së palëve të përcaktojnë procedura me shumë më pak formalitete, dhe shume përparësi të tjera. Si rezultat i kësaj, dhe duke e parë nevojën për përkrahjen e metodave alternative për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, në vitin 2007, Kuvendi I Kosovës miratoi Ligjin për Arbitrazhin Nr. 02/L-75.
Përparësitë dhe Mangësitë e Arbitrazhit Ekzistojnë shumë përparësi të arbitrazhit si mekanizëm për zgjidhjen e kontesteve. Megjithatë, ekzistojnë edhe disa shqetësime të perceptuara lidhur me shfrytëzimin e arbitrazhit nga bizneset. Efikasiteti në shpenzim edhe kohë, ruajtja e fshehtësisë (konfidencialitetit), fleksibiliteti, para shikueshmëria, neutraliteti dhe ekspertiza e arbitrave, natyra përfundimtare e vendimit dhe ekzekutimi më i lehtë i vendimeve, janë disa prej përparësive të perceptuara të arbitrazhit. Sidoqoftë, një numër i madh i bizneseve e konsiderojnë fleksibilitetin – mundësinë për ta përshtatur arbitrazhin sipas nevojave dhe rrethanave specifike – si përparësinë më të madhe të arbitrazhit. Dobitë dhe shqetësimet potenciale të arbitrazhit ndryshojnë varësisht nga kompania, transaksioni dhe nga kontesti. Për më tepër, përderisa disa veti të arbitrazhit konsiderohen si të përparësi nga disa biznese (p.sh. vendimi përfundimtar pa mundësi ankimi ose heqja dorë nga 59
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) mbrojtjen procedurale), disa të tjerë i shohin këto veti si pengesë. Në anën tjetër, edhe pse në shumicën e rasteve thuhet se arbitrazhi kushton më lirë se procedura gjyqësore, ka raste kur shpenzimet janë të barabarta.
Përzgjedhja e Llojit të Duhur të Arbitrazhit Një nga përparësitë më të rëndësishme të arbitrazhit është se ai mund t’iu përshtatet qëllimeve dhe nevojave specifike. Palët gëzojnë mjaft fleksibilitet lidhur me përcaktimin e procedurës dhe nivelit të formalitetit. Dhe kur një kërkesë është paraqitur para tribunalit të arbitrazhit, palët mund të vendosin për llojin specifik të arbitrazhit që ata e dëshirojnë. Ky vendim, natyrisht, duhet të merret para se të paraqitet kontesti dhe duhet të specifikohet në klauzolën e arbitrazhit. Arbitrazhi institucional: Ky lloj i arbitrimit ka një numër përparësish, prej të cilave veçohet mundësia e përfshirjes së rregullave të institucionit të zgjedhur të arbitrazhit në kontratë. Për këtë arsye, në vend se të hartohen nga fillimi, palët mund të mbështeten në rregullat e arbitrazhit të një institucioni të caktuar, të cilat janë formuluar nga profesionistë. Edhe një përparësi është klauzola shabllon e arbitrazhit e cila ofrohet nga institucioni arbitrues. Në shumë raste, palët e shikojnë klauzolën shabllon të siguruar nga institutet, dhe thjesht e përfshijnë në kontratë. Një gjë e tillë i shmangë konfliktet eventuale lidhur me vlefshmërinë e klauzolës, të cilat mund të shfaqen nëse klauzola nuk është hartuar saktë nga palët. Përzgjedhja e arbitrave është, padyshim, një prej përparësive më të rëndësishme që ofron arbitrazhi institucional.
Në vend të ballafaqimit të mundshëm në mes të palëve lidhur me përzgjedhjen e arbitrave, është më lehtë që këtë shërbim ta ofrojë agjencia administruese. Institucionet e arbitrazhit janë shumë të avancuara në këtë aspekt dhe posedojnë lista me arbitër të cilët zakonisht janë më të mirët që mund të emërohen. Përveç kësaj, përmes arbitrazhit institucional, palët nuk kanë nevojë të negociojnë çmimin me arbitrat. Këtë ua lënë institucionit dhe e lirojnë veten nga kjo barrë. Edhe një përparësi tjetër e këtij lloji të arbitrazhit është respekti gjyqësorë kundrejt integritetit të vendimeve të marra nga institucioni i arbitrazhit. Është më shumë e mundshme që një gjykatë ta lë anash vendimin e një arbitrazhi ad hoc sesa të një arbitrazhi institucional. Edhe një karakteristikë tjetër e dobishme e arbitrazhit institucional është mundësia e dëgjimit të lëndës dhe e marrjes së vendimit edhe nëse njëra palë dështon të paraqitet. Kjo mundësi e procedimit në mungesë të palës së sfiduar zakonisht është e përfshirë në rregullat e arbitrazhit të institucioneve të ndryshme. Në anën tjetër, një vendim i tillë është shumë vështirë të zbatohet në arbitrazhet ad hoc. Arbitrazhi Ad Hoc: përparësia kryesore e ofruar nga kjo formë e arbitrazhit është fleksibiliteti. Palët kanë të gjithë hapësirën e nevojshme për të marrë vendime lidhur me procedurat dhe ta përshtatin procesin sipas dëshirave dhe nevojave të tyre. Një përparësi tjetër janë shpenzimet. Arbitrazhi ad hoc zakonisht kushton më pak s e arbitrazhi institucional, pasi që palët nuk kanë nevojë t’i paguajnë shpenzimet instituci onale, por thjeshtë të negociojnë çmimin e shërbimeve të arbitrave. Për më tepër, arbitrazhi ad hoc është vlerësuar si më i shpejtë se arbitrazhi institucional, sepse nuk ka nevojë t’i kalojë të gjitha procedurat të cilat 60
