ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ Προεργασία 1. Σημειώνουμε το όριο των λέξεων που μας διατίθεται. Η έκθεσή μας δεν πρέπει να είναι ούτε μικρότερη ούτε μεγαλύτερη. 2. Διαβάζουμε προσεκτικά την εκφώνηση και υπογραμμίζουμε όλα τα ζητήματα ή τις έννοιες που θίγονται. Πρέπει να αναφερθούμε σε όλα. 3. Αν η εκφώνηση δίνει έμφαση στους τρόπους αντιμετώπισης ενός φαινομένου, τότε προσανατολιζόμαστε και εμείς ανάλογα. Θα αφιερώσουμε δυο-τρεις παραγράφους (πέραν του προλόγου) στην ανάλυση του φαινομένου και όλο το υπόλοιπο κείμενο στις προτάσεις. 4. Συντάσσουμε ένα διάγραμμα των όσων θέλουμε να πούμε (βάσει των προτεραιοτήτων της εκφώνησης), ώστε να μην ξεχάσουμε κάτι και να αποφύγουμε τις επαναλήψεις. 5. Αν τα σημεία που θέλουμε να θίξουμε είναι πολλά και δε μπορούν να αναπτυχθούν επαρκώς μέσα στο δοσμένο όριο λέξεων, τότε αφήνουμε κάποια (τα επουσιώδη) και εστιάζουμε σε ορισμένα. Η τελική βαθμολόγηση του περιεχομένου δε λαμβάνει υπόψη της μόνο το πλήθος των σημείων που θίγονται αλλά και το κατά πόσο αναπτύσσονται ικανοποιητικά. 6. Το κείμενό μας πρέπει να διακρίνεται από λογικό ειρμό (συνεκτικότητα) και οι θεματικές ενότητες
(πρόλογος, κυρίως θέμα (ανάλυση – προτάσεις), επίλογος) πρέπει να είναι
διακριτές. Αυτός είναι ο βασικός κανόνας στη σύνταξη του διαγράμματός μας.
Πρόλογος 1. Ο πρόλογος πρέπει να είναι κάπως εντυπωσιακός, προκειμένου να τραβήξει το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Αν αυτό δεν είναι εφικτό, ακολουθούμε πιο απλούς τρόπους , που μπορούμε να διαχειριστούμε. 2. Σε κάθε περίπτωση αποφεύγουμε την υπερβολή αλλά και την απλοϊκότητα. Δε χρησιμοποιούμε ποτέ ορισμούς, γιατί απονευρώνουν το ύφος. 3. Το περιεχόμενό του προλόγου μπορεί να είναι: Επιμέλεια: Προδρομίδη Ελένη
1
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ -
μία αρχική σκιαγράφηση του προβλήματος, των εκφάνσεων ή των γενικών αιτίων του.
-
αν πρόκειται για θετική έννοια (π.χ. δημοκρατία, ειρήνη, ελευθερία, δικαιοσύνη), μία γενική αναφορά στο νόημα και την αξία της.
-
μια σύντομη ιστορική αναδρομή (αν γνωρίζουμε επαρκή στοιχεία).
Γενικά, ο τυπικός πρόλογος πρέπει να αναπτύσσεται παραγωγικά, να ξεκινάει δηλαδή από το γενικό (μια γενική διαπίστωση ή μία ιστορική αναδρομή) και να εστιάζει σταδιακά στο ειδικό (στο ζητούμενο). Αν η εκφώνηση συνδυάζει δύο ζητήματα (π.χ. ανεργία πτυχιούχων και εκπαίδευση) και δε μας χωράει να αναφερθούμε και στα δύο στο πρόλογο, μπορούμε εναλλακτικά να αναφερθούμε στο ένα - συνήθως στο ευρύτερο (εδώ π.χ. στην ανεργία των πτυχιούχων) – και να εστιάσουμε στο δεύτερο (εν τω προκειμένω στην εκπαίδευση) στην αμέσως επόμενη παράγραφο.
Συγγραφή 1. Γενικά αποφεύγουμε το μακροπερίοδο λόγο, γιατί είναι δύσκολος στο χειρισμό και αφήνει περιθώρια για συντακτικά λάθη. 2. Ιδιαίτερα αν πρέπει να γράψουμε την έκθεσή μας με τη μορφή ομιλίας, ο λόγος μας πρέπει να είναι οπωσδήποτε μικροπερίοδος. Ο μακροπερίοδος λόγος είναι «αργοκίνητος», στρυφνός και κουράζει το ακροατήριο. 3. Γράφουμε όπως νοιώθουμε και μπορούμε. Η υπερβολή στην έκφραση, όταν δε μας βγαίνει αβίαστα, έχει καταστροφικά αποτελέσματα. Επιδιώκουμε την απλότητα, τη φυσικότητα και την οικονομία του λόγου. Προτιμούμε την ενεργητική σύνταξη από την παθητική, αποφεύγουμε τις επαναλήψεις και τους πλατειασμούς, χρησιμοποιούμε λέξεις που ξέρουμε και μπορούμε να χειριστούμε. 4. Αν πρέπει να γράψουμε το κείμενό μας υπό μορφή άρθρου, πρέπει να βάλουμε τίτλο 5. Αν θα έχει μορφή ομιλίας ή επιστολής, πρέπει να βάλουμε προσφώνηση και αποφώνηση (στην ομιλία η αποφώνηση δεν είναι υποχρεωτική). Το ύφος της προσφώνησης και της αποφώνησης εξαρτάται από το πρόσωπο ή τα πρόσωπα, στα οποία απευθυνόμαστε.
Επιμέλεια: Προδρομίδη Ελένη
2
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 6. Στον επίλογο κλείνουμε με ένα γενικό συμπέρασμα ή ευχή. Δεν ανοίγουμε καινούρια ζητήματα.
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Α. ΟΜΙΛΙΑ - ΕΙΣΗΓΗΣΗ Ι. Στοιχεία προλόγου - η προσφώνηση: Αγαπητοί συμμαθητές / καθηγητές, Κυρίες και κύριοι, κτλ - η χρήση του α' ενικού και πληθυντικού, του β' πληθυντικού: θα ήθελα να σας αναλύσω.../ με αφορμή... θα επιθυμούσα να σας αναφέρω.../ είναι αναγκαίο για μένα να θίξω το πρόβλημα-να εκθέσω τον προβληματισμό μου.../ όλοι εμείς οι νέοι απευθυνόμαστε...για να διατυπώσουμε τη γνώμη μας σχετικά με.../ στόχος μας να ευαισθητοποιήσουμε.../ με δεδομένη την ευαισθησία μας-το ενδιαφέρον μας πάνω στο.../ μας προκαλεί μεγάλη ανησυχία-μεγάλο ενδιαφέρον το.../ θα θέλαμε vα διερευνήσουμε το πρόβλημα-το θέμα... κτλ. ΙΙ. Εκφράσεις για το κύριο μέρος - α' και β΄
πληθυντικό: σκεφτείτε... / αναλογιστείτε... /ας θυμηθούμε όλοι μας... / ας
προβληματιστούμε πάνω.../όλοι μπορούμε να διερωτηθούμε... /θα γνωρίζετε βέβαια... / είναι ήδη γvωστό σε όλους μας-σας... / κανείς μας δεν μπορεί να αμφισβητήσει... /δεν είναι δυνατό να μην αναφερθούμε-να λησμονήσουμε.../ δεν πρέπει να ξεχνάμε.../ ευθύνη-χρέος όλων μας είναι.../ πόσοι από μας δεν έχουμε αναρωτηθεί…/ αυτό που για μας έχει ιδιαίτερη σημασία.../ θα απορείτε βέβαια με.../ εύκολα θα μπορούσαμε να αντικρούσουμε τον ισχυρισμό ότι... - α΄ ενικό: θα ήθελα να αναφερθώ και.../δε θα μπορούσα να παραλείψω και... είναι, για μένα αναγκαίο-α.../ θα μου ήταν αδύνατο να μην τoνίσω…/ επισημαίνω ότι.../ θα υπογραμμίσω άλλο ένα βασικό σημείο.../ αλλά θα μπορούσα να ενισχύσω την άποψη μου και με.../ προσθέτω και τούτο, ότι.../ πιστεύω ότι δε θα μπορούσα να θεωρηθώ υπερβολικός αν ανέφερα και... θα μου επιτρέψετε να.../ θεωρώ χρέος μου να τονίσω...
Επιμέλεια: Προδρομίδη Ελένη
3
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ ΙΙΙ. Στοιχεία επιλόγου - ανακεφαλαίωση, συμπέρασμα: ύστερα απ' όλα αυτά θα μπορούσαμε αβίαστα να συμπεράνουμε ότι.../ όλα όσα αναφέραμε θεμελιώνουν το συμπέρασμα ότι.../ συνοψίζοντας όλα αυτά που ανέλυσα, θα κατέληγα στο ότι-../ πιστεύω ότι κατάφερα να σας αποδείξω - να σας πείσω για.../ είναι φανερό λοιπόν, ότι ... / ύστερα απ' όλα αυτά θα ήταν πλάνη να πιστεύουμε.../ θα ήθελα να κλείσω την ομιλία μου με.../ κλείνοντας-τελειώνοντας θα επιθυμούσα να... - προτροπή, παραίνεση: θα καταλάβατε, λοιπόν, ότι είναι και δική μας ευθύνη…/ προβληματιστείτε, λοιπόν, και ενεργοποιηθείτε.../ ας αναλάβουμε όλοι μας πρωτοβουλίες…/ μην εφησυχάζεστε, λοιπόν,.../ οφείλουμε να αναλάβουμε πρωτοβουλίες για... IV. Υπόδειγμα ομιλίας Με αφορμή μια συζήτηση στην τάξη σας για την τέχνη, αποφασίζετε να γράψετε ένα κείμενο ομιλίας, για να πείσετε τους συμμαθητές σας, και κυρίως αυτούς που δεν έρχονται σε επαφή με καμία μορφή τέχνης, για το πόσο σημαντική είναι η ενασχόλησή μας μ' αυτήν. Αγαπητοί συμμαθητές, Πρόσφατα συζητήσαμε στην τάξη μας το θέμα της τέχνης και θίξαμε την αδιαφορία του σύγχρονου ανθρώπου, αλλά και εμάς των νέων, για την ποιοτική τέχνη. Με αφορμή αυτό, θα ήθελα να σκεφτούμε όλοι μας το πόσο σημαντικό και εποικοδομητικό είναι να ερχόμαστε σε επαφή με διάφορες
μορφές τέχνης, την ποίηση και την πεζογραφία, το θέατρο, τον κινηματογράφο, τη
ζωγραφική, τη μουσική... Σκεφτείτε πρώτα απ' όλα, την αισθητική απόλαυση που μας παρέχει, τη μοναδική αισθητική εμπειρία που βιώνουμε με την τέχνη. Μ' ένα λογοτεχνικό βιβλίο μεταφερόμαστε σε άλλον κόσμo, φανταζόμαστε, ταυτιζόμαστε με τον ήρωα, αγωνιούμε, συγκινούμαστε, πονάμε, λυτρωνόμαστε. Φεύγουμε από τον κλοιό της πεζής και σκληρής πραγματικότητας. Το ίδιο και με τη μαγεία της κινηματογραφικής εικόνας ή της θεατρικής σκηνής. Ερχόμαστε σε επαφή με το ωραίο, καλλιεργείται η ευαισθησία μας και θα έλεγα ότι εξευγενίζεται ο συναισθηματικός μας κόσμος. Η τέχνη είναι πράξη ομορφιάς. Μέσα από έναν πίνακα ζωγραφικής ή ένα μουσικό έργο συλλαμβάνεις την ευαισθησία του δημιουργού, τα συναισθήματά του που αισθητοποιούνται με χρώματα, με μορφές, με ήχους. Φέρτε στο μυαλό σας το γνωστό πίνακα του Γάλλου φιλέλληνα ζωγράφου, του Ντε Λα Κρουά, που έχει ως θέμα τη σφαγή της Χίου το 1822. Η ηρωική θυσία, το Επιμέλεια: Προδρομίδη Ελένη
4
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ ιδανικό της ελευθερίας, ο πατριωτισμός, ο πόνος της βαρβαρότητας του πολέμου, μια ένδοξη εποποιία όλα αυτά μέσα από έναν πίνακα, που, εκφράζοντας τον πόνο και το μεγαλείο της εποχής του, γίνεται διαχρονικό σύμβολο. Η τέχνη, λοιπόν, είναι εκείνη που μεταφέρει μηνύματα για το παρόν και το μέλλον και προβάλλει τα αιώνια όνειρά μας για ειρήνη, δημοκρατία, ανθρωπιά που εξυμνεί τον έρωτα, που κάνει τη στιγμή να έχει διάρκεια, που νικά το χρόνο και το θάνατο, γιατί είναι διαχρονική. Μας διδάσκει και μας καθοδηγεί προς ανώτερα ιδανικά. Ως μορφή πολιτισμού και φορέας παιδείας η τέχνη ασκεί μορφωτική επίδραση πάνω μας και μας καλλιεργεί. Προβάλλει πρότυπα, συμπεριφορές, χαρακτήρες, στάση ζωής. Ας θυμηθούμε το λόγο του Καβάφη: «Κι αν δε μπορείς να κάνεις τη ζωή σου όπως τη θέλεις / τουλάχιστον μην την εξευτελίζεις». Έχει την ικανότητα να μας κάνει να συμμετέχουμε στα βιώματα, στις εμπειρίες, στις ιδέες και στους προβληματισμούς ολόκληρου του ανθρώπινου γένους. Πόσες φορές δεν έχουμε παρακολουθήσει μια ξένη κινηματογραφική ταινία και δεν την έχουμε αληθινά βιώσει; Πόσες φορές δεν έτυχε να διαβάσουμε ξένη λογοτεχνία και να συγκινηθούμε έντονα; Η τέχνη είναι και καθολική, οικουμενική. Γιατί οι ξένοι συγκινούνται από τον Καβάφη, το Σεφέρη, τον Ελύτη; Γιατί εμείς γοητευόμαστε από το Σαίξπηρ, τον Ουγκώ, τον Ουίλλιαμς; Επειδή δεν είναι αποκομμένη από την εθνική παράδοση, μας συνδέει μ' αυτήν προβάλλοντας τις διαχρονικές αξίες της και την ιστορική της συνέχεια. Έτσι, ενισχύει την εθνική μας συνείδηση. Αναλογιστείτε πώς θα ήταν η ζωή μας χωρίς μουσική, ποίηση, κινηματογράφο...Στεγνή, ξερή, μονότονη, μονοδιάστατη. Ζήστε την τέχνη μέσα από όποια μορφή της επιθυμείτε, νιώστε την έντασή της και ανυψωθείτε σε κόσμους υπερβατικούς μέσα από το πάθος του καλλιτέχνη. Ευχαριστώ που με ακούσατε...
Επιμέλεια: Προδρομίδη Ελένη
5
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Β. ΕΠΙΣΤΟΛΗ Ι. Στοιχεία προλόγου - η προσφώνηση: Αξιότιμε κύριε, Κύριε υπουργέ / πρόεδρε, Αξιότιμοι κύριοι καθηγητές, κτλ -η χρήση του α' ενικού και πληθυντικού, του β' πληθυντικού: αποφασίσαμε να σας στείλουμε την επιστολή αυτή.../ με αφορμή... σας αποστέλλουμε επιστολή θέλοντας να.../ θεωρήσαμε σκόπιμο ύστερα από τις παρατηρήσεις σας σχετικά με... να σας απαντήσουμε.../πιστεύοντας ότι θα βοηθήσουμε τον προβληματισμό σας για... σας καταθέτουμε τις απόψεις μας με την επιστολή αυτή.../ θεωρώ χρέος μου μετά τις επισημάνσεις σας για... να σας απαντήσω με την επιστολή αυτή αντικρούοντας.../ είναι γνωστή σε σας η ευαισθησία μας-το ενδιαφέρον μας για...Αποφασίσαμε, λοιπόν, να γράψουμε επιστολή σε σας για να.../ Λάβαμε την πρόσφατη επιστολή σας για…και κρίναμε σκόπιμο να σας απαντήσουμε καταγράφοντας τις απόψεις μας... ΙΙ. Εκφράσεις για το κύριο μέρος Αξιοποιούμε πολλές, από τις εκφράσειc που έχουν καταγραφεί στο είδος της ομιλίας, με πεοισσότερη χρήση του β' πληθυντικού προσώπου. π. χ. είναι ήδη γνωστό σε σας.../ δεν μπορείτε να αμφισβητήσετε.../ δεν είναι δυνατό να λησμονήσετε.../ δεν πρέπει να ξεχνάτε.../ ευθύνη-χρέος όλων μας είναι.../πόσες φορές δεν έχετε αναρωτηθεί-../αυτό που για μας, αλλά θεωρούμε και για σας έχει ιδιαίτερη σημασία.../θα απορείτε βέβαια με.../ εύκολα θα μπορούσαμε να αντικρούσουμε τον ισχυρισμό σας ότι.../ θα ήθελα να αναφερθώ και../ θα μου ήταν αδύνατο να μην σας τονίσω.../ σας επισημαίνω ότι-.. /θα υπογραμμίσω άλλο ένα βασικό σημείο.../ αλλά θα μπορούσα να ενισχύσω την άποψη μου και με.../παραθέτω σε σας και τούτο, ότι.../ πιστεύω ότι δε θα μπορούσα να θεωρηθώ υπερβολικός... ΙΙΙ. Στοιχεία επιλόγου Συνήθως κλείνουμε την επιστολή διατυπώνοντας την ευχή οι απόψεις μας να τύχουν της προσοχής ή της ευνοϊκής, αντιμετώπισης του αποδέκτη της επιστολής: Πιστεύουμε να λάβετε σοβαρά υπόψη σας τις παρατηρήσεις μας.../ Έχουμε την πεποίθηση ότι οι θέσεις μας θα βρουν τη δέουσα ανταπόκριση.../ Θεωρούμε ότι με τις παραπάνω απόψεις μας συμβάλλουμε και εμείς στην αντιμετώπιση.../ Είμαστε βέβαιοι ότι θα μελετήσετε τις σκέψεις μας, οι οποίες πιστεύουμε ότι Επιμέλεια: Προδρομίδη Ελένη
6
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ ενισχύουν τον προβληματισμό σας.../ Νομίζουμε ότι, καταθέτοντας τις απόψεις μας σας, βοηθάμε στην επίλυση... -
βοηθάμε στον εμπλουτισμό των σκέψεων και των δεδομένων σχετικά με…
Επιμέλεια: Προδρομίδη Ελένη
7
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ IV. Υπόδειγμα επιστολής Να γράψετε μια απαντητική επιστολή προς έναν εκδότη, ο οποίος πρόκειται να εκδώσει ένα περιοδικό για τους νέους και ζήτησε τη γνώμη της σχολικής σας κοινότητας γι' αυτό. Αξιότιμε κύριε, Λάβαμε την επιστoλή σας και χαρήκαμε ιδιαίτερα τόσο για την απόφασή σας να εκδώσετε ένα περιοδικό για
τη νέα γενιά όσο και γιατί ζητήθηκε η δική μας γνώμη γι ' αυτό. Σας αποστέλλουμε αυτή
την απάντηση ανταποκρινόμενοι στο ενδιαφέρον σας αλλά και στην επιθυμία μας να συμβάλουμε και εμείς στη σύνταξη ενός περιοδικού που τόσο έχουμε ανάγκη για τον ελεύθερο χρόνο μας. Θα θέλαμε να ελκύει το ενδιαφέρον μας και να μας αγγίζει ιδιαίτερα. Γι' αυτό και η εμφάνισή του πρέπει να είναι πρωτότυπη όχι μόνο στο εξώφυλλο αλλά και στο εσωτερικό του. Τα έντονα χρώματα, οι φωτογραφίες, τα κόμικς, τα σκίτσα και οι γελοιογραφίες ταιριάζουν στην ψυχοσύνθεσή μας, δημιουργούν μια ευχάριστη εικόνα που δε μας θυμίζει το μουντό και απρόσωπο χαρακτήρα των σχολικών μας βιβλίων και ενισχύουν την επιθυμία μας για ανάγνωσή τους. Όταν το περιεχόμενο συνδέεται με την εικόνα είναι πιο ελκυστικό και προσιτό για μας. Σας επισημαίνουμε ότι τα θέματα του περιοδικού αυτού δε θα μας άρεσε να είναι υπερεξειδικευμένα, γιατί θα επιθυμούσαμε να διαβάζεται από όλο και περισσότερους νέους. Η θεματολογία του, λοιπόν, μπορεί να περιλαμβάνει αθλητισμό, κινηματογράφο, θέατρο, μουσική, προτάσεις για διασκέδαση, για διακοπές, προβληματισμούς και αναλύσεις πάνω σε θέματα που αφορούν εμάς τους νέους, όπως η σχέση μας με το σχολείο, με τους γονείς, οι ανησυχίες μας για την επαγγελματική μας αποκατάσταση, η φιλία, ο έρωτας και γενικά ό,τι μπορεί να αγγίξει την ψυχή μας. Όλα αυτά πρέπει να καταλαμβάνουν μόνιμες στήλες και θέσεις στο περιοδικό ώστε να γνωρίζουμε πού θα τα αναζητάμε. Σας τονίζουμε ιδιαίτερα πως μας ενδιαφέρει η ποιότητα του εντύπου και καταδικάζουμε την πρακτική και το στόχο της εμπορικότητας. Δεν προσδοκούμε το ανούσιο και δεν ταυτίζουμε το ευχάριστο και το ενδιαφέρον με τις αναφορές στις ιδιωτικές στιγμές διάσημων προσώπων. Θέλουμε θέματα ουσιώδη που θα δίνονται όμως με ένα ύφος ζωντανό και ευχάριστο, οικείο για μας και όχι εξεζητημένο ή σοβαροφανές. Κλείνοντας, εκφράζουμε την πεποίθησή μας ότι θα λάβετε σοβαρά παρατηρήσεις μας για τη μορφή και το περιεχόμενο του περιοδικού που σκοπεύετε να εκδώσετε. Ελπίζουμε ότι σύντομα θα το δούμε να κυκλοφορεί. Με εκτίμηση Γ. ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ι. Εκφραστικά στοιχεία Στην περίπτωση αυτή, αξιοποιούμε τα στοιχεία της ομιλίας. Αν απευθυνόμαστε σε οικείο / α πρόσωπο /α 8
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ (π. χ. φίλο ή φίλους) χρησιμοποιούμε το β' ενικό ή πληθυντικό. Το β' πληθυντικό θα το χρησιμοποιήσουμε επίσης, αν η συζήτηση γίνεται μεταξύ περισσοτέρων από δυο άτομα. ΙΙ. Υπόδειγμα συζήτησης Να προσπαθήσετε να πείσετε ένα γνωστό σας που ισχυρίζεται ότι στην εποχή της εικόνας και των υπολογιστών έχουν υποχωρήσει τα κείμενα και γενικά ο λόγος ότι δε συμβαίνει κάτι τέτοιο, αλλά ότι ο λόγος εξακολουθεί να παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή μας. Έχω την αίσθηση πως η άποψή σου, όπως και αρκετών άλλων, ότι έχουν υποβαθμιστεί ή και εξαφανιστεί τα κείμενα με την κυριαρχία της τηλεοπτικής εικόνας και των υπολογιστών δεν είναι ορθή. Πιστεύω ότι τα κείμενα εξ ακολουθούν να παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή μας, και θα έλεγα μάλιστα πρωτεύοντα ρόλο. Kαταρχάς, ο γραπτός λόγος πέρασε στον ήχο και στην εικόνα του ηλεκτρονικού υπολογιστή, του διαδικτύου. Συλλογίσου τις πληροφορίες που παίρνουμε καθημερινά και απαιτούν γνώσεις και γλωσσική καλλιέργεια. Πολλές από αυτές τις επεξεργαζόμαστε δημιουργώντας δικά μας αρχεία, παίρνουμε το ουσιώδες και αφαιρούμε το επουσιώδες, συνθέτουμε και συvδυάζουμε, διαμορφώνουμε κείμενα και τα αξιοποιούμε σε εργασίες μας ή στο επάγγελμά μας. Αλλά και η αλληλογραφία σήμερα είναι ηλεκτρονική και ανθεί, θα έλεγα, σε κάθε επίπεδο, από το πιο προσωπικό μέχρι το επαγγελματικό και το διακρατικό ακόμη. Επιπλέον, σκέψου την ανάγνωση του περιοδικού τύπου και των εφημερίδων. Τα έντυπα μέσα εξακολουθούν σήμερα να υπάρχουν και να πουλούν, αφού δίνουν σε σένα τον αναγνώστη τη δυνατότητα να διαβάζεις όσες φορές επιθυμείς την πληροφορία, όπου κι αν βρίσκεσαι, να την αφομοιώσεις, να την κατανοείς και να εμβαθύνεις σ' αυτήν. Εξάλλου ο ημερήσιος τύπος έχει περάσει σήμερα στο διαδίκτυο και προσφέρεται για επεξεργασία. Εκτός όμως απ' αυτά, και από άλλες αναγνωστικές σου εμπειρίες μπορείς να διαπιστώσεις τη βαρύτητα των κειμένων. Διαβάζεις λογοτεχνικά βιβλία που με τη μαγεία της συγκινησιακής γλώσσας σου προσφέρουν μοναδική αισθητική εμπειρία, μελετάς επιστημονικά και ιστορικά βιβλία, κρατάς προσωπικές σημειώσεις, συναλλάσσεσαι μέσω των κειμένων με το κράτος ή με ιδιωτικούς φορείς. Απ' όλα αυτά νομίζω ότι έχεις πειστεί για τον ουσιαστικό ρόλο των κειμένων στη ζωή μας.
Δ. ΑΡΘΡΟ Ι. Στοιχεία έκφρασης α) Όταν το άρθρο προορίζεται για τη σχολική εφημερίδα μας ή το σχολικό περιοδικό μας, τότε το ύφος του πρέπει να είναι σχετικά οικείο, χωρίς να σημαίνει αυτό ότι αυτό αποκτά χαρακτηριστικά καθημερινής ομιλίας. Το α' ενικό και πληθυντικό (π. χ. θεωρώ ότι…, εμείς οι μαθητές/ οι νέοι αμφισβητούμε...) αλλά και το β' πληθυντικό σε κάποιες περιπτώσεις (π.χ. εσείς οι καθηγητές μας...) απομακρύνουν το κείμενο από τον 9
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ απρόσωπο και επίσημο τόνο. β) Όταν το άρθρο προορίζεται για δημοσίευση στον εξωσχολικό τύπο (ημερήσιο, περιοδικό κτλ), τότε παίρνει τα χαρακτηριστικά κειμένου με τόνο αντικειμενικό με στοιχεία αποδεικτικού δοκιμίου: πρόλογος όπου δηλώνεται το θέμα και η θέση μας, κύριο μέρος με τα επιχειρήματα και τα τεκμήριά μας σε λογική σειρά, επίλογος με την ανακεφαλαίωση και το συμπέρασμά μας. Η αντικειμενική και γενική ισχύς στα λεγόμενα δίνεται με τη χρήση του γ' κυρίως προσώπου (π. χ. δίκαια θεωρείται ότι.../ θα μπορούσε να αμφισβητηθεί η άποψη πως...). Ωστόσο χρησιμοποιούμε και το α' ενικό και πληθυντικό.
ΠΕΡΙΛΗΨΗ – ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ
Α. ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ 1. Η ΕΚΤΑΣΗ. Συνήθως η σχολική περίληψη εκτείνεται σε μια παράγραφο και αναλογεί στο 1/3 του αρχικού κειμένου μας (100 έως 150 λέξεις). Η συνοπτική περίληψη έχει μικρότερη έκταση και περιορίζεται στο 1/5 ή 1/6 του κειμένου (70 με 80 λέξεις). 2. Η ΠΙΣΤΟΤΗΤΑ (ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ). Η περίληψη δεν πρέπει να περιλαμβάνει προσωπικά σχόλια ούτε να παραλείπει τα νοήματα (πρωτεύοντα και δευτερεύοντα) που περιέχονται στο κείμενο του συγγραφέα. Μια επιτυχημένη περίληψη αναπαράγει το περιεχόμενο του κειμένου μας χωρίς όμως να το επαναλαμβάνει αυτούσιο. 3. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ (ΓΡΑΜΜΙΚΟΤΗΤΑ). Η πορεία της σκέψης του συγγραφέα και η συλλογιστική του μέθοδος πρέπει να καταγράφονται και να διαφαίνονται και στην περίληψη. Η δομή του αρχικού κειμένου πρέπει να επισημαίνεται και πρέπει να εντοπίζονται οι διαρθρωτικές λέξεις - φράσεις του συγγραφέα και να κατανοείται το διάγραμμα του κειμένου προτού ξεκινήσουμε τη σύνταξη της περίληψης.
Β. ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ 1. Είναι απαραίτητη η προσεκτική και επαναληπτική (τουλάχιστον 2 φορές) ανάγνωση του αρχικού κειμένου, ώστε να κατανοηθεί το θέμα του, η θέση του συγγραφέα αλλά και η διαγραμματική του πορεία.
10
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 2. Πριν προχωρήσουμε στη σύνθεση της περίληψης, πρέπει να εξαγάγουμε τους πλαγιότιτλους των παραγράφων. Για να το καταφέρουμε βασιζόμαστε στις θεματικές περιόδους και τις λέξεις-κλειδιά, που αποτυπώνουν τα ουσιώδη νοήματα. 3. Η σύνθεση της περίληψης θα βασιστεί ουσιαστικά σ’ αυτούς τους πλαγιότιτλους, που θα πρέπει κατά κάποιο τρόπο να τους ενώσουμε σε ένα ρέον κείμενο. 4. Κατά τη σύνθεση της περίληψης παραβλέπουμε όλα τα δευτερεύοντα στοιχεία και τις λεπτομέρειες (προσδιορισμούς, επεξηγήσεις, παραδείγματα, μεταφορικές εκφράσεις κ.ά.) και κρατάμε μόνο τα ουσιώδη. Δεν κάνουμε κανένα προσωπικό σχόλιο, έμμεσο ή άμεσο, δεν προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε το συγγραφέα, ούτε αλλάζουμε τη δομή του κειμένου του. 5. Η πύκνωση των νοημάτων του κειμένου, πέραν από τους πλαγιότιτλους και την απαλοιφή των επουσιωδών λεπτομερειών, που μόλις αναφέραμε, επιτυγχάνεται και με δύο άλλες τεχνικές: 1. με τη χρήση υπερωνύμων, δηλαδή λέξεων οι οποίες συνοψίζουν νοηματικά και «εκπροσωπούν» μια σειρά συναφών σημασιολογικά λέξεων (π.χ. «μέσα μαζικής μεταφοράς» υπερώνυμο των λέξεων αεροπλάνα, αυτοκίνητα, πλοία). 2. με την αντικατάσταση μιας σειράς ενεργειών με το αποτέλεσμά τους (π.χ. «Τηλεφώνησα, για να επιβεβαιώσω την ημέρα και την ώρα, αγόρασα ρούχα κατάλληλα για την περίσταση, έψαξα για ένα ανάλογο δώρο και εξασφάλισα και συνοδό» = Ετοιμάστηκα για το πάρτι) 6. Στην αρχή της περίληψης πρέπει να υπάρχει μια εισαγωγική φράση, που να μας κατατοπίζει γενικά για το θέμα. Μια τέτοια φράση μπορεί να είναι η εξής: - «Το άρθρο συζητά, πραγματεύεται, ασχολείται με, έχει ως θέμα του» κλπ. - «Αντικείμενο, θέμα του άρθρου, του βιβλίου ή της ομιλίας είναι» κλπ. -
«Ο συγγραφέας αναφέρει, παραθέτει, σχολιάζει, ερμηνεύει, συζητά» κλπ.
7. Θα πρέπει πάντοτε να προσέχουμε ώστε να υπάρχει λογικός ειρμός (ακολουθία) μεταξύ των περιόδων της περίληψης. Η έλλειψη συνεκτικότητας καταστρέφει το κείμενο και ακυρώνει κάθε προσπάθεια κατανόησής του.
8. Βοηθητικά, για να πετύχουμε τη συνοχή του κειμένου μας, μπορούμε και πρέπει να χρησιμοποιούμε διαρθρωτικές λέξεις, πάντοτε όμως με προσοχή και φειδώ (= οικονομία). Η λανθασμένη χρήση 11
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ διαρθρωτικών λέξεων (π.χ. ενός ωστόσο εκεί όπου δεν υπάρχει αντίθεση) καταστρέφει τη νοηματική ακολουθία ενός κειμένου, ενώ η κατάχρησή τους, πέραν του ότι μας περιορίζει το διαθέσιμο αριθμό των λέξεων, καταστρέφει το γλωσσικό μας ύφος και δυσχεραίνει την ανάγνωση του κειμένου.
ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ •
αίτιο - αποτέλεσμα: έτσι, (αυτό συμβαίνει) επειδή, διότι, γι αυτό το λόγο...
•
αντίθεση - εναντίωση: αντίθετα, αλλά, όμως, ωστόσο, από την άλλη πλευρά ...
•
χρονική σχέση: ταυτόχρονα, ύστερα, μετά από αυτό, εν τω μεταξύ, προηγουμένως ...
•
προϋπόθεση: αν, εκτός αν, σε περίπτωση που ...
•
επεξήγηση: με άλλα λόγια, δηλαδή, (πιο) συγκεκριμένα ...
•
έμφαση: είναι αξιοσημείωτο ότι, αξίζει να τονιστεί, είναι χαρακτηριστικό ότι...
•
παράδειγμα: για παράδειγμα, χαρακτηριστικά...
•
απαρίθμηση, πρόσθεση: αρχικά, πρώτο, δεύτερο, στη συνέχεια, ακόμη, επιπλέον, παράλληλα, επιπρόσθετα, επίσης, εκτός από αυτά...
•
συμπέρασμα: επιλογικά, τελικά, συνοψίζοντας, συγκεφαλαιώνοντας, ολοκληρώνοντας, συμπερασματικά
9. Καθώς το κείμενο που παράγει ο μαθητής είναι ανεξάρτητο, η χρήση λέξεων που περιέχονται στο αρχικό κείμενο πρέπει να αποφεύγεται, εκτός αν πρόκειται για ιδιαίτερους ή εξειδικευμένους (π.χ. επιστημονικούς) όρους.
Γ. Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ Τα κριτήρια για την αξιολόγηση της σχολικής περίληψης είναι ποσοτικά και ποιοτικά. Αρχικά, η έκταση του κειμένου μας δεν πρέπει να ξεπερνά τα προκαθορισμένα όρια. Στη συνέχεια, το περιεχόμενο του κειμένου μας οφείλει να αναφέρεται στην κύρια ιδέα του συγγραφέα αλλά και στις δευτερεύουσες ιδέες που χρησιμοποιεί. Η οργάνωση του γραπτού μας βασίζεται στη δομή του αρχικού κειμένου και στην καταγραφή της συλλογιστικής πορείας του συγγραφέα του. Ακόμη, η γλώσσα που χρησιμοποιούμε πρέπει να διαθέτει ομοιογένεια και να είναι προσανατολισμένη στο αντικειμενικό ύφος που απαιτείται Τέλος η αποτελεσματικότητα της προσπάθειάς μας εξαρτάται από το βαθμό αυτονομίας του κειμένου μας και την πύκνωση των νοημάτων, χωρίς να απομακρυνόμαστε από το αρχικό. Ο μαθητής οφείλει να προσέχει το θέμα, τη θέση τoυ συγγραφέα, τη συλλογιστική του πορεία, τις κύριες και δευτερεύoυσες ιδέες του, τους τρόπους σύνδεσης που επιλέγει και τη συνεκτικότητα του κειμένου. 12
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ Για τη σύνταξη του δομικού διαγράμματος ενός κειμένου: 1. διαβάζουμε το κείμενο δύο τουλάχιστον φορές για να καταλάβουμε το περιεχόμενο και τη διάρθρωσή του 2. εξάγουμε τους πλαγιότιτλους των παραγράφων βασιζόμενοι στις θεματικές περιόδους και τις λέξειςκλειδιά, που αποτυπώνουν τα βασικά νοήματα 3. εντοπίζουμε (αν υπάρχουν) τις θεματικές ενότητες του κειμένου, σύνολα δηλαδή παραγράφων με κοινό άξονα αναφοράς και τους δίνουμε από έναν σύντομο και ει δυνατόν α-ρηματικό τίτλο (π.χ. «Τα αίτια του φαινομένου», «Οι προτάσεις του συγγραφέα») 4. συντάσσουμε το σχεδιάγραμμα κατά το εξής σχήμα: Α΄ θεματική ενότητα (πργφ. 1-3): τίτλος Πργφ. 1: πλαγιότιτλος Πργφ. 2: πλαγιότιτλος Πργφ. 3: πλαγιότιτλος Β΄ θεματική ενότητα (πργφ. 4-7): τίτλος Πργφ. 4: πλαγιότιτλος…
ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ Α. ΤΑ ΔΟΜΙΚΆ ΜΈΡΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΆΦΟΥ 1. Η θεματική περίοδος περιέχει το κύριο θέμα της παραγράφου, εκφράζει την κυριότερη ιδέα της. Συνήθως βρίσκεται στην αρχή της, είναι δηλαδή η πρώτη της πρόταση. Ωστόσο, είναι δυνατό να αναφέρεται και στο μέσο της παραγράφου, στο τέλος της ή ακόμη και να αφήνεται να εννοηθεί από τον αναγνώστη. 2. Οι λεπτομέρειες -σχόλια αναπτύσσουν και υποστηρίζουν το περιεχόμενο της θεματικής περιόδου και αποτελούν το κύριο μέρος της παραγράφου. 3. Η πρόταση κατακλείδα ολοκληρώνει - συνοψίζει το νόημα της παραγράφου και περιέχει την κατάληξη του νοήματος της θεματικής πρότασης ή περιόδου. Η πρόταση κατακλείδα μπορεί και να παραλείπεται
Β. ΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ 13
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Οι τρόποι ανάπτυξης της παραγράφου είναι οκτώ (7+1): 1.
Ορισμός
2.
Παραδείγματα
3.
Διαίρεση
4.
Αναλογία
5.
Σύγκριση - αντίθεση
6.
Αιτιολόγηση
7.
Αίτιο – αποτέλεσμα
8.
Συνδυασμός μεθόδων
ΟΡΙΣΜΌΣ: η θεματική περίοδος τοποθετεί μία έννοια, που στη συνέχεια αναλύεται ή περιγράφεται. Παράδειγμα: Η τηλεόραση είναι μία ηλεκτρική συσκευή, που αναπαράγει εικόνες. Γεννήθηκε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του ’50 και έκτοτε έχει κατακλύσει την υφήλιο. Στη σημερινή εποχή, αν εξαιρέσει κανείς τις χώρες του Τρίτου Κόσμου, δεν υπάρχει σπίτι που να μην έχει τηλεόραση – καμιά φορά και περισσότερες, μία σε κάθε δωμάτιο. Αν και πολλοί την επικρίνουν επειδή – λένε – αποσπά τη νεολαία από τα βιβλία και κάνει τους ανθρώπους πιο μοναχικούς, ωστόσο το βέβαιο είναι πως με τη βοήθειά της οι άνθρωποι ανακάλυψαν μία νέα διάσταση στην ενημέρωση και την ψυχαγωγία. Ένας ορισμός, προκειμένου να είναι πλήρης, οφείλει να δηλώνει: α) την οριστέα έννοια (στο παράδειγμα: η τηλεόραση) β) το γένος της (στο παράδειγμα: ηλεκτρική συσκευή) γ) την ειδοποιό διαφορά της, που τη διακρίνει από άλλες έννοιες του ίδιου γένους (στο παράδειγμα: αναπαράγει εικόνες) ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Αφού διαβάσετε τις ακόλουθες παραγράφους, να εντοπίσετε την έννοια που ορίζεται κάθε φορά, το γένος και την ειδοποιό διαφορά ή τις ειδοποιούς διαφορές της. 14
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Α) Το στρώμα του όζοντος βρίσκεται σε ύψος μεταξύ 15 και 40 χιλιομέτρων πάνω από την επιφάνεια της γης, πολύ ψηλότερα απ' ό,τι πετούν τα αεροπλάνα. Περιέχει το μεγαλύτερο ποσοστό του όζοντος της ατμόσφαιρας, το οποίο είναι μια μορφή αερίου οξυγόνου. Το όζον έχει τη μοναδική ικανότητα να εμποδίζει ορισμένες επικίνδυνες και αόρατες ακτίνες του ήλιου να φτάσουν στην επιφάνεια της γης, όπως ένα ζευγάρι γυαλιών ηλίου φιλτράρει το ηλιακό φως. Αυτές οι ακτίνες είναι γνωστές ως υπέρυθρη ακτινοβολία. Β) Ο όρος «ξενισμοί» αναφέρεται στις γλωσσικές εκφράσεις που δέχεται μια γλώσσα από κάποια άλλη, διαδικασία η οποία είναι γνωστή από την εποχή που έχουμε τις πρώτες μαρτυρίες για επαφές γλωσσών. Γ) Οι κανόνες δικαίου που προβλέπουν την οργάνωση και την άσκηση της κρατικής εξουσίας, καθώς και τις σχέσεις κράτους και κοινωνίας αποτελούν το αντικείμενο του κλάδου εκείνου της νομικής επιστήμης που καλείται συνταγματικό δίκαιο. Δ) 'Ή λέξη «μόδα», που είναι ιταλική (moda) και σημαίνει «τρόπος», αφορά το ντύσιμο, αλλά και τον τρόπο ζωής, που επικρατεί σε ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας ή σε μια ορισμένη χώρα και που μπορεί να γενικευθεί και να επικρατήσει για ένα χρονικό διάστημα μεγάλο ή μικρό. 2. Αφού διαβάσετε το κείμενο που ακολουθεί να απαντήσετε στις εξής ερωτήσεις: α) Πόσες και ποιες έννοιες ορίζονται; β) Τι είδους είναι κάθε ορισμός (αναλυτικός ή συνθετικός); γ) Ποιες πληροφορίες δίνονται πέρα από τους πρωτοβάθμιους ορισμούς και για ποιο λόγο; Οι επιστήμονες δεν μπορούν να ορίσουν με ακρίβεια και πληρότητα την πολύπλοκη έννοια της ρύπανσης. Ωστόσο, έχουν καταλήξει σε κοινά παραδεκτούς ορισμούς μεταξύ των οποίων και οι εξής: ρύπανση είναι η άμεση ή έμμεση εισαγωγή στο περιβάλλον χημικών ουσιών, θορύβων ή ακτινοβολιών σε τέτοια συγκέντρωση που να προκαλούν βλάβες στην υγεία των ανθρώπων, στους οργανισμούς και στα υλικά και να καθιστούν το περιβάλλον ακατάλληλο για επιθυμητές χρήσεις. Διαφορετική είναι η έννοια της μόλυνσης του περιβάλλοντος που προκαλείται από την είσοδο στο περιβάλλον βακτηρίων, ιών και άλλων παθογόνων μικροοργανισμών, που δημιουργούν σοβαρούς κινδύνους για την υγεία των ανθρώπων και άλλων οργανισμών. Στη ρύπανση, δηλαδή, αιτία δημιουργίας είναι χημικές ουσίες, θόρυβοι ή ακτινοβολίες, ενώ στη μόλυνση ζώντες παθογόνοι μικροοργανισμοί. Οι ουσίες που ρυπαίνουν το περιβάλλον και αποκαλούνται ρύποι είναι αέριες, υγρές ή στερεές, ξένες προς τα φυσιολογικά συστατικά της ατμόσφαιρας, του εδάφους ή του νερού, ή ουσίες που φυσιολογικά υπάρχουν στο περιβάλλον, αλλά εμφανίζονται σε μικρότερα ή μεγαλύτερα ποσοστά. Οι κυριότεροι ρύποι είναι το διοξείδιο του θείου, το θειικό οξύ, τα οξείδια του αζώτου, οι υδρογονάνθρακες, το όζον, ο καπνός και τα κάθε μορφής αιωρούμενα σωματίδια, ο μόλυβδος, η ακτι-νοβολία, ο θόρυβος, οι κραδασμοί, τα οικιακά και βιομηχανικά απορρίμματα κτλ
ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ: Ορισμένες φορές το περιεχόμενο της θεματικής περιόδου χρειάζεται να υποστηριχθεί με τη χρήση συγκεκριμένων τεκμηρίων - παραδειγμάτων είτε από την επικαιρότητα είτε από την ιστορία. Είναι σημαντικό τα παραδείγματα που χρησιμοποιούμε να είναι ευρύτερα γνωστά και κατάλληλα για την υποστήριξη της θεματικής περιόδου.