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) zakonisht marrin kohë. Arbitrazhi i Përshpejtuar: është një prodhim i ri në tregun e arbitrazhit, kryesisht i shfrytëzuar në procese të arbitrazhit ndërkombëtar. Ekzistojnë vetëm një numër i vogël i institucioneve të cilat kanë përfshirë dispozitat e arbitrazhit të përshpejtuar në rregullat e tyre procedurale. Për këtë arsye, kjo veçori e re nuk mund të hyn në fuqi përveç nëse palët e kanë paraparë atë në klauzolën e tyre të arbitrazhit. Është më e preferuar që vet institucionet të ofrojnë rregulla specifike të cilat do të aplikoheshin në rast të proceseve të përshpejtuara. Këto procedura do ta shkurtonin kohën e paraqitjes së kërkesave, përgjigjeve, dhe dokumenteve të tjera relevante, si dhe do të përcaktonte procedurën që duhet ndjekur nga kolegji arbitrues. Për më tepër, institucionet duhet të sigurojnë që proceset e përshpejtuara të lejohen vetëm për raste të caktuara, dhe duhet të sigurojnë dispozita që qartësojnë se cilat janë këto raste. Tribunalit duhet t’i epet kompetenca për të vendosur anash çdo çështje e cila është trajtuar në mënyrë jo të mirëfilltë në formën e përshpejtuar.
Marrëveshja e Arbitrazhit Arbitrazhi zakonisht përfshihet në klauzolën e zgjedhjes së forumit për të treguar marrëveshjen e palëve mbi përdorimin e kësaj forme për zgjidhjen e kontesteve eventuale mes tyre. Siç është cekur në modulet e mëparshme, arbitrazhi mund të përdoret vetëm nëse palët shprehimisht janë pajtuar për këtë. Pa e specifikuar Arbitrazhi, nuk mund të organizohet dhe mbahet pa përcaktimin e tij në klauzolën e zgjedhjes së forumit. Palët mund të pajtohen për përdorimin e arbitrazhit në një nga mënyrat në vijim: ♦
Duke e përfshirë një klauzolë të arbitrazhit në kontratën e tyre.
Mënyra më e zakonshme e përcaktimit të arbitrazhit si formë e zgjidhjes së kontesteve eventuale mes palëve është duke iu referuar arbitrazhit në klauzolën e zgjedhjes së forumit. Në këtë klauzolë zakonisht përcaktohet edhe institucioni i arbitrazhit para të cilit do të zhvillohet procesi si dhe rregullat procedurale që do të aplikohen gjatë dëgjimeve. Disa klauzola janë edhe më të hollësishme, dhe përcaktojnë edhe mënyrat e zgjedhjes së arbitrave dhe përcaktojnë shkallën e sekretit që do të aplikohet për rastin në fjalë. Klauzolat e arbitrazhit mund të kenë forma të ndryshme, por dy format më të shpeshta janë: o Klauzolat që nxjerrin në arbitrazh mosmarrëveshjet ekzistuese (në gjuhën frënge: compromis) Këto klauzola nuk përdoren shpesh, posaçërisht kur marrim
parasysh faktin se nëse një mosmarrëveshje tashmë ekziston është shumë vështirë të arrihet një marrëveshje për shkak të nivelit të mosbesimit dhe armiqësisë mes palëve. Megjithatë, palët mund të pajtohen për një klauzolë të arbitrazhit pas shfaqjes së kontestit sepse mund të kenë interesa të përbashkëta për zgjedhjen e një mekanizmi të zgjidhjes së kontestit që është më ekomomik dhe më efikas në aspekt kohor dhe më konfidencial dhe më pak kundërshtues.
o Klauzolat që mbulojnë kontestet që mund të shfaqen në të ardhmen (në gjuhën frënge: clause
compromissoire)
Kjo klauzolë është më e shpeshtë sepse është shumë më lehtë të arrihet një marrëveshje
61
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) para shfaqjes së një kontesti. ♦
Duke hartuar një marrëveshje të arbitrazhit veçmas nga kontrata kryesore. Kjo marrëveshje është zakonisht më e hollësishme sesa një klauzolë e thjeshtë e arbitrazhit dhe i referohet çështjes në fjalë (apo marrëveshjes kontraktuese) që e mbulon. Marrëveshjet e veçanta të arbitrazhit pëlqehen nga kompanitë që rregullisht e zgjedhin arbitrazhin si formë e zgjidhjes së kontesteve dhe që dëshirojnë ta “përshtatin” atë sipas nevojave tyre specifike. Për këtë arsye, ata hartojnë marrëveshje më të hollësishme dhe i shmangen përfshirjes së një klauzole të shkurtër të arbitrazhit në kontratë.