15
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Επίσης η χρήση του παραδείγματος δεν πρέπει να μας παρασύρει σε αφηγηματικούς ή περιγραφικούς πλατειασμούς Παράδειγμα "Τα τελευταία χρόνια η αυτοματοποίηση έδειξε ότι είναι ικανή να επιτελέσει κάθε παραγωγικό έργο. Όχι μόνο κάνει απλές δουλειές, όπως η κατασκευή τμημάτων αυτοκινήτων ή ψυγείων, αλλά στοιχειοθετεί εφημερίδες, οδηγεί αυτόματα τα τρένα και εξορύσσει το κάρβουνο που μας χρειάζεται Τελευταία άρχισε να οργώνει τα χωράφια και να θερίζει τις σοδειές. Μπορεί να μην απέχει πολύ ημέρα που ουσιαστικά όλα τα αγαθά θα κατασκευάζονται σε αυτόματα εργοστάσια χωρίς τη βοήθεια των ανθρώπων".
Διαρθρωτικές λέξεις: για παράδειγμα…, αν δούμε για παράδειγμα…, λόγου χάρη…, κλασικό/τυπικό/χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί…, οι εφαρμογές αυτού του…/οι περιπτώσεις, όπου συναντάμε μια τέτοια… είναι πολλές κλπ. Το παράδειγμα, προκειμένου να είναι πειστικό, οφείλει να είναι σχετικό με το θέμα, αντικειμενικά αποδεκτό ή επιβεβαιώσιμο (όχι προσωπική εμπειρία) και χαρακτηριστικό (όχι εξαίρεση) ΑΣΚΗΣΕΙΣ Αναπτύξτε με παράδειγμα τις πιο κάτω θεματικές περιόδους. Η ποιότητα του σύγχρονου τρόπου ζωής αποδεικνύεται από την ποιότητα της διατροφής του σημερινού ανθρώπου. "Ο σημερινός ρατσισμός επεκτείνεται σε όλο και περισσότερες κοινωνικές κατηγορίες και ξεφεύγει από τα στενά όρια της φυλετικής διάκρισης.
ΔΙΑΊΡΕΣΗ: αν ο όρος που εισάγει η θεματική περίοδος είναι πολύ γενικός (π.χ. αγάπη: υπάρχει η ερωτική, η γονική, η αδελφική, η φιλική κ.α.) ή είναι διατυπωμένος έτσι, ώστε να μας αποκαλύπτει τα συστατικά του στοιχεία (π.χ. «Οι δύο βασικότερες κοινωνικές επιστήμες είναι η ιστορία και η κοινωνιολογία»), τότε η προσφορότερη μέθοδος ανάπτυξης της παραγράφου είναι η διαίρεση (το κομμάτιασμα του όλου στα μέρη του). Παράδειγμα: Οι προτάσεις, τα συντακτικά οργανωμένα σύνολα λέξεων που εκφράζουν μόνο ένα νόημα, ανάλογα με το περιεχόμενό τους, διακρίνονται σε διάφορα είδη: τις προτάσεις κρίσεως, όπου 16
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
δηλώνεται μια κρίση, μια σκέψη ή παρατίθεται κάποια πληροφορία, τις προτάσεις επιθυμίας, όπου δηλώνεται κάποια επιθυμία, προτροπή ή ευχή, τις επιφωνηματικές, στις οποίες εκφράζονται έντονα συναισθήματα, και, τέλος, τις ερωτηματικές, όπου διατυπώνεται κάποια ερώτηση ή απορία. Σε κάθε διαίρεση τρία συστατικά είναι απαραίτητα: 1.
Η διαιρετέα έννοια (στο παράδειγμα: οι προτάσεις)
2.
Η βάση της διαίρεσης (στο παράδειγμα: το περιεχόμενό τους)
3.
Τα είδη της διαίρεσης (στο παράδειγμα: προτάσεις κρίσεως, επιθυμίας,
επιφωνηματικές, ερωτηματικές) Κανόνες της διαίρεσης: μια διαίρεση, για να είναι σωστή, πρέπει να είναι: 1.
Τέλεια: να περιλαμβάνει όλα τα είδη (υποκατηγορίες) της διαιρετέας έννοιας.
Παραδείγματα: Οι πτώσεις της κλίσης των ουσιαστικών είναι η ονομαστική, η γενική, η αιτιατική και η κλητική (τέλεια διαίρεση) Στα μέσα μαζικής μεταφοράς ανήκουν τα τρένα, τα πλοία και τα αεροπλάνα (ελλιπής διαίρεση) 2.
Συνεχής και με ενιαία διαιρετική βάση: να μη γίνεται κανένα άλμα στις
βαθμίδες υποδιαίρεσης των εννοιών. Παραδείγματα: Τα είδη του δράματος στην αρχαία Ελλάδα ήταν: η τραγωδία, η κωμωδία και το σατυρικό δράμα (συνεχής) Τα είδη του δράματος στην αρχαία Ελλάδα ήταν: η τραγωδία, η κωμωδία και η λυρική ποίηση (ασυνεχής: η λυρική ποίηση ήταν υποκατηγορία της ποίησης, όχι του δράματος) Η ανάπτυξη μιας παραγράφου με διαίρεση, στο βαθμό που έχει να κάνει με τις συνέπειες ενός πράγματος, μπορεί να έχει την εξής μορφή: 1.
Συνέπειες θετικές και αρνητικές
2.
Συνέπειες άμεσες και έμμεσες
3.
Συνέπειες βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες 17
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
4.
Συνέπειες οικονομικές, οικολογικές, κοινωνικές, πολιτισμικές, ηθικές κλπ.
ΑΣΚΗΣΗ Να εντοπίσετε στις παρακάτω περιπτώσεις τις διαιρετικές έννοιες, τις διαιρετικές βάσεις και τα μέλη των διαιρέσεων. Α. Η χρήση μηχανημάτων ανήκει στα αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Δύο θεατρικά μηχανήματα αξίζουν ιδιαίτερη πραγμάτευση: η κυλιόμενη εξέδρα (εκκύκλημα) και ο γερανός ή ανυψωτικός μηχανισμός (η κατεξοχήν «μηχανή»). Και οι δύο εφευρέσεις αποσκοπούσαν στην απρόσκοπτη εξέλιξη της δραματικής πλοκής, βοηθώντας να γεφυρωθούν οι αποστάσεις. Οι τραγικοί συνήθιζαν να μεταθέτουν πράξεις βίας, αίματος και φρίκης στον εξωσκηνικό χώρο. Από τη στιγμή όμως που είχε πραγματοποιηθεί η φριχτή πράξη, δεν ήταν αρκετή η απλή αναγγελία της, ούτε το άνοιγμα της πύλης του σκηνικού οικοδομήματος, γιατί αυτό που έπρεπε να δει ο θεατής μέσα στο άπλετο φως για να αισθανθεί έλεον και φόβον, θα έμενε κρυμμένο στο μισοσκόταδο. Στο σημείο αυτό ήταν η κατάλληλη στιγμή για τη χρήση της μηχανής. Με τη βοήθειά της το εσωτερικό του σπιτιού μεταφερόταν έξω. Από την πύλη του βάθους κυλούσε φτάνοντας ως τις παρυφές της ορχήστρας μια χαμηλή εξέδρα, πάνω στην οποία παρουσιάζονταν στον θεατή θύτες και θύματα, συνθέτοντας μια φρικιαστική σκηνική εικόνα. Κάπως έτσι πρέπει να φανταστούμε το εκκύκλημα. Και ο ανυψωτικός μηχανισμός που έμοιαζε με γερανό συντελούσε στην ενιαία εξέλιξη της δράσης. Τον χρησιμοποιούσαν όταν έπρεπε να έρθουν πρόσωπα από έναν μακρινό εξωσκηνικό χώρο στον χώρο της δράσης. Δευτερεύουσα σημασία είχαν επικουρικά τεχνικά μέσα, που τη χρήση τους την υπαγόρευαν ειδικές ανάγκες και τα οποία δεν ανήκαν στη σταθερή παρακαταθήκη του θεάτρου. Έτσι, υπήρχαν μέσα για τη μιμητική αναπαραγωγή της βροντής και της αστραπής (βροντείον, κεραυνοσκοπείον). (Horst-Dietrich Blume, Εισαγωγή στο αρχαίο θέατρο, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1986, σσ. 86-90, επιλεγμένα αποσπάσματα) Β. Κατάταξη των πρωτεϊνών Η πολυπλοκότητα των πρωτεϊνών δεν επιτρέπει την κατάταξή τους σύμφωνα με ένα μόνο τρόπο. Οι πρωτεϊνες, με κριτήριο τη μορφή τους, διακρίνονται σε ινώδεις και σε σφαιρικές. Με κριτήριο τη σύνθεσή τους σε απλές, όταν αποτελούνται από αμινοξέα, και σε σύνθετες, όταν στο μόριό τους συμμετέχουν και μη πρωτεϊνικά τμήματα όπως μέταλλα, σάκχαρα, λίπη κτλ. Με κριτήριο τη λειτουργία τους, διακρίνονται γενικά σε δύο ευρύτερες κατηγορίες. Τις δομικές, που αποτελούν τα δομικά συστατικά του κυττάρου, και τις λειτουργικές, που συμβάλλουν στις διάφορες λειτουργίες του. (Καψάλη Α, Μπουρμπουχάκη Ι.-Ε., Περάκη Β. & Σαλαμαστράκη Σ, Βιολογία Γενικής Παιδείας, Β' τάξης ενιαίου Λυκείου, Ο.Ε.Δ.Β., 1998, σ 29)
ΑΝΑΛΟΓΊΑ: Η θεματική περίοδος αναφέρει την ομοιότητα ενός φαινομένου ή μιας κατάστασης με κάποια άλλη, χρησιμοποιεί, δηλαδή, μια παρομοίωση ή μια μεταφορά που αναπτύσσεται στις λεπτομέρειες σχόλια. Παραδείγματα: 1. Το εμπόδιο στη γραπτή επικοινωνία μπορεί να υπερνικηθεί με το καλό γράψιμο και το σωστό διάβασμα. Μπορεί ο συγγραφέας να μας προσφέρει ένα καλοδομημένο και σαφές κείμενο, για να επικοινωνήσει άμεσα μαζί μας, αλλά μόνη της η προσπάθεια αυτή δεν 18
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
αρκεί. Πρέπει κι εμείς να κάνουμε το άλλο μισό του δρόμου. Ως αναγνώστες, πρέπει να σκάβουμε τη σήραγγα της επικοινωνίας από τη δική μας πλευρά. 2. Οι στίχοι ενός δημοτικού τραγουδιού μοιάζουν, θα μπορούσε να πει κανείς, με τους λιθόπλινθους ενός αρχαίου ισοδομικού τοίχου, που μπορούν να κάθονται και μόνο με το βάρος τους, χωρίς να υπάρχει συνδετική ύλη μεταξύ τους. Αν αφαιρεθούν μερικοί λιθόπλινθοι, ο τοίχος εξακολουθεί να διατηρεί τη συνοχή και την αντοχή του. Έτσι και οι στίχοι του δημοτικού τραγουδιού… 3. "Θα λέγαμε ότι ο σύγχρονος πολιτισμός μοιάζει με τον Προκρούστn, αφού και αυτός, όπως και ο Προκρούστης, μετράει και ξεγελάει. Κυρίως όμως επιβάλλει τα δικά του μέτρα και επιδιώκει να προσαρμόσει σε αυτά τους ανθρώπους. Κάποιοι είναι μακρύτεροι και περισσεύουν και κάποιοι κοντύτεροι και δεν φτάνουν. Επίσης, ο σύγχρονος πολιτισμός, όπως άλλωστε και ο Προκρούστης, ξεγελάει, όταν παρουσιάζει ένα κόσμο χλιδής και πολυτέλειας και κρύβει πίσω από αυτόν τη μιζέρια, την ανεργία, τη δυστυχία". Διαρθρωτικές λέξεις: όπως……έτσι, κατ’ αυτόν τον τρόπο, όμοια, (είναι) σαν κλπ.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ Υποθέστε ότι με μία έκθεσή σας παίρνετε μέρος σε διαγωνισμό του Ελληνικού Κέντρου Βιβλίου. Να αναπτύξετε την αναλογία «βιβλίο παράθυρο στον κόσμο» σε μία παράγραφο.
ΣΎΓΚΡΙΣΗ – ΑΝΤΊΘΕΣΗ: Η θεματική περίοδος μας παρακινεί να επισημάνουμε ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα σε πρόσωπα, πράγματα και ιδέες. Στη θεματική περίοδο αναγνωρίζεται η ομοιότητα ή η αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στα συγκρινόμενα μέλη. Στις λεπτομέρειες σχόλια η παράγραφος αναπτύσσεται με δύο κυρίως τρόπους: ή παρουσιάζονται όλα τα γνωρίσματα ενός μέλους και στη συνέχεια όλα τα γνωρίσματα του άλλου μέλους ή καταγράφονται σημείο προς σημείο οι ομοιότητες και οι διαφορές των συγκρινόμενων / αντιτιθέμενων μελών. Η περίοδος κατακλείδα περιλαμβάνει το συμπέρασμα της σύγκρισης ή μια γενική παρατήρηση και κρίση. Παράδειγμα:
19
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Στην κλασική Αθήνα το θέατρο παρουσίαζε ριζικές διαφορές στο περιεχόμενο, τη μορφή και τη λειτουργία του σε σχέση με σήμερα. Κατ’ αρχήν, δεν επρόκειτο για αυτόνομη πολιτιστική εκδήλωση αλλά αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος μιας ετήσιας θρησκευτικής γιορτής, των Μεγάλων Διονυσίων. Λόγω ακριβώς αυτού του ιδιαίτερου πλαισίου ένταξής του, οι παραστάσεις του δεν επαναλαμβάνονταν ούτε παραδίδονταν σε ιδιωτικά θέατρα (ήταν άλλωστε ανύπαρκτα), αλλά ήταν μοναδικές και οργανώνονταν με τη μέριμνα του κράτους. Οι υποθέσεις των έργων δεν ήταν, όπως σήμερα, πρωτότυπες δημιουργίες των θεατρικών συγγραφέων, αλλά βασίζονταν σε ήδη γνωστούς μύθους. Τέλος, σε ό,τι αφορά το «στήσιμό» τους, οι πράξεις του έργου χωρίζονταν από τα - άγνωστα σε μας - χορικά ενώ οι κανόνες της υποκριτικής ήταν πολύ πιο άκαμπτοι αποκλείοντας τη σημερινή φυσικότητα στο παίξιμο και επιβάλλοντας ένα συγκεκριμένο τυπικό. Σε ένα κείμενο, η σύγκριση – αντίθεση μπορεί να αποτελέσει τη βάση για την οργάνωση ολόκληρων θεματικών ενοτήτων (θετικές – αρνητικές συνέπειες) Διαρθρωτικές λέξεις: όχι μόνο (δεν)……αλλά (ούτε, ούτε καν), όχι μόνο (δεν)……παρά, δε φτάνει που (δεν)……παρά ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Σε ένα από τα τεύχη της σειράς «Μια περιπέτεια του Αστερίξ του Γαλάτη» διαβάζετε τις εξής περιγραφές της φυσιογνωμίας των βασικών ηρώων: Αστερίξ, ο ήρωας αυτών των περιπετειών, μικρόσωμος πολεμιστής αλλά παμπόνηρος και με κοφτερό μυαλό, του εμπιστεύονται χωρίς αμφιβολίες όλες τις επικίνδυνες αποστολές, για τις οποίες συνήθως καταστρώνει και το σχέδιο δράσης. Ο Αστερίξ αντλεί την υπεράνθρωπη δύναμή του από τον μαγικό ζωμό του Δρυίδη Πανοραμίξ. Οβελίξ, ο αχώριστος φίλος του Αστερίξ. Μεγάλων σωματικών διαστάσεων, προμηθευτής μενίρ σε ολόκληρη την επικράτεια και μεγάλος εραστής του ψητού αγριογούρουνου! Είναι πάντοτε έτοιμος να ακολουθήσει τον Αστερίξ σε μια νέα περιπέτεια και ας μη καταλαβαίνει πάντοτε τι ακριβώς συμβαίνει, αρκεί να υπάρχουν αγριογούρουνα και τρανοί καυγάδες! Η δύναμή του είναι ατελείωτη, επειδή είχε βουτήξει στη μαρμίτα με τον μαγικό ζωμό, όταν ήταν μικρός. Να οργανώσετε αυτές τις πληροφορίες σε μία παράγραφο, για να εξηγήσετε τη σχέση, τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα σ' αυτά τα δύο πρόσωπα. Η παράγραφος θα περιλαμβάνει: θεματική περίοδο με την ομοιότητα ή και την αντίθεση ανάμεσα στα συγκρινόμενα μέλη, λεπτομέρειες - σχόλια με τα αντίστοιχα γνωρίσματα των συγκρινόμενων μελών, περίοδο - κατακλείδα με το συμπέρασμα ή και μια γενική παρατήρηση και κρίση, καθώς και συνδετικές -μεταβατικές λέξεις και φράσεις που δηλώνουν σύγκριση και αντίθεση. 2. Σ' ένα λεξικό διαβάζετε: Στη γενικότερη χρήση του ο όρος παιδεία, ήδη από την κλασική αρχαιότητα, σημαίνει μόρφωση, καλλιέργεια, πολιτισμό, ανθρωπισμό. Με ειδικότερη έννοια ο όρος ταυτίζεται με τον όρο εκπαίδευση. 20
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Χρησιμοποιώντας τον όρο παιδεία με την ευρεία έννοιά του, να τον διακρίνετε από εκείνον της εκπαίδευσης σε μία παράγραφο, με βασικά κριτήρια σύγκρισης - αντίθεσης: α) τον υποχρεωτικό ή μη χαρακτήρα, β) την ηλικία των υφισταμένων την παιδευτική επίδραση, και γ) τους φορείς της αγωγής (οικογένεια, σχολείο, φιλικό και συγγενικό περιβάλλον, Μ.Μ.Ε, πολιτικά κόμματα). Στην ανάπτυξη της παραγράφου να ακολουθήσετε όποιον από τους δύο αντιθετικούς τρόπους οργάνωσης του υλικού προτιμάτε.
ΑΙΤΙΟΛΌΓΗΣΗ: όταν η θεματική περίοδος εισάγει μία άποψη ή θέση που μας κάνει να αναρωτηθούμε «γιατί;», τότε η παράγραφος αναπτύσσεται με αιτιολόγηση. Παράδειγμα: Από παιδαγωγική άποψη, το θέμα της ενότητας στη γλώσσα είναι θεμελιώδες. Γιατί είναι γνωστό ότι ο ενιαίος χαρακτήρας της γλώσσας ασκεί άμεση επίδραση πάνω στην ευφυΐα του παιδιού, τη συγκρότησή της και την έκφρασή της κατά τρόπο οργανικό. Εφόσον οι πνευματικές ικανότητες αναπτύσσονται ταυτόχρονα με τη γλώσσα, είναι ολοφάνερο ότι η μάθηση της γλώσσας τελικά σημαίνει καλλιέργεια της ευφυΐας. Διαρθρωτικές λέξεις: γιατί, (αυτό συμβαίνει) επειδή, η αιτία βρίσκεται…
ΑΣΚΗΣΕΙΣ Να αναπτύξετε με αιτιολόγηση τις ακόλουθες θεματικές περιόδους. α. Η τηλεόραση, ως τέταρτη εξουσία, τείνει να υποκαταστήσει με τη λειτουργία της τις άλλες τρεις. β. Η επιλογή επαγγέλματος αποτελεί κρίσιμη απόφαση για ένα έφηβο της σημερινής εποχής. ΑΙΤΊΟ – ΑΠΟΤΈΛΕΣΜΑ: Η θεματική περίοδος αναφέρει την αιτία ενός φαινομένου ή μιας κατάστασης και στις λεπτομέρειες σχόλια αναφέρουμε τις συνέπειες, τα αποτελέσματά της. Παράδειγμα: "Ο ρατσισμός είναι μια μεγάλη νάρκη στα θεμέλια της δημοκρατίας. Είναι, λοιπόν, δική μας ευθύνη να διαπαιδαγωγήσουμε τα παιδιά μας, ώστε να μαθαίνουν γράμματα τα παιδιά των μεταναστών στα δημοτικά για να μεγαλώσει σαν πλάτανος το πολύτιμο δεντράκι της δημοκρατίας στη χώρα μας."
21
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Διαρθρωτικές λέξεις: Έτσι…, Αυτό οδηγεί…, Αυτό οφείλεται…, Ως συνέπεια…, Συνεπώς…, Συνέπεια αυτού θεωρείται…, Άρα… κλπ. ΑΣΚΗΣΕΙΣ Να αναπτύξετε με αιτία αποτέλεσμα τις ακόλουθες θεματικές περιόδους. 1. Είναι γεγονός ότι η απουσία οργανωμένου επαγγελματικού προσανατολισμού στη χώρα μας προκαλεί πολλά προβλήματα στη νεότερη γενιά. 2. Η καταστροφή του περιβάλλοντος δε γνωρίζει σύνορα ούτε περιορίζεται σε ορισμένες μόνο περιοχές του πλανήτη μας.
Η ΠΕΙΘΩ
Ορισμός Πειθώ είναι η ικανότητά μας να εκθέτουμε στους άλλους τις απόψεις μας κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να τους κάνουμε να τις αποδέχονται, να τις πιστεύουν.
Τρόποι (είδη) πειθούς •
Επίκληση στη λογική
•
Επίκληση στο συναίσθημα
•
Επίκληση στο ήθος (του πομπού ή του αντιπάλου)
•
Επίκληση στην αυθεντία
Μορφές (εφαρμογές) της πειθούς που θα μελετηθούν •
Η πειθώ στη διαφήμιση
•
Η πειθώ στο δικανικό λόγο
•
Η πειθώ στον πολιτικό λόγο
•
Η πειθώ στον επιστημονικό λόγο
ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ Α) Επίκληση στη λογική
22
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Ορισμός Όταν θέλουμε να ερμηνεύσουμε ένα γεγονός, να αιτιολογήσουμε μια απόφαση/πράξη, να καταδείξουμε την αξία ενός αντικειμένου ή την ορθότητα μιας άποψης κατά τρόπο ουδέτερο, αντικειμενικό και ακλόνητο, χρησιμοποιούμε ως μέσο πειθούς την επίκληση στη λογική. Στόχος μας στην περίπτωση αυτή είναι να οδηγήσουμε το δέκτη, μέσα από μια συλλογιστική πορεία απόδειξης, σε ένα συμπέρασμα στοιχειοθετημένο, ιδεολογικά/συναισθηματικά απροκατάληπτο και θεμελιωμένο πάνω σε μια ακολουθία λογικών συνειρμών (σχέσεων) •
Καθώς στόχος της επίκλησης στη λογική είναι η ανάδειξη συμπερασμάτων λογικά θεμελιωμένων και αντικειμενικών, ως «εργαλεία» της χρησιμοποιεί τα επιχειρήματα και τα τεκμήρια.
•
Επιχείρημα (ή «συλλογισμός») αποκαλείται το σύνολο κάθε λογικής ακολουθίας προτάσεων.
•
Τεκμήρια είναι τα συγκεκριμένα στοιχεία (μετρήσεις στατιστικών, αποτελέσματα πειραμάτων, κοινές παραδοχές, ρήσεις αυθεντιών, παραδείγματα,), που χρησιμοποιεί ο πομπός ως πειστήρια της αλήθειας.
•
Κάθε συλλογισμός (επιχείρημα) περιλαμβάνει ένα συγκεκριμένο αριθμό προκείμενων (τουλάχιστον μία) και ένα τελικό συμπέρασμα.
•
Προκείμενες είναι οι προτάσεις που προπορεύονται (κείνται προ>προκείμενες) του συμπεράσματος, οδηγώντας σταδιακά σε αυτό. Παράδειγμα:
-
Τα
ερπετά
πέφτουν
το
χειμώνα
σε
χειμέρια
νάρκη
χειμέρια
νάρκη
(προκείμενη 1) -
Η χελώνα μου είναι ερπετό (προκείμενη 2)
-
Είναι χειμώνας (προκείμενη 3)
-
Άρα,
η
χελώνα
μου
βρίσκεται
σε
(συμπέρασμα) •
ΠΡΟΣΟΧΗ!
1. Σε ένα κείμενο οι συλλογισμοί δεν εμφανίζονται ποτέ στην καθαρή, κωδικοποιημένη τους μορφή, όπως στο παράδειγμα. Βρίσκονται πάντα ενταγμένοι σε ένα ευρύτερο σύμπλεγμα σκέψεων, συναισθηματικών αποτυπώσεων, περιγραφών, χαρακτηρισμών και κάθε είδους «πλατειασμών», από το οποίο οφείλουν να απομονώνονται. Επίσης, μπορεί να εκτίθεται στα πλαίσια μιας απλής περιόδου, που περιλαμβάνει δευτερεύουσες προτάσεις (π.χ. ο παραπάνω συλλογισμός μπορεί να έχει την εξής μορφή: «Η χελώνα μου, όπως συμβαίνει με κάθε ερπετό το χειμώνα, βρίσκεται σε χειμέρια νάρκη»). 2. Πολλές φορές, η σειρά έκθεσης των επιχειρημάτων μπορεί να είναι αποδιοργανωμένη: το τελικό συμπέρασμα ενδέχεται να παρατίθεται πρώτο (ή κάπου στη μέση) και οι προκείμενες ανακατεμένες. Προκειμένου να αποκαθιστούμε την τάξη, οφείλουμε να εντοπίζουμε πρώτα απ’ όλα το τελικό 23
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ συμπέρασμα. Στη συνέχεια, για να καταλάβουμε αν πρόκειται για παραγωγή ή επαγωγή (πρβλ. παρακάτω), πρέπει α) να ελέγχουμε αν υπάρχει μείζων προκείμενη (πρβλ. παρακάτω), η οποία είναι ιεραρχικά η πρώτη β) να εξακριβώνουμε αν είναι όντως απαραίτητη για την εξαγωγή του τελικού συμπεράσματος ή αν μπαίνει καταχρηστικά.
Είδη συλλογισμών Η βασική διαίρεση των συλλογισμών γίνεται με κριτήριο την πορεία που ακολουθεί ο νους προς τη διατύπωση του τελικού συμπεράσματος (από το γενικό στο μερικό, από το μερικό στο γενικό ή από το μερικό στο μερικό). Ωστόσο, πριν προχωρήσουμε στην έκθεσή της, είναι απαραίτητο να εξοικειωθούμε με μια άλλη, ελάσσονα, που γίνεται με βάση το είδος των προκείμενων προτάσεων. •
Αν οι προκείμενες προτάσεις ενός συλλογισμού είναι κατηγορικές, τότε ο συλλογισμός αυτός ονομάζεται κατηγορικός. Παράδειγμα:
•
-
Όλοι οι έμβιοι οργανισμοί χρειάζονται οξυγόνο
-
Οι πέτρες δε χρειάζονται οξυγόνο
-
Άρα, οι πέτρες δεν είναι έμβιοι οργανισμοί
Αν μία τουλάχιστον από τις προκείμενες προτάσεις ενός συλλογισμού διατυπώνεται με τη
μορφή υπόθεσης, τότε ο συλλογισμός αυτός ονομάζεται υποθετικός. Παράδειγμα:
- Αν μία πρόταση δε μπορεί να σταθεί μόνη της στο λόγο, χαρακτηρίζεται «δευτερεύουσα» - Η συγκεκριμένη πρόταση που βλέπουμε εδώ, δε μπορεί να σταθεί μόνη της στο λόγο - Άρα, είναι δευτερεύουσα
•
Αν μία τουλάχιστον από τις προκείμενες ενός συλλογισμού διατυπώνεται με τη μορφή διάζευξης, τότε ο συλλογισμός αυτός ονομάζεται διαζευκτικός. Παράδειγμα:
- Το καλοκαίρι ή θα κάτσω στην Αθήνα ή θα πάω διακοπές1 - Δεν έχω λεφτά για διακοπές - Άρα, θα κάτσω στην Αθήνα
1
Η συγκεκριμένη πρόταση θα μπορούσε να διατυπωθεί και ως εξής: «Το καλοκαίρι, αν έχω λεφτά, θα πάω διακοπές. Ειδάλλως, θα κάτσω στην Αθήνα». Εδώ, αν και έχουμε δύο προκείμενες διατυπωμένες με τη μορφή υποθετικού λόγου, ωστόσο το γεγονός ότι ενώνονται μεταξύ τους με μία διάζευξη (αποτελώντας η καθεμία τον ένα από τους όρους της), μας κάνει να χαρακτηρίζουμε τελικά το συλλογισμό, όχι υποθετικό, αλλά διαζευκτικό.
24
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ • Οι τρεις αυτοί τρόποι σύνταξης των προκείμενων προτάσεων βρίσκουν εφαρμογή και στις - εξίσου τρεις μεγάλες κατηγορίες των συλλογισμών: τους παραγωγικούς, τους επαγωγικούς και τους αναλογικούς. •
Στους παραγωγικούς συλλογισμούς, ξεκινάμε από μία θέση γενική (έναν επιστημονικό κανόνα ή ορισμό, μία κοινή, εμπειρικά διαπιστωμένη παραδοχή ή μία εύλογη υπόδεση), εξειδικεύουμε σε κάποιες (τουλάχιστον μία) συγκεκριμένες περιπτώσεις και οδηγούμαστε τελικά σε ένα συμπέρασμα, που αναφέρεται σε αυτές ακριβώς τις εξειδικεύσεις. Παράδειγμα:
-
Όπως έχει αποδείξει η ιατρική έρευνα, όσοι καπνίζουν έχουν
περισσότερες πιθανότητες να πάθουν καρκίνο. -
Ο Μάριος καπνίζει.
-
Η Ισμήνη δεν καπνίζει
-
Άρα, ο Μάριος έχει περισσότερες πιθανότητες να πάθει
καρκίνο από ό,τι η Ισμήνη, που δεν καπνίζει. Στο συγκεκριμένο συλλογισμό, η πρώτη προκείμενη (που ονομάζεται και μείζων) μας δίνει μία θέση γενική: όσοι καπνίζουν (σύνολο ευρύτατο), έχουν περισσότερες πιθανότητες από τους άλλους να πάθουν καρκίνο. Οι δύο επόμενες, ελάσσονες προκείμενες περιορίζουν τον ορίζοντά τους από το σύνολο των καπνιστών σε δύο μεμονωμένες, περιπτώσεις: το Μάριο και την Ισμήνη. Το τελικό συμπέρασμα αναφέρεται πάλι σ’ αυτούς και όχι στο σύνολο των καπνιστών. . 2ο παράδειγμα:
-
Η χρήση χημικών λιπασμάτων μολύνει τους υδροφόρους ορίζοντες του υπεδάφους
-
Στη Θεσσαλία χρησιμοποιούν χημικά λιπάσματα
-
Άρα, οι υδροφόροι ορίζοντες του υπεδάφους της είναι
μολυσμένοι Εδώ, το τελικό συμπέρασμα (ότι τα υπόγεια ύδατα της Θεσσαλίας είναι μολυσμένα) δεν εξάγεται από την επιτόπια έρευνα κάποιων επιστημόνων, αλλά κατά τρόπο συνεκδοχικό: εφόσον στη Θεσσαλία εκπληρώνεται ο α΄ όρος του αρχικού κανόνα (χρήση χημικών λιπασμάτων), άρα θα εκπληρώνεται και ο β΄ (μόλυνση υδροφόρων οριζόντων).
3ο παράδειγμα:
-
Ο συναγερμός του μουσείου, μόλις εντοπίσει κίνηση στο
εσωτερικό του κτιρίου, χτυπάει. -
Το βράδυ της διάρρηξης, ωστόσο, δε χτύπησε
-
Άρα, κάποιος τον απενεργοποίησε 25
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Για να απενεργοποιήσει όμως κανείς το συναγερμό, έπρεπε να ξέρει τον κωδικό -
Ο μόνος στο μουσείο που ξέρει τον κωδικό είναι ο φύλακας
Άρα, αυτός τον απενεργοποίησε Στο συγκεκριμένο παράδειγμα παρατηρούμε δύο διαδοχικούς συλλογισμούς, που ξεκινάνε από μία θέση γενική και προϋπάρχουσα, για να φτάσουν σε ένα συμπέρασμα ειδικό (συγκεκριμένο). Και στις δύο περιπτώσεις, η τελική απόφανση βγαίνει μέσω της παραβίασης του αρχικού κανόνα, όχι εμπειρικά: κανείς δεν είδε κάποιον να απενεργοποιεί το συναγερμό ή, πολύ περισσότερο, τον ίδιο το φύλακα. Συνεπώς, και οι δύο συλλογισμοί είναι παραγωγικοί. •
Στους παραγωγικούς συλλογισμούς, καθώς η εγκυρότητα του αρχικού κανόνα είναι δεδομένη, το τελικό συμπέρασμα είναι ασφαλές.
•
Στους επαγωγικούς συλλογισμούς, η πορεία που ακολουθούμε προς τη διατύπωση του τελικού συμπεράσματος είναι η ακριβώς αντίθετη από εκείνη των παραγωγικών: ξεκινάμε από μεμονωμένες εμπειρικές διαπιστώσεις και καταλήγουμε σε μία γενίκευση.
• Παράδειγμα:
- Ο Μάρκος διάβασε πολύ και πήρε εξαιρετικούς βαθμούς στις εξετάσεις - Η Μαρία διάβασε πολύ και πήρε κι αυτή «άριστα» - Άρα, όπως τουλάχιστον δείχνει η εμπειρία μου, αν κανείς διαβάσει πολύ, παίρνει πολύ καλούς βαθμούς
•
Στους επαγωγικούς συλλογισμούς, το τελικό συμπέρασμα βγαίνει εμπειρικά, μέσα από τις συγκεκριμένες διαπιστώσεις (δεν υπάρχει μείζων προκείμενη).
•
Καθώς ο αριθμός των προσωπικών μας διαπιστώσεων μπορεί να μην είναι επαρκής ή να μη λαμβάνει υπόψη του το σύνολο των παραμέτρων που συμβάλλουν στη διαμόρφωση ενός αποτελέσματος, τα συμπεράσματα που εξάγονται μέσω των επαγωγικών συλλογισμών είναι πάντοτε σχετικά (και κανονικά αν δηλαδή ο φορέας/πομπός του συλλογισμού έχει συναίσθηση της μερικότητας της εμπειρίας του πρέπει να εισάγονται με το «πιθανόν», το «ίσως», το «όπως δείχνουν τα πράγματα/ η εμπειρία μου» ή ό,τι άλλο συναφές).
•
Η μόνη περίπτωση που τα συμπεράσματα των επαγωγικών συλλογισμών είναι ασφαλή, είναι όταν η επαγωγή είναι τέλεια: όταν βασίζεται δηλαδή σε επαρκή παραδείγματα ή/και λαμβάνει υπόψη της το σύνολο των γενεσιουργών παραμέτρων.
•
Τέλειες επαγωγές έχουμε κατά κανόνα στην επιστήμη (η οποία εξάγει τα πορίσματά της μέσα από εκτεταμένες έρευνες πάνω σε πληθώρα περιπτώσεων, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις πιθανές παραμέτρους) ή και στην καθημερινή μας πρακτική, όταν προσπαθούμε να επιβεβαιώσουμε ή να διαψεύσουμε κάποιον 26
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ ήδη υπαρκτό κανόνα μέσω δικών μας εμπειρικών διαπιστώσεων. ΠΡΟΣΟΧΗ: στην τελευταία περίπτωση το τελικό συμπέρασμα δεν εξάγεται (όπως στους παραγωγικούς συλλογισμούς) μέσω της ανταπόκρισης των ελασσόνων προκείμενων με κάποιον από τους όρους του αρχικού κανόνα, αλλά εμπειρικά, μέσω των ατομικών μας διαπιστώσεων, που μας επιτρέπουν (ή όχι) να δεχτούμε την αρχική θέση. Είναι σαν να διενεργούμε ξανά μόνοι μας μια πρόχειρη έρευνα επί του ζητήματος, οδηγούμενοι (ή όχι) στο ίδιο αποτέλεσμα. 1ο Παράδειγμα:
-
Το μέταλλο α΄, όταν θερμαίνεται, διαστέλλεται
-
Το μέταλλο β΄, όταν θερμαίνεται, διαστέλλεται
-
Το μέταλλο γ΄, όταν θερμαίνεται, διαστέλλεται…
-
Δεν υπάρχουν άλλα μέταλλα πέραν αυτών που
εξετάστηκαν2 Άρα, όλα τα μέταλλα θερμαινόμενα διαστέλλονται Στο παράδειγμα αυτό έχουμε μια πλήρη επαγωγή (που θα έκανε ένας ερευνητής χημικός), χωρίς την ύπαρξη αρχικού κανόνα. Ο μελετητής-πομπός ξεκινάει από το μηδέν, εξετάζοντας τις αντιδράσεις των μετάλλων όταν θερμανθούν. Αφού τα εξετάσει όλα, διατυπώνει με απόλυτη βεβαιότητα τον τελικό του κανόνα.
2ο παράδειγμα:
- Οι γιατροί λένε πως η υπερβολική κατανάλωση κρέατος αυξάνει τις πιθανότητες εμφράγματος στους μεσήλικες - Ο κ. Τάκης, που έπαθε έμφραγμα στα 50 του, έτρωγε πολύ κρέας - Ο κ. Κώστας έτρωγε κι αυτός πολύ κρέας και στα 55 του έπαθε έμφραγμα - Άρα, όντως, όποιος μεσήλικας τρώει πολύ κρέας κινδυνεύει περισσότερο να πάθει έμφραγμα
Εδώ έχουμε ένα παράδειγμα τέλειας επαγωγής, η οποία γίνεται «υπό τη σκιά» κάποιου αρχικού κανόνα. Το συμπέρασμα, ωστόσο, που εξάγεται, δεν οφείλεται στην ύπαρξη αυτού του κανόνα αλλά στις επιμέρους εμπειρικές διαπιστώσεις, που έρχονται εκ των υστέρων να τον επιβεβαιώσουν.
•
Μία μορφή επαγωγικού συλλογισμού – που εμφανίζεται όταν επιχειρούμε να δικαιολογήσουμε μία ενέργεια/άποψη, να ερμηνεύσουμε ένα γεγονός, να αποδείξουμε την ορθότητα μιας θέσης ή την αξία ενός πράγματος με βάση συγκεκριμένα τεκμήρια - είναι και η σχέση αιτιότητας. Στα πλαίσιά της, ένα γεγονός προκύπτει ως αποτέλεσμα κάποιου άλλου (ή κάποιων άλλων) και όχι ως πιθανή γενίκευση, που βασίζεται σε πολλαπλές ταυτόσημες διαπιστώσεις.
2
Το συγκεκριμένο παράδειγμα τέλειας επαγωγής έχει αντληθεί από το σχολικό βιβλίο Έκφρασης-Έκθεσης Γ΄ Λυκείου (σ. 19). Ωστόσο, το συλλογιστικό βήμα που εδώ παρατίθεται, εκεί παραλείπεται. Κανονικά, προκειμένου ο συγκεκριμένος επαγωγικός συλλογισμός να θεωρηθεί τέλειος, θα έπρεπε να υπάρχει (καθώς, διαφορετικά, τίποτα δε μας εξασφαλίζει ότι έχουν μελετηθεί όλες οι περιπτώσεις μετάλλων). Συνεπώς, η απουσία του, μετατρέπει την εκδοχή του βιβλίου σε ατελή επαγωγή.
27
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Παράδειγμα:
- Έμεινα στο σπίτι, γιατί ένοιωθα αδιάθετος. - Η φτώχεια, η κοινωνική περιθωριοποίηση, η αναζήτηση μιας διεξόδου από την «κανονικότητα» ή την αθλιότητα της καθημερινής ζωής είναι παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν έναν άνθρωπο στα ναρκωτικά.
- Όταν βρέχει, οι άνθρωποι κρατάνε ομπρέλες. Όπως διαπιστώνουμε από τα παραδείγματα, οι επαγωγικοί συλλογισμοί της μορφής «αίτιο → αποτέλεσμα» είναι οι πιο συνηθισμένοι. Για την ακρίβεια, όλοι οι συλλογισμοί που δεν ανήκουν στις παραγωγές, τις επαγωγικές γενικεύσεις και τις αναλογίες (πρβλ. παρακάτω), ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Οι τρόποι απόδοσής τους, όπως φαίνεται και από τα παραδείγματα, είναι ποικίλοι και δε χρειάζεται οπωσδήποτε αιτιολογική πρόταση.
•
ΠΡΟΣΟΧΗ! Ορισμένες φορές, σε επαγωγικούς συλλογισμούς της μορφής «αίτιο-αποτέλεσμα» παρεισφρέει ένας γενικός κανόνας χωρίς να είναι απαραίτητος (πλεοναστικά). Στις περιπτώσεις αυτές δημιουργείται η αυταπάτη ότι το τελικό συμπέρασμα βγαίνει μέσω του κανόνα, ενώ στην πραγματικότητα εξάγεται εμπειρικά.
Παράδειγμα:
-
Το δικαστήριο, είτε θα αθωώσει τον κατηγορούμενο, είτε (αν του βρει επιβαρυντικά στοιχεία) θα τον καταδικάσει
-
Τελικά, δεν βρέθηκαν ενοχοποιητικά στοιχεία εις βάρος του κατηγορουμένου
- Γι’ αυτό, το δικαστήριο τον αθώωσε Στο παράδειγμα αυτό, ο αρχικός κανόνας δεν παίζει κανένα ρόλο στην εξαγωγή του τελικού συμπεράσματος. Αν το έκανε, τότε αυτό θα εισαγόταν με το συμπερασματικό σύνδεσμο «άρα» (που θα σήμαινε: «σύμφωνα με τη λογική…»). Αντίθετα όμως, εισάγεται με το «γι’ αυτό», που σημαίνει ότι προκύπτει ως άμεσο και αναγκαίο αποτέλεσμα της εμπειρικής παρατήρησης. Και πραγματικά, αν το καλοσκεφτούμε, κανείς δε θα χρειαζόταν να ξέρει τον αρχικό κανόνα για να βγάλει το τελικό συμπέρασμα. Μοναδική και απαραίτητη προϋπόθεση θα ήταν η άμεση ή έμμεση (μέσω των ΜΜΕ) ενημέρωσή του σχετικά με την πορεία εκδίκασης της υπόθεσης - δηλαδή η εμπειρική του γνώση. Συνεπώς, ο συλλογισμός είναι επαγωγικός και όχι παραγωγικός.
Πάντοτε, στις περιπτώσεις που συναντάμε γενικές θέσεις (παραδοχές, κανόνες) σε ένα συλλογισμό, πρέπει να αναρωτιόμαστε αν είναι όντως απαραίτητος για την εξαγωγή του τελικού συμπεράσματος. Αν είναι, τότε ο συλλογισμός είναι παραγωγικός˙ αν όχι, είναι επαγωγικός.
•
Μιλώντας πρακτικά, η υπερβολική λεπτολογία στη θεωρητική διατύπωση της διάκρισης των παραγωγικών από τους επαγωγικούς συλλογισμούς δε χρειάζεται (μιας και ο χαρακτήρας του κάθε επιχειρήματος εξαρτάται κάθε φορά από διάφορους παράγοντες, όπως τον τρόπο που αυτό διατυπώνεται, τη θέση του φορέα του κ.ά.). Εδώ έγινε απλά μια προσπάθεια να τοποθετηθούν κάποιοι γενικοί κανόνες, που να λειτουργούν ως κριτήρια. Σε εμπειρικό επίπεδο, ό,τι χρειάζεται να ξέρετε είναι τα εξής:
-
Όταν έχουμε μία παράγραφο, που ξεκινάει από γενικολογίες για να φτάσει σε κάτι ειδικό, πρόκειται για παραγωγή.
-
Όταν συμβαίνει το αντίστροφο (π.χ. όταν έχουμε ένα επιστημονικό ή δοκιμιακό κείμενο, που προσπαθεί να αποδείξει μία θέση μέσω συγκεκριμένων στοιχείων ή/και παραδειγμάτων), πρόκειται για επαγωγή.
•
Η τελευταία μεγάλη κατηγορία συλλογισμών είναι η αναλογία. Στην περίπτωσή της, πηγαίνουμε από το μερικό στο μερικό. Βασιζόμενοι στην εμπειρία που έχουμε από συγκεκριμένες περιπτώσεις, διατυπώνουμε μια εικασία (συμπέρασμα), που αναφέρεται σε μια άλλη, επίσης συγκεκριμένη (μεμονωμένη) περίπτωση και όχι στο γενικό.
Παράδειγμα:
-
Την περασμένη Κυριακή έβρεξε
-
Και την προπερασμένη επίσης
Να δεις που κι αυτή θα βρέξει Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, ο πομπός, αντλώντας εικόνες (τεκμήρια) από δύο πρόσφατες και μεμονωμένες εμπειρίες του, επιχειρεί μια αυθαίρετη πρόβλεψη για το μέλλον. Ωστόσο, η «πρόγνωσή» του δεν αφορά όλες τις επερχόμενες Κυριακές, αλλά μόνο μία: την επόμενη. Δεν έχουμε δηλαδή γενίκευση αλλά ένα συμπέρασμα ειδικό (για μια συγκεκριμένη περίπτωση).
•
Δεδομένης της έλλειψης σαφών στοιχείων ή λογικής αναγκαιότητας, το συμπέρασμα που εξάγεται από αναλογικούς συλλογισμούς είναι πάντοτε απλά πιθανό έως αυθαίρετο. 28
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Αξιολόγηση συλλογισμών 1. Εγκυρότητα και αλήθεια •
Όταν αξιολογούμε ένα συλλογισμό, μας ενδιαφέρουν κατ’ αρχήν δύο πράγματα: η εγκυρότητα και η αλήθεια του.
•
Τα δύο αυτά επίπεδα ανάλυσης αναφέρονται σε διαφορετικά ζητούμενα και είναι τελείως ανεξάρτητα το ένα από το άλλο.
•
Η εγκυρότητα ενός συλλογισμού εξαρτάται από τη λογική συνοχή (συνάφεια) που παρουσιάζουν μεταξύ τους οι προκείμενες και το συμπέρασμα (το σύνολο της λογικής ακολουθίας). Όταν προσπαθούμε να διαπιστώσουμε την εγκυρότητα ενός επιχειρήματος, μας ενδιαφέρει αυστηρά ο λογικός μηχανισμός: αν τα επιμέρους λογικά βήματα των προκείμενων συνδέονται το ένα με το άλλο οργανικά, και αν όλα μαζί οδηγούν κατά τρόπο αναγκαστικό και αναπόφευκτο στο τελικό συμπέρασμα.
•
Η αλήθεια ενός συλλογισμού εξαρτάται από το βαθμό ανταπόκρισης των θέσεων ή των διαπιστώσεων της κάθε προκείμενης και του τελικού συμπεράσματος με την πραγματικότητα.
•
Ένας συλλογισμός μπορεί να είναι αληθής αλλά άκυρος, ή και το αντίστροφο. Προκειμένου ένα τελικό συμπέρασμα να είναι λογικώς ορθό, οφείλει να είναι έγκυρο και αληθές. Σε κάθε άλλη περίπτωση θεωρείται εσφαλμένο.
•
Ο συλλογισμός που οδηγεί σε συμπέρασμα λογικώς ορθό, ονομάζεται απόδειξη.
Παραδείγματα συλλογισμών α) Έγκυροι – μη αληθείς:
- Αθηναίος πολίτης ήταν στην αρχαιότητα όποιος ανήκε στην Αθηναϊκή Συμμαχία - Οι Δήλιοι ανήκαν στην Αθηναϊκή Συμμαχία - Άρα, οι Δήλιοι ήταν Αθηναίοι πολίτες
β) Μη έγκυροι – αληθείς:
-
Όποτε παίζει πιάνο ο Οδυσσέας, είναι θλιμμένος
-
Σήμερα δεν έπαιξε καθόλου πιάνο
-
Άρα, δεν είναι θλιμμένος
- Τους δολοφόνους μας θα πρέπει να τους ευγνωμονούμε, γιατί μας οδηγούν γρηγορότερα στη μεταθανάτια ζωή γ) Άκυροι – αναληθείς:
- Ο Κώστας είχε ένα Peugeot και σκοτώθηκε σε τροχαίο - Η Μίρκα είχε κι αυτή ένα Peugeot και τράκαρε - Άρα, τα Peugeot είναι γρουσούζικα: όποιος τα έχει, κάτι 29
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ παθαίνει -
Το μπουζούκι είναι όργανο
-
Ο αστυνομικός είναι όργανο
- Άρα, ο αστυνομικός είναι μπουζούκι δ) Έγκυροι – αληθείς:
- Αν δε μπόρεσε τον καιρό της διαμόρφωσης των βαλκανικών εθνικών κρατών να σχηματιστεί ανεξάρτητη Μακεδονία, ήταν για δύο λόγους: α) γιατί δεν υπήρξε γηγενής αστική τάξη, που να προβάλλει την αίτημα για ίδρυση ενός ανεξάρτητου κράτους, διαμορφώνοντας παράλληλα την αντίστοιχη μακεδονική εθνική ιδεολογί
1η ομάδα παραδειγμάτων (έγκυροι – μη αληθείς): Πρόκειται για έναν παραγωγικό συλλογισμό, που οδηγεί σε ένα αποτέλεσμα έγκυρο (βασισμένο σε μία συνεκτική λογική ακολουθία), πλην όμως αναληθές. Το ψεύδος των προκείμενων οδηγεί στο ψεύδος και του συμπεράσματος. Ως επιχείρημα οφείλει να θεωρηθεί εσφαλμένο. 2η ομάδα παραδειγμάτων (άκυροι – αληθείς): α) Στο συγκεκριμένο παράδειγμα παραγωγικού συλλογισμού παρουσιάζεται μία λογική ανακολουθία: η πρώτη προκείμενη μας λέει ότι ο Οδυσσέας, όποτε παίζει πιάνο, είναι θλιμμένος. Αυτό όμως δε σημαίνει πως μόνο τότε είναι θλιμμένος. Η εξαγωγή ενός τέτοιου συμπεράσματος θα απαιτούσε έναν αρχικό κανόνα, που να είναι διατυπωμένος ως εξής: «Ο Οδυσσέας, όποτε είναι θλιμμένος, παίζει πιάνο» (που θα σήμαινε πως παίζει πιάνο μόνο όταν και επειδή είναι θλιμμένος - οπότε τώρα, που δεν παίζει, είναι χαρούμενος). Ο συγκεκριμένος συλλογισμός, δεδομένης της λογικής ανακολουθίας του, οδηγεί σε ένα αποτέλεσμα άκυρο, άρα και εσφαλμένο (για την αλήθεια του δε μπορούμε να αποφανθούμε, αφού θα χρειαζόταν εμπειρική διαπίστωση, που δεν την έχουμε). β) Η πρώτη προκείμενη αυτού του επαγωγικού συλλογισμού της μορφής «αίτιο-αποτέλεσμα» είναι η δευτερεύουσα αιτιολογική πρόταση. Αν και το περιεχόμενό της είναι αληθές (γιατί όντως ένας φονιάς σε στέλνει γρηγορότερα στη μεταθανάτια ζωή), ωστόσο δεν υπάρχει λογική ακολουθία μεταξύ αυτής και του συμπεράσματος. Το λογικό χάσμα εντοπίζεται στην παράβλεψη δύο παραμέτρων: της αυταξίας της ζωής και του βίαιου και αυθαίρετου χαρακτήρα της ανθρωποκτονίας, που καταχωρούν τη δολοφονία ως μία ηθικά και ποινικά κολάσιμη πράξη. Δεδομένης της λογικής ανακολουθίας, το συμπέρασμα είναι άκυρο – οπότε και εσφαλμένο. Για την αλήθεια του δε μπορούμε να πούμε κάτι, αφού αποτελεί μία παραίνεση και όχι ένα γεγονός, που να μπορεί ή να οφείλει να αντιστοιχεί με την πραγματικότητα. 30
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 3η ομάδα παραδειγμάτων (άκυροι – αναληθείς): α)
Το εν λόγω επιχείρημα αποτελεί ένα σόφισμα και ανήκει στην κατηγορία των παραλογικών συλλογισμών (πρβλ. παρακάτω). Αν και φαινομενικά προβάλλει ως έγκυρο, στην ουσία δεν είναι. Η πρώτη και η δεύτερη προκείμενη παρουσιάζουν μεταξύ τους λογική ανακολουθία: ενώ στην πρώτη ο όρος «όργανο» χρησιμοποιείται κυριολεκτικά, στη δεύτερη έχει μεταφορική χροιά. Μέσα από αυτή την εσκεμμένη διπλή χρήση του όρου, οδηγούμαστε λογικοφανώς σε ένα συμπέρασμα, που, όντας αναληθές, δεν προκύπτει παράλληλα και ως αναγκαίο. Οπότε, το επιχείρημα είναι εσφαλμένο.
β) Πρόκειται για ατελή επαγωγή: οι δύο προκείμενες αναφέρονται σε δύο περιστατικά συγκεκριμένα, ενώ στο τέλος διατυπώνεται ένας κανόνας. Αν και οι προκείμενες είναι αληθείς, ωστόσο η τελική διαπίστωση δεν είναι. Τα συγκεκριμένα αυτοκίνητα δεν είναι δυνατόν να θεωρηθούν «γρουσούζικα». Πρόκειται ασφαλώς για δισειδαιμονική πίστη και όχι για συμπέρασμα επιστημονικά τεκμηριωμένο. Ακόμα και αν τα Peugeot μπορούσαν να ενοχοποιηθούν για πρόκληση ατυχημάτων, αυτό θα οφειλόταν σε κάποια κατασκευαστική τους ατέλεια και θα μπορούσε να αποδειχθεί μόνο μέσα από εκτεταμένη στατιστική μελέτη. Οι μεμονωμένες περιπτώσεις που παρατίθενται εδώ ως τεκμήρια δεν είναι ικανές να στηρίξουν ένα τόσο γενικευτικό συμπέρασμα. Συνεπώς, όντας άκυρο και ψευδές, είναι και εσφαλμένο. 4η ομάδα παραδειγμάτων (έγκυροι – αληθείς):
•
ΠΡΟΣΟΧΗ!
1. Οι διαζευκτικοί συλλογισμοί, προκειμένου να είναι έγκυροι, η αρχική διάζευξη οφείλει να περιλαμβάνει όλες τις εκδοχές, και να τις αποτυπώνει κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η μία να αποκλείει την άλλη. Η αποσιώπηση εκδοχών ή η ασαφής διάζευξή τους κατευθύνει το νου σε συμπεράσματα, που κανονικά δεν είναι αναγκαστικά – οπότε, η λογική ακολουθία είναι αμφισβητούμενη και το τελικό συμπέρασμα άκυρο. Παραδείγματα άκυρων διαζευκτικών συλλογισμών: Α) - Ένα σπίτι μπορεί να είναι χτισμένο, είτε από μπετόν και τσιμεντόλιθους, είτε από μπετόν και τούβλα - Ξέρω ότι το σπίτι του Τάκη δεν είναι φτιαγμένο από μπετόν και τούβλα - Άρα, είναι χτισμένο από μπετόν και τσιμεντόλιθους Β) - Ένας άνθρωπος είναι είτε ηθικός είτε ανήθικος - Ο Μιχάλης, σε όλες του τις πράξεις και τα λόγια, φαίνεται εξαιρετικά ηθικό στοιχείο 31
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ - Άρα, η ανηθικότητα δεν τον αγγίζει Στο πρώτο παράδειγμα, η αρχική παράθεση εκδοχών δεν είναι πλήρης: ένα σπίτι μπορεί να είναι φτιαγμένο και από ξύλο ή - στην περίπτωση που ο ιδιοκτήτης του έχει πολλά λεφτά ή είναι παλιό, χωριάτικο - από πέτρα. Συνεπώς, το τελικό συμπέρασμα δεν είναι αναγκαστικό (είναι άκυρο). Στο δεύτερο παράδειγμα, το λογικό σφάλμα έγκειται στη μη νομιμότητα της εναρκτήριας διάζευξης: ένας άνθρωπος δεν είναι ποτέ, ούτε μονοδιάστατα ηθικός, ούτε απόλυτα ανήθικος. Αυτά είναι αυταπάτες των ηθικιστών. Αν ο Μιχάλης παρουσιάζει προς την κοινωνία ένα ηθικό προσωπείο, αυτό δε σημαίνει καθόλου πως είναι απαλλαγμένος από πάθη και «πόθους παρέκκλισης», που κανονικά θα αντιμετωπίζονταν ως «ανήθικοι». Ούτε σημαίνει πως δε μπορεί να έχει μια δεύτερη, «κρυφή ζωή». Οπότε, το συμπέρασμα δεν είναι αναγκαστικό (είναι άκυρο). 2. Η εγκυρότητα των υποθετικών συλλογισμών εξαρτάται από την εγκυρότητα της αρχικής υπόθεσης (που από μόνη της αποτελεί έναν ανεξάρτητο συλλογισμό). Αν στα πλαίσιά της υπάρχει λογική ανακολουθία μεταξύ υπόθεσης και απόδοσης3, τότε το συμπέρασμα είναι μη αναγκαστικό, οπότε άκυρο. Παράδειγμα:
- Αν εκλεγεί πρωθυπουργός της Ελλάδας ο Α., οι μισθοί θα ανέβουν - Ο Α. δεν εκλέχτηκε πρωθυπουργός και οι μισθοί, όπως ήταν αναμενόμενο, παρέμειναν στάσιμοι
Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, στην αρχική θέση (που διατυπώνεται με τη μορφή μιας υπόθεσης) παρουσιάζεται λογική ανακολουθία: η εκλογή ενός πρωθυπουργού δεν είναι η μοναδική, ούτε η σημαντικότερη προϋπόθεση για την άνοδο των μισθών. Πολύ πιο καίρια είναι η ύπαρξη διεθνών διεκδικητικών αγώνων από την πλευρά των εργαζομένων. Συνεπώς, το συμπέρασμα δεν είναι αναγκαστικό (είναι άκυρο). 3. Υπάρχουν περιπτώσεις συλλογισμών, οι οποίοι εκκινούν από μία αρχική θέση που εκλαμβάνεται ως δεδομένη, ενώ στην πραγματικότητα χρήζει απόδειξης. Πρόκειται για το φαινόμενο «λήψης τους ζητουμένου», που οδηγεί πάντοτε σε συμπεράσματα εσφαλμένα (λόγω της αναλήθειας της αρχικής παραδοχής, όχι απαραίτητα εξαιτίας της λογικής ανακολουθίας συνολικά του συλλογισμού, που είναι άλλο ζήτημα). Ένα παράδειγμα τέτοιου συλλογισμού είναι το δεύτερο της πρώτης ομάδας. Θα μπορούσαμε να παραθέσουμε κι άλλα: 3
Σε έναν υποθετικό συλλογισμό (π.χ. «Αν βρέξει, θα κάτσω σπίτι), η δευτερεύουσα υποθετική πρόταση ονομάζεται «υπόθεση» και η κύρια «απόδοση».
32
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ α) Το νομοσχέδιο που κατατέθηκε είναι φιλεργατικό. Τι άλλο θα μπορούσε να περιμένει κανείς από μια κυβέρνηση σοσιαλιστική; β) Οι γυναίκες πολιτικοί στηρίζουν τα γυναικεία δικαιώματα πάντοτε. Άρα, και η Α., όντας γυναίκα, θα τα στηρίξει. γ) - Όλοι οι φτωχοί άνθρωποι είναι ηθικοί. - Ο Χρήστος είναι φτωχός. - Άρα, θα είναι και ηθικός. Και στις τρεις περιπτώσεις συλλογισμών, το τελικό συμπέρασμα προεξοφλείται (παρ. α, β) ή θεμελιώνεται (παρ. γ) πάνω σε μία αρχική παραδοχή, που θεωρείται αντικειμενικά αληθής (παρ. β, γ) ή/και επαρκής (Παρ. α), ενώ στην πραγματικότητα μπορεί να είναι ανεπαρκής (παρ. α) ή/και αυθαίρετη (β, γ). Έχουμε, συνεπώς, το φαινόμενο «λήψης του ζητουμένου».
2. Επαρκής – ανεπαρκής τεκμηρίωση •
Όταν προσπαθούμε να διαπιστώσουμε την εγκυρότητα (δηλαδή τον αναγκαστικό χαρακτήρα) του συμπεράσματος ενός επαγωγικού συλλογισμού, παίρνουμε υπόψη μας έναν παράγοντα καθοριστικό: την επαρκή ή όχι θεμελίωσή (τεκμηρίωσή) του.
•
Στην περίπτωση που ο επαγωγικός συλλογισμός οδηγεί σε γενίκευση, ελέγχουμε αν τα στοιχεία ή το δείγμα των περιπτώσεων που λειτουργούν ως βάση για την εξαγωγή της είναι επαρκή. Αν ναι, τότε η γενίκευση είναι τέλεια, οπότε επιτρεπτή και έγκυρη. Αν όχι, είναι ατελής, οπότε βεβιασμένη, παρακινδυνευμένη και αυθαίρετη.
•
Όταν ο επαγωγικός συλλογισμός έχει τη μορφή «αιτίου – αποτελέσματος», κοιτάμε αν η σχέση αιτιότητας είναι λογική ή παράλογη και αν η προβαλλόμενη ως γενεσιουργός αιτία του αποτελέσματος είναι επαρκής, αναγκαία, επαρκής και αναγκαία ή μερική.
•
Το τι θα πει λογική σχέση αιτιότητας είναι αυτονόητο: όταν μεταξύ αιτίου και αποτελέσματος υπάρχει λογική συνάφεια (π.χ. Οι τριγμοί που ακούγονται το βράδυ σε ένα σπίτι οφείλονται στη συστολή των αντικειμένων, η οποία προκαλείται από την πτώση της θερμοκρασίας).
•
Η σχέση αιτιότητας είναι παράλογη, όταν συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: όταν ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα αποδίδεται σε παράγοντες άσχετους
•
Μία ιδιαίτερη μορφή παράλογης αιτιώδους σχέσης είναι και η χρονολογική: στην περίπτωσή της, ένα γεγονός, που απλά προηγείται χρονικά από ένα άλλο, προβάλλεται ως αιτία του (π.χ. Το περίμενα ότι κάτι κακό θα μου συνέβαινε σήμερα. Το βράδυ είδα στο όνειρό μου φίδια).
•
Στο βαθμό που η προβαλλόμενη ως γενεσιουργός αιτία ενός αποτελέσματος είναι λογική, ελέγχουμε αν είναι επαρκής, αν δηλαδή αρκεί από μόνη της για να το επιφέρει (π.χ. Κάθισα χτες στο ρεύμα και κρυολόγησα). Αν δεν είναι, τότε τη χαρακτηρίζουμε μερική (π.χ. Ο καρκίνος οφείλεται στο τσιγάρο). 33
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ ΠΡΟΣΟΧΗ: μία αιτία μπορεί να είναι επαρκής, χωρίς ωστόσο να είναι και απαραίτητη (στο προηγούμενο παράδειγμα, δεν ήταν απαραίτητο να κάτσει ο πομπός του συλλογισμού στο ρεύμα για να κρυολογήσει: μπορούσε να το πάθει και από άλλους λόγους, π.χ. αν έβγαινε λουσμένος έξω ή αν δεν είχε ντυθεί καλά) •
Στο βαθμό που μία αιτία είναι απαραίτητη για την πρόκληση ενός γεγονότος, χωρίς ωστόσο να είναι επαρκής, χαρακτηρίζεται αναγκαία (π.χ. για να βρέξει, πρέπει να υπάρχουν σύννεφα).
•
Όταν η προβαλλόμενη αιτία είναι απαραίτητη για να προκύψει ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα, όντας παράλληλα και ικανή να το προκαλέσει από μόνη της, χαρακτηρίζεται επαρκής και αναγκαία (π.χ. για να χιονίσει, πρέπει να υπάρχουν σύννεφα και η θερμοκρασία, τόσο της ατμόσφαιρας, όσο και του εδάφους, να έχει πέσει στους 0ο C).
3. Παραλογικοί συλλογισμοί •
Όλων των τύπων οι συλλογισμοί, που μας οδηγούν σε συμπεράσματα εσφαλμένα, χαρακτηρίζονται παραλογικοί.
•
Κατά τη ροή του σύντομου αυτού σημειώματος, τους γνωρίσαμε όλους. Εδώ, θα τους ανακεφαλαιώσουμε.
•
Γενικά, υπάρχουν δύο τύποι παραλογικών συλλογισμών: εκείνοι που μας οδηγούν στο εσφαλμένο τελικό συμπέρασμα «κατά λάθος» (χωρίς να υπάρχει συνειδητή πρόθεση από την πλευρά του πομπού) και εκείνοι που το κάνουν εσκεμμένα (όπου, στην περίπτωση αυτή, πρόκειται περί απάτης).
•
Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν: 1.
Οι ατελείς (άρα βεβιασμένες, παρακινδυνευμένες και αυθαίρετες) επαγωγές.
2.
Οι διαζευκτικοί ή οι υποθετικοί συλλογισμοί, που, όπως είδαμε, θεμελιώνονται πάνω σε μία
αρχική διάζευξη/υπόθεση λογικά άκυρη.
•
3.
Οι περιπτώσεις «λήψης του ζητουμένου».
4.
Οι παράλογες αιτιώδεις επαγωγές που μόλις επισημάναμε (βλ. σ. 12, σημ. 3).
5.
Όλοι οι παραγωγικοί συλλογισμοί, που είναι έγκυροι αλλά ψευδείς ή άκυροι αλλά αληθείς.
Στη δεύτερη κατηγορία συγκαταλέγονται: 1.
Τα σοφίσματα. Πρόκειται για αναλογικού τύπου συλλογισμούς, που βασίζουν την απάτη
τους, είτε στο μεταφορικό παραλληλισμό δύο πραγμάτων ανόμοιων, είτε στην εξομοίωσή τους στη βάση κάποιων ελάχιστων κοινών χαρακτηριστικών, που θα μπορούσαν να απαντηθούν και αλλού (π.χ. η κότα και το καναρίνι έχουν ράμφος, άρα η κότα είναι καναρίνι), είτε στη διπλή χρήση (κυριολεκτική και μεταφορική) ενός όρου (πρβλ. παράδειγμα με τον αστυνομικό και το μπουζούκι). 2.
Όλες οι περιπτώσεις συλλογισμών, όπου το τελικό συμπέρασμα εξάγεται μέσα από τη
συνειδητή απάλειψη καίριων παραμέτρων του ζητήματος (πρβλ. σ. 8, 2η ομάδα συλλογισμών, παράδειγμα 2). 34
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Β) Επίκληση στο συναίσθημα •
Πολλές φορές, όταν προσπαθούμε να εξωθήσουμε κάποιον σε μια συγκεκριμένη απόφαση ή ενέργεια, χρησιμοποιούμε ως συμπληρωματικό μέσο της επίκλησης στη λογική την επίκληση στο συναίσθημα. Πρόκειται για έναν τρόπο πειθούς, που έχει ως στόχο του τη συγκινησιακή φόρτιση του δέκτη, ώστε να συγκατανεύσει σε όσα του προτείνουμε.
•
Η επιτυχία της επίκλησης στο συναίσθημα προϋποθέτει ότι γνωρίζουμε: 1.
Τη φυσιογνωμία του δέκτη: την κοινωνική του θέση, το πολιτιστικό του επίπεδο, τις
ιδεολογικές του τοποθετήσεις.
•
2.
Τη συγκεκριμένη συναισθηματική κατάσταση του δέκτη τη στιγμή που του απευθυνόμαστε.
3.
Τα ρητορικά ή άλλα μέσα που είναι αναγκαία για τη συγκινησιακή του φόρτιση.
Ο συναισθηματικός εκβιασμός ενός δέκτη μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρόπους: μέσω ηχητικών ή οπτικών εικόνων (πρβλ. διαφήμιση και κινηματογραφικά έργα) ή ακόμα και μέσα από απλές, καθημερινές κουβέντες όπως: «Καν’ το για τη μαμά. Δεν τη σκέφτεσαι καθόλου;».
•
Ιδιαίτερα συνηθισμένες τεχνικές της επίκλησης στο συναίσθημα είναι η περιγραφή και η αφήγηση. Χρησιμοποιώντας εκφραστικά μέσα γλαφυρά, προσπαθούμε να υποβάλουμε στον ακροατή μας εκείνα τα συναισθήματα, που θα τον οδηγήσουν στο ποθητό (από εμάς) αποτέλεσμα.
•
Η επίκληση στο συναίσθημα βασίζεται συχνά στο χιούμορ και την ειρωνεία. Μέσω αυτών, ο πομπός διακωμωδεί ή σαρκάζει τις θέσεις του αντιπάλου, προσπαθώντας να κερδίσει τη συμπάθεια ή τη συγκατάνευση του δέκτη. Το χιούμορ και η ειρωνεία, σε περίπτωση κατάχρησής τους, μπορεί να έχουν αρνητικά αποτελέσματα για τον πομπό. Συγκεκριμένα: 1.
Ο πομπός μπορεί να γελοιοποιηθεί, δίνοντας την αίσθηση ανθρώπου επιπόλαιου, ελαφρού, μη
σοβαρού. 2.
Μπορεί επίσης να οδηγήσει τους άλλους στο συμπέρασμα ότι αδυνατεί να συντάξει
ολοκληρωμένα και πειστικά επιχειρήματα. •
Η επίκληση στο συναίσθημα, όταν επενδύει σε προϋπάρχουσες ανθρωπιστικές ή περί δικαίου παραδοχές, στοχεύοντας στην ευαισθητοποίηση των δεκτών π.χ. γύρω από ένα κοινωνικό πρόβλημα ή γύρω από τις ευθύνες τους απέναντι στους συνανθρώπους τους, μπορεί να έχει αποτελέσματα θετικά (πρβλ. τις διαφημίσεις της UNICEF με τα σκελετωμένα παιδιά της Αφρικής). Όταν όμως βασίζεται σε προκαταλήψεις με στόχο την ενοχοποίηση, απομόνωση ή και εξόντωση της διαφορετικότητας, ή όταν χρησιμοποιείται με στόχο την εκμετάλλευση των άλλων προς ίδιον όφελος (που προϋποθέτει απόκρυψη της αλήθειας ή/και διασπορά ψεύτικων φόβων, ελπίδων και προσδοκιών), ενδέχεται να οδηγήσει σε αποτελέσματα καταστροφικά (πρόκληση ρατσισμού, ξενοφοβίας, κοινωνικό αποκλεισμό, νομιμοποίηση πολέμων, οικονομική εκμετάλλευση, καταδίκη αθώων, εξαγορά ψήφων κλπ.). 35
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Γ) Επίκληση στο ήθος (του πομπού ή του αντιπάλου) •
Στις πολιτικές αντιπαραθέσεις, αρκετές φορές η αντιδικία μεταξύ εκπροσώπων αντίπαλων κομματικών παρατάξεων ξεφεύγει από τα όρια της καθαρά ιδεολογικής ή πολιτικής κριτικής και εκπίπτει στο επίπεδο των προσωπικών αιτιάσεων. Στις περιπτώσεις αυτές, οι κομματικοί εκπρόσωποι προσπαθούν να πείσουν τους πολίτες για τη σφαλερότητα ή το ψεύδος των θέσεων του αντιπάλου τους, επικαλούμενοι την αναξιοπιστία (ανεντιμότητα, ανηθικότητα) του ως ατόμου. Πρόκειται για έναν τρόπο πειθούς, που ονομάζεται επίκληση στο ήθος (του αντιπάλου).
•
Η επίκληση στο ήθος μπορεί να έχει ως πρόσωπο αναφοράς τον ίδιο τον πομπό: στην περίπτωση αυτή (που είναι εξίσου συνηθισμένη, ιδιαίτερα σε προεκλογικές περιόδους), ο πολιτικός εξαίρει τον εαυτό του, διακηρύττοντας πως υπηρετούσε πάντοτε και υπηρετεί ανιδιοτελώς ευρύτερα αποδεκτές αξίες, όπως την πατρίδα, την ειρήνη, την ανάπτυξη, την κοινωνική ευημερία, τη διαφάνεια, το δημόσιο συμφέρον ή ό,τι άλλο.
•
Επίκληση στο ήθος (του αντιπάλου) έχουμε και στις δίκες, όταν π.χ. οι δικηγόροι υπεράσπισης αγορεύουν υπέρ του «προτέρου εντίμου βίου» των πελατών τους ή όταν αμφισβητούν την αξιοπιστία των μαρτύρων, επικαλούμενοι στοιχεία της «αήθους» ιδιωτικής ζωής ή δημόσιας εικόνας τους.
•
Επίσης, την επίκληση στο ήθος (του πομπού ή του αντιπάλου) τη χρησιμοποιούμε όλοι μας στην καθημερινή μας πρακτική: α) όταν προσπαθούμε να πείσουμε τον άλλο για τη δεσμευτικότητα ή την εγκυρότητα των όσων του λέμε, προβάλλοντάς του την προσωπική μας αξιοπιστία (π.χ. όταν του λέμε «τώρα με ξέρεις εμένα, θα σου έλεγα ποτέ ψέματα;» ή «στο λόγο της τιμής μου») β) όποτε αξιολογούμε και κατηγοριοποιούμε τους ανθρώπους – πράγμα που κάνουμε συνέχεια - στη βάση του πολιτισμικού τους στίγματος (που περιλαμβάνει το μορφωτικό τους επίπεδο, τις αισθητικές τους προτιμήσεις και τον τρόπο ομιλίας και έκφρασής τους), των ιδεολογικών τους τοποθετήσεων, του τρόπου ζωής τους και της συμπόρευσής τους με τα ηθικά μας στερεότυπα.
•
Η αδυναμία μας πολλές φορές να πείσουμε από μόνοι μας για όσα λέμε, μας ωθεί στο να χρησιμοποιούμε ως βοηθητικό ή και κύριο τρόπο πειθούς την επίκληση στην αυθεντία. Σύμφωνα με την πρακτική αυτή, η έλλειψη συγκεκριμένων, δικών μας επιχειρημάτων ή προσωπικού μας κύρους αναπληρώνεται από τα αντίστοιχα ενός προσώπου αδιαμφισβήτητου.
•
Η επίκληση στην αυθεντία μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σε άλλες περιπτώσεις: είτε ως «διαβατήριο» για την είσοδο ή εδραίωσή μας σε κάποιο κοινωνικό κύκλο (παράδειγμα οι φράσεις: «με έστειλε ο τάδε», «είμαι φίλος του τάδε» κ.ά.), είτε ως αφορμή εκδίπλωσης σκέψεων (που συχνά κρύβει και μια διάθεση προβολής της πολυμάθειάς μας - π.χ. «Όπως είπε/ θα έλεγε ο τάδε…»), είτε ως σημείο αναφοράς των 36
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ οπαδών της αυθεντίας, που διαπληκτίζονται γύρω από τη σωστή ερμηνεία ή την πιστή τήρηση των λόγων της •
Η επίκληση στην αυθεντία μπορεί να έχει δύο μορφές: είτε απλή αναφορά στο όνομά της, είτε εκτενή αναπαραγωγή των λόγων της.
•
Μιλώντας γενικά, η επίκληση στην αυθεντία είναι ένας τρόπος πειθούς νόμιμος, αρκεί να μη χρησιμοποιείται ως μέσο απόκρυψης της αβουλίας, ατολμίας ή ανικανότητάς μας να σταθούμε μόνοι μας. Η επίκληση στην αυθεντία, όταν γίνεται βοηθητικά (π.χ. όταν επικαλούμαστε τις γνώμες ειδικών πάνω σε ζητήματα που δε γνωρίζουμε), είναι αναμενόμενη και θεμιτή. Όταν όμως γίνεται καταχρηστικά, με στόχο την αναζήτηση ασφάλειας πίσω από πρόσωπα και λόγια ξένα, μπορεί να μεταβληθεί σε φυλακή, καταστολέα του νου και της ψυχής (ας μην ξεχνάμε το Μεσαίωνα και τις μάχες που έδωσε ο Ορθός Λόγος του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού ενάντια στις «αιώνιες αλήθειες» των αυθεντιών…). Ακόμα, όταν χρησιμοποιείται ως τεχνική αυτοπροβολής και δημιουργίας προσωπικών άλλοθι (για να δικαιολογηθούν πράξεις και επιλογές τελείως διαφορετικές από εκείνες που επεδίωκαν οι εισηγητές κάποιων ιδεών), ενδέχεται να οδηγήσει στη δυσφήμιση των επικαλούμενων προσώπων και την παραχάραξη (καπηλεία) του έργου τους.
Α. ΠΕΙΘΩ ΣΤΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ 1. Στα παρακάτω διαφημιστικά κείμενα να διακρίνετε τα μέσα της διαφημιστικούς πειθούς: 1.
Νέο FORMOULA 2000. Το αυτοκίνητο που ταιριάζει στο δυναμισμό σας.
2.
Παράθυρα με διπλά τζάμια, απόλυτη στεγανότητα, ρυθμιζόμενο εξαερισμό, με περιστροφικό άνοιγμα έως 1600, σε συνδυασμό ξύλου και αλουμινίου.
3.
Στον αγώνα της ποιότητας οι διακόπτες PROFIL
αναδεικνύονται πρωταθλητές.
4.
Τα παιδιά μας χρειάζονται σιγουριά σε έναν κόσμο σκληρού ανταγωνισμού. Εξασφαλίστε τις σπουδές σας με τα προγράμματα των ασφαλειών FORUM.
2. Στα παρακάτω διαφημιστικά μηνύματα να διακρίνετε τη μορφή του διαφημιστικού μηνύματος:
37
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 1. Η σωστή επιλογή απορροφητήρα για να μη σας πάρουν μυρωδιά 2. Όταν τα ανταλλακτικά δεν είναι γνήσια είναι επικίνδυνα. Γι’ αυτό, όταν αγοράζετε ανταλλακτικό για το αυτοκίνητό σας, κύριο κριτήριο της επιλογής σας δεν πρέπει να είναι μια πρόσκαιρη δελεαστική τιμή αλλά η γνησιότητα και η αυθεντικότητα. Κάθε γνήσιο ανταλλακτικό ERMIS ελέγχεται εξονυχιστικά στα εργαστήρια της εταιρείας πριν τεθεί στη διάθεσή σας. Έτσι, εξασφαλίζεται η ποιότητα, η ασφάλεια, η σωστή λειτουργία και η διατήρηση της υψηλής αξίας μεταπώλησης κάθε αυτοκινήτου ERMIS. Προσοχή λοιπόν στις απομιμήσεις. 3. Είμαι συλλέκτης έργων τέχνης. Προσπαθώ να προστατεύω τα έργα μου από φθορές και αλλοιώσεις, γιατί αυτά τα πλάσματα είναι πολύ ευαίσθητα. Με τα κλιματιστικά KLIMA μπορώ να τους εξασφαλίζω τις ιδανικές συνθήκες που χρειάζονται. 4. Κοίταξε το ρολόι της. Ευτυχώς υπήρχε χρόνος για ένα καλό πρωινό, πριν ξεκινήσει η μέρα, που προβλεπόταν γεμάτη και έντονη- ως συνήθως. Λίγα λεπτά αργότερα το τραπέζι γέμισε με χρώματα και μυρωδιές. Ήταν μια συνήθεια που την απέκτησε από την εποχή που ήταν φοιτήτρια. Μόνο που τώρα μαζί με τα αυγά, τις φρυγανιές και τη μαρμελάδα υπήρχε και η τελευταία της ανακάλυψη: νέος χυμός καρότου! 5. Έπιπλα ΟΙΚΟΣ. Αρμονική συνύπαρξη τέχνης και τεχνικής. Το τελειότερο ΟΙΚΟΣύστημα. Ένα με το χώρο σας, ένα με τις απαιτήσεις σας.
Β. Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΛΟΓΟ Αφού διαβάσετε το ακόλουθο κείμενο, να απαντήσετε στις ερωτήσεις που δίνονται μετά απ’ αυτό.