Termi “marrëveshje e arbitrazhit” përdoret për t’iu referuar cilësdo nga format e përmendura më sipër. Është jashtëzakonisht e rëndësishme për palët të vendosin për shkallën e detajeve që dëshirojnë ta përfshijnë në këtë klauzolë apo marrëveshje. Më poshtë janë paraqitur disa çështje që duhet të konsiderohen gjatë hartimit të marrëveshjeve për arbitrazh.
a. Elemente të përgjithshme Disa çështje të përgjithshme që duhet të merren parasysh me rastin e hartimit të klauzolave të arbitrazhit janë konsiderimi i mostrave të klauzolave që ofrohen nga institucionet e ndryshme të arbitrazhit, shqyrtimi i versioneve të ndryshme të rregullave të arbitrazhit, zgjedhja midis arbitrazhit institucional ose ad hoc, derogimi nga pjesë të caktuara të rregullave të zgjedhura të arbitrazhit, shqyrtimi i mundësisë për arbitrazh online (përmes internetit), dhe së fundi, që është edhe më e rëndësishmja, shikohen shpenzimet e arbitrazhit, pra tarifat e arbitrave dhe shpenzimet tjera që ndërlidhen me organizimin e procedurave të arbitrazhit.
b.
Elementet themelore
Pasi që të merren parasysh faktorët e përgjithshëm të cekur më lartë, palët duhet të pajtohen për elementet themelore që do t’i përmbajë klauzola e arb itrazhit. Këtu përfshihen miratimi i arbitrazhit si metodë për zgjedhjen e kontestit në fjalë, natyra përfundimtare e vendimit që do të merret nga tribunali i arbitrazhit, fushëveprimi i klauzolës së arbitrazhit (d.m.th. çfarë lloj kontestesh që dalin nga kontrata përfshihen dhe mund të zgjidhen përmes arbitrazhit), numri i arbitrave, vendi ku do të mbahet arbitrazhi, gjuha që do të përdoret gjatë arbitrazhit, si dhe institucioni dhe rregullat e arbitrazhit që do të aplikohen.
c.
Elemente te tjera ndihmëse
Përveç elementeve kyçe, disa elemente tjera ndihmëse do duhej të shqyrtohen dhe të vendoset nëse është e nevojshme të hyjnë në klauzolën ose marrëveshjen e arbitrazhit. Këtu kryesisht përfshihen metoda e zgjedhjes së arbitrave, kualifikimet e arbitrave, fshehtësia (konfidencialiteti) i procedurës së arbitrazhit, masa e zbulimeve (hulumtimeve) që lejohen, rregullat për masat e përkohshme, mundësia e ankimit ndaj vendimit përfundimtar të arbitrazhit, shpenzimet dhe honorarët e arbitrave.
62
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
Shembuj të klauzolave të arbitrazhit: Shembulli 1 “Çdo mosmarrëveshje që rrjedh nga kjo kontratë nuk do të zgjidhet në gjykata por do të paraqitet në arbitrazh para Odes Ndërkombëtare të Tregtisë. Tribunali i arbitrazhit do të zgjidh mosmarrëveshjen në përputhje me rregullat e veta procedurale. Paneli i arbitrave do të përbehet nga tre arbitra. Secila palë do të zgjedh nga një arbitër ndërkaq kryetari i panelit zgjidhet nga dy arbitrit e emëruar nga palët. Gjuha e arbitrazhit do të jetë gjuha angleze. Të gjitha procedurat e arbitrazhit janë konfidenciale, duke përfshirë edhe dokumentet e paraqitura nga palët gjatë procedurës. Vendimi i tribunalit të arbitrazhit është përfundimtar dhe asnjëra palë nuk ka të drejt ankese ndaj këtij vendimi” Shembulli 2
“Çdo mosmarrëveshje ose pretendim që rrjedh nga kjo kontratë, ose që ndërlidhet me të, do të vendoset përfundimisht nga një kolegj prej tre arbitërve në përputhje me Ligjin e Kosovës për Arbitrazh. Vendi i arbitrimit do të jetë në Prishtinë, Kosovë, dhe gjuha e arbitrimit do të jetë gjuha shqipe.” Shembulli 3
“Çdo kontest, paqartësi apo ankesë që del nga kjo kontratë do të zgjidhet përfundimisht me arbitrazh në Shoqatën Gjermane të Arbitrazhit në përputhje me rregullat e arbitrazhit të kësaj Shoqate. Numri i arbitrave do të jetë 3, të cilët do të zgjidhen nga Shoqata nga lista e tyre me arbitra ndërkombëtarë. Vendi i Arbitrazhit do të jetë Gjermania dhe gjuha e arbitrimit do të jetë gjuha gjermane. ”
4. Tribunali i Arbitrazhit Neni 9(1) i Ligjit të Kosovës për Arbitrazhin thekson se “Tribunali i arbitrazhit përbëhet nga një arbitër i vetëm ose nga një trup arbitrash, me kusht që numri i arbitrave të këtij trupi të jetë një numër tek.” Kjo do të thotë se palët mund të zgjedhin që të kenë një arbitër të vetëm ose më shumë arbitra, varësisht nga specifikat e rastit. Janë një varg faktorësh të cilët duhet të merren parasysh gjatë marrjes së këtij vendimi. ♦
Shuma e parave në fjalë.