Εγκέφαλος: το απόλυτο μηχάνημα Το τελειότερο όργανο που γνωρίζουμε σε ολόκληρο το Σύμπαν είναι τα 1.200 γραμμάρια της πολτώδους ουσίας η οποία βρίσκεται στριμωγμένη ανάμεσα στα οστά του κρανίου μας. Χρειάστηκαν κάπου 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια και συνάψεις περίπου 100 δισεκατομμυρίων νευρικών κυττάρων για να φθάσουμε σήμερα στο σημείο να αναρωτιόμαστε τι είναι συνείδηση, πώς σκεφτόμαστε, πώς λειτουργεί η μνήμη, πού και με ποιον τρόπο αποθηκεύονται οι τόσες εικόνες και οι ήχοι που πλημμυρίζουν τη ζωή μας; Τέλος, χρειάστηκαν όλα αυτά για να θέσουμε ίσως το πιο παράδοξο υπαρξιακό ερώτημα στον εαυτό μας: μπορούμε να ερμηνεύσουμε το μυαλό μας χρησιμοποιώντας το ίδιο το μυαλό μας; Είναι δυνατόν το υποκείμενα αυτής της διαδικασίας να αποτελεί ταυτόχρονα και το αντικείμενό της; Είναι, απαντάει ο Δημήτρης Νανόπουλος, που πιστεύει ότι στον επόμενο αιώνα θα κατανοήσουμε τις λειτουργίες του εγκεφάλου. Τα τελευταία πέντε χρόνια η δουλειά του γνωστού καθηγητή Θεωρητικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Τέξας και ακαδημαϊκού έχει επικεντρωθεί στη λειτουργία του εγκεφάλου και ειδικότερα στον μηχανισμό της μνήμης. «Αυτό που μας διαφοροποιεί από τα ζώα - λέει - είναι η μνήμη. Χωρίς τη μνήμη δε θα υπήρχε 38
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ πολιτισμός. Γενικά ξέρουμε πώς λειτουργεί ο μηχανισμός της. Εκείνο όμως που δεν ξέραμε ως τώρα είναι ποια φυσική διεργασία συντελείται μέσα στον εγκέφαλο. Με άλλα λόγια, ξέρουμε ότι για να έχουμε μνήμη είναι σαν να γυρίζουμε προς τα πίσω (rewind) κάποια ταινία, αλλά δεν ξέρουμε ακριβώς πώς αυτή η ταινία γυρίζει προς τα πίσω». Η βασική σκέψη στην οποία στηρίζει το θεωρητικό του μοντέλο ο κ. Νανόπουλος είναι η εξής: οτιδήποτε μπαίνει στο μυαλό μας με τη μομφή εξωτερικού σήματος κάπου εγγράφεται. Είναι το έγγραμμα των νευροβιολόγων. Για να εγγραφεί όμως κάποιο έγγραμμα, κάτι θα πρέπει να αλλάζει φυσικά και δομικά τον εγκέφαλό μας. Αυτές ακριβώς τις φυσικοχημικές αλλαγές του εγκεφάλου προσπαθούν να εντοπίσουν ο κ. Νανόπουλος και οι συνεργάτες του. Πρόκειται βασικά για μια φυσικοχημική αποκωδικοποίηση της λειτουργίας της μνήμης. Αυτές τις αλλαγές τις έχουν εντοπίσει στα βασικά συστατικά του κυτταροσκελετικού του εγκεφάλου. Αυτά τα συστατικά είναι κυλινδρικά μικροσωληνίδια που έχει αποδειχθεί ότι είναι δομές διάδοσης πληροφορίας. Μεταξύ τους συνδέονται με κόμβους, όπως τα σύρματα ενός πλέγματος, με τη διαφορά ότι αυτοί οι κόμβοι αλλάζουν συνεχώς θέση δημιουργώντας νέες δομές και άρα σκέψη. «Μπορούμε να παρομοιάσουμε τα μικροσωληνίδια με τις χορδές μιας κιθάρας. Κάθε φορά η νότα που ακούς εξαρτάται από. τη θέση στην οποία θα έχεις βάλει τα δάκτυλά σου. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τα μικροσωληνίδια. Η πληροφορία που θα μεταδοθεί είναι διαφορετική αν η θέση των κόμβων είναι στη μία ή στην άλλη θέση. Έτσι, κάθε διάταξη αυτών των κόμβων πάνω στο πλέγμα των μικροσωληνιδίων αντιστοιχεί σε συγκεκριμένη πληροφορία. Η διάταξη αυτή αποκτά δομή και παραμένει εκεί ως «μνήμη». Η συγκεκριμένη αυτή μνήμη ανακαλείται κάθε φορά που έρχεται από έξω παρόμοιο σήμα, όχι αναγκαστικά ίδιο. Για να ανακαλέσει μια μνήμη ο ανθρώπινος εγκέφαλος αρκείται σε λίγες πληροφορίες και αυτή είναι η διαφορά του από τους υπολογιστές. Λ.χ., αν σε δω από μακριά, ακόμη και αν δεν σε διακρίνω καλά, ο εγκέφαλός μου χρειάζεται λίγες πληροφορίες για να σε αναγνωρίσει. Ένας υπολογιστής χρειάζεται να «δει» και την τελευταία παραμικρή λεπτομέρεια για να σε αναγνωρίσει. (Άρθρο, συντομευμένο και ελαφρά διασκευασμένο, του Ν. Γιώτη με τίτλο «Εγκέφαλος το απόλυτο μηχάνημα», στην εφημερίδα Το Βήμα, 23.5.99)
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ α) Ο λόγος στο ανωτέρω κείμενο είναι κυρίως περιγραφικός, ερμηνευτικός η αποδεικτικός;
Να
δικαιολογήσετε την απάντησή σας. β) Γιατί, κατά τη γνώμη σας, ο λόγος είναι κυρίως περιγραφικός, ερμηνευτικός ή αποδεικτικός; Στην απάντησή σας να συνυπολογίσετε το είδος και τον σκοπό του κειμένου, το θέμα του, τον τίτλο του, καθώς και το είδος της ερευνητικής δραστηριότητας του επιστήμονα. 39
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ γ) Να σημειώσετε τις ειδικές λέξεις (ειδικό λεξιλόγιο) που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. δ) Ποιο είναι το βασικό ερώτημα που απασχολεί τον επιστήμονα στο ανωτέρω κείμενο;
ΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ Ορισμός • •
• •
•
Το δοκίμιο (γαλλικά essai και αγγλικά essay: προσπάθεια, δοκιμή) είναι ένα είδος πεζού κειμένου, μέσης συνήθως έκτασης, στα πλαίσια του οποίου εκτίθενται σκέψεις, συναισθήματα και παρατηρήσεις του συγγραφέα του (δοκιμιογράφου) γύρω από ένα θέμα ή τη ζωή. Λόγω του ευσύνοπτου χαρακτήρα και του «ερασιτεχνισμού» του, το δοκίμιο δε μπορεί να ταυτιστεί, ούτε με ένα εκτενές λογοτεχνικό έργο, ούτε και με μία ολοκληρωμένη και εξαντλητική επιστημονική ή φιλοσοφική πραγματεία. Παρόλα αυτά, ως είδος υβριδικό, δανείζεται στοιχεία και από τις τρεις μορφές λόγου. Στόχος του δοκιμίου είναι να πληροφορήσει, να διδάξει, να ασκήσει κριτική, να τέρψει. Μερικά από τα πλεονεκτήματά του είναι η οικειότητα στο ύφος (πρωτοπρόσωπη γραφή), η σύντομη έκταση και ο εκλαϊκευτικός χαρακτήρας του, που το κάνουν προσιτό και ευχάριστο σε ένα κοινό ευρύτερο, δίνοντας παράλληλα στο συγγραφέα του τη δυνατότητα να εκφράσει προσωπικά του συναισθήματα και προβληματισμούς, χωρίς τη χρονοτριβή, την ιδιαίτερη πειθαρχία και τη βαθιά γνώση που προϋποθέτει μία συστηματική πραγματεία. Στα μειονεκτήματά του, ωστόσο, συγκαταλέγονται ο ερασιτεχνισμός και ο υποκειμενισμός, που ενδέχεται πολλές φορές να οδηγήσουν σε αναλύσεις και συμπεράσματα ευκαιριακά και αβάσιμα.
40
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Περιεχόμενο
Διερεύνηση μέσα από την προσωπική- υποκειμενική σκοπιά του συγγραφέα επιστημονικών, φιλοσοφικών, ηθικών, κοινωνικών, πολιτικών κ.α. θεμάτων Μεγάλο εύρος θεματολογίας
Συγγραφέας
Άνθρωπος των γραμμάτων, επιστήμονας ή λογοτέχνης, με ευρεία καλλιέργεια, βαθιά και πλούσια πείρα ζωής, ουσιαστικό προβληματισμό, διεισδυτικό πνεύμα και ικανότητα εποπτείας, καλαισθησία
Τρόποι
Επίκληση στη λογική Επίκληση στο συναίσθημα Επίκληση στην αυθεντία
πειθούς Γλώσσα Ύφος
Δομή
Σκοπός
Λεξιλογικός πλούτος, λόγια στοιχεία, λέξεις δηλωτικές αφηρημένων εννοιών, υποτακτική σύνδεση Διάσπαρτα στοιχεία του καθημερινού προφορικού λόγου Άλλοτε: επίσημο, σοβαρό, αυστηρό, επιστημονικό Άλλοτε: οικείο, άμεσο, ελεύθερο, λογοτεχνικό, συναισθηματικά φορτισμένο Πάντοτε: προσωπικό Άλλοτε: αυστηρή λογική οργάνωση Άλλοτε: χαλαρή δομή: ελεύθερη περιήγηση στο χώρο των ιδεών, συνειρμικές συνδέσεις Πάντοτε: ύπαρξη σταθερού θεματικού κέντρου«περιστροφή» όλων των επιμέρους ιδεών γύρω απ’ αυτό
Εκλαϊκευση, ανάλυση, ερμηνεία ενός θέματος Ενημέρωση, πληροφόρηση, τέρψη του αναγνώστη
Τα είδη του δοκιμίου και τα χαρακτηριστικά τους I. Γενικά 41
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Αποδεικτικό
Στοχαστικό
Γράφεται από επιστήμονες, φιλοσόφους ή επαγγελματίες δοκιμιογράφους-κριτικούς
Γράφεται από ανθρώπους των τεχνών (λογοτέχνες, ποιητές κ.ά.)
Εντείνει περισσότερο στη λογική απόδειξη, χρησιμοποιώντας λογικά επιχειρήματα και τεκμήρια
Εντείνει περισσότερο στο συναίσθημα, χρησιμοποιώντας περιγραφές και αφηγήσεις. Ο συγγραφέας προσπαθεί κυρίως να μας μεταφέρει συναισθήματα και εντυπώσεις, όχι να μας αποδείξει κάτι λογικά.
Έχει ορθολογική δομή (πρόλογος, κυρίως ανάλυση, επίλογος) και το κάθε βήμα διαδέχεται το άλλο με λογική αναγκαιότητα (αποδεικτική πορεία)
Παρουσιάζει χαλαρότερη (έως άναρχη) δομή, προσεγγίζοντας περισσότερο τη λογοτεχνία. Η ανάπτυξη των θεμάτων γίνεται συνειρμικά.
Πολύ συχνά δανείζεται εξειδικευμένους Δεν είναι απαραίτητο (μάλλον σπάνιο) όρους από τη φιλοσοφία ή τις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες Κυριαρχεί η αναφορική λειτουργία της γλώσσας (κυριολεκτικός λόγος)
Κυριαρχεί η ποιητική λειτουργία της γλώσσας (μεταφορές, παρομοιώσεις, εικονοπλασίες, κοσμητικά επίθετα κλπ.)
ΙΙ. Ειδικότερα α. Η δομή του δοκιμίου •
Συγκεκριμένα, ένα αποδεικτικό δοκίμιο οργανώνεται ως εξής: 1. Πρόλογος: τοποθέτηση του ζητήματος με έναν τρόπο που να τραβάει την προσοχή του αναγνώστη 2. Μεταβατική παράγραφος (προαιρετικά): διατύπωση της βασικής θέσης του συγγραφέα (μπορεί να ενσωματωθεί και στον πρόλογο) 3. Κύριο μέρος: ανάλυση του θέματος, παράθεση τεκμηρίων και επιχειρημάτων που υποστηρίζουν την αρχική θέση, διατύπωση προτάσεων 4. Επίλογος: επαναδιατύπωση της αρχικής τοποθέτησης ή συμπυκνωμένη απόδοση (σύνοψη) των όσων έχουν αποδειχθεί.
•
Ένα στοχαστικό δοκίμιο, αντίθετα, παρουσιάζει την εξής εικόνα: 1. Πρόλογος: αναφορά του συγγραφέα σε κάποια εμπειρία του, σε ένα βίωμά του (συνηθέστερα) 2. Κυρίως θέμα (ανάλυση): συνειρμικές μεταπηδήσεις από θέμα σε θέμα και από εικόνα σε εικόνα˙ η οργάνωση του κειμένου δεν ακολουθεί κανόνες λογικής απόδειξης (παρουσιάζει μειωμένη συνεκτικότητα), καθώς το βάρος πέφτει στις περιγραφές, τις αφηγήσεις, τις μεταφορές και τις παρομοιώσεις, που συνθέτουν ποιητικές εικόνες 3. Επίλογος (προαιρετικά): κλείσιμο με κάποια ποιητική εικόνα, μία σκέψη, μία συναισθηματική καταγραφή ή ό,τι ανάλογο.
β. Γλώσσα του δοκιμίου •
Η γλώσσα του αποδεικτικού δοκιμίου παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες με την αντίστοιχη ενός κειμένου επιστημονικού ή φιλοσοφικού. Όπως και κείνη, χαρακτηρίζεται από:
42
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 1. εκτεταμένη χρήση συνδετικών (μεταβατικών) μορίων, εκφράσεων και προτάσεων, που οφείλεται στην ορθολογική οργάνωση του λόγου (λογική ακολουθία απόδειξης). Παραδείγματα: «κατόπιν τούτου…», «ωστόσο…», «αν συμβαίνει όμως αυτό, δε θα πρέπει να ξεχνάμε…» κλπ. 2. πληθώρα επιρρημάτων, ιδιαίτερα συνηθισμένων στον επιστημονικό-φιλοσοφικό λόγο, που φανερώνουν, είτε μία στάση του συγγραφέα απέναντι στο ζήτημα (βεβαίως, πιθανώς, ίσως, ενδεχομένως κλπ.), είτε την οπτική γωνία, από την οποία το εξετάζει (κοινωνικά, πολιτικά, ηθικά κλπ.)4 3. αφηρημένο λεξιλόγιο και υιοθέτηση εξειδικευμένων επιστημονικών όρων 4. μακροπερίοδο λόγο και υποτακτική σύνταξη (η παρατακτική σύνταξη συνηθίζεται κυρίως στη λογοτεχνία) Ωστόσο, σε αντίθεση με ένα επιστημονικό ή φιλοσοφικό κείμενο, το ύφος ενός δοκιμίου είναι πιο οικείο, πιο προσωπικό, πλησιάζοντας περισσότερο στον προφορικό λόγο (για παράδειγμα, το α΄ ενικό, που συναντάμε στο δοκίμιο συχνά, στον επιστημονικό ή φιλοσοφικό λόγο, χάριν της αντικειμενικότητας και του απρόσωπου χαρακτήρα των θέσεων, αποκλείεται). •
Σε ένα στοχαστικό δοκίμιο το ύφος ρέπει περισσότερο στη λογοτεχνία: η γλώσσα είναι κατά κανόνα ποιητική (γεμάτη μεταφορές, παρομοιώσεις και εικονοπλασίες), χωρίς εξειδικευμένους επιστημονικούς όρους, ενώ ο λόγος – τουλάχιστον σε κάποιες περιπτώσεις – είναι μικροπερίοδος και παρατακτικός.
Η πειθώ στο δοκίμιο •
•
Το εγγενές διδακτικό ύφος των περισσότερων δοκιμίων δεν εξωθείται ποτέ στα όρια της ανοιχτής κατήχησης (όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, με τα θρησκευτικά κείμενα). Ο δοκιμιογράφος δε μας δίνει ποτέ εντολές, δε μας επισείει το φόβητρο του ατομικού κολασμού, δε μας καλεί ευθέως (ρητά) να κάνουμε κάτι, ούτε μας εγκαλεί αν δεν το κάνουμε. Δεν κάνει ανοιχτή προπαγάνδα, ούτε διακρίνεται από φανατισμό ή αρτηριοσκληρωτισμό. Η όποια ηθικοπλαστική, ιδεολογικοποιητική και εν γένει κανονιστική διάσταση του δοκιμίου εκδιπλώνεται έμμεσα, ήπια, παραινετικά: ο δοκιμιογράφος, κοινωνώντας μας στο λόγο της λογιοσύνης και του ανθρωπισμού, στον κόσμο της επιστήμης και της τέχνης, στις ιδεολογικές και ηθικές του συμβάσεις, μας παιδεύει, καλλιεργώντας την ευαισθησία μας, πλουτίζοντας τις γνώσεις μας, οξύνοντας την κρίση μας, βαθαίνοντας τον προβληματισμό μας5. Στο δοκίμιο, οι όποιες αξιολογικές κρίσεις και απόψεις δεν κατατίθενται με τη μορφή Νόμων, δογματικών Αρχών που οφείλουν να ακολουθηθούν, αλλά ως προβληματισμοί και προτάσεις, που βρίσκονται πάντα υπό αίρεση. Στόχος του δοκιμιογράφου είναι να μας εμφυσήσει το κριτήριο για να βλέπουμε και να κρίνουμε τα πράγματα και όχι να μας αποσπάσει «ομολογία πίστεως». Ως μέσα πειθούς, στο δοκίμιο υιοθετούνται (κατά περίπτωση) η επίκληση στη λογική, στο συναίσθημα και την αυθεντία.
Δοκίμιο και άλλα γραμματειακά είδη 1. Δοκίμιο και ημερολόγιο Χαρακτηριστικά των ημερολογιακών σημειώσεων: -
είδος μονολόγου με εξομολογητική διάθεση ή απλή καταγραφή με στόχο τη διαφύλαξη της μνήμης θεματική επέκταση και σε ευρύτερα κοινωνικά γεγονότα, που καταγράφονται και σχολιάζονται υπαινικτικά από το συγγραφέα
4
Τα τελευταία αυτά επιρρήματα μπορούν να αντικατασταθούν και από δευτερεύουσες προτάσεις (π.χ. «αν εξετάσουμε το θέμα από την κοινωνική του διάσταση…» ή «σε ό,τι αφορά την αισθητική πλευρά του ζητήματος…»). Βεβαίως, ανάλογα με το συγγραφέα ή το είδος του δοκιμίου, υπάρχουν και διαβαθμίσεις. Ο Παπανούτσος, για παράδειγμα, έχει ένα πατρικό-ηθικοδιδασκαλίστικο ύφος, που δε συναντάμε σε άλλους συγγραφείς. Μιλώντας γενικά, τα αποδεικτικά δοκίμια έχουν έναν πιο έντονο (σαφή) διδακτισμό από τα αντίστοιχα στοχαστικά, των οποίων ο παιδευτικός ρόλος είναι βαθύτερος και ευρύτερος.
5
43
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ - αναγραφή ημερομηνίας στην αρχή - αποσπασματικός χαρακτήρας (καταγραφή σκόρπιων εντυπώσεων και συναισθημάτων) - ευσύνοπτο μέγεθος - κυριαρχία της επίκλησης στο συναίσθημα Παραδείγματα: α) Από το Πρώτο ταξείδι στην Ελλάδα του Κων/νου Καβάφη: 27 Ιουνίου, 9.30 π.μ. Χθες το απόγευμα επισκέφθηκα τα ερείπια της Αγοράς, τους Αέρηδες και τη Στοά του Αττάλου. Τη Στοά του Αδριανού δεν πήγα να τη δω, γιατί βρήκα πολύ βρόμικη την οδό Αδριανού, ήμουν και κουρασμένος. Επισκέφθηκα την αρχαία εκκλησία που λέγεται Μέγα Μοναστήριον και την αγορά της οδού Αθηνάς. Ήμουν στην Πλατεία Συντάγματος από τις 6.15 έως τις 7.15 π.μ.. Το απόγευμα, από τις 8 ως τις 10.45 στο Ζάππειον. β) Από τα Τετράδια Ημερολογίου: 1939-1954 του Γ. Θεοτοκά: Αθήνα, 5 Νοεμβρίου 1941
Νύχτες γεμάτες πτώματα. Μετά τον προχθεσινό συναγερμό, κατά τις έντεκα το βράδυ, ο Ε., γυρνώντας σπίτι του, στην οδό Ηπείρου, σκόνταψε απάνω σ’ ένα πτώμα. Ένας άνθρωπος, λέει, με ρεπούμπλικα, μέσα σε μια λίμνη αίματος, στο σεληνόφως […]. Μόλις σημάνει συναγερμός ή μόλις περάσουν τα μεσάνυχτα, κάποτε και νωρίτερα, οι καραμπινιέροι αρχίζουν και πυροβολούν όπου δούνε μια σκιά να διαβαίνει. Πυροβολούν και τις χαραμάδες του φωτός και τις ταράτσες. Το δοκίμιο κανονικά δεν παρουσιάζει συγγένεια με το ημερολόγιο: είναι πολύ πιο εξαντλητικό, πολύ πιο συστηματοποιημένο, δε δεσμεύεται χρονικά (δε φέρει ημερομηνία συγγραφής) και αναφέρεται σε θέματα ευρύτερου ενδιαφέροντος, όχι σε προσωπικές εμπειρίες του δοκιμιογράφου. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις μπορούμε να πούμε πως ένα στοχαστικό δοκίμιο δανείζεται στοιχεία του ημερολογίου. Στις περιπτώσεις αυτές προσέχουμε: -
την οικειότητα στο ύφος την εξομολογητική διάθεση τη θεματική-νοηματική διασπορά (συνειρμικός λόγος) την καταγραφή προσωπικών εμπειριών, σκέψεων και συναισθημάτων
2. Δοκίμιο και επιστολή Η επιστολή είναι ένα ανεπίσημο γραμματειακό είδος, το περιεχόμενο και το ύφος του οποίου καθορίζονται κάθε φορά από την περίσταση (τη σχέση του αποστολέα με το δέκτη και το θέμα, στο οποίο ο πρώτος θέλει να αναφερθεί): μπορεί να έχει χαρακτήρα επίσημο-τυπικό ή οικείο και εξομολογητικό˙ μπορεί να αναφέρεται σε ζητήματα που άπτονται της επικαιρότητας ή μπορεί να εξαντλείται σε προσωπικές εκμυστηρεύσεις˙ μπορεί να είναι εξαντλητική και μακρύγορη, μπορεί και να ’ναι συνοπτική και κωδική. Σε κάθε περίπτωση τρία είναι τα στοιχεία που τη χαρακτηρίζουν: -
η αναγραφή ημερομηνίας στην αρχή η προσφώνηση (=προσαγόρευση) στην αρχή (π.χ. Αξιότιμοι κύριοι, Αγαπητέ φίλε) και η αποφώνηση στο τέλος (π.χ. Με εκτίμηση, Με αγάπη, Ειλικρινά δικός σας) ο αυτοσχεδιασμός και η δυνατότητα ελεύθερης μεταπήδησης από το ένα θέμα στο άλλο
44
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Αν και το δοκίμιο διαφέρει από την επιστολή, ωστόσο σε ορισμένες περιπτώσεις – όπως συμβαίνει και με το ημερολόγιο – τα στοχαστικά – και πάλι – δοκίμια μπορούμε να πούμε ότι μοιάζουν με επιστολές σε φίλους. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο δοκιμιογράφος: -
χρησιμοποιεί α΄ ενικό πρόσωπο περιπλανάται ελεύθερα από το ένα θέμα στο άλλο (συνειρμικός αυτοσχεδιασμός) ορισμένες φορές προχωράει σε προσωπικές ιδεολογικές καταθέσεις και εξομολογήσεις Μέσα από μια τέτοια μορφή δοκιμίου αναδύεται η προσωπικότητα του δοκιμιογράφου.
3. Δοκίμιο και ομιλία – συνομιλία Η ομιλία, ως προφορικός λόγος που απευθύνεται προς κάποιο δέκτη, διέπεται από κάποιες αρχές: -
προσφωνήσεις και αποφωνήσεις (στο βαθμό που είναι επίσημη) μικροπερίοδο λόγο χρήση β΄ ενικού προσώπου ελευθερία στην έκφραση, που μπορεί πλέον – κάτω από ορισμένες περιστάσεις - να απεκδύεται το επίσημο ένδυμά της συναισθηματισμό
Το δοκίμιο, στο βαθμό που συνδυάζει την εγγενή οικειότητά του με έναν τόνο εξομολογητικό και υποκειμενικό, απαλλαγμένο από οποιαδήποτε διάθεση καθοδήγησης (μέσω της χρήσης λέξεων όπως νομίζω, έχω την αίσθηση, πιστεύω κλπ.), μπορεί να δώσει στον αναγνώστη την αίσθηση της ζωντανής συνομιλίας μαζί του. Ο δοκιμιογράφος Π. Χάρης γράφει σε κάποιο δοκίμιό του (Υπάρχουν θεοί): «Κλείνω στις σελίδες αυτές μια συζήτηση που, χρόνια τώρα, κάνω με τον εαυτό μου, και καλώ τον αναγνώστη να προσθέσει τις δικές του απορίες, τις δικές του αναζητήσεις και τα δικά του συμπεράσματα… Αυτή άλλωστε η συνομιλία και αυτή η συνεργασία θαρρώ πως είναι το κέντρο του κριτικού και μαζί λογοτεχνικού λόγου, που συνηθίσαμε να τον ονομάζουμε δοκίμιο». 4. Δοκίμιο και άρθρο • •
•
•
Το άρθρο είναι ένα δημοσίευμα σε εφημερίδα ή περιοδικό, που αναφέρεται σε ένα ειδικό ζήτημα της επικαιρότητας, ευρύτερου ενδιαφέροντος. Κάθε εφημερίδα, με το κύριο άρθρο της, που δημοσιεύει στην πρώτη της σελίδα, εκφράζει την άποψή της (τη «γραμμή» της) γύρω από το σημαντικότερο γεγονός της ημέρας. Συγγραφέας του κύριου άρθρου (που μπορεί να είναι ενυπόγραφο ή ανυπόγραφο) είναι πάντοτε είτε ο εκδότης είτε ο διευθυντής είτε ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας είτε ακόμα και κάποιος ειδικός αρθρογράφος, που βρίσκεται ιεραρχικά αμέσως μετά τον αρχισυντάκτη. Εκτός από το κύριο άρθρο, σε κάθε εφημερίδα υπάρχουν και πολλά άλλα, καταχωρημένα κατά ενότητες (πολιτικά, κοινωνικά, πολιτιστικά, αθλητικά, οικονομικά κλπ.). Κάθε ενότητα καταλαμβάνει στην εφημερίδα και αντίστοιχες σελίδες, που φέρουν στην κορυφή τους τον ανάλογο υπέρτιτλο. Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια (από τότε που ξεκίνησε το μαζικό ενδιαφέρον για το χρηματιστήριο), σχεδόν κάθε εφημερίδα εκδίδει τα οικονομικά της άρθρα σε ειδικό, πορτοκαλί ένθετο. Σε κυριακάτικες (ενίοτε και καθημερινές) εκδόσεις, ανάλογα ένθετα υπάρχουν και για τα πολιτιστικά. Εκτός από τους επαγγελματίες δημοσιογράφους, σε κάθε εφημερίδα αρθρογραφούν, είτε μόνιμα είτε περιστασιακά, και εξωτερικοί συνεργάτες (επιστήμονες, καλλιτέχνες, πολιτικοί κ.ά.). Τα άρθρα τους, είτε δημοσιεύονται στις σελίδες διαλόγου (που φέρουν και τον αντίστοιχο τίτλο: «Διάλογος», «Γνώμες», «ιδέες» κλπ.), είτε εντάσσονται σε θεματικές ενότητες και ένθετα (πρβλ. τη στήλη «Υγεία» και τα ένθετα «Ιστορικά» και «Ιατρικά» της «Ε»). 45
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ • Σε εξειδικευμένα επιστημονικά περιοδικά, η αρθρογραφία παίρνει διαφορετικό περιεχόμενο: στόχος της δεν είναι πλέον η κάλυψη της γενικής επικαιρότητας, αλλά η ανακοίνωση επιστημονικών ανακαλύψεων και επιτευγμάτων. Οι συγγραφείς των επιστημονικών άρθρων (που ονομάζονται και ανακοινώσεις ή δημοσιεύσεις) είναι πανεπιστημιακοί επιστήμονες-ερευνητές. Το κοινό απεύθυνσής τους είναι εξ αντικειμένου περιορισμένο (ουσιαστικά οι συνάδελφοί τους). Το άρθρο, όπως έχει γίνει ήδη κατανοητό, δεν παρουσιάζει καμία συγγένεια με το δοκίμιο. Ουσιαστικά, πρόκειται για εντελώς διαφορετικό γραμματειακό είδος. Οι διαφορές του με το δοκίμιο μπορούν να συνοψιστούν στα εξής:
•
•
• • •
Άρθρο Επικαιρικός χαρακτήρας
•
Κινείται αποκλειστικά στο χώρο της • ερμηνευτικής δημοσιογραφίας (πρβλ. άρθρα εφημερίδων) ή της επιστήμης (πρβλ. επιστημονικά άρθρα), μην έχοντας με τη λογοτεχνία καμία σχέση. Ύφος αντικειμενικό • Έκταση συντομότερη (συνήθως) •
Δοκίμιο Μη επικαιρικός χαρακτήρας (ακόμα κι αν αφορμάται από ένα γεγονός της επικαιρότητας, ωστόσο προχωράει σε ενατενίσεις βαθύτερες, ευρύτερες και διαχρονικές) Γραμματειακό «υβρίδιο», που συνενώνει στοιχεία του λόγου, του ρόλου και των ενδιαφερόντων της επιστήμης, της φιλοσοφίας και της λογοτεχνίας Ύφος πιο προσωπικό Έκταση μεγαλύτερη (συνήθως)
Παρόλα αυτά, όπως υποστηρίζει ο Θ. Νάκας, ένα κείμενο που δημοσιεύεται ως άρθρο «μπορεί κάποτε – χάρη στον εννοιολογικό του εξοπλισμό, την υφολογική του επεξεργασία και, κυρίως, τον πλούτο των αναφορών του, που ξεπερνούν ένα απλό επικαιρικό γεγονός – να θεωρηθεί δοκίμιο».
5. Δοκίμιο και επιφυλλίδα •
• • •
6
Η επιφυλλίδα είναι ένα είδος «δοκιμιακού άρθρου»6. Δεν αναλώνεται σε ζητήματα της επικαιρότητας. Ακόμα κι αν αφορμάται από αυτά, προχωράει σε σκέψεις και παρατηρήσεις ευρύτερες και διαχρονικές. Για το λόγο αυτό, δε θεωρείται απλά ένα άρθρο πολιτικής ανάλυσης, εντασσόμενο στην ερμηνευτική δημοσιογραφία, αλλά αποτελεί κάτι ευρύτερο, ένα δοκίμιο. Ως τη δεκαετία του ’60, ο όρος «επιφυλλίδα» είχε και μια δεύτερη σημασία: χαρακτήριζε το λαϊκό ανάγνωσμα, συνήθως μυθιστόρημα, που δημοσιευόταν στις εφημερίδες τμηματικά (σε συνέχειες). Η επιφυλλίδα γράφεται από πρόσωπο ειδικό, τον επιφυλλιδογράφο. Δημοσιεύεται στις εφημερίδες, σε ειδική θέση, διαχωριζόμενη από την υπόλοιπη ύλη με ολοσέλιδη ή μικρή οριζόντια γραμμή. Παλιότερα, τοποθετούνταν στο κάτω μέρος της σελίδας, όμως σήμερα, σε εφημερίδες με πιο μοντέρνο «στήσιμο», μπορεί να βρίσκεται οπουδήποτε.
Το Μείζον Ελληνικό Λεξικό των Τεγόπουλου-Φυτράκη τη χαρακτηρίζει «δημοσίευμα ειδικού, μη ειδησεογραφικού, περιεχομένου». Το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη του Α.Π.Θ. την καταχωρεί ως «κείμενο δοκιμιακού χαρακτήρα». Το Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ελευθερουδάκη την ορίζει ως «άρθρον δημοσιευόμενον εις το κάτω άκρον των εφημερίδων και χωριζόμενον από της λοιπής ύλης δι’ οριζοντίας γραμμής».
46
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
6. Δοκίμιο και πραγματεία ΔΟΚΙΜΙΟ Περιεχόμενο
ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ
- Προσωπική- υποκειμενική, - Συστηματική, μεθοδική λογική αλλά και διαισθητική, διερεύνηση, αντικειμενικήεμπειριοκρατική προσέγγιση απρόσωπη ανάπτυξη ενός ενός επιστημονικού ή άλλου ειδικού θέματος -
θέματος
Παρουσίαση
μιας
ή - Παρουσίαση όλων των
ορισμένων πτυχών, κατάθεση πτυχών, στοχασμών,
διείσδυση
λεπτομέρειες,
προβληματισμών, διατύπωση του θέσεων
επιστημονικού
χωρίς
σε
εξάντληση
θέματος,
εξαγωγή
οριστικό- τεκμηριωμένων, οριστικών
Συγγραφέας
δεσμευτικό χαρακτήρα συμπερασμάτων Άνθρωπος των γραμμάτων, Επιστήμονας,
Τρόποι πειθούς
στοχαστής μελετητής Επίκληση στη λογική, στο Επίκληση στη λογική και
Γλώσσα
συναίσθημα, στην αυθεντία - Αισθητικά επεξεργασμένη
ειδικός
στην αυθεντία Δηλωτική,
λιτή,
- Λογοτεχνική σε μικρότερο ακαλλώπιστη ή μεγαλύτερο βαθμό
- Επιστημονική ορολογία, ειδικό λεξιλόγιο
Ύφος
- Ακριβολογία προσωπικό, Σοβαρό,
Υποκειμενικό, οικείο,
άμεσο, απρόσωπο,
επίσημο, ψυχρό,
συναισθηματικά φορτισμένο αντικειμενικό, ουδέτερο σε μικρότερο ή μεγαλύτερο Κοινό- δέκτης
Σκοπός
βαθμό Ευρύ κοινό
μορφωμένων, Περιορισμένο, ειδικό κοινό
καλλιεργημένων,
επιστημόνων,
προβληματισμένων
επαγγελματιών
μελετητών,
ανθρώπων Ανάπτυξη προβληματισμού, Μετάδοση
συγκεκριμένων
ευαισθησίας,
μόρφωση
καλλιέργεια, γνώσεων,
τέρψη του δέκτη
του
δέκτη
47
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Ιστορία του δοκιμίου I. Γενικό χρονολόγιο Αρχαία δοκιμιακά κείμενα:
Πατέρας σύγχρονου δοκιμίου: Πρώτο αγγλικό δοκίμιο: Τέλη 17ου αιώνα:
1. Διάλογοι Πλάτωνα 2. Εκκλησιαστής και Παροιμίες Καινής Διαθήκης 3. Επιστολές Πλίνιου και Σενέκα 4. Χαρακτήρες Θεόφραστου 5. Ηθικά Πλούταρχου 6. Διάλογοι Κικέρωνα 7. Στοχασμοί Μάρκου Αυρήλιου Michael de Montaigne (1533-1592), Essais, 1571 Sir Francis Bacon (1561-1626), Essays, 1597 (εμπλουτισμένες επανεκδόσεις: 1612, 1625) Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση (1690), John Locke (1632-1704)
18ος αιώνας:
1. Δοκίμια ηθικά, πολιτικά και φιλολογικά, David Hume (1771-1776) 2. Δοκίμιο για τα έθιμα και το πνεύμα των εθνών, Βολταίρος (1694-1778)
20ος αιώνας:
1. Έριχ Φρομ – Βίλχελμ Ράιχ (ψυχολόγοι) 2. Τέοντορ Αντόρνο – Χέρμπερτ Μαρκούζε (φιλόσοφοι – κριτικοί τέχνης της «Σχολής της Φρακφούρτης») 3. Άνταμ Σαφ (υπαρξιστής φιλόσοφος) 4. Ρολάν Μπαρτ – Ουμπέρτο Έκο (σημειολόγοι)
Η πλήρης ανάπτυξη του δοκιμίου ξεκινάει από τα τέλη του 17 ου αι., μετά τη λήξη των θρησκευτικών πολέμων και τη Διακήρυξη των Πολιτικών Δικαιωμάτων (1689) → υποχώρηση του θεοκρατικού πνεύματος και του δογματισμού, στροφή του ενδιαφέροντος στα εγκόσμια (την κοινωνία του ανθρώπου), ορθολογισμός, ελευθεροστομία Η ακμή του δοκιμίου τοποθετείται στο 18ο αι. Κατά το 19ο και 20ο αι. η δοκιμιακή συγγραφή συνεχίζεται αμείωτη. II. Περιεχόμενο και χαρακτηριστικά των προαναφερθέντων δοκιμίων •
Essais (Montaigne): ο συγγραφέας καταγράφει τις σκέψεις του γύρω από θέματα που αφορούν τον άνθρωπο, τη φιλοσοφία, την ηθική και τους θεσμούς, έχοντας ως σημείο αναφοράς του την προσωπική του ζωή και τις εμπειρίες του. Τα κείμενά του θα μπορούσαν να είναι επιστολές προς επιστήθιους φίλους του ή και ημερολογιακή καταγραφή της ζωής του. Όπως δηλώνει ο ίδιος, γράφει απλά και μόνο για να τον γνωρίσουν οι άλλοι. Δεν τον απασχολεί η επιστημονική εγκυρότητα των όσων ισχυρίζεται. Μοναδική του επιδίωξη είναι να εκφραστεί ελεύθερα, προσωπικά. Δε θέλει να συγγράψει μια πραγματεία – με όλες τις γνωστικές και μεθοδολογικές απαιτήσεις ή το απρόσωπο ύφος που αυτή συνεπάγεται. Θέλει απλά να μιλήσει για το πώς αισθάνεται, πώς σκέφτεται, πώς δρα και βιώνει ο ίδιος. Ιδιαίτερο μέλημά του (όπως θα ήταν αναμενόμενο από έναν αισθητή λόγιο) αποτελεί η γλωσσική καλλιέπεια. Σε μια αποστροφή του λόγου του σημειώνει: «Ένας πολύξερος συγγραφέας δε μπορεί να είναι παντού πολύξερος˙ αλλά ο ταλαντούχος είναι παντού ταλαντούχος, ακόμη και μες στην άγνοιά του». Όπως είναι φυσικό, ορμώμενα από μια τέτοια οπτική, τα κείμενά του, αν και λογοτεχνικά υψηλής ποιότητας, σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο και τις τοποθετήσεις τους χαρακτηρίζονται από υποκειμενισμό και αντιεπιστημονικότητα. Ωστόσο, ο συγγραφέας δρα ενσυνείδητα: αποποιούμενος κάθε δογματισμό, 48
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ παραθέτει τα συμπεράσματά του απλά ως «προβληματισμούς», «απόψεις», «στοχασμούς», «ερωτήματα», «ζητήματα», «θέσεις» και «στάσεις». Ο ίδιος ο τίτλος του έργου του - πρωτότυπος για την εποχή του δείχνει ότι όλες οι προσεγγίσεις του δεν αποτελούν τίποτα άλλο παρά απόπειρες ερμηνείας, όχι οριστικές και οπωσδήποτε έγκυρες αποφάνσεις. Όπως σημειώνει ο ίδιος, μέσα από τα κείμενά του η ψυχή του «μαθητεύει και δοκιμάζει τον εαυτό της». • Essays (Bacon): αν ο Γάλλος εισηγητής του δοκιμίου ήταν ένας εστέτ λόγιος, που ήθελε μέσα από τα γραπτά του να αφηγηθεί τη ζωή του, να εκφράσει το λυρισμό του και να διατυπώσει τις ιδεολογικές του πεποιθήσεις, ο Άγγλος συνεχιστής του ήταν ένας ορθολογιστής φιλόσοφος και νομικός, που επιδίωκε μέσα από τα κείμενά του να προσδώσει στα φαινόμενα επιστημονικές ερμηνείες. Ο Βάκων δε γράφει για να αυτοαποκαλυφθεί ως προσωπικότητα, δεν τον απασχολεί η συναισθηματική ή αισθητική τέρψη. Στόχος του είναι να μελετήσει, να ερμηνεύσει, να διδάξει. Γνήσιο τέκνο (όπως βέβαια και ο Μονταίν) της Αναγέννησης, εισηγητής του αγγλικού εμπειρισμού (προπομπού του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού), είναι ένας επαναθεμελιωτής της φιλοσοφίας, ένας πρώιμος επιστήμονας. Στα δοκίμιά του ασχολείται με ζητήματα κοινωνικά, ηθικά κλπ., προσπαθώντας να βγάλει συμπεράσματα μέσα από την παρατήρηση. Ο λόγος του, σε αντίθεση με τους χαριτωμένους πλατειασμούς του Μονταίν, χαρακτηρίζεται από συντομία, πυκνότητα, ζωηράδα, αυστηρότητα και σαφήνεια. Οι ιδέες που καταγράφονται στα Essays είναι του μεγέθους μεγάλων φιλοσοφικών πραγματειών. •
Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση (John Locke): στο έργο αυτό - ένα από τα τυπικότερα δείγματα του αγγλικού εμπειρισμού - ο Άγγλος στοχαστής προσπαθεί να ερμηνεύσει την ανθρώπινη νόηση με έναν τρόπο ορθολογικό (επιστημονικό). Απορρίπτοντας τις ιδέες περί «έμφυτων (άρα προϋπαρχόντων) ιδεών» (στις οποίες, για παράδειγμα, πίστευε ο Σωκράτης), θεωρεί πως ο άνθρωπος, όταν γεννιέται, είναι μια tabula rasa, ένας λευκός πίνακας. Οι γνώσεις που αποκτά κατακτώνται μέσω των αισθήσεων και της εμπειρίας: ο άνθρωπος μαθαίνει παρατηρώντας τον κόσμο του και βιώνοντας καταστάσεις. Συνεπώς, κατά τον John Locke, η διανοητική ανάπτυξη του ανθρώπου μπορεί να επιτευχθεί κατά τρόπο οργανωμένο και προγραμματισμένο. Η μεταγενέστερη ιδέα ενός οργανωμένου εκπαιδευτικού συστήματος βασίστηκε ακριβώς πάνω σ’ αυτήν την ανάλυση. • Δοκίμια ηθικά, πολιτικά και φιλολογικά (David Hume): ο συγγραφέας εκφράζει τις απόψεις του πάνω σ’ αυτά τα ζητήματα. Θεωρεί τα δοκίμιά του «γέφυρα επικοινωνίας σοβαρών συγγραφέων με απλούστερους αναγνώστες». • Δοκίμιο για τα έθιμα και το πνεύμα των εθνών (Βολταίρος): πρόκειται για μια απόπειρα του Βολταίρου να συντάξει μια «Παγκόσμια Ιστορία των πολιτισμών». Αντιπαραβάλλοντας το σύγχρονό του ευρωπαϊκό πολιτισμό με τους αντίστοιχους της αρχαίας Κίνας και της Αιγύπτου, ο Γάλλος συγγραφέας μένει μπροστά στα επιτεύγματα των τελευταίων εκστατικός, θεωρεί όμως πως στην εποχή του την πρόοδο και τον πολιτισμό αντιπροσωπεύει η Ευρώπη. Όπως δηλώνει, είναι εκείνη που κατέχει τα σκήπτρα της παγκόσμιας ηγεμονίας. Ωστόσο, για να τα διαφυλάξει, οφείλει να απαλλαγεί από τις εσωτερικές της έριδες - πρωτίστως τις θρησκευτικές. Η εγκατάλειψη του θρησκευτικού δογματισμού και η αναγνώριση της ανεξιθρησκίας αποτελούν για το Βολταίρο αναγκαία προϋπόθεση για τη συνέχιση της λαμπρής ευρωπαϊκής πορείας. Το Δοκίμιο για τα έθιμα και το πνεύμα των εθνών, γνήσιο τέκνο του Διαφωτισμού, αποτελεί συνολικά μία έκφραση της ευρωπαϊκής υπεροψίας και των αντιδογματικών – αντικληρικών διαθέσεων που χαρακτήριζαν το σύνολο σχεδόν των εκπροσώπων του. 49
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ • Σύγχρονα δοκίμια (19ος-20ος αι.): από το 19ο αιώνα ως τις μέρες μας, το δοκίμιο προσανατολίζεται όλο και περισσότερο στη λογοτεχνική και καλλιτεχνική κριτική, την επικαιρική φιλοσοφία πάνω σε θέματα της πολιτικής, κοινωνικής, ηθικής και πνευματικής ζωής, καθώς και στην πραγμάτευση θεμάτων της οικονομίας, της ιατρικής, του περιβάλλοντος και της τεχνολογίας. Οι δοκιμιογράφοι επικοινωνούν «φιλικά με το μεγάλο αναγνωστικό κοινό» (Παπανούτσος).