Në përgjegjësi këshillohet që palët të zgjedhin një arbitër të vetëm kur kanë të bëjnë me shuma të vogla të parave, dhe në anën tjetër, të zgjedhin një panel të tre arbitra kur kanë të bëjnë me shuma të mëdha të parave. Po ashtu besohet se kur palët janë nga shtete të ndryshme dhe nga sisteme të ndryshme ligjore dhe ekonomike, paneli prej tre arbitrave është zgjidhje më e mirë. ♦
Ekspertiza e arbitrave
Në rastet e ndërlikuara kur kërkohet ekspertizë e konsiderueshme në lëndën e kontestit, siq janë kontestet në fushën e ndërtimtarisë ose pronës intelektuale, , është gjithmonë më mirë të kemi një panel që përbëhet nga arbitra me përvojë nga fusha përkatëse. Në këto raste, këshillohet që të 63
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) kemi një panel prej tre arbitrave, sepse një tribunal me shumë anëtarë mund t’u ofrojë palëve një shumë llojshmëri të ekspertizave. ♦
Orari
Përcaktimi i orarit është në fakt një argument kundër sh frytëzimit të paneleve, për shkak se është shumë më e vështirë për një panel prej tre ose më shumë arbitrave që të pajtohet mbi datat e mbajtjes së dëgjimeve dhe procedurave të tjera. Ky është një problem i cili shfaqet sidomos nëse arbitrit vijnë nga shtete të ndryshme dhe kështu palët do të përfundojnë duke i përshtatur oraret e tyre si dhe ato të arbitrave. ♦
Mëditjet e arbitrave
Mëditjet të cilat duhet të paguhen nga palët janë shumë më të ulëta nëse kemi të bëjmë me një arbitër të vetëm. Mirëpo, në raste të mëdha, shpenzimet shtesë për pagimin e dy arbitrave të tjerë nuk është një çmim shumë i lartë për një panel i cili është në gjendje që të bashkojë ekspertizën e më shumë individëve dhe ta analizojë një çështje së bashku. Atributet kryesore të një arbitri efektiv konsiderohen paanshmëria, pavarësia, efikasiteti dhe përvoja profesionale. Paanshmëria është atributi më i rëndësishëm që një palë do të kërkoj nga një arbitër. Ndonjëherë nuk është e çartë që nga fillimi nëse një arbitër është plotësisht i paanshëm për arsye se anshmëria i tij do të dallohet vetëm gjatë vazhdimit të procedurave. Paanshmëria është njëri nga standardet e kërkuara nga një arbitër edhe me Ligjin e Kosovës për Arbitrazhin (Neni 9(6)). Në krahasim me paanshmërinë, pavarësia është një nocion objektiv dhe mund të përcaktohet në fazat e hershme, duke filluar nga procesi i emërimit. Mungesa e pavarësisë së një arbitri mund të jetë rezultat i marrëdhënieve paraprake ekonomike, financiare ose të tjera me palën. Pavarësia e arbitrit po ashtu kërkohet nga Ligji i Kosovës për Arbitrazhin (Neni 9(6)). Gjithashtu, efikasiteti i një arbitri çmohet shumë, posaçërisht pasi që arbitrazhi njihet si një mekanizëm i shpejtë për zgjedhjen e kontesteve dhe palët e zgjedhin atë pikërisht për shkak të efikasiteti në kohë. Prandaj, është me rëndësi që të zgjidhen arbitra të cilët janë në gjendje që ta gjejnë në vërtetën në mënyrë efikase. Kualifikimet profesionale të një arbitri janë po ashtu elemente të rëndësishme për palët gjatë procesit të përzgjedhjes, pasi që është e rëndësishme të kemi arbitra të cilët posedojnë trajnim dhe shkollim të përshtatshëm si dhe të cilët kanë përvojën e dëshirueshme në rolin e arbitrit dhe profesionin e tyre në përgjithësi. Kualifikimet të cilat kërkohen nga palët në marrëveshjen e arbitrazhit duhet ti kenë arbitrit, dhe kjo po ashtu është e paraparë në Ligjin e Kosovës për Arbitrazhin (Neni 9(6)).
Procedura e Arbitrazhit Një çështje mund të dërgohet në arbitrazh në dy raste: rasti i parë është kur mes palëve tashmë ekziston një marrëveshje e arbitrazhit e cila e përcakton arbitrazhin si metodën e zgjedhur për zgjidhjen e kontestit, dhe situata e dytë është kur palët pajtohen për përdorimin e arbitrazhit pasi që kontesti të ketë lindur. Në të dyja këto raste, është gjithmonë Paditësi ai i cili e inicion rastin duke paraqitur Padinë para 64
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) tribunalit të arbitrazhit të përzgjedhur nga palët. Në vijim janë radhitur hapat që ndërmerren gjatë procesit të arbitrazhit:
Kërkesa për Arbitrim – e parashtruar nga Paditësi
Padia – e parashtruar nga Paditësi
Përgjigja në Padi – e parashtruar nga i Padituri
Emërimi i Arbitrit ose Arbitrave
Konstituimi i Tribunalit të Arbitrazhit
Fillimi i dëgjimeve gojore
Argumentet gojore nga Paditësi dhe nga i Padituri
Paraqitja e provave (dëshmitarë, ekspert, etj.)