III. Το ελληνικό δοκίμιο Οι απαρχές Νεοελληνικός Διαφωτισμός (Β΄ και Γ΄ περίοδος, 1774-1821): Επτανησιακή Σχολή: Νέα Αθηναϊκή Σχολή:
Δημήτριος Καταρτζής Αδαμάντιος Κοραής Ιωάννης Βηλαράς Διονύσιος Σολωμός (Διάλογος, 1824) Ιάκωβος Πολυλάς (Η φιλοσοφική μας γλώσσα)
- Γιάννης Ψυχάρης - Αργύρης Εφταλιώτης - Αλέξανδρος Πάλλης
Τα δοκιμιακά κείμενα της Επτανησιακής Σχολής και των πρώτων εκπροσώπων της Νέας Αθηναϊκής Σχολής είχαν ως αντικείμενό τους τη γλώσσα.
Η πρώτη διαμόρφωσή του ως ιδιαίτερου • •
Συντελείται κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αιτίες: 1. γλωσσικός και εκπαιδευτικός δημοτικισμός 2. αστικός εκσυγχρονισμός (με αφετηρία το κίνημα στο Γουδί και την ανάδυση του Βενιζέλου το 1910) 3. ολοκλήρωση του ελληνικού εθνικού κράτους και κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας (Βαλκανικοί πόλεμοι – Μικρασιατική καταστροφή) 4. οργανωτική συγκρότηση του εργατικού κινήματος και της Αριστεράς (δημιουργία της ΓΣΕΕ και ΣΕΚΕ το 1918, του ΚΚΕ το 1924) Οι διανοούμενοι, βρισκόμενοι στην ηγεσία όλων αυτών των κινημάτων ως καθοδηγητές-ιδεολόγοι, αποτυπώνουν τις ιδέες τους και σε δοκίμια
•
Μεγαλύτερη ποικιλία θεμάτων: 1.
Προσδιορισμός ελληνικής
-
Περικλής Γιαννόπουλος 50
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ πολιτιστικής ταυτότητας: 2. Γλώσσα και εκπαιδευτική ανανέωση: 3.
-
Λογοτεχνική κριτική:
Ίων Δραγούμης Αλέξανδρος Δελμούζος Μ. Τριανταφυλλίδης Δημήτρης Γληνός Εμμανουήλ Ροΐδης Κωστής Παλαμάς Γρηγόριος Ξενόπουλος Γεώργιος Αποστολάκης Κώστας Βάρναλης
Η εποχή της • •
Ξεκινάει το 1929, με τη δημοσίευση μιας σειράς άρθρων και ενός δοκιμίου του Γ. Θεοτοκά υπό τον τίτλο Ελεύθερο Πνεύμα. Ακολουθούν πολλοί δοκιμιογράφοι: 1. Θέματα λογοτεχνικά και αισθητικά:
Κλέων Παράσχος, Τέλλος Άγρας, Α. Καραντώνης, Π. Πρεβελάκης, Νικόλας Κάλλας, Δ. Νικολαρεΐζης, Ζ. Λορεντζάτος, Γ. Σεφέρης, Οδ. Ελύτης, Β. Βαρίκας κ.ά.
2. Προβλήματα του καιρού μας:
Α. Τερζάκης, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Αιμ. Χουρμούζιος κ.ά.
3. Ζητήματα εκπαιδευτικά, Ε. Π. Παπανούτσος κοινωνικά, αισθητικά:
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΘΕΩΡΙΑΣ ΠΕΙΘΟΥΣ Τρόποι πειθούς: 1. επίκληση στη λογική 2. επίκληση στο συναίσθημα 3. επίκληση στο ήθος του πομπού ή του αντιπάλου 4. επίκληση στην αυθεντία
Μέσα/τεχνικές πειθούς Επίκληση στη λογική: λογικά επιχειρήματα και τεκμήρια Επίκληση στο συναίσθημα: περιγραφές, αφηγήσεις, χιούμορ, ειρωνεία Μέσα/τεχνικές πειθούς στη διαφήμιση 51
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 1. επιχειρήματα υπέρ του προϊόντος (σχετικά με τα
Επίκληση στη λογική Επίκληση στο συναίσθημα
χαρακτηριστικά ή την τιμή του) 2. σοφιστικά τεχνάσματα 1. περιγραφή του προϊόντος 2. λανθάνοντες αξιολογικοί χαρακτηρισμοί, που λειτουργούν δεσμευτικά για το δέκτη (π.χ. «Toyota Avensis: η δύναμη της άποψης») 3. πρόκληση γέλιου, λύπης, φόβου, αγωνίας, ενοχών κλπ. μέσω εικόνων ή λογοπαίγνιων 4. συνειρμοί ιδεών
Επίκληση στην αυθεντία
5. υπερβολή (λεκτικός πληθωρισμός) Όταν ο παρουσιαστής του προϊόντος
είναι
κάποιος
υποτιθέμενος επιστήμονας ή καταναλωτής
Χαρακτηριστικά πολιτικού λόγου Χρήση α΄ πληθυντικού
αποσκοπεί στη συγκάλυψη της απόστασης μεταξύ του πολιτικού και του λαού αλλά και των ταξικών διαχωριστικών γραμμών στα
Επίκληση στη λογική
πλαίσια του ίδιου του λαού Όταν ο πολιτικός υποστηρίζει το πρόγραμμά του ή μέμφεται εκείνο των αντιπάλων του βάσει λογικών επιχειρημάτων και
Επίκληση στο συναίσθημα
τεκμηρίων 1. γλαφυρές περιγραφές αρνητικών φαινομένων 2. επίκληση εννοιών με τεράστιο συναισθηματικό βάρος (π.χ. έθνος, λαός, πατρίδα ) 3. ρητορεία (χειμαρρώδης λόγος, φλυαρία) 4. λεκτικοί πλεονασμοί (ταυτολογίες, κατάχρηση επιρρημάτων και επιθέτων)
Επίκληση στο ήθος
Επίκληση στην
5. συνθηματολογία Όταν ο πολιτικός εξαίρει το προσωπικό του ήθος ή προσβάλλει εκείνο του αντιπάλου του Όταν γίνεται αναφορά σε κάποια σπουδαία προσωπικότητα (π.χ. τον ιδρυτή του κόμματος)
αυθεντία
52
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Όταν ο πολιτικός κάνει κατάχρηση της επίκλησης στο συναίσθημα, τότε ο λόγος του μετατρέπεται σε ανοιχτή προπαγάνδα. Τα χαρακτηριστικά του προπαγανδιστικού λόγου σύμφωνα με το βιβλίο7 είναι τα εξής: 1. αντικατάσταση των λογικών επιχειρημάτων από έννοιες με τεράστιο συναισθηματικό βάρος και αυταπόδεικτες αλήθειες 2. καταστροφολογία – ωραιοποίηση (υπερβολή) 3. διαστροφή εννοιών 4. ψευδολογία 5. λαϊκισμός (με την αρνητική έννοια)8
Χαρακτηριστικά επιστημονικού λόγου 1. Επίκληση στη λογική, απουσία συναισθηματισμών 2. Λογική οργάνωση του λόγου (λογικός ειρμός) 3. Αντικειμενικότητα, σφαιρικότητα, αποφυγή (όσο είναι δυνατόν) κάθε ιδεολογικής προκατάληψης και μονομέρειας 4. Χρήση γ΄ ενικού προσώπου (προσδίδει αντικειμενικότητα στο ύφος) 5. Σαφήνεια
ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΊ Παραγωγικός (γενικό → ειδικό) Από έναν γενικό κανόνα (αρχική αξιωματική παραδοχή) οδηγούμαστε σε ένα ειδικό συμπέρασμα. Π.χ. Η ομορφιά του κόσμου οφείλεται εν μέρει στην πολιτισμική πολυμορφία του. Οι τοπικές κουλτούρες όλου του κόσμου αποτελούν κομμάτια ενός διεθνούς ψηφιδωτού που, αν καταστραφεί, θα γίνουμε όλοι φτωχότεροι. Από αυτή την άποψη, η διάσωση κάθε τοπικής παράδοσης αποτελεί χρέος και προσφορά προς τον παγκόσμιο πολιτισμό.9
7
8 9
Κανονικά δε μπορεί να διαχωριστεί η προπαγάνδα από τον πολιτικό λόγο. Κάθε συστηματική προσπάθεια διάδοσης ιδεών ή προϊόντων (άρα και ο πολιτικός λόγος) θεωρείται προπαγάνδα. Το σχολικό εγχειρίδιο προχωράει σε αυτή τη διάκριση γιατί αντιμετωπίζει τα πάντα με μια ματιά αξιολογική (δεοντολογική), όχι επιστημονική (αναλυτική). Αυτό στο οποίο θέλει να καταλήξει, είναι ο διαχωρισμός μεταξύ του μετριοπαθούς πολιτικού λόγου, που υποτίθεται πως αφήνει στο δέκτη περιθώρια κριτικής σκέψης, και του φανατισμένου ή ολοκληρωτικού, που υποτίθεται πως (μόνο αυτός!) τον τυφλώνει. Στην ουσία δεν υπάρχει διαφορά, αφού κάθε ιδεολογικός λόγος ενέχει μονομέρεια, άρα και μία (σχετική έστω) τύφλωση. Πρβλ. σχετικό φυλλάδιο Η υπογράμμιση υποδεικνύει το συμπέρασμα
53
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Επαγωγικός 1) γενίκευση (ειδικό → γενικό): από μεμονωμένες περιπτώσεις εξάγουμε ένα γενικό κανόνα. Ουσιαστικά, αυτό που διατυπώνεται στο συμπέρασμα δεν έρχεται να προσθέσει κάτι καινούριο στο συλλογισμό. Απλά ρηματοποιεί (δηλώνει ρητά) ό,τι τεκμαίρεται από τις προκείμενες. Αυτό που συχνά αποκαλούμε «πρόβλημα ταυτότητας» στην Ελλάδα είναι μια διάσταση ανάμεσα στον τρόπο ζωής και τις ιδέες μας10. Οι περισσότεροι χρησιμοποιούμε μανιωδώς την τεχνολογία, αλλά παραπονιόμαστε πως καταλύει τις παραδοσιακές αξίες μας. Βλέπουμε τηλεόραση περισσότερο από τους άλλους Ευρωπαίους, αλλά την κατηγορούμε πως μας κάνει αντικοινωνικούς. Δηλώνουμε υποστηρικτές των κατατρεγμένων Κούρδων, αλλά δε θέλουμε να τους δούμε εγκατεστημένους στη γειτονιά μας. 2) αίτιο – αποτέλεσμα: κάποιες συγκεκριμένες παράμετροι που περιγράφονται στις προκείμενες (όχι αξιωματικές θέσεις! Γεγονότα, πράξεις, αντιλήψεις ορισμένων ανθρώπων, συγκυρίες) οδηγούν σε ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα (όχι σε κανόνα! Σε πράξη, σε γεγονός), που δεν ενέχεται σε αυτές, όπως στη γενίκευση. Από τις παραμονές του Β΄ παγκοσμίου πολέμου και καθ’ όλη τη διάρκεια των πρώτων χρόνων διεξαγωγής του ο Στάλιν προσπαθούσε διαρκώς να πείσει τους Δυτικούς να συμπράξουν μαζί του ανοίγοντας ένα δεύτερο μέτωπο στα δυτικά. Οι Άγγλοι και οι Αμερικανοί όμως δε συναινούσαν, καθώς ήθελαν να αφήσουν το Χίτλερ να καταστρέψει πρώτα τη Σοβιετική Ένωση και μετά να δράσουν. Η νικηφόρα προέλαση του Κόκκινου Στρατού από τα τέλη του 1943 και μετά άλλαξε τα σχέδιά τους. Βλέποντας πλέον πως η ΕΣΣΔ θα κέρδιζε τον πόλεμο μόνη της και πως ο Στάλιν θα έμπαινε θριαμβευτής στο Βερολίνο, αποφάσισαν να ενεργήσουν. Συγκέντρωσαν σχεδόν όλα τους τα στρατεύματα και έκαναν τη μαρτυρική απόβαση στη Νορμανδία, ανοίγοντας επιτέλους το δεύτερο μέτωπο που τόσα χρόνια τους ζητούσε ο Στάλιν.
Αναλογικός (ειδικό → ειδικό) Δύο όροι συγκρίνονται στη βάση κάποιων όμοιων χαρακτηριστικών τους. Σε περίπτωση κυριολεκτικής αναλογίας η σύγκριση είναι έγκυρη (πρβλ. Ε. Π. Παπανούτσος, «Η τεχνική πρόοδος», Έκφραση-Έκθεση Γ΄ Λυκείου, σ. 128, 5η-6η πργφ.). Σε περίπτωση, αντίθετα, μεταφορικής αναλογίας (π.χ. η ζωή είναι όπως το ποδόσφαιρο: ανταγωνιστική και γρήγορη) η εγκυρότητα δεν είναι πάντοτε εξασφαλισμένη.
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΩΝ
10
Δημιουργείται συχνά μια παρεξήγηση ότι το συμπέρασμα οφείλει πάντοτε να βρίσκεται στο τέλος της παραγράφου. ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΣΩΣΤΟ! Το συμπέρασμα, ακόμη και στις επαγωγές, μπορεί να τοποθετείται και στην αρχή (πρβλ. σχολικό εγχειρίδιο, σ. 19, άσκηση 3).
54
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Εγκυρότητα Σε ό,τι αφορά την εγκυρότητα ενός συλλογισμού, μας ενδιαφέρει αποκλειστικά η αρτιότητα του λογικού μηχανισμού, αν υπάρχει λογική συνοχή μεταξύ των προκειμένων και του συμπεράσματος.
Αλήθεια Στο σημείο αυτό μας ενδιαφέρει αποκλειστικά η ανταπόκριση των όσων περιγράφονται στο συλλογισμό με την πραγματικότητα.
Τελική κρίση Αν ένας συλλογισμός είναι έγκυρος και αληθής, χαρακτηρίζεται λογικά ορθός. Σε κάθε άλλη περίπτωση, καταχωρείται ως εσφαλμένος.
Επισημάνσεις 1. Για τους διαζευκτικούς παραγωγικούς συλλογισμούς η εγκυρότητα του τελικού συμπεράσματος εξαρτάται από το εάν στην αρχική διάζευξη παρατίθενται όλες οι εναλλακτικές και μάλιστα κατά τρόπο, ώστε η μία να αποκλείει την άλλη. 2. Για τους υποθετικούς παραγωγικούς συλλογισμούς η εγκυρότητα του τελικού συμπεράσματος εξαρτάται από την εγκυρότητα της αρχικής υπόθεσης (από τη λογική συνάφεια μεταξύ αιτίου και αποτελέσματος) 3. Όλες οι ατελείς επαγωγές θεωρούνται άκυρες (άρα εσφαλμένες), εκτός εάν το τελικό συμπέρασμα παρατίθεται πιθανολογικά (οπότε η γενίκευση θεωρείται επιτρεπτή). 4. Βασικό κριτήριο διάκρισης των ατελών από τις τέλειες επαγωγές είναι το εάν το τελικό συμπέρασμα βασίζεται αποκλειστικά σε μεμονωμένα παραδείγματα. Στις περιπτώσεις αυτές έχουμε σχεδόν πάντα ατελείς γενικεύσεις (άρα άκυρους και εσφαλμένους συλλογισμούς), καθώς παραβλέπονται άλλες πιθανές περιπτώσεις.
ΕΡΓΑΣΙΑ Σημασία (ευεργετικές συνέπειες) της εργασίας 1. Παράγει κοινωνικό πλούτο. Ολόκληρος ο υλικός και πνευματικός πλούτος που βλέπουμε γύρω μας, αυτό το τεράστιο και σύνθετο οικοδόμημα που ονομάζουμε «ανθρώπινο πολιτισμό», είναι προϊόν της εργασίας, της εγγενούς ικανότητας του ανθρώπου να δημιουργεί. 55
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 2. Μέσα από την εργασία του ο άνθρωπος εκφράζει την εγγενή του δημιουργικότητα και αποκτά ένα αίσθημα προσωπικής ολοκλήρωσης. Βλέπει τους καρπούς των κόπων του και αισθάνεται χρήσιμος, παραγωγικός 3. Η εργασία χαρίζει στον άνθρωπο αυτοπεποίθηση, ένα αίσθημα αισιοδοξίας και αυτοεκτίμησης. Ένας άνθρωπος παραγωγικά ενταγμένος νοιώθει νέος, κοινωνικά ενεργός, χρήσιμος για τον εαυτό του και τους άλλους. Μπορεί να κάνει σχέδια για το μέλλον του και να ονειρεύεται. Αντίθετα, η α(ν)εργία σκοτώνει τον άνθρωπο. Τον κάνει να νοιώθει γέρος, άχρηστος, ανήμπορος. Του ματαιώνει κάθε στόχο και τον εμποδίζει να καλύψει τις ανάγκες του. Σε πολλές περιπτώσεις, μπορεί να τον οδηγήσει ακόμα και στην αυτοκαταστροφή: την παραβατικότητα, τον αλκοολισμό, τα ναρκωτικά, ακόμα και την αυτοκτονία. 4. Η εργασία κοινωνικοποιεί. Μέσω αυτής ο άνθρωπος εντάσσεται σε ένα κοινωνικό χώρο, αποκτά φίλους και συναδέλφους. Αποκτά συναίσθηση της κοινωνικής πραγματικότητας, μαθαίνει να είναι υπεύθυνος, πειθαρχημένος, να συνεργάζεται με άλλους ανθρώπους. 5. Ενίοτε η εργασία μπορεί να λειτουργήσει και θεραπευτικά βγάζοντας τους ανθρώπους από την κατάθλιψη και το ψυχολογικό τους τέλμα (εργασιοθεραπεία). 6. Τέλος, η εργασία χαρίζει στον άνθρωπο την οικονομική του ανεξαρτησία, τη βασική προϋπόθεση για την ικανοποίηση των αναγκών του και για την απαλλαγή του από οποιουσδήποτε δεσμούς εξάρτησης και κηδεμονίας. Ιδιαίτερα για τις γυναίκες, η παράμετρος αυτή στάθηκε ιστορικά ιδιαίτερα σημαντική, καθώς τους έδωσε τη δυνατότητα να αποκατασταθούν οικονομικά και να χειραφετηθούν από την τυραννική και ενίοτε εξευτελιστική κηδεμονία του συζύγου ή του πατέρα τους.
Τα είδη των εργασιών -
Πνευματική – χειρωνακτική: πρόκειται για τη βασικότερη διάκριση στα πλαίσια της εργασίας ήδη από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, που καθορίζει σε έναν πρώτο βαθμό την κοινωνική θέση και το κύρος του καθενός. Η πνευματική εργασία, καθώς συνδέεται με ένα λίγο ως πολύ αναβαθμισμένο επίπεδο μόρφωσης, είναι πιο καθαρή και δεν απαιτεί σωματικό κόπο, θεωρείται ανώτερη από τη χειρωνακτική και προσδίδει στο φορέα της ένα αυξημένο κοινωνικό γόητρο
-
Παράλληλα, λόγω και πάλι των αυξημένων γνώσεων που απαιτεί, αμείβεται κατά κανόνα περισσότερο, προσφέρει μεγαλύτερες προοπτικές επαγγελματικής ανέλιξης και κατέχει εν συνόλω στην παραγωγή θέση επιτελική.
-
Απλή – σύνθετη: σε κάθε είδος εργασίας (χειρωνακτική – πνευματική), όσο προχωράμε από την απλότητα στη συνθετότητα, η δυσκολία του επιτελούμενου έργου αυξάνει, οι απαιτούμενες γνώσεις και οι ευθύνες του εργαζομένου διευρύνονται, οπότε και ο μισθός και η ιεραρχική του θέση ανεβαίνουν. Η σύνθετη εργασία κατέχει απέναντι στην απλή θέση διευθυντική (διάκριση μάστορα – απλού εργάτη, γιατρού – νοσηλευτή, οικονομολόγου - λογιστή κλπ.). 56
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ Ποιοι παράγοντες παίζουν ρόλο 1. Το περιβάλλον ανατροφής: ο σημαντικότερος παράγοντας που παίζει ρόλο στον επαγγελματικό προσανατολισμό του καθενός είναι η ταξική του προέλευση, δηλαδή το επάγγελμα, η οικονομική επιφάνεια και το μορφωτικό επίπεδο των γονιών του. Όπως έχει αποδειχτεί πολλάκις από στατιστικές, παιδιά μορφωμένων και εύπορων οικογενειών έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες από τα αγροτόπαιδα ή τα εργατόπαιδα να σπουδάσουν και να ασκήσουν κάποιο από τα λεγόμενα «επαγγέλματα κύρους» (δικηγορία, αρχιτεκτονική, ιατρική κλπ.). Αντίθετα, τα παιδιά των χαμηλών κοινωνικών τάξεων, μεγαλώνοντας σε ένα περιβάλλον οικονομικά και πολιτιστικά περιορισμένο, φτάνουν δυσκολότερα ως τα ΑΕΙ και συνήθως επιλέγουν κάποια τεχνικά ή χειρωνακτικά επαγγέλματα ακολουθώντας τα βήματα των γονιών τους. Πρόκειται για το φαινόμενο της «ταξικής αναπαραγωγής», όπως το αποκαλούν οι κοινωνιολόγοι, το οποίο λειτουργεί περίπου ως «κοινωνική προγραφή (μοίρα)» καθορίζοντας σε ένα μεγάλο βαθμό (χωρίς βέβαια να λείπουν και οι εξαιρέσεις) τις επιλογές που κάνει ο καθένας μας στη ζωή του, είτε στον επαγγελματικό είτε σε οποιονδήποτε άλλο τομέα (στις αισθητικές προτιμήσεις, το ντύσιμο, το αυτοκίνητο που αγοράζει, τις οικογενειακές στρατηγικές κλπ.). 2. Τα κοινωνικά στερεότυπα σε σχέση με το φύλο: είναι παρατηρημένο πως, τουλάχιστον στην Ελλάδα, η κατανομή των επαγγελμάτων γίνεται παραδοσιακά (και) με γνώμονα το φύλο. Διάφορα επαγγέλματα όπως η ραπτική, η κομμωτική, η μαιευτική, η νοσηλευτική, η αεροσυνοδεία κ.ά. θεωρούνται περισσότερο ή λιγότερο «γυναικεία», ενώ κάποια άλλα (του μηχανικού, του οδηγού, του χειριστή μηχανημάτων, του επιστήμονα, του πολιτικού) «αντρικά»11. Αν και τα στερεότυπα σε σχέση με τις «έμφυτες» ιδιότητες και τους «φυσικούς» ρόλους των δύο φύλων έχουν υποχωρήσει και εξακολουθούν να υποχωρούν αισθητά, ωστόσο ως ένα βαθμό παραμένουν ενεργά επηρεάζοντας τα νέα παιδιά στις σπουδαστικές και επαγγελματικές τους επιλογές. 3. Οι διακυμάνσεις της αγοράς εργασίας: πολύ σημαντικός παράγοντας, που στην εποχή μας – εποχή έξαρσης της ανεργίας – έχει αναβαθμιστεί σημαντικά. Η υψηλή ζήτηση που παρουσιάζουν τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα οι παιδαγωγικές και χρηματοοικονομικές σπουδές, και η αντίστοιχη καθίζηση των ιστορικών, φιλοσοφικών και φιλολογικών είναι ζωντανές αποδείξεις πως το μαθητικό σώμα καθορίζει ολοένα και περισσότερο τις σπουδαστικές του επιλογές με κριτήριο την επαγγελματική προοπτική που προσφέρει κάθε σχολή. 4. Τα ενδιαφέροντα και οι δεξιότητες του κάθε μαθητή: καθοριστική βέβαια παράμετρος για τις σπουδαστικές και επαγγελματικές επιλογές του καθενός είναι και οι ιδιαίτερές του κλίσεις και 11
Είναι χαρακτηριστικό πως, ενώ στις φιλοσοφικές σχολές οι άντρες είναι μία ισχνή μειοψηφία, στις φυσικομαθηματικές κυριαρχούν.
57
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ ενδιαφέροντα. Στις περισσότερες περιπτώσεις, όπως είπαμε, αυτές επηρεάζονται από το περιβάλλον ανατροφής του (π.χ. τα παιδιά των καλλιτεχνών παρουσιάζουν μεγαλύτερη έφεση στις τέχνες απ’ ό,τι τα υπόλοιπα), το φύλο του ή το ευρύτερο οικονομικό και ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής του (π.χ. η σημερινή αδιαφορία των μαθητών για τις ιστορικές και κοινωνιολογικές σπουδές δεν είναι άσχετη από την ανεργία των συγκεκριμένων κλάδων). Ωστόσο, δεν είναι σπάνιες και οι φορές, όπου ο μαθητής χαράσσει την τροχιά του υπακούοντας σε καθαρά προσωπικά του κριτήρια (την ιδεολογία του, την ψυχοσύνθεσή του, τις μαθησιακές του προτιμήσεις κλπ.). 5. Η πίεση των γονιών: τέλος, αν οι σπουδαστικές και επαγγελματικές επιλογές του καθενός καθορίζονται κατά κανόνα από τους παραπάνω παράγοντες, υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου επηρεάζονται από τη θέληση των γονιών. Είναι πολλά τα παραδείγματα παιδιών, που, ενώ θέλουν να σπουδάσουν κάτι άλλο (π.χ. καλλιτέχνες), υπακούνε τελικά στη θέληση των γονιών τους, που τους κατευθύνουν σε συγκεκριμένες σχολές (είτε από το φόβο της ανεργίας, είτε από προσωπική φιλοδοξία, είτε για να κληρονομήσουν την επιχείρησή τους, είτε για οτιδήποτε άλλο). Τις περισσότερες φορές βέβαια, όπως αναφέρθηκε και στη αρχή, αυτή η διαδικασία είναι «αυτόματη»: το παιδί, χωρίς να του πει κανείς τίποτα, ακολουθεί το επάγγελμα που έχει δει να κάνουν οι γονείς του.
Προτάσεις 1. Ο μαθητής πρέπει να αποφασίζει μόνος του και ανεπηρέαστος από εξωτερικές υπαγορεύσεις θέτοντας ως κριτήρια: -
αν του αρέσει το συγκεκριμένο επάγγελμα, αν του δίνει δυνατότητες αυτοέκφρασης και προσωπικής δημιουργίας.
-
αν του προσφέρει επαγγελματικές προοπτικές ή αν αντίθετα θα τον οδηγήσει στην ανεργία.
2. Σε ό,τι αφορά την τελευταία παράμετρο, ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο σχολικός επαγγελματικός προσανατολισμός, που κατατοπίζει τους μαθητές σχετικά με τις εξελίξεις στην αγορά εργασίας, ώστε να καθορίσουν τις επιλογές τους ανάλογα.
ΑΝΕΡΓΙΑ
58
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
ΑΝΕΡΓΙΑ Διακρίνεται σε περιοδική και μόνιμη (για διάστημα άνω του ενός έτους).
Οι αιτίες της ανεργίας 1. Οικονομική κρίση: ένας βασικός παράγοντας περιοδικής αύξησης της ανεργίας είναι η οικονομική κρίση. Στις περιπτώσεις αυτές οι επιχειρήσεις, παρουσιάζοντας μειωμένα κέρδη, απολύουν μαζικά. Κλασικό παράδειγμα, το χρηματιστηριακό κραχ του ’29, που είχε οδηγήσει χιλιάδες επιχειρήσεις και τράπεζες σε ΗΠΑ και Ευρώπη στη χρεοκοπία . 2. Μεταναστεύσεις κεφαλαίων: οι επιχειρήσεις, επιδιώκοντας πάντοτε την αύξηση των κερδών τους, αναζητούν και τα χαμηλότερα ημερομίσθια. Μία επιχείρηση που βρίσκεται σε μία ανεπτυγμένη χώρα του καπιταλιστικού κέντρου (ΗΠΑ – Ευρώπη – Ιαπωνία), στο βαθμό που μπορεί να εξασφαλίσει φθηνότερο εργατικό δυναμικό με τον ίδιο βαθμό εξειδίκευσης σε μία χώρα της περιφέρειας μεταναστεύει αφήνοντας πίσω της ανέργους. Αυτό συμβαίνει π.χ. σήμερα στην Ελλάδα με την υφαντουργία, η οποία, έχοντας βρει φθηνότερο εργατικό δυναμικό στις χώρες των Βαλκανίων, μεταφέρει τις μονάδες παραγωγής της εκεί, αυξάνοντας σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας (ιδιαίτερα τη Μακεδονία) τους δείκτες ανεργίας δραματικά. 3. Συγχωνεύσεις επιχειρήσεων: η σημερινή ανεργία σε ένα μεγάλο βαθμό οφείλεται στις συγχωνεύσεις επιχειρήσεων (κεφαλαίων), που αποτελούν φαινόμενο παγκόσμιο. Κάθε συγχώνευση επιχειρήσεων σημαίνει απολύσεις εκατοντάδων ή χιλιάδων εργαζομένων, ανάλογα με το μέγεθος των επιχειρήσεων. 4. Εκσυγχρονισμός τεχνολογικών υποδομών: κάθε νέα μηχανή που έρχεται σε μία επιχείρηση στερεί από κάποιους εργαζόμενους τη δουλειά τους. Στο βαθμό που οι άνθρωποι αυτοί δεν επανεκπαιδευτούν στις νέες τεχνολογίες (← πρόταση) παραμένουν άνεργοι. 5. Βιομηχανική υπανάπτυξη: η ανεργία, σε ένα μεγάλο βαθμό, μπορεί να οφείλεται στην ανυπαρξία βιομηχανικών και ευρύτερα παραγωγικών δομών. Στην Ελλάδα το πρόβλημα παρουσιάζεται ιδιαίτερα οξυμένο, καθώς παραδοσιακά δεν έχει αναπτυχθεί σε εκτεταμένο βαθμό βαριά βιομηχανία. Τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα του παρελθόντος, η υπερδιόγκωση του τριτογενούς (εμπόριο, υπηρεσίες) και του κρατικού τομέα, καθώς και η σύγχρονη ανεργία των πτυχιούχων ορισμένων σχολών (μηχανολόγων – μηχανικών, ηλεκτρολόγων – μηχανικών, χημικών, βιολόγων κ.ά.) οφείλονται εν πολλοίς σ’ αυτόν ακριβώς τον παράγοντα. 6. Αναντιστοιχία εκπαίδευσης – παραγωγικών αναγκών: μπορεί να οφείλεται, είτε στον απαρχαιωμένο χαρακτήρα των παρεχόμενων γνώσεων, είτε στην απουσία κατάλληλων μεταπτυχιακών ειδικεύσεων, που στερεί από τους αποφοίτους τη δυνατότητα να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας. Στην Ελλάδα παρουσιάζεται το επιπλέον πρόβλημα της υπερπληθώρας των αποφοίτων ορισμένων «αντιπαραγωγικών» σχολών (π.χ. Φιλολογίας, Νομικής), που δημιουργεί εκ των πραγμάτων ένα σοβαρό πρόβλημα αποκατάστασής τους. 59
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Οι συνέπειες της (μακροχρόνιας) ανεργίας 1. Ωθεί ένα τμήμα του πληθυσμού στην οικονομική ανέχεια και την απελπισία. Μέσα στους κόλπους της κοινωνίας διαμορφώνεται ένας άλλος κόσμος «ανθρώπων ενός κατώτερου Θεού», που στερούνται τις στοιχειώδεις και αυτονόητες για τους υπόλοιπους ανέσεις. Αρκετές φορές οι παθόντες χάνουν κάθε αξιοπρέπεια και ηθική αρχή προκειμένου να επιβιώσουν (βλ. τις φτωχές κοπέλες από το πρώην ανατολικό μπλοκ, που εκπορνεύονται για να ζήσουν, ή εκείνους που πουλάνε τα όργανά τους, ακόμα και τα ίδια τους τα παιδιά). 2. Ως αποτέλεσμα της φτώχειας και της απόγνωσης, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για αύξηση της εγκληματικότητας. Άνθρωποι χωρίς δουλειά, που αδυνατούν να καλύψουν τις άμεσες έστω ανάγκες τους, είναι πολύ ευκολότερο να παρεκτραπούν σε εγκληματικές πράξεις προκειμένου να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. 3. Η ψυχολογία των μακροχρόνια ανέργων καταστρέφεται. Πέραν του άγχους και της απόγνωσης που τους προκαλεί η οικονομική τους στενότητα, αισθάνονται ανίκανοι, άχρηστοι, κατώτεροι των υπολοίπων. Η συνεχής απόρριψή τους από την αγορά εργασίας και η αδυναμία τους να βοηθήσουν τον εαυτό τους και τα οικεία τους πρόσωπα καταρρακώνει την αυτοπεποίθησή τους και τους κάνει να νοιώθουν ένοχοι. Αρκετά συχνά βρίσκουν καταφύγιο στο αλκοόλ ή τα ναρκωτικά, ενώ σε πιο οριακές περιπτώσεις καταλήγουν ακόμα και στην αυτοκτονία. Γενικές προτάσεις 1. Δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις σε όλους τους τομείς, ώστε να ανοίξουν δουλειές. 2. Μείωση των ορίων συνταξιοδότησης και του ωραρίου, ώστε να δουλεύουμε περισσότεροι από λιγότερο. Είναι πραγματικά παράλογο και απάνθρωπο να παίρνουμε σύνταξη στα 65 και να δουλεύουμε 8-12 ώρες, όταν έχει επέλθει τέτοια πρόοδος στην τεχνική και όταν υπάρχουν τόσοι άνεργοι που αναζητούν εργασία. 3. Προστασία των ανέργων με επιδόματα και με πλήρη ιατροφαρμακευτική ασφάλιση. 4. Έμφαση στην παιδεία: αναβάθμιση της παρεχόμενης εκπαίδευσης και διαρκής επανεκπαίδευση τόσο των εργαζομένων όσο και των ανέργων, ώστε να μπορούν ανά πάσα στιγμή να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της αγοράς και να διατηρούν την ήδη υπάρχουσα ή να βρίσκουν καινούργια δουλειά. 5. Ειδικά για την ανεργία των πτυχιούχων: σχολικός επαγγελματικός προσανατολισμός, ώστε οι υποψήφιοι φοιτητές και σπουδαστές να γνωρίζουν τις απαιτήσεις της αγοράς και να προσαρμόζουν τα σχέδιά τους ανάλογα.
ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ 60
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Θετικές συνέπειες της εξειδίκευσης 1. Μείωση του χρόνου, άρα και του κόστους παραγωγής: οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν τη σύνδεση του καταμερισμού εργασίας με την αύξηση της παραγωγικότητας ήταν οι Αμερικανοί Ταίυλορ και Φορντ στις αρχές του 20ου αι.. Ο Ταίυλορ, μηχανικός στο επάγγελμα, θέλοντας να εκμεταλλευτεί στο έπακρο τις δυνατότητες της μηχανής, χρονομέτρησε και ανέλυσε την κάθε φάση της βιομηχανικής παραγωγής και κατέληξε στο συμπέρασμα πως καταλυτικό ρόλο για την αύξηση της παραγωγικότητας έπαιζε η εξάλειψη του λεγόμενου «νεκρού χρόνου», των «περιττών» δηλαδή κινήσεων που έκαναν οι εργάτες κατά τη διάρκεια του εργάσιμου χρόνου π.χ. για να πιάνουν τα εργαλεία τους, να μεταφέρουν τα προϊόντα που κατασκεύαζαν ή για να μετακινούνται από τη μια θέση στην άλλη. Ο Χένρυ Φορντ, ιδρυτής της ομώνυμης αυτοκινητοβιομηχανίας, αφομοίωσε τις διαπιστώσεις του Ταίυλορ και επινόησε τη λεγόμενη «αλυσίδα παραγωγής»: πλέον το προϊόν δεν κατασκευαζόταν από ομάδες τεχνιτών, που έκαναν πολλές εργασίες ταυτόχρονα, αλλά περνούσε μέσω μίας μηχανικής ταινίας μπροστά από τον καθένα τους ξεχωριστά, επιδεχόμενο κάθε φορά και από μία μικρή και τυποποιημένη επέμβαση (π.χ. άλλος έβαζε μια πόρτα, άλλος μία ρόδα κλπ). Με την εφαρμογή αυτού του συστήματος ο νεκρός χρόνος στην κυριολεξία εκμηδενιζόταν και οι εργάτες μπορούσαν να παράγουν πολύ περισσότερα αντικείμενα σε λιγότερο χρόνο. 2. Βελτίωση της ποιότητας του επιτελούμενου έργου: στο βαθμό που ένας εργαζόμενος ασχολείται αποκλειστικά με ένα αντικείμενο, το γνωρίζει σε βάθος και μπορεί να αποδίδει καλύτερα 3. Προώθηση της επιστημονικής έρευνας, που απαιτεί συστηματικότητα και γνώση του εκάστοτε αντικειμένου σε βάθος.
Αρνητικές συνέπειες της εξειδίκευσης 1. Τυποποίηση: η ανθρώπινη δημιουργικότητα υποβαθμίζεται σε ένα άθροισμα τυποποιημένων και ανιαρών μηχανικών κινήσεων, που εξουθενώνουν τον εργαζόμενο ψυχικά και σωματικά και του στερούν κάθε δυνατότητα άντλησης ευχαρίστησης από τη δουλειά του. Το άτομο, αποξενώνεται από το τελικό προϊόν της εργασίας του, απονεκρώνει τη φαντασία και τη δημιουργικότητά του. 2. Εργασιακή ανασφάλεια: ένας εργαζόμενος υπερεξειδικευμένος, που δεν έχει μία ευρύτερη θεωρητική κατάρτιση πάνω στο αντικείμενό του, απαξιώνεται πολύ γρήγορα. Οι γνώσεις του δεν επαρκούν για να μπορέσει να παρακολουθήσει την ταχύτατη εξέλιξη της τεχνικής, ενώ σε περίπτωση που χάσει τη δουλειά του δε μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μίας άλλης, ακόμα και συναφούς θέσης. Η κατάστασή του είναι επισφαλής και ο ίδιος πρέπει να καταβάλει συνεχείς προσπάθειες για να ανανεώνει τις γνώσεις του και να διατηρεί την εργασιακή του ικανότητα. 3. Μονοδιάστατη ανάπτυξη της προσωπικότητας: η στενή εξειδίκευση, στο βαθμό που δεν αντισταθμίζεται από μία ευρύτερη ενημέρωση πάνω σε διάφορα πεδία, κάνει τον άνθρωπο μονοδιάστατο, τον μετατρέπει σε έναν ημιμαθή και βαρετό «ειδικό», που αδυνατεί να κατανοήσει ή να μιλήσει για 61
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ οτιδήποτε άλλο πέραν του αντικειμένου της δουλειάς του και που περιστρέφει όλες του τις σκέψεις και τις συναναστροφές γύρω από αυτή.
Προτάσεις 1. Η άρση της αλλοτρίωσης που προκαλεί η εξειδίκευση απαιτεί πρώτα απ’ όλα ορισμένες ριζικές αλλαγές στην παραγωγή. Αν και ο καταμερισμός εργασίας δε μπορεί να καταργηθεί ολοκληρωτικά, ωστόσο πολλά τυποποιημένα, επίμοχθα ή και επικίνδυνα χειρωνακτικά επαγγέλματα (από εισπράκτορας μέχρι εργάτης σε αλυσίδα παραγωγής ή σε ορυχεία), που εξουθενώνουν τους εργαζόμενους και τους αφήνουν πνευματικά ή και σωματικά ανάπηρους, μπορούν να αντικατασταθούν από αυτόματες μηχανές. Η διαδικασία βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη εδώ και έναν αιώνα και θα πρέπει να επιταχυνθεί - βεβαίως με την κατάλληλη πρόνοια, ώστε οι εργαζόμενοι που χάνουν τις δουλειές τους να μην αφήνονται άνεργοι στην τύχη τους αλλά να επανεκπαιδεύονται και να τοποθετούνται σε άλλες, πιο υγιεινές και δημιουργικές θέσεις εργασίας. 2. Ωστόσο, ακόμα και αν δε συμβεί τίποτα απ’ όλα αυτά, είναι και ευθύνη του καθενός μας ξεχωριστά να αντιπαλεύει τον κατακερματισμό και την μονομέρεια που του προκαλεί ο καταμερισμός εργασίας. Όσο ο καθένας μας θα αρκείται να μαθαίνει μόνο ό,τι του χρειάζεται για τη δουλειά του, όσο θα σπαταλάμε τον ελεύθερο χρόνο μας μπροστά από μια τηλεόραση, σε μία καφετέρια ή, όσοι έχουν χρήματα, σε αγορές, η κατάσταση θα παραμένει πάνω-κάτω η ίδια: ο κόσμος θα βρίθει από ημιμαθείς , που θα τρέφουν παντελή σχεδόν άγνοια για τον κόσμο και θα γνωρίζουν μονάχα ό,τι σχετίζεται με την εργασία τους – κι αυτό όχι πάντα με επάρκεια. 3. Οι σύγχρονοι εργαζόμενοι και σπουδαστές θα πρέπει να αναπτύξουν μία άλλη αντίληψη, που δε θα αντιμετωπίζει την ανθρώπινη γνώση με αποκλειστικό γνώμονα τη χρηστική της αξία. Ό,τι μαθαίνει κανείς είναι καλό και στον ελεύθερο χρόνο του θα πρέπει ο καθένας να προσπαθεί να διευρύνει τους ορίζοντές του πέραν των στενών ορίων της ειδικότητάς του. Μόνο τότε θα μπορεί να εκτιμάται ως άνθρωπος ολοκληρωμένος, με ενδιαφέροντα, ικανότητες και άποψη, και θα μπορεί να αντεπεξέρχεται σε κάθε περίσταση αξιοπρεπώς. 4. Στόχος του εκπαιδευτικού προγράμματος θα πρέπει να είναι η ολόπλευρη ανάπτυξη των προσωπικοτήτων των νέων μέσω της επαφής τους με όλο το φάσμα των ανθρώπινων γνώσεων: με τις θετικές και τις ανθρωπιστικές επιστήμες, με τη θεωρία αλλά και την πράξη. 5. Ακόμα και στην τριτοβάθμια εκπαίδευση οι ειδικότητες που δίνονται σε προπτυχιακό στάδιο δε θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα στενές αλλά να αγκαλιάζουν ένα όσο το δυνατόν ευρύτερο πεδίο, ώστε ο φοιτητές να μη χάνουν τη συνολική εικόνα του αντικειμένου τους και να έχουν μεγαλύτερη διαπραγματευτική ικανότητα στην αγορά εργασίας12. 12
Για παράδειγμα, ένας χημικός δε θα πρέπει να εξειδικεύεται προπτυχιακά σε ένα μόνο τομέα (π.χ. τρόφιμα, πετρελαϊκά προϊόντα, πλαστικά) αλλά να αποκτά μια γενική θεωρητική εικόνα όλων των πεδίων. Τη στενή ειδικότητά του μπορεί να την
62
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ Ορισμός: πρόκειται για ηθική και πολιτική αρχή, σύμφωνα με την οποία κέντρο των πάντων είναι ο άνθρωπος, οι ανάγκες και η ευτυχία του. Ιστορικές καταβολές: γεννήθηκε την εποχή της Αναγέννησης (14ος-16ος αι.), όταν κάποιοι πρωτοπόροι αστοί διανοητές της εποχής αμφισβήτησαν για πρώτη φορά τον κυρίαρχο ως τότε θεοκρατικό λόγο της εκκλησίας και διεκδίκησαν έναν κόσμο ανθρωποκεντρικό. Μέχρι τότε, η επίγεια ζωή αντιμετωπιζόταν υποτιμητικά, ως μια πρόσκαιρη και επαίσχυντη τιμωρία, που έπρεπε να πληρώνουν οι άνθρωποι επειδή κάποτε είχαν προδώσει τον κύριό τους. Οι σαρκικές επιθυμίες και η ευχαρίστηση ενοχοποιούνταν ως έργα του σατανά και οι άνθρωποι έπρεπε να ζουν βουτηγμένοι στη ντροπή και με συνεχείς μετάνοιες για να σώσουν το μόνο που άξιζε μέσα τους: την ψυχή τους. Οι αναγεννησιακοί διανοούμενοι, αρνούμενοι να απαρνηθούν τη χαρά της ζωής και την αξιοπρέπειά τους ως ανθρώπων, διεκδίκησαν τα χαμένα δικαιώματά τους, θέτοντας τις βάσεις για έναν κοσμικό πολιτισμό, που θα επέτρεπε στους ανθρώπους να απολαμβάνουν την ύπαρξή τους αποενοχοποιημένα και να αναπτύσσουν τις ικανότητες και τα ενδιαφέροντά τους ελεύθερα. Η σημερινή εποχή: 1. Η φτώχεια, η αποξένωση, οι πόλεμοι, η οικολογική καταστροφή είναι εκφράσεις ενός κόσμου που κινείται με γνώμονα αποκλειστικά το οικονομικό όφελος και τον πόθο για εξουσία, ενός κόσμου που αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ως μέσο και τη δυστυχία του ως «παράπλευρη απώλεια» ή ως εμπόρευμα. Όσο θα υπάρχουν αυτές οι συνθήκες, ο ανθρωπιστικός λόγος θα είναι πάντα επίκαιρος, για να μας θυμίζει πως τα λεφτά ή τα καταναλωτικά αγαθά δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την πραγματική ευτυχία και πως η όποια ανάπτυξη δε μπορεί να επιτυγχάνεται με κόστος τις ανθρώπινες ζωές. 2. Ο άνθρωπος έχει αποκτήσει ωφελιμιστική νοοτροπία ανάγοντας το χρήμα σε υπέρτατη αξία και ουσία ζωής. Αποξενώθηκε από τον εαυτό του και τους άλλους. Οι κοινωνικές σχέσεις διέπονται από το πνεύμα του ατομικισμού, της κερδοσκοπίας, του ανταγωνισμού. 3. Παρατηρείται στροφή της παιδείας στις τεχνολογικές επιστήμες. Το κυρίαρχο πνεύμα της εξειδίκευσης οδηγεί στη διαμόρφωση μονοδιάστατων ανθρώπων, όχι ολοκληρωμένων, ακέραιων, πολύπλευρων προσωπικοτήτων. Προσφορά του ανθρωπιστικού κινήματος: 1. Η κοινωνική συμβίωση οργανώνεται με βάση τις αρχές της συνεργασίας, της αλληλεγγύης, της ανταλλαγής αποκτά στις μεταπτυχιακές τους σπουδές.
63
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ ιδεών και της μέριμνας για τους αδυνάτους. Επικρατούν η δικαιοσύνη, η αξιοκρατία, οι ίσες ευκαιρίες κοινωνικής ανάδειξης.. 2. Φαινόμενα όπως ο ρατσισμός, ο σοβινισμός, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δε βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθούν. 3.
Η οικονομία και η τεχνολογία προσλαμβάνουν ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, αναπτύσσονται προς όφελος όλων των ανθρώπων. Το χρήμα και η μηχανή μετατρέπονται σε μέσα για την απελευθέρωσή τους από την καταδυνάστευση των βιοτικών- υλικών αναγκών και για την ανακούφισή τους από το μόχθο.
4.
Η επιστήμη αναζητά την αλήθεια στο μέτρο που αυτή θα εξυψώσει τον άνθρωπο.
5. Η τέχνη εκφράζει το ωραίο με λιτό, ισορροπημένο, αρμονικό τρόπο. Απευθύνεται κι αγγίζει τους ανθρώπους κάθε τόπου και κάθε εποχής, εφόσον εισδύει στην ουσία του ανθρώπου, στο μυστήριο της ζωής και του κόσμου. 6. Γενικότερα, χάρη στη διάδοση του ανθρωπιστικού κινήματος ο άνθρωπος καταξιώνεται ως οντότητα και αυτοπραγματώνεται, ο πολιτισμός αποκτά σωστό προσανατολισμό και ποιότητα, η συνοχή των κοινωνιών ενδυναμώνεται, ενώ ενισχύεται η ειρήνη τόσο στο εσωτερικό τους, όσο και στις διακρατικές σχέσεις. Τρόποι ενδυνάμωσης του ανθρωπιστικού κινήματος: Στην προσπάθεια το ανθρωπιστικό ιδανικό να φωτίσει με τη λάμψη του τις ανθρώπινες κοινωνίες μπορούν να συμβάλουν καθοριστικά οι φορείς αγωγής και κοινωνικοποίησης. 1. Η οικογένεια επιφορτίζεται με την ευθύνη να γαλουχήσει το νέο άνθρωπο με τις δοκιμασμένες από το χρόνο ηθικές αρχές, καταδεικνύοντας πειστικά την αξία τους. 2. Η παιδεία να έχει ως κέντρο το ανθρωπιστικό ιδανικό. Επίσης, οφείλει να προσλάβει και η ίδια ανθρωπιστικό περιεχόμενο, περιλαμβάνοντας μαθήματα κουλτούρας που εξευγενίζουν τον άνθρωπο. 3.
Τα ΜΜΕ καλούνται να συνδράμουν προβάλλοντας πολιτιστικά προϊόντα ποιότητας και πρότυπα πνευματικότητας
4. Το κράτος έχει υποχρέωση να επιδεικνύει έμπρακτα σεβασμό στα δικαιώματα και την αξιοπρέπεια του πολίτη. 5. Οι πνευματικοί άνθρωποι αναμένεται με το παράδειγμα της ζωής και του έργου τους να πραγματώσουν το ανθρωπιστικό ιδανικό.
ΒΙΑ
64
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Ι. Παράγοντες που συντελούν στην εμφάνιση φαινομένων βίας 1. Φτώχεια: ο σημαντικότερος παράγοντας εκδήλωσης φαινομένων κοινωνικής βίας και παραβατικότητας είναι η φτώχεια. Ένας άνθρωπος φτωχός, που στερείται όλα εκείνα που για τους άλλους είναι αυτονόητα, είναι ευκολότερο να αναπτύξει εγκληματική συμπεριφορά. Στην περίπτωσή του η παραβίαση των νόμων και των ηθικών αξιών είναι προϋπόθεση επιβίωσης. 2. Αμάθεια: ιδιαίτερα όταν η φτώχεια συνοδεύεται από την αμάθεια (και είναι η συνηθέστερη περίπτωση), το μείγμα γίνεται εκρηκτικό. Η έλλειψη παιδείας στερεί από τους φτωχούς πληθυσμούς τη δυνατότητα μιας καλύτερης επαγγελματικής αποκατάστασης (άρα και διαφυγής από τη δεινή τους θέση) και τους κρατάει αποκομμένους από την κουλτούρα και τις ηθικές αξίες που διδάσκονται στα σχολεία. 3. Οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα κρατών ή και εταιρειών (προκαλούν πολέμους) 4. Πολιτική καταπίεση: όταν σε ένα κράτος καταλύονται οι δημοκρατικοί θεσμοί και οι κάθε λογής μειονότητες (πολιτικές, κοινωνικές, εθνικές κλπ.) αντιμετωπίζουν την καθημερινή καταστρατήγηση των δικαιωμάτων τους μέσω απαγορεύσεων, διώξεων, αποκλεισμών κλπ., η βίαιη εξέγερση ως μέτρο αυτοπροστασίας αλλά και ανατροπής του τυραννικού καθεστώτος είναι αναπόφευκτη . 5. Καταναλωτισμός: συνολικότερα, ο καταναλωτισμός, αποσαθρώνοντας όλες τις ηθικές και πνευματικές αξίες και ανάγοντας την υλική ευδαιμονία σε απόλυτο και μοναδικό στόχο, αποτελματώνει τους ανθρώπους και τους στρέφει, αποενοχοποιημένους πια και κενόδοξους, στο έγκλημα ευκολότερα. 6. Αγχώδεις ρυθμοί ζωής: η ζωή στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον οδηγεί τους ανθρώπους στο άγχος και τον εκνευρισμό (→ βία) II. Τρόποι αντιμετώπισης του φαινομένου 1.
Καταπολέμηση της φτώχειας: συνολική αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου των
χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων. 2.
Σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών.
3.
Οικογένεια: προστατεύοντας τα αδύναμα μέλη της (δηλ. στηρίζοντάς τα οικονομικά) και
εμφυσώντας τους στέρεες ηθικές αρχές (εντιμότητα, σεβασμό, ανοχή, ηπιότητα κλπ.) αποσοβεί ως ένα βαθμό φαινόμενα κοινωνικής περιθωριοποίησης και παραβατικότητας. 4.
Παιδεία. Διπλός ο ρόλος της:
α) παρέχει στους νέους δυνατότητες καλύτερης επαγγελματικής αποκατάστασης και κοινωνικής ενσωμάτωσης β) τους διδάσκει το διάλογο και την ανοχή ως τα αποτελεσματικότερα μέσα για την επίλυση των διαφορών και την κοινωνική συνύπαρξη των ανθρώπων
NΕΑΝΙΚΗ ΒΙΑ 65
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Εκδηλώσεις • Επιθετική συμπεριφορά που αρκετές φορές οδηγεί στη χρήση βίας (μέσα στην οικογένεια, στους σχολικούς χώρους, προς άλλους ανθρώπους γενικότερα). • Τυφλή βία, βία που αποσκοπεί στην εκτόνωση (βία στα γήπεδα). • Πολιτική βία (τρομοκρατία, νεοφασισμός, βανδαλισμοί καταστημάτων και δημόσιας περιουσίας). • Εγκληματικές ενέργειες (μικροκλοπές, ληστείες, φόνοι). • Βία κατά του εαυτού τους (ναρκωτικά, πράξεις παράτολμου ηρωισμού, αυτοκτονίες). Η νεανική βία αυξάνεται ανησυχητικά σε όλες τις χώρες, πλούσιες ή φτωχές, αναπτυγμένες ή υπανάπτυκτες. Δυστυχώς η χώρα μας δεν αποτελεί εξαίρεση. Αίτια 1. Η κρίση αξιών που μαστίζει τη σημερινή κοινωνία. •
Η κατάρρευση των παραδοσιακών αξιών έχει οδηγήσει τους νέους σε ηθική και πνευματική
σύγχυση. •
Δυσκολεύονται να διακρίνουν το καλό απ’ το κακό, αμφισβητούν έντονα τους καθιερωμένους
κοινωνικούς κανόνες. 2. •
Ο τρόπος ζωής των νέων ενισχύει τη ροπή τους προς τη βίαιη συμπεριφορά. Γρήγοροι ρυθμοί ζωής και ένταση, με αποτέλεσμα ψυχολογικά προβλήματα και ειδικότερα
άγχος, οπότε το άτομο αντιδρά άσχημα σε ορισμένες πιέσεις. •
Μοναξιά, έλλειψη φιλικών σχέσεων, αποξένωση, καχυποψία προς τους άλλους, αδυναμία
αλληλοκατανόησης. •
Αποπροσωποποίηση, μαζοποίηση, αλλοτριωτικές επιδράσεις του μηχανοποιημένου τρόπου
ζωής. • 3. •
Δύσκολες συνθήκες ζωής, φτώχεια, ανεργία, η αδικία και οι ανισότητες. Οικογένεια. Γονείς που δε διαθέτουν χρόνο για να κατανοήσουν τα προβλήματα του παιδιού τους. Η
μειωμένη επικοινωνία καλλιεργεί τη νεανική επιθετικότητα. •
Υπερπροστατευτισμός.
•
Διαταραγμένες σχέσεις μεταξύ των γονιών.
•
Κακοποίηση των παιδιών.
•
Λανθασμένη αγωγή του νέου, μετάδοση αρνητικών προτύπων.
4.
Σχολείο. 66
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ • Η απρόσωπη και τυποποιημένη διδασκαλία απωθούν το μαθητή. Δεν αναπτύσσεται η κριτική του σκέψη, ο νέος δεν καλλιεργείται πνευματικά. •
Δε γαλουχείται με τις αξίες της συζήτησης και του διαλόγου ως μέσα επίλυσης των
διαφορών. •
Οι καθηγητές αδυνατούν να μεταδώσουν ηθικά πρότυπα και αξίες στους μαθητές.
5. ΜΜΕ και ιδιαίτερα η τηλεόραση. •
Εθισμός στη βία και το έγκλημα.
•
Δημιουργούνται στερεότυπα που εκθειάζουν τη βία (ο «σκληρός» άντρας, για παράδειγμα).
•
Προβάλλονται κατά κόρον ο άκρατος ανταγωνισμός, η επιτυχία με κάθε μέσο, η αδιαφορία για
την ανθρώπινη ζωή.
Συνέπειες • Ο νέος καταρρακώνεται ηθικά, ακολουθεί αδιέξοδους δρόμους και πολλές φορές καταλήγει στο έγκλημα. • Επικρατεί κοινωνική ανασφάλεια, διαταράσσονται οι κοινωνικές σχέσεις, εμποδίζεται η κοινωνική πρόοδος.
Τρόποι αντιμετώπισης 1. Ευθύνη της οικογένειας. •
Οι γονείς πρέπει να μεγαλώσουν σωστα τα παιδιά τους. Ούτε αδιαφορία ούτε
υπερπροστατευτισμός. •
Πρέπει να κυριαρχεί ο ειλικρινής διάλογος μέσα στην οικογένεια, από κοινού λύση των
όποιων προβλημάτων. •
Προστασία, ασφάλεια, συναισθηματική σταθερότητα, ψυχική γαλήνη.
•
Καλλιέργεια των ηθικών αξιών, μετάδοση σωστών κοινωνικών προτύπων.
2. Συμβολή της παιδείας. •
Ανθρωπιστική παιδεία → Πνευματική και ηθική αγωγή των νέων, καλλιέργεια της
εμπιστοσύνης στα ιδανικά της δικαιοσύνης, της ελευθερίας και του αλτρουισμού. •
Ρόλος των καθηγητών: Καλλιέργεια του διαλόγου ως μέσου επίλυσης των διαφορών, να
αποτελούν πρότυπα για τους μαθητές τους, να τους κατανοούν και να τους βοηθούν. 3. Πολιτεία. •
Καταπολέμηση των ναρκωτικών που ενισχύουν τις βίαιες συμπεριφορές.
•
Αυστηρή νομοθεσία και επιβολή ποινών. 67
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ • Εκσυγχρονισμός του σωφρονιστικού συστήματος, το οποίο, όπως λειτουργεί σήμερα, αναπαράγει την εγκληματικότητα. •
Κυρίως, όμως, η Πολιτεία επιβάλλεται να ασχολείται με τα προβλήματα της νεολαίας
και να δίνει λύσεις προτού εκδηλωθούν τα αντικοινωνικά φαινόμενα. 4. •
Δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Οι νέοι πρέπει να αποβάλουν τις επιθετικές τάσεις τους και να διοχετεύουν τη ζωντάνια τους
σε δημιουργικές δραστηριότητες. •
Συμμετοχή σε ατομικά ή ομαδικά αθλήματα.
•
Ενασχόληση με την τέχνη.
•
Ανάπτυξη κοινωνικών επαφών, καλλιέργεια φιλικών σχέσεων.
5. •
Ανάγκη μιας καλύτερης κοινωνίας. Τα βαθύτερα αίτια της κοινωνικής βίας είναι κοινωνικά → Η κοινωνία μας πρέπει να γίνει πιο
ανθρώπινη και πιο δίκαιη. •
Επικράτηση υγιών ηθικών αξιών που θα καθοδηγούν, θα προσανατολίζουν σωστά το νέο.
•
Κυριαρχία των ανθρωπιστικών ιδεωδών, έμπρακτο ενδιαφέρον για το συνάνθρωπο.
•
Τα ΜΜΕ να επιτελούν σωστά το ρόλο τους.
•
Εξάλειψη των κοινωνικών ανισοτήτων.
ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ Τρομοκρατία είναι η απειλή ή η χρήση βίας από συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, για να πετύχει εθνικούς, θρησκευτικούς, ιδεολογικούς και γενικότερα πολιτικούς σκοπούς. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ: 1. Δολοφονούνται ή τραυματίζονται αθώοι. 2. Δημιουργείται κλίμα τρόμου και ανασφάλειας, με αποτέλεσμα να αυξάνεται η καχυποψία, η μισαλλοδοξία, ο ρατσισμός και ο εθνικισμός. 3. Με πρόσχημα την αντιμετώπισή της, παραβιάζονται ανθρώπινα δικαιώματα και καταργούνται ατομικές και συλλογικές ελευθερίες. 4. Ο φόβος κάνει τους ανθρώπους να χάνουν την ψυχραιμία τους, να μην κρίνουν ορθολογικά και να είναι επιρρεπείς σε χειραγώγηση δημαγωγών κυβερνώντων. 5. Η οικονομία βλάπτεται. 6. Η κρατική εξουσία για να την καταπολεμήσει καταφεύγει συνήθως στη βία. Δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος βίας. 7. «Πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» 8. Αντιτρομοκρατικοί νόμοι (παραβίαση ελευθεριών, παρακολούθηση και υποκλοπές, εξονυχιστικοί έλεγχοι, καταπίεση, κάμερες παντού, εντεινόμενη αστυνόμευση) 68
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 9. Περιορίζεται η ελευθερία σκέψης και έκφρασης. 10. Οι δαπάνες για την αντιμετώπισή της μειώνουν τις δαπάνες για την παιδεία, την υγεία, την εργασία, τις συντάξεις. ΛΥΣΕΙΣ: Η τρομοκρατία είναι πρωτίστως πρόβλημα πολιτικό και πρέπει να αντιμετωπιστεί ως τέτοιο. Η βία άλλωστε, όπως έχει αποδείξει η ιστορία, μόνο βία μπορεί να προκαλέσει. Όσο τα κοινωνικά προβλήματα θα οξύνονται, οι εντάσεις θα αυξάνονται και οι γενεσιουργές αιτίες της τρομοκρατίας δεν θα αντιμετωπίζονται ριζικά. Η καταπολέμηση της φτώχειας , ο σεβασμός των δικαιωμάτων των ανθρώπων αλλά και των δικαιωμάτων αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας των λαών ο σεβασμός των διαφορετικών θρησκειών και η ενίσχυση της δημοκρατίας θα συνέθεταν ένα υγιές «σκηνικό» για έναν καλύτερο κόσμο, με λιγότερη βία και περισσότερη ελευθερία για όλους.
69
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ – ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ Ορισμός Ρατσιμός (<ράτσα): ο διαχωρισμός των ανθρώπων σε ανώτερες ή κατώτερες «ράτσες» (φυλές/έθνη/τάξεις) με βάση τα (υποτιθέμενα ή πραγματικά) γενετικά τους χαρακτηριστικά και η πίστη πως οι μόνοι «φύσει άξιοι» να κυβερνούν και να παράγουν ανώτερο πολιτισμό είναι οι πρώτοι. // Ευρύτερα, κάθε πράξη υποτίμησης ή αποκλεισμού μερίδων του πληθυσμού (π.χ. των φτωχών, των γυναικών, των ομοφυλόφιλων, των μεταναστών, των ψυχασθενών) με γνώμονα τα βιολογικά ή πολιτισμικά τους γνωρίσματα. Μορφές ρατσισμού α) φυλετικός ρατσισμός: στη σημερινή του μορφή εμφανίστηκε την εποχή της αποικιοκρατίας (15ος-19ος αι.) και χρησίμευσε ως ιδεολογικό άλλοθι για τα εγκλήματα των Ευρωπαίων εναντίον των ιθαγενών της Αφρικής, της Αμερικής και όλων των υπόλοιπων «Νέων Χωρών». Το 19ο αι. δέχτηκε μια νέα ώθηση με τη διατύπωση από τον Γάλλο Ζ. Α. Γκομπινό, εμπνευστή της θεωρίας περί «Αρείας Φυλής», που ενέπνευσε αργότερα και το Χίτλερ. Σήμερα τον βλέπουμε να επιβιώνει μέσα στις εθνικιστικές και ξενοφοβικές εξάρσεις. β) κοινωνικός ρατσισμός: πρόκειται για την παλαιότερη και την πιο βαθιά ανθρώπινη έκφραση του ρατσισμού. Ήδη από την εποχή του αρχαίου Καιάδα και μέχρι τη σημερινή περιθωριοποίηση των γυναικών, των ψυχασθενών ή των ομοφυλόφιλων, λειτουργεί ως μέσο συντήρησης των σχέσεων εξουσίας και προστασίας της ομάδας από οτιδήποτε διαφορετικό που υποτίθεται πως θέτει την επιβίωση και τη συνοχή της σε κίνδυνο. Τα αίτια του ρατσισμού
1. Οι υπαρκτές κοινωνικές ανισότητες: η υλική βάση ανάπτυξης του ρατσισμού σε κάθε κοινωνία είναι οι υπαρκτές κοινωνικές ανισότητες και διαφοροποιήσεις (πρώτα και κύρια οι οικονομικές, αλλά και οι πολιτισμικές). Όσο αυτές υπάρχουν, πάντοτε βρίσκονται κι εκείνοι, που, είτε υποκινούμενοι από συμφέρον είτε από ανασφάλεια και άγνοια, καταδικάζουν τους ασθενέστερους ή απλά τους διαφορετικούς στο χλευασμό και το περιθώριο.
2. Τα συμφέροντα και η προπαγάνδα των ισχυρών: ο ρατσισμός λειτούργησε πάντοτε ως ένα μέσο ιδεολογικής νομιμοποίησης της εξουσίας και αποπροσανατολισμού των λαϊκών μαζών από τις πραγματικές αιτίες της οικονομικής και κοινωνικής τους καχεξίας. Η 70
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ παλαιότερη μυθολογία περί «γαλαζοαίματων» ευγενών, οι θεωρίες που αναπτύχθηκαν ιστορικά περί της φυσικής υστέρησης των έγχρωμων ή των γυναικών και η σημερινή προπαγάνδα που θέτει στο στόχαστρο τους μετανάστες και τις μειονότητες δεν είχαν και δεν έχουν άλλο σκοπό παρά να δώσουν ηθικό άλλοθι στην εκμετάλλευση και την καταπίεση που ασκούν οι ισχυρότεροι.
3. Τα κοινωνικά προβλήματα: η άνθιση του ρατσισμού γίνεται πολύ ευκολότερη όταν υπάρχουν οξυμένα κοινωνικά προβλήματα. Η κοινωνική οργή που αναπτύσσεται σε τέτοιες περιπτώσεις βρίσκει διέξοδο στους ασθενέστερους: τους μετανάστες, τους αλλόφυλους και τους αλλοεθνείς, που μην έχοντας κανέναν να τους στηρίξει, γίνονται εύκολη βορά για οποιονδήποτε.
4. Ο φόβος και η άγνοια: κάθε άνθρωπος που έρχεται σε επαφή με κάτι διαφορετικό από ό,τι έχει συνηθίσει, φυσικό είναι ορισμένες φορές να παραξενεύεται ή και να φοβάται. Όταν αυτό το αίσθημα συναντά την άγνοια, την προκατάληψη ή τη δεισιδαιμονία, τότε ο ρατσισμός δεν αργεί να έρθει.
5. Η δύναμη της συνήθειας (ή αλλιώς, της μάζας): η τεράστια επίδραση που ασκεί η ομάδα πάνω στο άτομο με τα πρότυπα και τις «αυτονόητες αλήθειες» που του υπαγορεύει, οδηγεί πολλές φορές σε ρατσιστικές συμπεριφορές. Οτιδήποτε ξένο ή διαφορετικό αντιμετωπίζεται με μίσος ή χλευασμό (εκφράσεις και τα δύο ενός βαθύτερου φόβου) και όλοι πειθαναγκάζονται να ακολουθούν το «μέσο όρο».
Οι συνέπειες του ρατσισμού
1. Είναι μια συμπεριφορά απάνθρωπη, που καλλιεργεί το μίσος και αποκτηνώνει το άτομο. 2. Μερίδες του πληθυσμού ή και μεμονωμένα άτομα περιθωριοποιούνται και εξευτελίζονται και καταδικάζονται σε μια ζωή γεμάτη φόβο, ντροπή και μοναξια. 3. Οι άνθρωποι μένουν δέσμιοι της άγνοιας, των δεισιδαιμονιών και των προκαταλήψεων. Τα πραγματικά κοινωνικά προβλήματα αποσιωπούνται και η διαφορετικότητα δαιμονοποιείται. Προτάσεις 1. Άνοδος του βιοτικού επιπέδου, επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων 2. Παιδεία, που να καταδεικνύει στους νέους τις πραγματικές αιτίες που κρύβονται πίσω από τα φαινόμενα και να αίρει τις αυταπάτες
71
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 3. Καλλιέργεια μεταξύ των ανθρώπων ενός πνεύματος αλληλοσεβασμού και ισοτιμίας
ΘΑΝΑΤΙΚΗ ΠΟΙΝΗ Α. Ιστορία Η ιστορία της θανατικής ποινής ξεκινάει από πολύ παλιά. Όλοι οι αρχαίοι πολιτισμοί την είχαν υιοθετήσει ως οργανικό κομμάτι της νομοθεσίας τους. Απηχώντας τα πρωτογενή, ζωώδη ένστικτα του ανθρώπου, σύμφωνα με τα οποία η βία αντιμετωπίζεται με βία, είχε εισαχθεί ως μέσο προάσπισης της κρατικής εξουσίας αλλά και διευθέτησης ιδιωτικών υποθέσεων. Πολλές φορές (ανάλογα τον πολιτισμό και την εποχή) επιβαλλόταν ακόμα και για ασήμαντα αδικήματα (π.χ. μοιχεία), ενώ ο τρόπος εκτέλεσής της ποίκιλει (υπήρχε ο λιθοβολισμός, η κατακρήμνιση, ο ξιφισμός, ο ενταφιασμός, η σταύρωση, η παράδοση στα θηρία κ.ά.). Στη θεοκρατική μεσαιωνική Δύση η θανατική ποινή αποτέλεσε το θεμελιωδέστερο μέσο κολασμού (Ιερά Εξέταση), ενώ το Βυζάντιο την υιοθέτησε σε μικρότερη κλίμακα (επινοώντας ωστόσο ένα νέο τρόπο εξόντωσης: τον βρασμό!). Η Αναγέννηση, παρά το ουμανιστικό της πνεύμα, δεν κατάφερε να καταργήσει την «εσχάτη των ποινών». Παρόλα αυτά, έθεσε κάποιους νομικούς περιορισμούς, ενώ, ύστερα από έντονες διαμαρτυρίες των διανοουμένων, τα βασανιστήρια περιορίστηκαν. Κατά το 17ο αι. η θανατική ποινή εξακολουθούσε να επιβάλλεται μαζικά και ανεπιφύλακτα. Ο διάσημος Γερμανός ποινικολόγος Carpozow υπερηφανευόταν πως στη διάρκεια των 46χρονης σταδιοδρομίας του είχε καταδικάσει σε θάνατο 20.000 ανθρώπους. Από την πλευρά του, ο Γάλλος Boguet είχε οδηγήσει στην πυρά άλλους 700, με την κατηγορία του αιρετικού ή του μάγου. Η πρώτη φορά που αρθρώθηκε συγκροτημένος λόγος ενάντια στη θανατική ποινή ήταν το 1762, από τον Ιταλό φιλόσοφο Τσεζάρε Μπεκαρία. Στο έργο του «Περί εγκλημάτων και Ποινών», ο Διαφωτιστής ανατροπέας υποστήριξε πως στόχος των ποινών δε θα έπρεπε να είναι η τιμωρία αλλά ο σωφρονισμός. Η θανατική ποινή, σύμφωνα με το Μπεκαρία, αποτελούσε «κηρυγμένο πόλεμο του έθνους κατά του πολίτη» και, όντας άχρηστη και ανήθικη, έπρεπε να καταργηθεί. Η απόψεις του Μπεκαρία βρήκαν άμεση απήχηση σε πολλές χώρες και το 1786 η Τοσκάνη κατάργησε τη θανατική ποινή. Στις 30 Μαΐου 1791 ο Ροβεσπιέρος χαρακτήριζε ενώπιον της Συνέλευσης τη θανατική ποινή «δικαστική δολοφονία», που έδινε τη δυνατότητα
72
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ στην εξουσία να εξευτελίζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ωστόσο, παρόλες τις αντιδράσεις, η θανατική καταδίκη επιβίωσε. Στην Αγγλία, το διάστημα 1820-1826 απαγχονίστηκαν συνολικά 7.656 άνθρωποι (ανάμεσά τους κλέφτες αλόγων, ζωοκτόνοι και μικρολωποδύτες). Στη σημερινή εποχή η θανατική ποινή έχει καταργηθεί ή αδρανοποιηθεί στα περισσότερα κράτη, ενώ εξακολουθεί να ισχύει σε πολιτείες των ΗΠΑ, την Κίνα, την Κούβα, το Ιράν και γενικά σε όλα τα δικτατορικά καθεστώτα, όπως επίσης και σε ορισμένα δημοκρατικά κράτη της Αφρικής. Στην Ελλάδα καταργήθηκε πρόσφατα, μέσα από μια ειδική νομοθετική ρύθμιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αν και μέχρι πρότινος εξακολουθούσε να υπάρχει τυπικά, ωστόσο είχε πάψει να επιβάλλεται, έχοντας αντικατασταθεί από την αντίστοιχη των ισοβίων. Η τελευταία δημόσια εκτέλεση ήταν εκείνη του εμπρηστή Λυμπέρη, το 1972, ενώ η τελευταία φορά που επιβλήθηκε (κατ’ όνομα) η θανατική ποινή ήταν το 1975, στη δίκη των συνταγματαρχών. Σε προηγούμενες περιόδους είχε αξιοποιηθεί κατά κόρον, κυρίως εναντίον των ληστών και των πολιτικών αντιφρονούντων.
Β. Επιχειρήματα των υπέρμαχων της θανατικής ποινής 1. Επιτυγχάνει τον παραδειγματισμό και αποτρέπει αποτελεσματικά τη διάπραξη ειδεχθών εγκλημάτων. 2. Αποδίδει δικαιοσύνη, ικανοποιώντας το κοινό περί δικαίου αίσθημα και, πρώτα απ’ όλα, τους ίδιους τους συγγενείς των αδικοχαμένων θυμάτων 3.
Σε πολλές περιπτώσεις εγκληματιών κάθε απόπειρα σωφρονισμού πέφτει εκ των πραγμάτων στο κενό. Οπότε, το μόνο μέτρο που μπορεί να ληφθεί για την προστασία της κοινωνίας είναι η θανατική τους καταδίκη.
4. Αναβαθμίζει το κύρος της πολιτείας, αφού προστατεύει με δραστικά μέτρα τους πολίτες. 5. Διαμορφώνει αίσθημα ασφάλειας, αφού υπερασπίζεται με τον πιο δραστικό τρόπο το δικαίωμα της ζωής των πολλών.
Γ. Επιχειρήματα των πολέμιων της θανατικής ποινής 1. Η αποτελεσματικότητα της θανατικής ποινής δεν έχει αποδειχθεί. Στις χώρες όπου ισχύει, δεν έχουν περιοριστεί τα ειδεχθή και στυγνά εγκλήματα. Αντίθετα, διαπράττονται καθημερινά σε αμείωτους ρυθμούς (π.χ.. ΗΠΑ) 2. Όπως έχει αποδειχτεί, η ποινή των ισοβίων μπορεί να προστατεύσει την κοινωνία από επικίνδυνους κακοποιούς σε ικανοποιητικό βαθμό. Σύμφωνα με όλες τις στατιστικές, οι περιπτώσεις εγκληματικής υποτροπής πρώην ισοβιτών που αποφυλακίζονται ύστερα από
73
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ δεκαετίες εγκλεισμού είναι ελάχιστες και αφορούν κυρίως μικρά εγκλήματα (όχι δολοφονίες). 3. Η θανατική ποινή αποτελεί από κάθε άποψη ένα προμελετημένο έγκλημα της πολιτείας, που αποβλέπει στην εκδίκηση και όχι στο σωφρονισμό. Μέσω της επιβολής της ποινής του θανάτου η πολιτεία εξομοιώνεται με το δολοφόνο, επιδεικνύοντας απέναντι στην αξία της ανθρώπινης ζωής την ίδια αδιαφορία και στερώντας τη με την ίδια στυγνότητα. 4. Η ανθρώπινη ζωή και αξιοπρέπεια αποτελούν αυταξίες, μεγέθη απόλυτα. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να τις αφαιρέσει - ούτε και η πολιτεία! Δεν είναι δυνατόν στη σημερινή εποχή άνθρωποι, ανεξάρτητα του τι έχουν κάνει, να υποβάλλονται στο ψυχολογικό βασανιστήριο της αναμονής του θανάτου και στη μαρτυρική βίωσή του πάνω σε ηλεκτρικές καρέκλες ή μέσα σε θαλάμους αερίων. 5. Η ζωή δεν είναι αντίθεση άσπρου-μαύρου και η κοινωνία δε χωρίζεται σε «καλούς» και «κακούς». Ένας στυγερός δολοφόνος, προτού δολοφονηθεί, θα πρέπει να εξεταστούν οι συνθήκες που τον έκαναν αυτό που είναι. Στις ΗΠΑ οι περισσότερες εκτελέσεις αφορούν άτομα των κατώτερων κοινωνικών τάξεων και ιδιαίτερα μέλη των φυλετικών και εθνικών μειονοτήτων (μαύρους και ισπανόφωνους). 6. Πέραν όμως της ανθρωπιστικής πλευράς, υπάρχει και το καθαρά τεχνικό ζήτημα. Σε περίπτωση δικαστικής πλάνης ένας άνθρωπος μπορεί να εκτελεστεί, ενώ είναι αθώος. Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο και στο βαθμό που η αθωότητά του αποδειχτεί κάποια χρόνια αργότερα, το σφάλμα της δικαιοσύνης δε μπορεί να ανακληθεί (ενώ, αν είχε κλειστεί στη φυλακή, θα μπορούσε να απελευθερωθεί και να του δοθεί μία σεβαστή χρηματική αποζημίωση). 7. Επίσης, η θανατική ποινή επιτρέπει στο κράτος να γιγαντώνει την εξουσία του επί των πολιτών, χρησιμοποιώντας τη μάλιστα ενίοτε και ως μέσο πολιτικής τρομοκράτησης. Δ. Προτάσεις. 1. Για τα ιδιαζόντως ειδεχθή και αποτρόπαια εγκλήματα, η ποινή των ισοβίων επαρκεί. Η θανατική ποινή οφείλει να καταργηθεί. 2. Εκσυγχρονισμός
του
σωφρονιστικού
συστήματος.
Στόχος:
η
κοινωνική
επανένταξη των κρατουμένων, όχι η εξόντωσή τους. 3. Οι διανοούμενοι, τα Μ.Μ.Ε. και η παιδεία πρέπει να ευαισθητοποιήσουν τον κόσμο γύρω από το ζήτημα και να του εμφυσήσουν τα ιδεώδη της δημοκρατίας, του ελέους και της ανεκτικότητας. Όσο οξυμένα και αν είναι τα κοινωνικά φαινόμενα βίας και 74
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ εγκληματικότητας, το δημοκρατικό πνεύμα και τα ανθρώπινα δικαιώματα οφείλουν να διαφυλαχθούν.
ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ Για τους αρχαίους Έλληνες η ευθανασία δήλωνε τον ευτυχισμένο ή αξιοπρεπή θάνατο (ευ + θάνατος), την επιθυμητή κατάληξη ενός ευτυχισμένου βίου. Σήμερα, δηλώνει την πρόκληση ή την επίσπευση ανώδυνου θανάτου, προκειμένου να συντομευθεί η αγωνία του ετοιμοθάνατου ή πάσχοντος από ανίατη ασθένεια ατόμου. ΜOΡΦEΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Παθητική ευθανασία υφίσταται, όταν ο γιατρός δεν παρέχει την απαιτούμενη φροντίδα στον ασθενή που θα επιτρέψει την ανάκαμψη της υγείας του, με αποτέλεσμα το θάνατο. Ενεργητική ευθανασία νοείται η επέμβαση του γιατρού, μετά από επιθυμία του ασθενούς ή των συγγενών του, προκειμένου να επισπευθεί το τέλος. Πραγματοποιείται με φαρμακευτική αγωγή ή με αποσύνδεση των μηχανημάτων που κρατούν τον ασθενή στη ζωή. Η ευθανασία είναι ένα δίλημμα που απασχόλησε τις ανθρώπινες κοινωνίες και στο παρελθόν. Ιδιαίτερα, όμως, στην εποχή μας αποτελεί θέμα έντονου προβληματισμού, καθώς αυξάνονται οι φωνές για νομική κατοχύρωσή της σε πολλές χώρες του κόσμου. Ένας προβληματισμός ο οποίος προκύπτει από τα αδιέξοδα που επιφέρει η άνοδος του μέσου όρου ζωής, την αύξηση των υπερηλίκων, την ανεπάρκεια της ιατρικής να λυτρώσει από ανίατες ασθένειες αλλά και της οικογένειας να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας τόσο δύσκολης κατάστασης. Στην Ελλάδα, βέβαια, η ευθανασία δεν έχει αναγνωριστεί νομοθετικά. Αντιθέτως στην Ολλανδία, όπου «η ενεργητική ευθανασία διεξάγεται ελεύθερα και σύμφωνα με τη Βασιλική Ολλανδική Ιατρική Ένωση, αυτό συμβαίνει περισσότερο από 6000 φορές το χρόνο» (εφημ. Καθημερινή).. Σαφέστατα, το ζήτημα αυτό εγείρει ερωτήματα σε ηθικό και θρησκευτικό πρωτίστως επίπεδο, ενώ συνάμα πρέπει να διερευνηθεί από ανθρωπιστική, ψυχολογική, ιατρική και οικονομική σκοπιά. Εύλογο είναι, πάντως, ότι το ζήτημα της τεχνητής πρόκλησης θανάτου δημιουργεί διαμάχες ανάμεσα στους υποστηρικτές και τους επικριτές του.