Shqyrtimi nga ana e Tribunalit të Arbitrazhit
Marrja e vendimit
Sa i përket hapit të parë, ligje të ndryshme përmbajnë rregulla të ndryshme lidhur me kohën kur konsiderohet të ketë filluar procedura e arbitrazhit. Megjithatë, rregulla më përdorur është ajo e paraparë edhe në Ligjin e Kosovës për Arbitrazhin, Nenin 18, ku thuhet se “nëse palët nuk janë pajtuar ndryshe, procedura e arbitrazhit lidhur me një kontest të caktuar fillon në ditën kur kërkesa që kontesti t’i nënshtrohet arbitrazhit pranohet nga pala e paditur.” Edhe pse Ligji u lejon palëve të merren vesh për ndonjë procedurë tjetër, ligji parasheh që në rast se një marrëveshje e tillë nuk ekziston, atëherë procedura fillon në kohën kur pala e paditur e pranon një kopje të Kërkesës për Arbitrim, të cilën pala paditëse ia ka dërguar tribunalit të arbitrazhit. Pala e paditur, zakonisht konsiderohet ta ketë pranuar kopjen e Kërkesës për Arbitrim në ditën kur ajo i dorëzohet personalisht, apo në adresën e saj postare, në vendin ku banon, ose në vendin ku e ushtron veprimtarinë afariste. (Neni 4). Kërkesa për Arbitrim zakonisht pasohet me Padinë e Paditësit, e cila paraqet pozitën e Paditësit lidhur me rastin. Pas pranimit të Kërkesës për Arbitrim dhe të Padisë nga i padituri, ai duhet të përgatitë Përgjigjen në Padi. Elementet e këtyre dy dokumenteve janë përcaktuar në Pjesën 7.8 të këtij Moduli. Ligji i Kosovës për Arbitrazhin gjithashtu parasheh disa parime të përgjithshme të cilat aplikohen gjatë procesit të arbitrazhit, siç janë, trajtimi i barabartë i palëve (Neni 16.1), liria e palëve të zgjedhin përfaqësuesit e tyre (Neni 16.2) dhe të pajtohen për procedurën e arbitrazhit (Neni 16.3), si dhe të drejtën e tribunalit të arbitrazhit për të caktuar procedurën dhe rregullat e aplikueshme për rastin, në rast se palët nuk janë pajtuar vet për këto çështje (Neni 16.4).
6. Procedura e Marrjes së Vendimit të Arbitrazhit “Vendimi i Arbitrazhit” është vendimi përfundimtar i tribunalit të arbitrazhit për rastin përkatës dhe është i barabartë me vendimin e lëshuar nga një gjykatë. Rregullat për marrjen e vendimit janë mjaft të detajuara në të gjitha ligjet dhe institucionet e arbitrazhit. Ligji i Kosovës për Arbitrazhin së pari e sqaron se cilin ligj duhet ta zbatojë tribunali i arbitrazhit gjatë marrjes së vendimit. Në këtë aspekt, Neni 29 i Ligjit parasheh që tribunali i arbitrazhit mund t’i referohet 65
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) këtyre tri ligjeve, që janë:
Ligji i përcaktuar nga palët si i aplikueshëm për lëndën e kontestit
Në rast se nuk është përcaktuar nga palët, atëherë ligji i përcaktuar në bazë të rregullave të së drejtës private ndërkombëtare, dhe
Në të gjitha rastet tjera, legjislacioni i Kosovës.
Në rastin e parë vlen ligji i zgjedhur nga vetë palët kurse në rastin e dytë tribunali duhet t’i referohet rregullave të së drejtës private ndërkombëtare. Zgjidhja e ofruar në pikën tre është shumë e paqartë, sepse nuk e sqaron se cilat janë ato “rastet tjera” për të cilat zbatohet legjislacioni i Kosovës. Një interpretim i kësaj pike mund të jetë që pasi t’i jetë referuar rregullave të së drejtës private ndërkombëtare, tribunali vendos që të aplikojë ligjin e forumit, që në këtë rast është legjislacioni i Kosovës, si ligji më së afërmi i lidhur me kontratën, ose për arsye të përshtatshmërisë dhe drejtësisë. Në të gjitha rastet, tribunali i arbitrazhit vendos në përputhje me dispozitat e kontratës duke marrë parasysh uzancat (praktikat) tregtare që vlejnë për rastin konkret. (Shih Nenin 29.3). Megjithatë, tribunali mund të vendos ex aequo et bono ose si amiable compositeur vetëm nëse palët shprehimisht e kanë autorizuar për këtë. (Neni 29.2). “Ex aequo et bono”, i referohet kompetencës së arbitrave që të heqin dorë nga konsiderimi i ligjit
dhe të vlerësojnë vetë çfarë ata konsiderojnë si të drejtë dhe të barabartë për rastin konkret. Ngjashëm, klauzolat “Amiables compositeurs” në marrëveshjet e arbitrazhit i lejojnë arbitërit që të vendosin për kontestin në bazë të parimeve ligjore të cilat ata besojnë të jenë të drejta, pa u kufizuar me ndonjë ligj të ndonjë vendi specifik. Këto dy lloje të marrëveshjes mund të vijnë në shprehje vetëm nëse palët shprehimisht i referohen atyre në klauzolën e arbitrazhit. Përndryshe, tribunali i arbitrazhit gjithmonë i merr vendimet konform ligjit dhe kushteve të parapara në kontratë.