75
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Επιχειρήματα των υποστηρικτών της ευθανασίας 1. Η ευθανασία επιφέρει λύτρωση από τον αφόρητο πόνο και τα μαρτύρια' -όταν η ζωή έχει πάψει να είναι αγαθό, τι νόημα έχει η παράτασή της; 2. Η εφαρμογή της μαρτυρεί ανθρωπιστική στάση και αποτελεί δείγμα της προάσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Εφόσον ο άνθρωπος είναι κύριος της ζωής του διατηρεί το δικαίωμα - όταν έχει επίγνωση της κατάστασής του και μπορεί να επικοινωνήσει- να επιλέξει έναν αξιοπρεπή θάνατο διακόπτοντας τη ζωή του, όποτε το επιθυμεί. 3. Οι ανίατες ασθένειες συχνά καταλύουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου -καθώς είναι ανίκανος να πραγματώσει ακόμα και στοιχειώδεις ανάγκες του- και τελικώς τον ταπεινώνουν. 4. Μαζί με τον ασθενή ταλαιπωρούνται, Ψυχικά και οικονομικά, και οι συγγενείς του, περιμένοντας ένα ιατρικά προδιαγεγραμμένο για τον άρρωστο τέλος. 5. Ο θάνατος ενός ατόμου μετά από ευθανασία είναι δυνατό να προσφέρει ζωή σε άλλους ανθρώπους χαρίζοντάς τους ζωτικά όργανα για μεταμόσχευση. Επιχειρήματα των επικριτών της ευθανασίας 1. Η ευθανασία αποτελεί παράβαση της θεϊκής εντολής «ου φονεύσεις». Ο Θεός χαρίζει τη ζωή και μόνον Αυτός αποφασίζει πότε θα την αφαιρέσει. Ούτε και η πιο βασανισμένη ζωή δεν πρέπει να αφαιρεθεί από τον άνθρωπο, γι' αυτό ο ασθενής δε δικαιούται να προκαλέσει το θάνατό του. 2. Καθήκον του γιατρού είναι να παλεύει, για να σώσει την ανθρώπινη ζωή. Ο γιατρός που συναινεί στην ευθανασία παραβαίνει τον όρκο του Ιπποκράτη να υπηρετεί τον άνθρωπο, να ανακουφίζει τον πόνο του και να εργάζεται για
την παράταση κι
όχι τη διακοπή της ζωής του. 3.
Η ελπίδα πεθαίνει πάντα τελευταία.
4. Μέχρι και την τελευταία στιγμή δεν αποκλείεται η πιθανότητα θαύματος, όπως έχει αποδειχθεί από αρκετά περιστατικά ασθενών που επέζησαν, ενώ το τέλος τους κρινόταν ιατρικά προδιαγεγραμμένο. 5.
Δεν αποκλείεται η πιθανότητα εσφαλμένης γνωμάτευσης από τους γιατρούς.
6. Είναι ελπιδοφόρα η εξέλιξη της επιστήμης κυρίως στην παραγωγή νέων σωτήριων φαρμάκων για ανίατες μέχρι στιγμής ασθένειες, όπως ο καρκίνος, το AIDS). 7. Ακόμα και όταν ο ίδιος ο ασθενής επιθυμεί τη διακοπή της ζωής του, δεν είμαστε βέβαιοι ότι πρόκειται για μια ενσυνείδητη επιλογή ή για μια επιλογή στην οποία 76
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ καταλήγει εξαιτίας των αφόρητων πόνων που βιώνει. 8.
Στις περιπτώσεις που ο ασθενής δεν επικοινωνεί με το περιβάλλον, η ευθύνη για την απόφαση της ευθανασίας βαρύνει τους γιατρούς και τους συγγενείς. Ποιος, όμως, μπορεί να λάβει μια τέτοια απόφαση για τη ζωή ενός άλλου ανθρώπου;
9.
Ενδέχεται η απόφαση για ευθανασία ενός αρρώστου να ληφθεί από συγγενείς που επιθυμούν να απαλλαγούν ψυχικά και οικονομικά από τη φροντίδα του ασθενούς ή προσδοκούν οικονομικά οφέλη (π.χ. κληρονομιά).
Συμπέρασμα Είναι γεγονός ότι τα επιχειρήματα και των δύο πλευρών προβάλλουν ισχυρά, πράγμα που δυσκολεύει την ένταξή μας στους υποστηρικτές ή στους πολέμιους της ευθανασίας. Επειδή, όμως, η κοινωνική πίεση στην υφήλιο για τη θέσπισή της αυξάνει συνεχώς, αυτό που πρέπει να έχουμε κατά νου είναι να αντιμετωπίζουμε κάθε περίπτωση ασθενούς ως μοναδική και ιδιαίτερη. Ταυτόχρονα, προβάλλει αναγκαία η θέσπιση και η εφαρμογή ενός αυστηρού νομοθετικού πλαισίου, προκειμένου να αποφευχθεί η εκμετάλλευση κατά περίπτωση της νομικής κατοχύρωσης της ευθανασίας (π. χ. κάλυψη αδυναμιών των ασφαλιστικών υπηρεσιών, συγγενείς που συναινούν στην ευθανασία για οικονομικά οφέλη, εφαρμογή της σε άτομα με ειδικές ανάγκες).
ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ Εκφάνσεις της οικολογικής καταστροφής -
Φαινόμενο του θερμοκηπίου: προκαλείται από την εκπομπή διοξειδίου του άνθρακα από τις μηχανές εσωτερικής καύσης. Οι συνέπειές του είναι αλυσιδωτές και καταστροφικές: άνοδος της μέσης θερμοκρασίας της γης (υπολογίζεται σε 1-5 βαθμούς στα επόμενα εκατό χρόνια), πρόκληση ακραίων καιρικών φαινομένων, λιώσιμο των πάγων, άνοδος της στάθμης της θάλασσας (με άμεσο και ήδη ορατό - ως ένα βαθμό αποτέλεσμα τον καταποντισμό παράκτιων περιοχών και νησιών), καταστροφή της βιοποικιλότητας (πιθανολογείται πως το 25% των ειδών του ζωικού βασιλείου θα έχει εξαφανιστεί ως το 2025) κ.ά.
-
Τρύπα του όζοντος: προκαλείται από το φρέον που χρησιμοποιούν τα ψυγεία και τα κλιματιστικά (τουλάχιστον της παλιάς τεχνολογίας) και είναι η βασική αιτία για τη σημερινή αύξηση των κρουσμάτων καρκίνου του δέρματος.
77
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ -
Ερημοποίηση της γης: σε ό,τι αφορά τα δάση, προκαλείται από την υλοτομία και τις πυρκαγιές. Σε ό,τι αφορά τις αγροτικές εκτάσεις, η κύρια αιτία εντοπίζεται στη εντατική (βιομηχανική) καλλιέργεια, που με τις μονοκαλλιέργειες και τα φυτοφάρμακα αποστραγγίζει το έδαφος από τα θρεπτικά του συστατικά και το κάνει άγονο.
-
Μολυσμένα τρόφιμα: τα χημικά λιπάσματα, τα φυτοφάρμακα και όλες οι μολυσματικές ουσίες (χημικά και πετρελαϊκά απόβλητα) που εναποτίθενται στην ξηρά και τη θάλασσα μεταφέρονται αναπόφευκτα και στα τρόφιμα, που καθίστανται πλέον επίφοβα (κυρίως για καρκινογενέσεις). Τα τελευταία χρόνια στο όλο πρόβλημα προστέθηκε και το φαινόμενο των «τρελών αγελάδων» (ή αλλιώς της σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας), που οφείλεται στην σίτιση (λόγω χαμηλότερου κόστους) φυτοφάγων ζώων με κρεατάλευρα (που κανονικά προορίζονται μόνο για τα παμφάγα γουρούνια).
-
Μεταλλαγμένα τρόφιμα: η γενετική μετάλλαξη φυτών και ζώων με στόχο τη βελτιστοποίηση της απόδοσής τους είναι μία πρακτική που ακολουθεί ο άνθρωπος εδώ και χιλιετίες (π.χ. μπόλιασμα των φυτών ή το ζευγάρωμα αλόγων και γαϊδουριών). Ωστόσο, με τη σημερινή εξέλιξη της γενετικής έχει επισυμβεί ένα ποιοτικό άλμα: πλέον οι γονιδιακές διασταυρώσεις δεν αφορούν είδη της ίδιας κατηγορίας αλλά διαφορετικών (π.χ. ντομάτα με γονίδια καπνού, καλαμπόκι με γονίδια κάποιου εντόμου). Αυτή η «υπέρβαση των ορίων» πιθανόν να επιφυλάσσει κινδύνους τόσο για την ανθρώπινη υγεία (ενδεχόμενες γενετικές μεταλλάξεις και καρκινοπάθειες) όσο και για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας (πρβλ. παρακάτω).
-
Πυρηνικά: ο μεταπολεμικός εφιάλτης εξακολουθεί να μας στοιχειώνει και μάλιστα χειρότερος. Δεν είναι πλέον μόνο τα πυρηνικά εργοστάσια, που γεμίζουν με απόβλητα τη γη και τους ωκεανούς, επισείοντας πάνω από το κεφάλι μας τον εφιάλτη του Τσέρνομπιλ, ούτε μόνο τα πυρηνοκίνητα πλοία και υποβρύχια, που διατρέχουν τη γη σαν κινητές ωρολογιακές βόμβες. Δίπλα σε όλα αυτά έρχονται σήμερα να προστεθούν και τα όπλα με απεμπλουτισμένο ουράνιο, που μετατρέπουν ουσιαστικά κάθε συμβατικό πόλεμο σε «μίνι πυρηνικό». Η χρήση ραδιενεργών υλικών σε συμβατικά όπλα κάνει για πρώτη φορά το παλιό
θεωρητικό
ενδεχόμενο
ενός
πυρηνικού
ολοκαυτώματος
καθημερινή
πραγματικότητα και οι πληθυσμοί όλης της γης έχουν κάθε λόγο να τρέμουν.
Αιτίες της οικολογικής καταστροφής 1. Η εκμηχάνιση της παραγωγής, που έδωσε στον άνθρωπο νέες δυνατότητες καταστροφής του περιβάλλοντος με πολύπλευρο τρόπο
78
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 2. Η παράλληλη ανάπτυξη του εμπορίου, που οδήγησε και οδηγεί μέχρι σήμερα στην εξάντληση της γης και των θαλασσών μέσω της εντατικής καλλιέργειας και της υπεραλίευσης 3. Ο αυξανόμενος καταναλωτισμός σε παγκόσμιο επίπεδο, που οδηγεί στην ταχύτατη αποστράγγιση των φυσικών πόρων και στην ολοένα και μεγαλύτερη ρύπανση του περιβάλλοντος με σκουπίδια και τοξικά απόβλητα 4. Σε προηγούμενους αιώνες η επιστημονική καθυστέρηση, που ως ένα βαθμό καθιστούσε αδύνατη την ανάπτυξη και εφαρμογή αντιρρυπαντικών τεχνολογιών 5. Τα συμφέροντα των εταιρειών, που εμποδίζουν σήμερα την λήψη ριζικών μέτρων υπέρ του περιβάλλοντος. 6. Η φτώχεια και η βιομηχανική υπανάπτυξη, που οδηγεί τα κράτη του τρίτου κόσμου να καταστρέφουν το φυσικό τους πλούτο προκειμένου να εξοικονομήσουν κάποια έσοδα (πρβλ. τη Βραζιλία, που υλοτομεί τα δάση του Αμαζονίου για να τα πουλήσει ως ξυλεία και να εξασφαλίσει καλλιεργήσιμη γη για τον πληθυσμό της) 7. Η ανάγκη για επιβίωση αλλά και ο πόθος του πλουτισμού, που οπλίζουν τα χέρια των ανθρώπων ώστε να καίνε τα δάση για να τα μετατρέψουν σε αγροτικές εκτάσεις, βοσκοτόπια13 και οικόπεδα.
Προτάσεις 1. Διαμόρφωση ενός νέου τύπου ανάπτυξης, που θα σέβεται το περιβάλλον και θα το αντιμετωπίζει όχι απλά ως πεδίο προς εκμετάλλευση αλλά ως πηγή ζωής. Προς την κατεύθυνση αυτή: 2. Εκμετάλλευση όλων των νέων δυνατοτήτων που παρέχει η τεχνολογία (βιολογικός καθαρισμός, ανακύκλωση σκουπιδιών, αντικατάσταση πηγών ενέργειας με άλλες, φιλικές προς το περιβάλλον) 3. Επιβολή αυστηρών περιοριστικών μέτρων στις δραστηριότητες των επιχειρήσεων, του κράτους και των πολιτών 4. Οικονομική στήριξη των χωρών του τρίτου κόσμου αλλά και των ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων, ώστε να εξασφαλίζουν την επιβίωσή τους χωρίς να καταστρέφουν το περιβάλλον 5. Παιδεία 13
Είναι γνωστό και αποδεδειγμένο πως οι πυρκαγιές που σημειώνονται κάθε χρόνο στην επαρχία οφείλονται ως ένα βαθμό στους αγρότες και τους βοσκούς, που καίνε τα δάση για να εξασφαλίσουν καλλιεργήσιμες γαίες ή βοσκοτόπια. Πρόσφατο και τραγικό παράδειγμα αυτής της παγκόσμιας πρακτικής ήταν ο εμπρησμός των τροπικών δασών των Φιλιππίνων πριν από λίγα χρόνια από τους τοπικούς γαιοκτήμονες, που έφτασε να κατακάψει το μισό νησί.
79
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Κάποια σχόλια για τα μεταλλαγμένα φυτά Τα επιχειρήματα των εταιρειών: 1. Η γενετική τους βελτίωση τα κάνει ανθεκτικότερα στις αρρώστιες και πιο παραγωγικά, άρα χρειάζονται λιγότεροι ψεκασμοί (οικολογική διάσταση) και εξασφαλίζονται μεγαλύτερες σοδειές (αντιμετώπιση σιτοδειών τρίτου κόσμου) 2. Δεν υπάρχουν κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία (παρόλα αυτά οι εταιρείες αρνούνται να αναλάβουν επίσημα την ευθύνη για πιθανές βλάβες στην υγεία των καταναλωτών) 3. Οι βελτιωτικές παρεμβάσεις σε φυτά και ζώα είναι παμπάλαια πρακτική, που ακολουθεί ο άνθρωπος εδώ και χιλιετίες. Απλά τώρα αναβαθμίζεται, καθώς γίνεται εργαστηριακά. Ο αντίλογος: 1. Επιστημονικές μελέτες έχουν δείξει ως τώρα ότι η γενετική μετάλλαξη των φυτών, τουλάχιστον με τη σημερινή μορφή, όπου διασταυρώνονται είδη εντελώς ανόμοια, δεν είναι ίσως απόλυτα ασφαλής. Υπάρχουν βάσιμες υποψίες πως μπορεί να προκληθούν βλάβες στον ανθρώπινο οργανισμό (καρκινοπάθειες κ.ά.). 2. Πέραν των κινδύνων για τον άνθρωπο, τα μεταλλαγμένα επισείουν απειλές και για το περιβάλλον: η δημιουργία φυτειών μεταλλαγμένων δίπλα σε «φυσιολογικές» ενδέχεται να καταστρέψει τη φυσική βιοποικιλότητα, καθώς τα φυσικά και ασθενέστερα φυτά, που επικοινωνούν με τα μεταλλαγμένα μέσω της γύρης που κουβαλάνε οι μέλισσες, ενδέχεται να μεταλλαχτούν ή να καταστραφούν. 3. Το ενδιαφέρον των εταιρειών για τους λιμούς (= την πείνα) που μαστίζουν τις υπανάπτυκτες χώρες είναι υποκριτικό. Το μόνο για το οποίο νοιάζονται είναι τα κέρδη τους και τα μεταλλαγμένα αποτελούν γι’ αυτές απλά ένα νέο επενδυτικό ορίζοντα. Προτάσεις 1. Απαγόρευση των μεταλλαγμένων, τουλάχιστον μέχρις ότου διαπιστωθούν οι πραγματικοί κίνδυνοι, οι ωφέλειες και τα όρια της ασφαλούς χρήσης. 2. Έγκυρη και αντικειμενική ενημέρωση των πολιτών μέσω της εκπαίδευσης και των Μ.Μ.Ε.. 3. Στροφή προς τη βιολογική καλλιέργεια, με τη συνδρομή της τεχνολογίας (βιολογικά λιπάσματα κ.ά.) 80
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 4. περιβαλλοντική εκπαίδευση: η οικολογική κρίση και τα καθημερινά περιβαλλοντικά αδιέξοδα τροφοδοτούν την ανάγκη μιας επιστημονικά θεμελιωμένης διαδικασίας, που θα βοηθήσει τον άνθρωπο να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του με τη φύση.
Η ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ 1. Αίτια (παράγοντες) που οδήγησαν στην εμφάνιση και ακμή της διαφήμισης •
Η βιομηχανική υπερανάπτυξη προκάλεσε τη μαζική παραγωγή καταναλωτικών αγαθών. Η εξέλιξη αυτή, σηματοδοτώντας την ανάδυση αυτού που λέμε «καταναλωτική κοινωνία», έδωσε νέα ώθηση στη διαφήμιση, καθώς τα παραγόμενα προϊόντα έπρεπε πλέον να προωθηθούν σε κάθε γωνιά του πλανήτη.
•
Ο ανταγωνισμός μεταξύ των εταιρειών, οι οποίες προσπαθούν μέσω των διαφημίσεων να κατακτήσουν ένα όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος της αγοράς.
•
Η επανάσταση στην τεχνολογία και, ειδικότερα, η τελειοποίηση των Μ.Μ.Ε., που έδωσε στη διαφήμιση νέες δυνατότητες και προοπτικές (μπήκε πλέον μες στα σπίτια, μετατρεπόμενη σε καθημερινή υπόθεση).
•
Η ένταξη των ΜΜΕ, των αθλητικών ομάδων, της κινηματογραφικής παραγωγής και ευρύτερα του πολιτιστικού-αθλητικού τομέα στα πλαίσια της οικονομίας της αγοράς, που έχει σαν συνέπεια την αναζήτηση χορηγών σε εταιρείες. Όλα τα ΜΜΕ, και πρωτίστως τα ιδιωτικά, εξαρτούν την οικονομική τους επιβίωση από τις διαφημίσεις. Το ίδιο συμβαίνει εν μέρει και με τις αθλητικές ομάδες, τις κινηματογραφικές ταινίες και τις μεγάλες αθλητικές-πολιτιστικές διοργανώσεις.
•
Η μαζικότητα και ο απρόσωπος χαρακτήρας της σημερινής κοινωνίας, που καθιστά τη διαφήμιση αναγκαίο μέσο για τη διάδοση μηνυμάτων ή τη γνωστοποίηση (κοινοποίηση) εκδηλώσεων-διοργανώσεων.
2. Θετικές επιδράσεις της διαφήμισης •
Ο πολίτης-καταναλωτής μπορεί να ενημερώνεται για την αγορά από το σπίτι του, κάνοντας τις πλέον συμφέρουσες ή ενδιαφέρουσες γι’ αυτόν επιλογές
81
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ •
Η διαφήμιση συμβάλλει, λόγω του ανταγωνισμού, στη διαρκή ανανέωση των προϊόντων και την αναβάθμιση της ποιότητας και αισθητικής τους
•
Δημιουργεί θέσεις εργασίας (διαφημιστές, σεναριογράφοι, σκηνοθέτες, μακετίστες, τεχνικοί κ.ά.) και καταπολεμά την ανεργία.
•
Η διαφήμιση μπορεί να αποτελέσει για πολλούς ανθρώπους ένα πεδίο έκφρασης της καλλιτεχνικής τους δημιουργικότητας ή/και φαντασίας
•
Η διαφήμιση μπορεί να εξασφαλίσει για τα ΜΜΕ, τις κινηματογραφικές παραγωγές και τις μεγάλες αθλητικές ή πολιτιστικές διοργανώσεις πόρους, που δε θα μπορούσαν να βρεθούν αλλού. Για τα ΜΜΕ η παράμετρος αυτή σημαίνει επίσης και απεξάρτησή τους από τα κόμματα ή το κράτος, γεγονός που τους επιτρέπει να ελέγχουν την εξουσία με μεγαλύτερο σθένος και αποφασιστικότητα
•
Η διαφήμιση μπορεί να αποτελέσει για το δέκτη ένα αντικείμενο (πηγή) αισθητικής απόλαυσης ή μία ευκαιρία πρόσκαιρης ξεγνοιασιάς και χαλάρωσης. Μέσα στο γκρίζο τοπίο των σύγχρονων μεγαλουπόλεων, με τους εξαντλητικούς ρυθμούς, το άγχος και τη ρουτίνα η διαφήμιση μπορεί προσφέρει μία στιγμιαία διέξοδο προς το όνειρο, προς ένα κόσμο που, αν και ψεύτικος, τον έχουμε όμως όλοι μας ανάγκη.
•
Οι κρατικές διαφημίσεις αποτρέπουν από βλαβερές για την υγεία συνήθειες (τσιγάρο, ναρκωτικά, αλκοόλ), ενημερώνουν για κινδύνους (ΑIDSκ.λ.π.) και προτείνουν τρόπους πρόληψης.
3. Αρνητικές επιδράσεις της διαφήμισης •
Ψυχαναγκασμός (άγχος) των ανθρώπων για αγορές,
μέσα από τη δημιουργία
πλαστών αναγκών και την ταύτιση της έννοιας του προσωπικού κύρους με την κατοχή συγκεκριμένων υλικών αγαθών. Η αδυναμία απόκτησης των συγκεκριμένων συμβόλων κύρους, μπορεί να αφαιρέσει από το άτομο κάθε ίχνος αυτοπεποίθησης, δημιουργώντας του ένα αίσθημα κοινωνικής μειονεξίας. •
Η διαφήμιση ωραιοποιεί τη ζωή, διαστρεβλώνει την αλήθεια και παρουσιάζει έναν κόσμο πλαστό, φανταστικό. Έτσι δημιουργούνται, ιδιαίτερα στους νέους, ψεύτικες εντυπώσεις για τη ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις.
•
Ως αποτέλεσμα, αποδυναμώνει τα εισοδήματα των εργαζομένων, εξωθώντας τους σε αγορές, που υπερβαίνουν τις πραγματικές τους ανάγκες ή τις οικονομικές τους δυνατότητες. Οι άνθρωποι, πολλές φορές, οδηγούνται στην εντατικοποίηση της εργασίας
82
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ τους ή στην απόκτηση δεύτερης εργασίας, συμπληρωματικής, θυσιάζοντας τον ελεύθερο χρόνο τους. •
Αναπαραγωγή και ενδυνάμωση του βασικότερου χαρακτηριστικού της σύγχρονης, καταναλωτικής κοινωνίας, που είναι ο υλισμός: το άτομο αναλώνεται μέσα στο κυνήγι των υλικών απολαύσεων, χάνοντας κάθε ενδιαφέρον για τις πνευματικές αξίες αλλά και για το πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι.
•
Συμβολή στη καταστροφή του περιβάλλοντος.
•
Αναπαραγωγή και προώθηση συγκεκριμένων προτύπων ομορφιάς, που ασκούν στους δέκτες ψυχολογική πίεση, έχοντας πολλές φορές απρόβλεπτες και οδυνηρές συνέπειες (αίσθημα
μειονεξίας
και
κατωτερότητας,
απώλεια
αυτοπεποίθησης,
κοινωνική
απομόνωση, ερωτική αποτυχία, γελοιοποίηση κ.ά.). Ιδιαίτερα ευπαθείς είναι οι γυναίκες, μια και είναι κυρίως αυτές που προβάλλονται ως μοντέλα. Ωστόσο, ανάλογη πίεση αρχίζει σιγά-σιγά να ασκείται και στους άντρες. •
Αναπαραγωγή συντηρητικών νοοτροπιών και αντιλήψεων (π.χ. του προτύπου της γυναίκας-νοικοκυράς).
•
Δημιουργεί επικίνδυνη εξάρτηση των Μ.Μ.Ε., του χώρου του πολιτισμού και του αθλητισμού. Μέσω των χορηγιών, οι διάφορες εταιρίες αποκτούν de facto το δικαίωμα να χρησιμοποιούν αθλητικές ή πολιτιστικές εκδηλώσεις, που θα έπρεπε να είναι χώροι προώθησης των ανθρωπιστικών αξιών, ως ένα παζάρι προϊόντων.
•
Καταστροφή της υγείας και διάλυση της προσωπικότητας των φωτομοντέλων, που, σε πλήρη διάσταση με ό,τι φαίνεται παραέξω, ζουν μια ζωή πολλές φορές μαρτυρική, υποβάλλοντας τον εαυτό τους σε εξαντλητικές δίαιτες, μην μπορώντας να απολαύσουν τίποτα και κάνοντας χρήση ναρκωτικών, προκειμένου να είναι αδύνατες, ευδιάθετες και γελαστές, ώστε να ανταπεξέλθουν στη δουλειά τους
•
Σε περιπτώσεις που η διαφήμιση είναι παραπλανητική, το κοινό μπορεί να εξαπατηθεί, είτε μέσω της παρουσίασης ψευδών πλεονεκτημάτων, που το προϊόν δε διαθέτει, είτε μέσω της απόκρυψης πληροφοριών γύρω από την τιμή, τους όρους αγοράς ή τις δόσεις που το συνοδεύουν.
•
Σε περιπτώσεις που η διαφήμιση είναι αθέμιτη, εκτός από τα φαινόμενα που περιγράφηκαν στα σημεία 4 και 5 της προηγούμενης σελίδας, μπορεί να παρουσιαστούν επιπλέον και τα εξής: 1. τρομοκράτηση του πληθυσμού (πρβλ. σχολικό εγχειρίδιο, σ. 58, περίπτωση Β)
83
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 2. υποβολή μηνυμάτων μέσω τεχνικών που αγγίζουν το υποσυνείδητο, μην αφήνοντας στο δέκτη δυνατότητα επιλογής ή αντίστασης. Εδώ ανήκει η περίπτωση του «ουδού», που αναφέρει το σχολικό βιβλίο
4. Προτάσεις αντιμετώπισης των αρνητικών συνεπειών της διαφήμισης •
Ενίσχυση της ανθρωπιστικής παιδείας, που προσδίδει στη σκέψη των νέων βάθος και περιεχόμενο μαθαίνοντάς τους να ιεραρχούν τις αξίες της ζωής σωστά. Μέσω της ανθρωπιστικής παιδείας οι νέοι αποκτούν γνώσεις και ενδιαφέροντα, ενισχύουν τις κριτικές τους άμυνες απέναντι στα κελεύσματα των διαφημίσεων και συνειδητοποιούν πως η ανθρώπινη ζωή είναι κάτι πολύ σπουδαίο και μοναδικό για να σπαταλάται σε ατελείωτες αγορές προϊόντων.
•
Παρέμβαση των γονέων, που οφείλουν να νουθετούν τα παιδιά τους, προσανατολίζοντάς τα σε ενδιαφέροντα πνευματικά και μαθαίνοντάς τα στη λογική εγκράτεια και τη φειδώ.
•
Εγρήγορση των διανοουμένων, που οφείλουν να διαμορφώσουν μία νέα βιοθεωρία, ένα νέο κοινωνικό όραμα για τον κόσμο, που να δίνει στη ζωή του νόημα και να τον αποκολλά από το στείρο καταναλωτισμό
•
Δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου μέσα από την επαφή με την τέχνη, τον αθλητισμό κ.τ.λ.. Ο άνθρωπος ανακαλύπτει την πραγματική αξία του και αποκτά κύρος, όχι μέσα από τον καταναλωτισμό, αλλά εκφράζοντας (αξιοποιώντας) την εγγενή δημιουργικότητά του.
•
Συνειδητοποίηση από μέρους όλων μας ότι το αδιάκοπο κυνήγι της κατανάλωσης δεν οδηγεί πουθενά, παρά μόνο στην καταστροφή του πλανήτη και του εαυτού μας.
•
Νομική προστασία του πολίτη-καταναλωτή από την αθέμιτη και παραπλανητική διαφήμιση.
•
Αύξηση των κονδυλίων προς το χώρο του αθλητισμού και του πολιτισμού, ώστε να ανεξαρτητοποιηθούν από τις εταιρείες
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ Α. Η έννοια της προπαγάνδας •
Με τον όρο προπαγάνδα εννοούμε κάθε συστηματική προσπάθεια διάδοσης ιδεών, αξιών, δογμάτων ή προϊόντων. 84
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ •
Στόχος της προπαγάνδας είναι η τυφλή αποδοχή των προωθούμενων ιδεών ή προϊόντων από ένα πλήθος ανθρώπων. Για το λόγο αυτό, οι εκάστοτε προπαγανδιστές προσπαθούν να ακυρώσουν την κριτική σκέψη των δεκτών των μηνυμάτων τους, χρησιμοποιώντας μέσα εξαπάτησης και φανατισμού.
•
Η βασική τεχνική της προπαγάνδας βασίζεται στην απλοποίηση της πραγματικότητας και την άσκηση ψυχολογικής βίας (επίκληση στο συναίσθημα).
•
Η απλοποίηση της πραγματικότητας επιτυγχάνεται: α) μέσα από την απόκρυψη πλευρών της αλήθειας β) μέσα από την κενολογία Η άσκηση ψυχολογικής βίας επιτυγχάνεται: α) μέσα από την κινδυνολογία ή και την καταστροφολογία (π.χ. «Μετανοείτε χριστιανοί, η ώρα της κρίσεως έρχεται!») β) γενικότερα, μέσω της υπερβολής, τόσο στις διατυπώσεις (βερμπαλισμός), όσο και στις περιγραφές (γλαφυρότητα). Πρβλ. το παράδειγμα παρακάτω γ)
μέσω της επίκλησης συμβόλων ή εννοιών με τεράστιο συναισθηματικό (δηλ. ιδεολογικό) βάρος (π.χ. πατρίδα, Ελλάδα, λαός)
δ) μέσα από τη συνθηματολογία, που, όντας τηλεγραφική και απλουστευτική, ακυρώνει την κριτική σκέψη και φανατίζει •
Η προπαγανδιστική τεχνική χρησιμοποιεί επίσης: α) την προσωπολατρία (πρβλ. τις προεκλογικές αφίσες με τα πρόσωπα των υποψηφίων πρωθυπουργών) β) τη συνεχόμενη επανάληψη του μηνύματος, μέχρι να εντυπωθεί στο μυαλό του δέκτη
•
«Έλληνες, εδώ και δέκα χρόνια παρατηρούμε μία πρωτοφανή έξαρση της Παράδειγμα προπαγανδιστικού λόγου εγκληματικότητας. Οι κλοπές και οι δολοφονίες φτωχών ανθρώπων, οι ξυλοδαρμοί και οι απαγωγές έχουν γίνει στοιχείο της καθημερινότητάς μας. Φοβόμαστε να βγούμε έξω από τα σπίτια μας. Ακόμα κι όταν είμαστε μέσα, κλειδωνόμαστε σα φυλακισμένοι, από το φόβο των ληστών. Σύμφωνα με τις στατιστικές της αστυνομίας, το μεγαλύτερο ποσοστό των εγκλημάτων διαπράττεται από αλλοδαπούς. Οι Αλβανοί, οι Ρώσοι, οι Ρουμάνοι και οι κάθε λογής αλλοεθνείς έχουν εισβάλει στη χώρα μας σαν άλλο κοπάδι από ακρίδες, λυμαινόμενοι τα πάντα. 85
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Τι παρατηρούμε σε αυτή την υποτιθέμενη προπαγανδιστική ρητορεία; Ότι παραβλέποντας τα κοινωνικά αίτια που εξωθούν τους ξένους μετανάστες στην παραβατικότητα (φτώχεια, αμάθεια, κοινωνικός αποκλεισμός), όπως και το γεγονός ότι δεν είναι οι μόνοι που εγκληματούν (υπάρχουν και οι Έλληνες), απλοποιεί την πραγματικότητα και τους δαιμονοποιεί.
Επιπλέον, περιγράφοντας κατά τρόπο υπερβολικό μία κατάσταση γενικευμένου πανικού («φοβόμαστε να βγούμε έξω από τα σπίτια μας») και καταστροφής («σαν κοπάδι από ακρίδες») και ανακινώντας τα πατριωτικά αισθήματα των Ελλήνων μέσω της επίκλησης του ιστορικού «ΟΧΙ», δημιουργεί στους αποδέκτες της μία ψυχολογική φόρτιση.
Τέλος, η - ποδοσφαιρικού χαρακτήρα - συνθηματική φράση «να τους δώσουμε κόκκινη κάρτα», επικεντρώνοντας στη δράση και διακρινόμενη από ακλόνητη αποφασιστικότητα και αναλγησία, έχει ως στόχο της να ακυρώσει κάθε έννοια κριτικής σκέψης και να μετατρέψει τον πληθυσμό σε ένα φανατισμένο, μονολιθικό και αδιάλλακτο πλήθος. Β. Προπαγάνδα και διαφήμιση: σημεία ανάπτυξης του θέματος •
Ομοιότητες της διαφήμισης14 με την προπαγάνδα: 1.
Χρησιμοποιούν τα ίδια μέσα (ραδιόφωνο, τηλεόραση, έντυπα, αφίσες κ.ά.)
2.
Έχουν τον ίδιο στόχο (αποδοχή από τον κόσμο ενός συγκεκριμένου
μηνύματος ή προϊόντος) 3.
Χρησιμοποιούν τις ίδιες τεχνικές (επανάληψη μηνυμάτων, απλοποίηση
πραγματικότητας, άσκηση ψυχολογικής βίας) •
Συγκεκριμένα, οι ομοιότητες της διαφήμισης με την προπαγάνδα ως προς τις τεχνικές ανιχνεύεται στα εξής: 1.
Απόκρυψη πλευρών της αλήθειας (π.χ. πληροφοριών πάνω στην τιμή
ή τις δόσεις αγοράς ενός προϊόντος) 2.
Προβολή
(κυρίως
αυτό!)
μίας
ψευδούς
πραγματικότητας
(ωραιοποίηση = εξαπάτηση) 3.
Χρήση συμβολισμών (π.χ. όταν ένα αυτοκίνητο παρουσιάζεται να το
οδηγεί ένας πετυχημένος επιχειρηματίας) 4.
14
Συνθηματολογία (σλόγκαν)
Λαμβάνουμε υπόψη πως υπάρχουν τρία είδη διαφήμισης: η εμπορική, η κοινωνική και η πολιτική, όπου, πέρα από τις ομοιότητές τους, το καθένα διατηρεί και κάποια ιδιαίτερα γνωρίσματα.
86
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 5.
Υιοθέτηση συγκεκριμένων κάθε φορά χρωμάτων, μουσικών και
εικόνων από τους ειδικούς επικοινωνιολόγους, ώστε, μέσω της συνειρμικής σκέψης, να υποβάλουν στους δέκτες κατευθυνόμενα μηνύματα (εξαπάτηση, έλεγχος)
•
6.
Επανάληψη μηνύματος
7.
Προσωπολατρία (στις πολιτικές διαφημίσεις)
Συνέπειες της διαφημιστικής προπαγάνδας 1.
Άσκηση ψυχολογικής βίας στους καταναλωτές (τους
μαθαίνει να εξαρτούν το προσωπικό τους κύρος και την ευτυχία από τη δυνατότητα κατοχής συγκεκριμένων προϊόντων) → ροπή προς τον καταναλωτισμό, παράδοση στον υλισμό 2.
Συνέπειες του υλισμού: πνευματική ακαλλιέργεια,
αποξένωση από τη μόρφωση και τις τέχνες (→ πολιτιστική έκπτωση, έξαρση φαινομένου λαϊκισμού, απώλεια κριτικού πνεύματος), αδιαφορία για τα κοινά και ηθική-αξιακή αποτελμάτωση (→ εκκένωση της δημοκρατίας από το βαθύτερο νόημά της, που είναι η ενεργός συμμετοχή του υπεύθυνου και κριτικά σκεπτόμενου πολίτη) 3.
Η διαφημιστική προπαγάνδα, προβάλλοντας συνεχώς
εικόνες πλούτου, μπορεί να οδηγήσει ανθρώπους φτωχούς στην παραβατικότητα (κλοπές κλπ.) 4.
Σε περιόδους κρίσης (π.χ. μαζικής ανεργίας και
φτώχειας, περιφερειακής ή και παγκόσμιας αστάθειας) και στο βαθμό που εκπορεύεται από ακραίους ιδεολογικοπολιτικούς χώρους, η διαφημιστική (πολιτική) προπαγάνδα μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη ενός κλίματος ρατσισμού, εθνικισμού ή και πολεμικής υστερίας → εξώθηση στη βία 5.
Γενικά, η πολιτική διαφήμιση, στο βαθμό που δεν
αποκαλύπτει το σύνολο των θέσεων των κομμάτων και αναλώνεται στη στείρα συνθηματολογία ή και την προσωπολατρία, ακυρώνει την κριτική σκέψη των πολιτών και τους μετατρέπει σε πειθήνιους ή και φανατισμένους οπαδούς. 6.
Οι διαφημίσεις κοινωνικού περιεχομένου, αν και
χρησιμοποιούν και αυτές προπαγανδιστικές τεχνικές (π.χ. προβολή σκελετωμένων παιδιών της Αφρικής, που έχουν ως στόχο τους να μας προκαλέσουν τον οίκτο ή και να μας ενοχοποιήσουν για την αδιαφορία που δείχνουμε απέναντι στο εκεί συντελούμενο δράμα), ωστόσο οδηγούν σε θετικά αποτελέσματα (ευαισθητοποίηση του κόσμου γύρω από ένα κοινωνικό πρόβλημα)
87
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
•
Προτάσεις
αντιμετώπισης
των
αρνητικών
συνεπειών
της
διαφημιστικής
προπαγάνδας 1.
Θέσπιση νομικού πλαισίου, που να
προστατεύει τον καταναλωτή από την αθέμιτη διαφήμιση 2.
Παιδεία
(επαφή
με
τις
μεγάλες
πνευματικές αξίες → αντίσταση στον υλισμό ανάπτυξη κριτικού πνεύματος κλπ.) 3.
Γονείς (να αποκαλύπτουν στα παιδιά
τους την πλάνη των διαφημίσεων και να τα μαθαίνουν στη φειδώ, προσανατολίζοντάς τα προς δημιουργικές δραστηριότητες) 4.
Σωστή διαχείριση ελεύθερου χρόνου
(τέχνη, αθλητισμός, πολιτική): ο άνθρωπος ανακαλύπτει την πραγματική αξία του και αποκτά κύρος, όχι μέσα από τον καταναλωτισμό, αλλά εκφράζοντας (αξιοποιώντας) την εγγενή δημιουργικότητά του 5.
Διανοούμενοι: οφείλουν να εγείρουν ένα
λόγο αντίστασης απέναντι στον υλισμό
ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ – ΠΡΟΣΦΥΓΙΑ Α. Τα αίτια της μετανάστευσης •
Οικονομικοί λόγοι: η κατάρρευση των χωρών του πρώην ανατολικού μπλοκ και η συνεχιζόμενη παραγωγική υπανάπτυξη της Αφρικανικής ηπείρου οδηγούν στις μέρες μας το φαινόμενο της μετανάστευσης σε έξαρση. Οικονομικοί πρόσφυγες από όλες τις χώρες του λεγόμενου «Τρίτου Κόσμου» καταφεύγουν στις μεγαλουπόλεις του ανεπτυγμένου κόσμου αναζητώντας μια καλύτερη τύχη.
•
Πολιτικοί λόγοι: στη διόγκωση των μεταναστευτικών κυμάτων συμβάλλει επίσης και η πολιτική καταπίεση που παρατηρείται σε χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Ιρανοί, Κούρδοι, Τούρκοι, Πακιστανοί και Παλαιστίνιοι αντιφρονούντες, που διώκονται από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα των χωρών καταγωγής τους, αναζητούν πολιτικό άσυλο,
88
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ κυρίως σε χώρες της Ευρώπης. Κοντά τους έρχονται να προστεθούν και τα θύματα των εμφυλίων πολέμων, που εκτυλίσσονται κατά καιρούς στη Ρουάντα και αλλού. Οι μετανάστες αυτοί αποκαλούνται πρόσφυγες. •
Γιατί η Ελλάδα έχει υποδεχτεί τόσους μετανάστες; 1.
Λόγω της γεωγραφικής της θέσης: στο σταυροδρόμι Δύσης και Ανατολής,
συνορεύει με την Αλβανία και την Τουρκία, αποτελώντας για τους μετανάστες αυτών των χωρών αλλά και ευρύτερα της Ασίας τον πλησιέστερο προορισμό. 2.
Λόγω της εύρωστης οικονομίας της, που τη μετατρέπει στα μάτια των φτωχών
αυτών ανθρώπων σε «Γη της Επαγγελίας». 3.
Οι Ρωσοπόντιοι επαναπατρίστηκαν μαζικά τη δεκαετία του ’90, ύστερα από
σχετική πρόσκληση και ανάλογες υποσχέσεις αποκατάστασης που τους έδωσε η ελληνική κυβέρνηση. Β. Προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μετανάστες •
Γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης από τους σύγχρονους δουλεμπόρους, οι οποίοι, προκειμένου να τους μεταφέρουν παράνομα στις χώρες προορισμού τους, τους αποσπούν τεράστια ποσά (ανερχόμενα σε χιλιάδες δολάρια ανά άτομο).