7. Forma dhe Efekti i Vendimit Ligji i Kosovës për Arbitrazhin parasheh kushtet formale minimale për një vendim të nxjerrë nga një tribunal i arbitrazhit. Këto kushte janë: ♦
♦
♦
Duhet të jetë në formë të shkruar. (Sikurse marrëveshja e arbitrazhit, vendimi duhet të jetë në formë të shkruar për të pasur efekt) Duhet t’i cekë arsyet në të cilat është bazuar, përveç nëse palët janë pajtuar se nuk ka nevojë të cekën arsyet. (Arsyetimi i vendimit të arbitrazhit është një pjesë e rëndësishme e tij, siç është rasti edhe me vendimet e gjykatave. Megjithatë, ky kusht mund të mos kërkohet nga palët nëse ato nuk dëshirojnë të përfshihen arsyetimet në vendim). Duhet të nënshkruhet nga arbitërit. (Në procedurat e arbitrazhit me më shumë se një arbitër, mjaftojnë nënshkrimet e shumicës së arbitërve të tribunalit, por me kusht që në vendim është cekur arsyeja e mungesës së nënshkrimit. Kjo mund të ndodhë atëherë kur një arbitër ndërkohë ka ndërruar jetë, bëhet i paaftë, ose refuzon ta nënshkruan vendimin.) 66
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) ♦
Duhet ta ketë datën dhe vendin ku është nxjerrë vendimi dhe mund të bëhet publik vetëm nëse palët pajtohen për një gjë të tillë (për shkak të kushtit të besueshmërisë së arbitrazhit, tribunali mund ta publikojë vendimin vetëm nëse merr pëlqimin e palëve).
Një çështje të cilën ligji nuk e adreson është çështja nëse tribunali i arbitrazhit do të publikojë edhe mendimet kundërshtuese të arbitërve të cilët nuk janë pajtuar me vendimin e shumicës. Meqenëse kjo çështje varet nga sistemi ligjor i secilit vend, tribunalet e arbitrazhit dhe gjykatat në Kosovë duhet të nxjerrin vendime në bazë të praktikave ligjore të vendit. Si rregull e përgjithshme vendimi i arbitrazhit është përfundimtar dhe i detyrueshëm për palët (shih Nenin 31.1). Vendimi për palët e ka efektin e njëjtë juridik sikurse një aktgjykim i plotfuqishëm dhe detyrues i gjykatës. Kjo është pikërisht arsyeja pse bizneset zgjedhin arbitrazhit për t’i zgjidhur kontestet. Megjithatë, ka edhe përjashtime për rrethana të caktuara, kur vendimi i tribunalit të arbitrazhit lejohet të shqyrtohet nga gjykata kompetente. Arbitërit gëzojnë diskrecion të gjerë në strukturimin e vendimit dhe kjo përkrahet fuqimisht nga kufizimet e spektrit të shqyrtimit gjyqësorë të vendimeve të arbitrazhit. Shumë shpesh, çështja se a ka nevojë për shqyrtim gjyqësorë të vendimit të arbitrazhit varet nga mënyra se si arbitërit e përpilojnë vendimin e tyre. Për këtë arsye, nëse kjo nuk është paraparë në ligjin e zgjedhur nga palët, ata duhet të përpilojnë një marrëveshje të arbitrazhit e cila parasheh që arbitërit të cekin arsyet në vendimin e arbitrazhit. Megjithatë, një numër i ekspertëve dhe i autorëve të arbitrazhit në fakt kanë deklaruar që një vendim i publikuar i cili përfshinë arsyeshmërinë e vendimit mund t’i rritë shanset për një shqyrtim gjyqësorë. Kjo për shkak se arsyetimi i vendimit zakonisht i jep palëve arsye shtesë për ta kontestuar vendimin dhe për ta apeluar atë para një gjykate. Palët, në anën tjetër, mund të pajtohen në kontratën e tyre që vendimi i arbitrazhit të mos jetë përfundimtar dhe i detyrueshëm dhe të pajtohen që të apelohet në gjykatë. Në këtë mënyrë ata mund të pajtohen për një shqyrtim të zgjeruar gjyqësorë ose për një shqyrtim privat të vendimit. Edhe pse kjo u mundëson palëve ta shqyrtojnë rastin edhe më tutje, sidomos në rastet kur vendimi i nxjerrë nga tribunali i arbitrazhit është i paarsyeshëm, megjithatë, dobitë e kësaj duhet të peshohen kundër shpenzimeve shtesë dhe obligimeve të tjera të cilat palët duhet t’i bartin. Një element i rëndësishëm për t’u mbajtur në mend është që gjykatat nuk mund ta shfuqizojnë një vendim të nxjerrë nga tribunali i arbitrazhit për çfarëdo arsye. Shumica e sistemeve ligjore lejojnë vetëm shqyrtimin gjyqësorë deri në atë masë që gjykata thjeshtë të analizojë nëse arbitërit kanë tejkaluar kompetencat e tyre, nëse vendimi është i bazuar në një marrëveshje të vlefshme të arbitrazhit, ose nëse vendimi është fituar përmes korrupsionit, falsifikimit, ose nga keqpërdorimi i detyrës nga arbitërit. Kështu që, gjykata nuk mund ta shfuqizojë vendimin në bazë të aplikimit të gabueshëm të ligjit ose për gabime në fakte. Autoriteti I gjykatës për ta anuluar një vendim, si dhe procedura për një veprim të tillë janë paraqitur në pjesën 9.10 të këtij Moduli..
8. Përmbarimi dhe Njohja e Vendimeve të Arbitrazhit Varësisht nga vendi ku ndodhet arbitrazhi, vendimet e arbitrazhit kanë një spektër të gjerë. Ato 67
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) më të zakonshmet janë për kompensim financiar të dëmeve të palës. Përveç asaj, në disa raste mundësia është që paneli i arbitrave të lëshojë vendime të tjera që e urdhërojnë një palë të bëjë diçka, apo ta pengojë një palë nga kryerja e ndonjë veprimi. Gjithashtu, mund të urdhërojë veprim në përputhje me detyrimet e palës sipas kontratës në fjalë, ose ta anulojë ndonjë dokument zyrtar (p.sh. kontratë, titull, etj). Një nga arsyet për përdorimin e madh të arbitrazhit në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve në tregtinë ndërkombëtare është lehtësia e zbatimit dhe ekzekutimit të vendimeve të arbitrazhit në vendet e huaja, sidomos në krahasim me vendimet e gjykatave. Arsyeja për zbatim më të lehtë të këtyre vendimeve është Konventa e New York-ut e vitit 1958, sipas së cilës një vendim i arbitrazhit i lëshuar në një vend të huaj mund të zbatohet në çdo vend tjetër që është nënshkruese e Konventës, me disa kufizime të vogla. Gati të gjitha vendet e mëdha komerciale janë nënshkruese të kësaj konvente. Përmbarimi i një vendimi është gjëja më e rëndësishme në arbitrazh. Pa të, pala e cila do të fitonte lëndën do të endej vërdallë me një copë letre në dorë. Vendimi i arbitrazhit, i cili nuk njihet ose nuk përmbarohet nga gjykata kompetente vendore, nuk ka asnjë vlerë praktike. Pikërisht për këto arsye, Ligji i Kosovës për Arbitrazhin i parasheh kushtet ligjore për përmbarimin e dhe njohjen e vendimeve të arbitrazhit vendorë dhe atij ndërkombëtarë. Për sa i përket vendimeve të arbitrazhit vendor, Ligji parasheh që “vendimi i arbitrazhit i cili është nxjerrë nga një tribunal i arbitrazhit brenda Kosovës ekzekutohet pasi që të shpallet i ekzekutueshëm nga Gjykata.” (Neni 38.1). Tutje, Ligji konfirmon që gjykatat e Kosovës i njohin vendimet e arbitrazhit të nxjerra jashtë Kosovës si të plotfuqishme dhe i ekzekutojnë ato nëse vendimet në fjalë janë njohur dhe janë shpallur të ekzekutueshëm. (Neni 39.1). Siç mund të shohim nga këto dy Nene, Ligji i Kosovës për Arbitrazhin i trajton vendimet e lëshuara nga arbitrazhi komercial ndërkombëtarë në mënyrë të unisuar, pa marrë parasysh se ku janë nxjerrë ato, dhe nxitë përmbarimin e tyre në Kosovë. Këto dispozita, të cilat e trajtojnë përmbarimin dhe njohjen, janë të bazuara në Konventën e Nju Jorkut të vitit 1958 mbi Njohjen dhe Përmbarimin e Vendimeve të Arbitrazhit të Huaj. Duke i modeluar rregullat sipas dispozitave relevante të Konventës së Nju Jorkut, ligji e përqafon një regjim të njohjes dhe të përmbarimit i cili është dëshmuar si i suksesshëm për 50 vite radhazi. (Shih pjesën 10.6 të këtij moduli për më tepër mbi Konventën e Nju Jorkut). Për të kërkuar që vendimi i arbitrazhit të ekzekutohet, pala e interesuar duhet të veprojë si në vijim:
Ta përgatitë kërkesën për njohje dhe përmbarim;
Ta bashkëngjitë një kopje të vërtetuar të vendimit në fjalë;
Ta përkthejë vendimin në gjuhën zyrtare të gjykatës (nëse është në gjuhë të huaj);
Ta bashkëngjitë një kopje të marrëveshjes së arbitrazhit e cila është lidhur në formë të shkruar;
Duhet të sigurohet që nuk ekziston asnjë bazë për refuzimin e përmbarimit nga gjykata. (shih pjesën 10.4 të këtij Moduli).
68
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës) Atëherë kur këto kushte janë plotësuar, pala mund të kërkojë njohjen dhe përmbarimin e vendimit në gjykatë. Pala mund të kërkojë përmbarimin në gjykatat vendore ose në gjykatë në vendin e palës tjetër (për kontratat ndërkombëtare). Këta dy shembuj në vijim e shpjegojnë zgjedhjen e palës lidhur me këtë çështje.
II.
Ndërmjetësimi
Ngjashëm me arbitrazhin, edhe ndërmjetësimi ka një histori të gjatë që fillon që nga kohët e lashta, me rastet e para të paraqitura në kohen e Babilonit, Greqisë Antike dhe Romës. Në fakt, gjatë disa periudhave historike ndërmjetësuesit janë konsideruar njerëz me status dhe respekt të lartë në shoqëri. Në kohët më moderne, ndërmjetësimi i ka rrënjët në diplomaci. Përderisa tani, ndërmjetësimi zakonisht është hapi i parë që ndërmerret në mosmarrëveshjet biznesore. Ndërmjetësuesi luan vetëm rolin e ndihmuesit e jo të zgjidhësit të mosmarrëveshjeve. Pra, ai i ndihmon palët që ta kuptojnë konfliktin dhe të punojnë drejt zgjidhjes së konfliktit. Varësisht nga ndërmjetësuesi, ka disa stile të ndërmjetësimit.
Ndërmjetësimi Vlerësues: Këtu, ndërmjetësuesi e vlerëson rastin dhe ju tregon palëve argumentet e forta dhe të dobëta të qëndrimit të tyre, nëse ato vendosin ta paraqesin lëndën në gjykatë. Ndërmjetësimi Ndihmues: Ky stil i ndërmjetësimit përqendrohet në ndihmimin e palëve që ta arrijnë një marrëveshje dhe zgjidhje të problemit. Kjo marrëveshje nuk është imponuese, pra palët nuk janë të detyruara ta pranojnë atë. Ndërmjetësimi Transformues: Nëpërmes këtij stili të ndërmjetësimit, ndërmjetësuesi mundohet që t’ju ndihmojë palëve që të komunikojnë më mirë sepse mendimi është që mosmarrëveshja është rezultat i komunikimit të dobët dhe armiqësisë së palëve.
Disa nga kërkesat dhe parakushtet kryesore për çdo ndërmjetësues janë:
Detyra që t’i informojë palët për procesin e ndërmjetësimit;
Nevoja që ndërmjetësuesi të ketë qëndrim neutral dhe t’i paraqesë konfliktet e interesit;
Çdo informatë që paraqitet në ndërmjetësim duhet të mbahet konfidenciale;
Ndërmjetësuesit nuk duhet të ofrojnë udhëzime ligjore, mirëpo t’i drejtojnë palët në ligjet që aplikohen;
Ndërmjetësuesit duhet të ndërmjetësojnë vetëm në sfera në të cilat janë ekspertë.
i. Përparësitë e Ndërmjetësimit Ndërmjetësimi ka shumë përparësi në zgjidhjen e problemeve dhe mosmarrëveshjeve biznesore. Disa nga ato janë:
Të gjitha diskutimet gjatë ndërmjetësimit janë konfidenciale;
Ndërmjetësuesi është neutral;
Asgjë që thuhet gjatë ndërmjetësimit mund të përdoret si fakt nëse lënda shkon në gjykatë;
Palët nuk armiqësohen sikur kur lënda është në gjykatë;
Ndërmjetësuesi është ekspert në lëmine rreth së cilës ka mosmarrëveshje;
Kushton shumë më lirë sepse zakonisht angazhohet vetëm një ndërmjetësues;
69
E DREJTA EKONOMIKE (Për provimin e Jurisprudencës)
Është proces më efikas;
Zakonisht i përmirëson raportet mes palëve;
Inkurajon palët që të zgjidhin problemin;
Atmosfera është më e relaksuar më krahasim me proceset gjyqësore apo arbitrazhin;
Rregullat procedurale janë më fleksibile.
ii. Të Metat e Ndërmjetësimit Disa nga të metat e ndërmjetësimit që përmenden më së shpeshti janë:
Nuk ka vendim të ndërmjetësuesit për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve; Ju jep rast palëve që ta stërzgjatin zgjidhjen e problemit duke iu qasur ndërmjetësimit vetëm për të humbur kohë; Korporatat e mëdha mund të bëjnë presion të palejueshëm mbi ndërmjetësuesin në mosmarrëveshje të mëdha komerciale duke ju kërcënuar atij/asaj me humbje të punës në të ardhmen; Meqë ndërmjetësimi nuk bazohet në rregulla të definuara që më parë, mund të ketë befasi dhe ta zë një palë të papërgatitur.
iii. Procedura Gjatë Ndërmjetësimit Procedura gjatë ndërmjetësimit është joformale dhe zakonisht e pa definuar para se të fillojë ndërmjetësimi. Mirëpo, zakonisht palët paraqesin nga një dokument fillestar ku përshkruajnë qëndrimin e tyre rreth mosmarrëveshjes dhe bashkëngjisin dokumentacionin që ka të bëje me mosmarrëveshjen (p.sh. kontratat, dokumentet zyrtare, komunikimet mes palëve, etj.). Ai prezantim fillestar pastaj pasohet nga disa takime në mes palëve të ndërmjetësuara nga ndërmjetësuesi dhe të kufizuara në temat nga rendi i ditës i përcaktuar nga ndërmjetësuesi. Pas asaj, nëse arrihet një marrëveshje, palët pajtohen për pikat e marrëveshjes, nga të cilat pastaj përpilojnë marrëveshjen formalë që nënshkruhet nga palët. Për ta arritur një marrëveshje rreth problemit të palëve, ndërmjetësuesi zakonisht ju ofron ekspertizën e tij palëve duke ju ndihmuar palëve që të komunikojnë, të negociojnë, duke e përmirësuar ambientin emocional (zvogëlimin i agresionit, armiqësisë, etj.), duke ua dhënë palëve një kornizë procedurale si dhe sugjerime për zgjidhjen e mosmarrëveshjes.
iv.
Zgjedhja e Ndërmjetësuesit
Zgjedhja e ndërmjetësuesit ka një rëndësi të veçantë sepse ai është i cili ndihmon dhe lehtëson zgjedhjen e mosmarrëveshjes së palëve. Kur zgjidhet një ndërmjetësues, palët, ndër të tjera, duhen të kenë parasysh:
Vetitë Personale (komunikimin, inteligjencën, durimin, optimizmin, etj.); Kualifikimet profesionale dhe përvojën në fushën e ndërmjetësimit në përgjithësi dhe në fushën e mosmarrëveshjes në veçanti;
Konfliktet e interesit;
Çmimi i ndërmjetësuesit.
70