•
Κατά τη διάρκεια της μεταφοράς τους περνούν από χίλιες δυο κακουχίες, βρίσκοντας ορισμένες φορές ακόμα και το θάνατο (πρβλ. τις περιπτώσεις των μεταναστών που κατά καιρούς εγκαταλείπονται αβοήθητοι πάνω σε εγκαταλελειμμένα δουλεμπορικά πλοία στη μέση του Αιγαίου)
•
Στις χώρες υποδοχής απασχολούνται συνήθως στις πιο βαριές και ανθυγιεινές χειρωνακτικές εργασίες, αντιμετωπίζοντας καθημερινά την εκμετάλλευση και την ανασφάλεια..
•
Στοιβαγμένοι σε υπόγεια πολυκατοικιών, φτωχοί και αλλόγλωσσοι, οι μετανάστες ζουν ως επί το πλείστον αποκομμένοι από τις κοινωνίες υποδοχής τους. (κοινωνική απομόνωση).
•
Διάφοροι πολιτικοί χώροι, όπως επίσης και τα ΜΜΕ δαιμονοποιούν τους μετανάστες και τους
παρουσιάζουν
ως
αποκλειστικούς
υπεύθυνους
για
την
έξαρση
της
εγκληματικότητας. Οι γηγενείς πληθυσμοί, προκατειλημμένοι ούτως ή άλλως απέναντι στους ξένους, ανταποκρίνονται, βρίσκοντας για τα δικά τους προβλήματα (ανεργία, φτώχεια κλπ.) στο πρόσωπό τους ένα εξιλαστήριο θύμα. Η ξενοφοβία μετατρέπεται σε ανοιχτό ρατσισμό και, σε ορισμένες περιπτώσεις, σημειώνονται ιδιαίτερα ακραία κρούσματα βίας (πυρπόληση των διαμερισμάτων τους από νεοναζί (στη Γερμανία) κλπ.)
89
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ •
Βιώνοντας καθημερινά αυτό το κλίμα της απόρριψης, τη βία της αστυνομίας αλλά και την υπερεκμετάλλευση, κάποιοι μετανάστες γίνονται ιδιαίτερα επιθετικοί, ενώ άλλοι, εσωτερικεύοντας την κατακραυγή του κόσμου, γίνονται ηττοπαθείς και χάνουν κάθε αυτοεκτίμηση: η ντροπή και το αίσθημα μειονεξίας τους συντροφεύουν πάντα. Τα παιδιά τους, έχοντας ούτως ή άλλως να αντιμετωπίσουν τα εγγενή προβλήματα της διγλωσσίας και του πολιτισμικού μετεωρισμού, βιώνοντας καθημερινά την απόρριψη και τον εξευτελισμό, αποκτούν ενίοτε και αυτά ψυχολογικά προβλήματα. Οι σχολικές τους επιδόσεις είναι ιδιαίτερα χαμηλές: μη γνωρίζοντας τη γλώσσα και στερημένα από κάθε είδους πολιτισμικές παραστάσεις, δε μπορούν να συναγωνιστούν τους γηγενείς συμμαθητές τους. Πιεσμένα από τη φτώχεια τους, βγαίνουν στη δουλειά από νωρίς, απασχολούμενα όπου βρουν και με τις συνθήκες που αναφέραμε.
•
Βεβαίως, υπάρχουν και τα χειρότερα: η πορνεία και τα ναρκωτικά, που σε πληθυσμούς τόσο εξαθλιωμένους και απελπισμένους, όσο εκείνοι των μεταναστών, γνωρίζουν έξαρση. Γηγενείς και αλλοδαποί κακοποιοί, εκμεταλλευόμενοι τη δυστυχία των μεταναστών, τους πουλάνε λευκό θάνατο ή οδηγούν κάποια μέλη τους στην εκπόρνευση. Άλλοι υποτάσσονται με τη βία. Άλλοι το ζητάνε από μόνοι τους. Και στις δύο περιπτώσεις ο εχθρός είναι ένας: η φτώχεια.
Γ. Προτάσεις για την αντιμετώπιση του προβλήματος •
Οικονομική στήριξη των χωρών του Τρίτου κόσμου ώστε να μπορέσουν να αναπτυχθούν συγκρατώντας τον πληθυσμό τους
•
Ο ΟΗΕ, η ΕΕ και όλες οι εθνικές κυβερνήσεις, τουλάχιστον των ανεπτυγμένων κρατών, οφείλουν να αποδοκιμάσουν και να απομονώσουν διπλωματικά όλα τα ολοκληρωτικά καθεστώτα της Ασίας και της Αφρικής, προσφέροντας στα δημοκρατικά κινήματα που στοχεύουν στην ανατροπή τους, ηθική και πολιτική στήριξη
•
Οι διάφοροι αφιλοκερδείς παγκόσμιοι οργανισμοί (ΟΗΕ, Γιατροί χωρίς Σύνορα, UNESCO, UNICEF) θα πρέπει να λαμβάνουν μέριμνα για τους πρόσφυγες-θύματα των πολέμων, περιθάλποντάς τους σε ειδικούς καταυλισμούς και ασκώντας πιέσεις σε κράτη, ώστε να τους δεχτούν στο έδαφός τους.
•
Νομιμοποίηση όλων των οικονομικών μεταναστών, εξασφάλιση όλων των εργασιακών και κοινωνικών τους δικαιωμάτων.
•
Παροχή ασύλου σε όλους τους πολιτικούς πρόσφυγες: η απέλασή τους ή η επαναπροώθησή τους στις χώρες καταγωγής τους σημαίνει ουσιαστικά την παράδοσή
90
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ τους στους διώκτες τους και την καταδίκη τους σε πολυετείς φυλακίσεις ή ακόμα και σε θάνατο . •
Διατήρηση και ενίσχυση του σημερινού πολυπολιτισμικού σχολείου, όπου Έλληνες και αλλοδαποί φοιτούν μαζί. Η δημιουργία ειδικών ξενόγλωσσων σχολείων θα επέτεινε την κοινωνική απομόνωση (γκετοποίηση) των μεταναστών και θα καθυστερούσε την οργανική τους ένταξη στην ελληνική κοινωνία. Βεβαίως, τα παιδιά των μεταναστών χρειάζονται ειδική ενίσχυση για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας και η ελληνική πολιτεία θα πρέπει να μεριμνήσει για αυτό.
•
Η παιδεία και οι διανοούμενοι οφείλουν να εμφυσήσουν στους νέους τα ιδεώδη της ισοτιμίας και της αλληλεγγύης των λαών, εγείροντας μέτωπο στην ξενοφοβία και το ρατσισμό. Σε ένα περιβάλλον παγκοσμιοποιημένο και πολυπολιτισμικό, όπως εκείνο της Ενωμένης Ευρώπης, δεν είναι δυνατόν να διατηρούνται ακόμα τα ιδεολογικά και πολιτισμικά τείχη, που οδηγούν σε νοοτροπίες ρατσιστικές και εθνικιστικές. Οι νέοι θα πρέπει να εκλαμβάνουν τους μετανάστες ως πολίτες ισότιμους με αυτούς και, ακόμα περισσότερο, ως ανθρώπους που έχουν υποφέρει πολλά και που το μόνο που επιζητούν είναι «μία θέση κάτω απ’ τον ήλιο».
•
Έχουμε συνηθίσει να λέμε πως τους μετανάστες θα πρέπει να τους συμπαθούμε γιατί αποτελούν ένα πολύτιμο εργατικό δυναμικό, που προσφέρει στη χώρα μας πολλά. Αν και η άποψη αυτή κρύβει οπωσδήποτε μία αλήθεια, ωστόσο υποκρύπτει και μία λογική ωφελιμιστική: οι μετανάστες δεν είναι δούλοι μας, που πρέπει να τους συμπεριφερόμαστε καλά, γιατί καλλιεργούν τα χωράφια μας, αλλά ανθρώπινες υπάρξεις, που οφείλουμε να τις σεβόμαστε μόνο και μόνο γι’ αυτό: γιατί είναι άνθρωποι!
Δ. Οφέλη της Ελλάδας από την έλευση των μεταναστών 1.
Ενδυνάμωση της εθνικής οικονομίας (ιδιαίτερα της γεωργίας), χάρη
στην ύπαρξη ενός εργατικού δυναμικού, που απασχολείται σε χειρωνακτικές δουλειές, τις οποίες οι Έλληνες αρνούνται πλέον να κάνουν. 2.
Αναζωογόνηση της υπαίθρου σε κοινωνικό επίπεδο (η έλλειψη
Ελληνίδων γυναικών αντισταθμίζεται από την παρουσία αλλοδαπών, με τις οποίες πλέον γίνονται ακόμα και μικτοί γάμοι) 3.
Αντιστάθμιση εγχώριας υπογεννητικότητας
91
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 4.
Επαφή των Ελλήνων με άλλους πολιτισμούς → οικοδόμηση
πολυπολιτισμικής κοινωνίας Ε. Προβλήματα που δημιουργούνται για τους Έλληνες 1. Δημιουργία ενός μεταναστευτικού υπερπληθυσμού, που η εγχώρια οικονομία δε μπορεί να απορροφήσει → εξώθηση ενός μέρους των μεταναστών στον παρασιτισμό → αύξηση της εγκληματικότητας 2. Ανασφάλεια των Ελλήνων, λόγω της αύξησης της εγκληματικότητας (το πρόβλημα ιδιαίτερα έντονο και στα σύνορα) 3. Δυσλειτουργίες στο σχολείο, λόγω μεικτών τάξεων
ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΣ
Ορισμός της έννοιας Πρόκειται για την υπερβολική κατανάλωση αγαθών, που διακρίνεται από τη συμβατική κατανάλωση, η οποία είναι μία πράξη φυσιολογική, αναγκαία και αναμενόμενη. Αίτια εμφάνισης του καταναλωτισμού •
Ο καταναλωτισμός με τη σημερινή του μορφή εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις ΗΠΑ και τις ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες της Δυτικής Ευρώπης από το Μεσοπόλεμο και μετά, όταν άρχισαν να ενισχύονται τα εισοδήματα των εργαζομένων και να αναπτύσσεται η βιομηχανία παραγωγής φτηνών, δηλαδή μαζικά προσβάσιμων καταναλωτικών αγαθών (στην Ελλάδα αυτή η διαδικασία ξεκίνησε από τη δεκαετία του ’60 και μετά). Μέχρι τότε ο καταναλωτισμός ήταν νοοτροπία αποκλειστικά των πλουσίων.
•
Η διαφήμιση που βομβαρδίζει συνεχώς τους ανθρώπους με εικόνες καταναλωτικών προϊόντων, δημιουργώντας τους πλαστές ανάγκες και υποβάλλοντάς τους την ιδέα ότι ολόκληρο το προσωπικό τους κύρος και η ευτυχία εξαρτώνται από την κατοχή ή όχι συγκεκριμένων αγαθών.
92
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ •
Η αποξένωση των σύγχρονων ανθρώπων τόσο από τους συνανθρώπους τους, όσο και από τη φύση, τις μεγάλες ανθρωπιστικές αξίες, τις τέχνες και τα γράμματα, που τους ωθεί στο να αναπληρώνουν το κενό τους μέσα από συγκεκριμένα αγαθά.
•
Το άγχος, η θλίψη και η καθημερινή εξόντωσή των ανθρώπων μέσα από τα προβλήματα της ζωής, που τους οδηγεί στο να ξεσπάνε μέσα από άσκοπες αγορές.
•
Η αδυναμία των ανθρώπων να εκφράσουν την εγγενή δημιουργικότητά τους, που τους κάνει να περιορίζονται στον παθητικό ρόλο του καταναλωτή.
Θετικές επιπτώσεις του καταναλωτισμού •
Βελτίωση της αισθητικής και της ποιότητας των προϊόντων: καθώς οι εταιρείες προσπαθούν να πουλήσουν, κάνουν τα προϊόντα τους πιο ελκυστικά, αναβαθμίζοντάς τα, τόσο αισθητικά, όσο και ποιοτικά
•
Ικανοποίηση των αναγκών των ανθρώπων και άνοδος του βιοτικού τους επιπέδου
•
Ανάπτυξη της τεχνολογίας: χωρίς τη διαρκή παραγωγή και ανανέωση των προϊόντων, δε θα μπορούσε να υπάρξει πρόοδος της τεχνολογίας
Αρνητικές επιπτώσεις του καταναλωτισμού Α) Στη φύση Ο καταναλωτισμός, έχοντας ως αναγκαία προϋπόθεση τη βιομηχανική υπερπαραγωγή προϊόντων, οδηγεί στην καταστροφή του περιβάλλοντος με πολλούς τρόπους: 1. μέσω της κατασπατάλησης και εξάντλησης των φυσικών πόρων. Φαινόμενα όπως η αποστράγγιση των υπόγειων υδροφόρων οριζόντων και η καταστροφή των δασών έχουν ως βασική τους αιτία την καταναλωτική κοινωνία, που απομυζά τα πάντα προκειμένου να εξασφαλίσει πληθώρα αγαθών 2. μέσω της διοχέτευσης στην ατμόσφαιρα, τη γη και τα νερά επικίνδυνων τοξικών αποβλήτων. Αποτελέσματα αυτής της ρύπανσης είναι η όξινη βροχή, η τρύπα του όζοντος, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η συνακόλουθη καταστροφή του κλίματος, η μόλυνση των υπόγειων υδροφόρων οριζόντων και των ποταμών, η εξαφάνιση της θαλάσσιας ζωικής πανίδας κ.ά. 3. μέσω της δημιουργίας ολοένα και μεγαλύτερου όγκου σκουπιδιών
93
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Β) Στον άνθρωπο • Επιβάρυνση της υγείας του: ο υπερσιτισμός, μία έκφραση της σύγχρονης τάσης για υπερκατανάλωση τροφίμων, οδηγεί πολλούς ανθρώπους στην παχυσαρκία, και από κει στα διάφορα προβλήματα υγείας, ακόμα και στο θάνατο. Ανάλογη περίπτωση συνιστούν και τα κινητά τηλέφωνα, που, όπως έχουν καταδείξει οι επιστήμονες, συμβάλλουν στη δημιουργία καρκινογενέσεων στον εγκέφαλο. Διάφορες άλλες, ψυχολογικές παθήσεις (π.χ. αίσθημα ανικανοποίητου ή και κοινωνικής μειονεξίας, νευρική ανορεξία), όλες γεννήματα της σύγχρονης καταναλωτικής κοινωνίας, οφείλονται στην αδυναμία του ατόμου να ανταποκριθεί στα πρότυπα της ευμάρειας και της ομορφιάς που προωθούνται από τις διαφημίσεις. •
Επιβάρυνση του εισοδήματός του μέσω της κατασπατάλησής του σε μη αναγκαίες αγορές. Η μη ορθολογική χρήση των εισοδημάτων τους οδηγεί πολλούς ανθρώπους στον άσκοπο δανεισμό και τη χρέωση, ενίοτε με οδυνηρές συνέπειες (πρβλ. τη σύγχρονη τάση με τα καταναλωτικά δάνεια)
•
Αλλοτρίωση: αποτέλεσμα της ολοκληρωτικής απορρόφησης των ανθρώπων από τον υλισμό, παίρνει διάφορες μορφές: 1.
αποξένωση από τα υψηλά πνευματικά αγαθά, τις ανθρωπιστικές αξίες και τα
οράματα. Αδιαφορία για τις τέχνες, τις επιστημονικές εξελίξεις, τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα, την πολιτική. Απώλεια πνευματικότητας και κοινωνικής συνείδησης. 2.
παραίτηση από οποιαδήποτε διάθεση για δημιουργικότητα, περιορισμός στον
παθητικό ρόλο του καταναλωτή. 3.
αποξένωση από τις χαρές της ζωής (ταξίδια, έξοδοι με φίλους κλπ.) λόγω της
διαρκούς αποθησαύρισης, που έχει ως στόχο την εξασφάλιση προϊόντων . 4.
αλλοίωση των ανθρώπινων σχέσεων, καθώς πολλοί είναι αυτοί που
κατηγοριοποιούν τους συνανθρώπους τους με βάση τα αγαθά που κατέχουν. 5.
υποκατάσταση της διανθρώπινης επικοινωνίας από έναν μοναχικό τηλεοπτικό
πολιτισμό (πρβλ. τα παιδιά, που, αντί να παίζουν ομαδικά, είναι προσηλωμένα στο ατομικό ηλεκτρονικό τους παιχνίδι) Προτάσεις για την αντιμετώπιση του φαινομένου Είναι σαφές πως η σημερινή τάση για ολοένα και μεγαλύτερη παραγωγή και κατανάλωση προϊόντων δε μπορεί να αντιστραφεί. Οι άνθρωποι, όπως είπαμε, οικοδομούν τον πολιτισμό
94
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ τους επινοώντας διαρκώς νέα αντικείμενα, που διευκολύνουν και κάνουν πιο όμορφη τη ζωή τους.. Αυτό που χρειάζεται είναι η λήψη κάποιων μέτρων που να περιορίζουν την υπερβολή και να προφυλάσσουν το περιβάλλον από την καταστροφή που επιφέρει ο καταναλωτισμός. •
Ενίσχυση της ανθρωπιστικής παιδείας, που προσδίδει στη σκέψη των νέων βάθος και περιεχόμενο μαθαίνοντάς τους να ιεραρχούν τις αξίες της ζωής σωστά. Μέσω της ανθρωπιστικής παιδείας οι νέοι αποκτούν γνώσεις και ενδιαφέροντα, ενισχύουν τις κριτικές τους άμυνες απέναντι στα κελεύσματα των διαφημίσεων και συνειδητοποιούν πως η ανθρώπινη ζωή είναι κάτι πολύ σπουδαίο και μοναδικό για να σπαταλάται σε ατελείωτες αγορές προϊόντων.
•
Παρέμβαση των γονέων, που οφείλουν να νουθετούν τα παιδιά τους, προσανατολίζοντάς τα σε ενδιαφέροντα πνευματικά και μαθαίνοντάς τα στη λογική εγκράτεια και τη φειδώ.
•
Εγρήγορση των διανοουμένων, που οφείλουν να διαμορφώσουν μία νέα βιοθεωρία, ένα νέο κοινωνικό όραμα για τον κόσμο, που να δίνει στη ζωή του νόημα και να τον αποκολλά από το στείρο καταναλωτισμό
•
Δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου μέσα από την επαφή με την τέχνη, τον αθλητισμό κ.τ.λ.. Ο άνθρωπος ανακαλύπτει την πραγματική αξία του και αποκτά κύρος, όχι μέσα από τον καταναλωτισμό, αλλά εκφράζοντας (αξιοποιώντας) την εγγενή δημιουργικότητά του.
•
Συνειδητοποίηση από μέρους όλων μας ότι το αδιάκοπο κυνήγι της κατανάλωσης δεν οδηγεί πουθενά, παρά μόνο στην καταστροφή του πλανήτη και του εαυτού μας.
ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΕΝΩΣΗ
Ι. Τα οφέλη της Ελλάδας από την ένταξή της στην Ε.Ε. •
Ισχυροποιεί την οικονομία της, γιατί:
1. οι ελληνικές επιχειρήσεις βρίσκουν νέους επενδυτικούς ορίζοντες για να αναπτυχθούν, να εκσυγχρονιστούν και να ενδυναμώσουν τη θέση τους.
95
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 2. Η ύπαρξη των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης (Κ.Π.Σ.) προσφέρει στη χώρα μας τη δυνατότητα να βελτιώσει τις υποδομές της χωρίς να προσφεύγει στον εξωτερικό δανεισμό και να υπερχρεώνεται, όπως στο παρελθόν. Έργα που παλιότερα φάνταζαν απραγματοποίητα, σήμερα μπορούν να υλοποιούνται, συντελώντας στην ανάπτυξη του εμπορίου και αναβαθμίζοντας τη συνολική ποιότητα ζωής των Ελλήνων. 3. Γενικά, η Ευρωπαϊκή Ένωση ευνοεί την ανάπτυξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, προσφέροντας στους νέους επιχειρηματίες κίνητρα και οικονομική στήριξη. •
Η συνεργασία της Ελλάδας με τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη πάνω σε ζητήματα
τεχνολογίας και έρευνας της προσφέρει την απαραίτητη τεχνογνωσία, ώστε να εκσυγχρονίσει τις παραγωγικές της υποδομές και να αναβαθμίσει το διεθνές της κύρος. Η χώρα μας πλέον ενταχθεί στον πυρήνα των τεχνολογικά ανεπτυγμένων κρατών. •
Στο επίπεδο της κοινωνικής πολιτικής, η συνεργασία της χώρας μας με τα
υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη τη βοηθά, ώστε να αντιμετωπίζει τα ζωτικά προβλήματα της (π.χ. των ναρκωτικών, τρομοκρατίας) ταχύτερα και αποτελεσματικότερα. •
Σε ό,τι έχει να κάνει με το επίμαχο θέμα της προστασίας του περιβάλλοντος τα
πρώτα δείγματα γραφής της συνεργασίας Ελλάδας – Ε.Ε. είναι ήδη ορατά: η υιοθέτηση σύγχρονων μεθόδων ανακύκλωσης και υγειονομικής ταφής των σκουπιδιών, όπως και η θέσπιση (εδώ και χρόνια) του περιοδικού ελέγχου των αυτοκινήτων είναι έργα που επιβλήθηκαν και εν μέρει χρηματοδοτήθηκαν από την Ε.Ε., συντελώντας, όχι μόνο στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των Ελλήνων, αλλά και στην τουριστική αναβάθμιση του τόπου μας. •
Χάρη στα ευρωπαϊκά προγράμματα πανεπιστημιακής συνεργασίας η εγχώρια
επιστημονική έρευνα αποκτά νέες δυνατότητες ανάπτυξης, ενώ οι Έλληνες φοιτητές, ερχόμενοι σε επαφή με συναδέλφους τους άλλων χωρών, έχουν την ευκαιρία να ξεφύγουν από τις περιορισμένες παραστάσεις της πατρίδας τους και να γνωρίσουν άλλους πολιτισμούς. •
Γενικότερα, η υπαγωγή όλων των ευρωπαϊκών πληθυσμών σε ένα ενιαίο,
ευρωπαϊκό σύνολο κρατών οδηγεί στην καλλιέργεια ενός πνεύματος κοσμοπολιτισμού. Καθώς οι παραδοσιακές, ερμητικά κλειστές εθνικές κοινωνίες καλούνται να συνυπάρξουν σε έναν ενιαίο πολυπολιτισμικό χώρο, οι ξενοφοβικές, ρατσιστικές ή εθνικιστικές προκαταλήψεις των περασμένων αιώνων αναγκαστικά ξεπερνιούνται.
96
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ ΙΙ. Αντίλογος Όπως γνωρίζουν όλοι, την τελευταία δεκαετία το βιοτικό επίπεδο των Ελλήνων, όπως και όλων των Ευρωπαίων πολιτών, έχει υποβαθμιστεί. Η Ε.Ε., στην προσπάθειά της να ανταγωνιστεί εμπορικά τις ΗΠΑ, αίρει σταδιακά το παραδοσιακό μοντέλο του κράτους-πρόνοιας. Σε πολιτικό επίπεδο, η ολοένα και μεγαλύτερη συγκέντρωση δύναμης στα χέρια των ισχυρών κρατών της Ευρώπης (Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Αγγλία) δημιουργεί φόβους για σταδιακή υποβάθμιση των μικρών κρατών, όπως η Ελλάδα, Πέραν τούτου, η σταδιακή ισχυροποίηση της Ε.Ε. στα πλαίσια του κλιμακούμενου ανταγωνισμού της με τις ΗΠΑ αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο ενός μελλοντικού πολέμου. Σε ό,τι έχει να κάνει με την οικολογία, η θέση της Ευρώπης δεν είναι τόσο «φιλική προς το περιβάλλον», όσο συχνά παρουσιάζεται. Το πρόσφατο φαινόμενο των «τρελών αγελάδων», τα αλλεπάλληλα κρούσματα εμφάνισης διοξινών στα κοτόπουλα και τα χοιρινά, η σταθερή άρνηση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου να απαγορεύσει τη διακίνηση μεταλλαγμένων τροφίμων και η υιοθέτηση, αντίθετα, μεταλλαγμένων καλλιεργειών, ακόμα και στην Ελλάδα, είναι ικανά δείγματα γραφής για να κατανοήσουμε ότι η οικολογική συνείδηση της Ευρώπης, μπροστά στο δέλεαρ του κέρδους, μπορεί να αμβλύνεται εξαιρετικά εύκολα Κίνδυνος αλλοίωσης παραδοσιακών θεσμών (οικογένεια, σχολείο), φόβοι πολιτισμικής αφομοίωσης, που προκαλούνται από το «άνοιγμα» της ελληνικής κοινωνίας στον πολυπολιτισμικό ευρωπαϊκό χώρο III. Προτάσεις •
Στο πολιτικό επίπεδο θα πρέπει να τηρηθεί το καταστατικό της Ε.Ε., που
προβλέπει ισοτιμία των κρατών-μελών της χωρίς διακρίσεις. Οι αποφάσεις θα πρέπει να λαμβάνονται συλλογικά και όχι να υπαγορεύονται από τον «γαλλο-γερμανικό» ή όποιον άλλο άξονα.. •
Χρειάζεται από πλευράς της Ελλάδας μία μεγαλύτερη οικολογική ευαισθησία: οι
εκπεμπόμενοι ατμοσφαιρικοί ρύποι πρέπει να μειωθούν άμεσα και δραστικά, ενώ θα πρέπει να ληφθούν μέτρα και για την αποφυγή του φαινομένου της ερημοποίησης της γης, που παρατηρείται ήδη σε περιοχές της Θεσσαλίας και αλλού. Η Ελλάδα και η Ε.Ε. οφείλουν να δώσουν κίνητρα στους αγρότες, προκειμένου να στραφούν στις οικολογικές καλλιέργειες,
97
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ ενώ τα μεταλλαγμένα θα πρέπει να απαγορευτούν άμεσα. Απαραίτητη είναι και η στροφή προς νέες, ηπιότερες μορφές ενέργειας (το κλίμα της Ελλάδας ευτυχώς τις ευνοεί). •
Οι φόβοι για πολιτισμική αφομοίωση μπορούν να καμφθούν μόνο στο βαθμό που η
πολιτεία λάβει μέτρα για τη διάσωση της εθνικής πολιτιστικής μας κληρονομιάς μέσω ειδικών προγραμμάτων και, βεβαίως, της εκπαίδευσης. Η παράλληλη ενίσχυση προγραμμάτων πολιτιστικών ανταλλαγών στα πλαίσια της Ε.Ε. κρίνεται επίσης αναγκαία για την κάμψη του εθνοκεντρισμού και την αμοιβαία και ισότιμη επικοινωνία των λαών. •
Η Ε.Ε. θα πρέπει να αναδειχθεί στον παγκόσμιο χώρο ως δύναμη ειρήνης και
πολιτισμού, όχι βίας και εκμετάλλευσης. Ο απηνής ανταγωνισμός της με τις Η.Π.Α., στο βαθμό που δεν υπάρξει αυτοσυγκράτηση και πολιτική συνεννόηση, είναι πιθανό να οδηγήσει στο τέλος σε μία παγκόσμια σύρραξη. Οι λαοί της Ευρώπης θα πρέπει να παλέψουν για την αποτροπή του ενδεχόμενου, πιέζοντας τις κυβερνήσεις τους προς την κατεύθυνση της ειρήνης. Η Ελλάδα, ως χώρα του πολιτισμού και της δημοκρατίας, έχοντας βιώσει στο παρελθόν την τραγωδία τριών πολέμων, οφείλει να προβάλει σ’ αυτή την προσπάθεια πρωτοστάτης.
ΕΘΝΙΣΜΟΣ- ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ Έθνος: Σύνολο ανθρώπων που τους συνδέει κοινή ιστορία, κοινός πολιτισμός κι έχουν συνήθως την ίδια γλώσσα και θρησκεία. . Εθνισμός: Η εθνική συνείδηση, η πεποίθηση δηλαδή ότι ανήκει κάποιος σ' ένα έθνος που το αγαπά και το υποστηρίζει σε κάθε περίσταση (φιλοπατρία, πατριωτισμός). Πατριωτισμός: Η προσήλωση στο έθνος και η προσπάθεια για εκπλήρωση των εθνικών στόχων, για πραγμάτωση των εθνικών ιδεών. Διεθνοποίηση: Διαδικασία που οδηγεί στο να εκπονούνται θεσμοί με διεθνή χαρακτήρα ή να διακινούνται σε διεθνές επίπεδο ποικίλα προϊόντα. Κοσμοπολιτισμός: Όρος συναφής προς τον όρο διεθνισμός. Είναι αντίληψη που θεωρεί τον κόσμο ως μια πολιτεία χωρίς διάκριση κρατών. Την ιδέα τη βρίσκουμε διατυπωμένη πρώτη φορά στα έργα των Κυνικών και Στωικών φιλοσόφων με το
98
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ περίφημο δόγμα «όπου γη και πατρίς». Τοπικισμός: Είναι η μονομερής προσήλωση του ανθρώπου στα συμφέροντα της ιδιαίτερης πατρίδας.. Σοβινισμός: Υποδηλώνει τον κοντόφθαλμο υπερπατριωτισμό. Είναι ο υπερβολικός νοσηρός εθνικισμός, η παθολογική αγάπη για την πατρίδα, η επίδειξη πατριωτισμού με αμετροέπεια και ακρότητες. Είναι έννοια συνυφασμένη με περιφρόνηση των άλλων λαών και με ρατσιστικές αντιλήψεις. γενικά το φαινόμενο Στις μέρες μας παρατηρείται έκδηλη η ανάπτυξη εθνικιστικών τάσεων σε πολλές χώρες, ιδίως της Ευρώπης, κάτι που από μια πρώτη προσέγγιση φαίνεται ασυμβίβαστο με την ιδέα της ενοποίησης, της ενιαίας κοινότητας κρατών. Όμως η ανάπτυξη αυτών των τάσεων δικαιολογείται, αν μελετήσουμε τις εξελίξεις, καθώς και τις κοσμογονικές αλλαγές που συντελέστηκαν τελευταία στο οικονομικό, μα κυρίως στο πολιτικό σκηνικό. αίτια - παράγοντες ανάπτυξης του φαινομένου Ο εθνικισμός παρουσιάζει κάποιες διαφορές κατά τόπους, ανάλογα με τα έθνη και την κουλτούρα τους. Παρά τις όποιες διαφορές όμως μπορούν να αναγνωριστούν μερικές κοινές γενικές αιτίες. Ο εθνικισμός προβάλλει σήμερα ως προάσπιση ή διεκδίκηση εθνικών συμφερόντων, πρόκειται όμως για επικαλυμμένη προώθηση άλλων σκοπιμοτήτων: Οι εθνικιστικές διαμάχες αποβλέπουν σε εδαφικές διεκδικήσεις, στην επέκταση των σφαιρών επιρροής, με απώτερο στόχο την οικονομική επικράτηση. Οι αναπτυγμένες χώρες υποδαυλίζουν τις εθνικιστικές διαμάχες, αφού αυτό τους εξασφαλίζει συνεργάτες, πολιτική και οικονομική επιρροή, πωλήσεις όπλων. Συχνά η ίδια η πολιτεία ενισχύει τον εθνικισμό, με στόχο τον αποπροσανατολισμό των πολιτών και την άμβλυνση έντονων εσωτερικών προβλημάτων. Η πνευματική ωριμότητα και η απουσία παιδείας ευνοούν την ανάπτυξη του φαινoμένoυ, γιατί απουσιάζει η ενημέρωση και η κριτική ικανότητα. Η ανεπαρκής λειτουργία της δημοκρατίας ενισχύει τις πιθανότητες εμφάνισής του, 99
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ γιατί η κοινωνία δεν έχει εμπειρίες πλουραλισμού και σεβασμού της διαφοράς. Σε αυτό το πλαίσιο κάποιοι ηγέτες εντείνουν τα εθνικιστικά αντανακλαστικά των λαών, με στόχο την εδραίωση της εξουσίας τους. Η ανάγκη δόμησης της ταυτότητας εδράζεται στην ύπαρξη του ξένου. Αποτελέσματα Α. Πατριωτισμού, εθνισμού 1. Καλλιεργείται ο σεβασμός και η αγάπη για την πατρίδα και ο πολίτης είναι έτοιμος να την υπηρετήσει με προθυμία όπου και όταν εκείνη χρειαστεί. Έτσι όμως και οι ίδιοι οι πολίτες αποδεικνύουν ότι σέβονται τους εαυτούς τους, την ταυτότητά τους, αφού νιώθουν υπερήφανοι για το ότι αποτελούν μέλη της εθνότητάς τους. Κερδίζουν και οι ίδιοι και η πατρίδα τους το σεβασμό και την εκτίμηση των υπόλοιπων λαών, αλλά και αντλούν κύρος και δύναμη, καθώς καθιστούν σ' όλους σαφές ότι οποιαδήποτε ενέργεια αντίθετη με τα συμφέροντα της χώρας τους θα τους βρει ενωμένους, αδιαίρετους και έτοιμους να συνεργαστούν για να την αντιμετωπίσουν, θυσιάζοντας και την ίδια τους τη ζωή, αν χρειαστεί ώστε να προασπίσουν την εθνική ανεξαρτησία. 2. Όταν ο πολίτης έχει αποκτήσει εθνική συνείδηση, δεν ενδιαφέρεται μονάχα για το δικό του καλό, μα και για το συμφέρον της πατρίδας του. Γι' αυτό και θα συμβάλει τα μέγιστα στην παραγωγή, ώστε τα προϊόντα της χώρας του ν' αναβαθμιστούν ποιοτικά και ποσοτικά, να γίνουν ανταγωνιστικά και εφάμιλλα με τα προϊόντα άλλων χωρών. Εξάλλου, η ξενομανία ως φαινόμενο περιορίζεται σημαντικά, οι εισαγωγές ελαττώνονται και οι εξαγωγές τονώνονται. Η οικονομία μ' αυτές τις μεθοδεύσεις ανθεί, το εθνικό εισόδημα αυξάνεται. 3. Με την καλλιέργεια του εθνικού φρονήματος οι νέοι θα στραφούν με συμπάθεια προς την παράδοση και την πολιτιστική κληρονομιά. Θα υπάρχει επιθυμία για εμπλουτισμό των παραδοσιακών στοιχείων. Οι νέοι θα πάψουν να δέχονται άκριτα και αβασάνιστα ξένα ήθη και πρότυπα ζωής, γιατί μέσα απ' την πνευματική τους κληρονομιά θα έχουν βρει κάτι που να ταιριάζει περισσότερο με τις ιδιαιτερότητες του τόπου τους, με τις συνθήκες ζωής τους και, με τα δικά τους βιώματα και τα δεδομένα της εποχής τους, και έτσι θα μπορέσουν να αναδιαμορφώσουν και να βελτιώσουν τον τρόπο ζωής τους. Παράλληλα, θα πάψουν να διακατέχονται από σύμπλεγμα κατωτερότητας απέναντι στους άλλους λαούς, θα πάψουν να φέρουν το σύνδρομο της υποτέλειας, με αποτέλεσμα να ανέλθει το 100
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ πνευματικό και πολιτιστικό επίπεδο της κοινωνίας. Β. Εθνικισμού 1. Ο σοβινισμός προκαλεί το μίσος ανάμεσα στους λαούς, καθώς τους εξωθεί σε παραλογισμούς και ακρότητες, οδηγεί σε βιαιότητες, συγκρούσεις, πολέμους. Προκαλεί αδιέξοδα, καθώς η αδιαλλαξία, ο στείρος δογματισμός και φανατισμός δυσχεραίνουν την επικοινωνία των κρατών και γεννούν την εχθρότητα μεταξύ τους. Έτσι όμως, μια χώρα απομονώνεται, δεν έχει πια φίλους και συμμάχους, παρά μόνον εχθρούς, που δε θα διατάσουν να την υπονομεύσουν, ιδιαίτερα αν βρίσκεται σε ασθενέστερη θέση. 2. Σε χώρες όπου ο σοβινισμός γνωρίζει άνθιση, απαράδεκτα και αποτρόπαια φαινόμενα συμβαίνουν, όπως η παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων των μειονοτήτων που ζουν εκεί και προέρχονται από άλλες φυλές και έθνη. Η ζωή γι' αυτές τις μειονότητες καταντά απάνθρωπη και μαρτυρική, καθώς οι αδικίες που γίνονται εις βάρος τους είναι κατάφορες και σε πολλές περιπτώσεις η ατομική ακεραιότητα των μελών τους απειλείται καθημερινά. Όμως έτσι, κάθε έννοια ανθρωπισμού και φιλαλληλίας χάνεται, ο ρατσισμός εδραιώνεται, η αυθαιρεσία και ο κυνισμός κυριαρχούν. 3. Ο σοβινισμός όμως συμβάλλει και στην πολιτιστική στασιμότητα και οπισθοδρόμηση. Υπάρχει μονάχα τάση διαφύλαξης και ενθάρρυνσης των τοπικών δημιουργιών, χωρίς παράλληλα να λαμβάνονται υπόψη οι εξελίξεις σ' άλλες χώρες, αφού κάθε τι ξενόφερτο, όσο χρήσιμο κι αν είναι, αντιμετωπίζεται με καχυποψία και, αρκετές φορές, με περιφρόνηση. Έτσι όμως αποκόπτονται οι δίοδοι επικοινωνίας και αλληλοεπηρεασμού μεταξύ των λαών. Ιδιαίτερα σήμερα, που δεν υπάρχουν πλέον αμιγείς πολιτισμοί, αλλά ένας οικουμενικός πολιτισμός, τα κράτη που πεισματικά αρνούνται να δεχθούν επιδράσεις από άλλα, αναπόφευκτα μένουν στο περιθώριο των εξελίξεων και της προόδου.
προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του πατριωτισμού 1. Σημαντική προϋπόθεση για ν' αγαπήσει κάποιος την πατρίδα του είναι ν' αγαπήσει την παράδοση του λαού του, την πνευματική και πολιτιστική κληρονομιά του τόπου του. Για να την αγαπήσει όμως, πρέπει πρώτα να τη γνωρίσει σε βάθος, να την κατανοήσει και να τη σεβαστεί. Γι' αυτόν το λόγο, ό,τι αφορά την παράδοση (γλώσσα, θρησκεία, ήθη, έθιμα, τέχνη, ιστορία) δεν πρέπει να μεταδίδεται στο νέο μέσα από το πρίσμα της 101
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ προγονοπληξίας και της αρχαιολατρίας, με στόχο να επιβληθεί ο θαυμασμός για τους προγόνους και την πατρίδα, αλλά μέσα από κριτική θεώρησή της, ώστε ο μαθητής να αντιληφθεί τα «ζωντανά» στοιχεία της και όχι μόνο να τα υιοθετήσει, αλλά και να προσπαθήσει να τα εμπλουτίσει, να τα επαυξήσει, ανάλογα με τα δεδομένα της δικής του εποχής. Έτσι, ένας λαός θα καταφέρει και να αφομοιώσει δημιουργικά την παράδοση, αλλά και να διατηρήσει την εθνική του ταυτότητα. 2. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει για τη διδασκαλία της ιστορίας, η οποία χρειάζεται να μεταδίδεται στο μαθητή αντικειμενικά και αμερόληπτα, όχι με φανατισμό και αμετροέπεια, υπερτονίζοντας κάποια γεγονότα και αποκρύπτοντας ή παραποιώντας εντελώς κάποια άλλα. Έτσι, όλοι θα παραδειγματιστούν από την αγάπη και τη θυσία των προγόνων τους για την πατρίδα, αλλά και από τα λάθη που κόστισαν ακριβά και για τους ίδιους, μα και για το έθνος (λανθασμένοι πολιτικοί χειρισμοί, διχόνοιες, εμπλοκή σε εμφυλίους πολέμους κ.ά.). Μόνο έτσι θα είναι σε θέση ν' αντικρίσουν με διορατικότητα και ν' αγωνιστούν ένθερμα για τα συμφέροντα της χώρας τους. Επίσης, κανείς δε θα μπορέσει να τους εξαπατήσει, συλλαμβάνοντάς τους ανιστόρητους. 3. Η πολιτική ηγεσία, σε συνεργασία, μ' όλα τα κόμματα, πρέπει να κατασταλάξει στη χάραξη μιας ενιαίας εξωτερικής πολιτικής, με στόχο την προώθηση των συμφερόντων του κράτους. Οι εθνικοί κίνδυνοι δεν πρέπει ν' αποτελέσουν αφορμή για εσωτερικές αντιπαλότητες, οι οποίες σπέρνουν τη σύγχυση, τη διχογνωμία και τη διχόνοια στο λαό. Οι πολιτικοί ηγέτες οφείλουν πρώτα να ενδιαφέρονται για το εθνικό συμφέρον και κατόπιν για οποιοδήποτε κομματικό ή προσωπικό. Μ' αυτό τον τρόπο θα παραδειγματίσουν το λαό και θα του αναζωπυρώσουν τα πατριωτικά αισθήματα. 4.
Μα και οι πνευματικοί άνθρωποι μπορούν να βοηθήσουν, προσδιορίζοντας με σαφήνεια τη διαφορά ανάμεσα στον υγιή εθνικισμό και το σοβινισμό, δείχνοντας στο λαό ποια στάση πρέπει ν' ακολουθήσει. Μπορούν να τον βοηθήσουν ν' αντιληφθεί ότι ο υγιής εθνικισμός ουσιαστικά είναι η αυτογνωσία και ο αυτοσεβασμός του λαού, ενώ ο σοβινισμός είναι εγωπάθεια και αλαζονεία.
102
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
ΤΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΑ ΚΑΘΕΣΤΩΤΑ
Ο κεντρικός άξονας των ολοκληρωτικών συστημάτων είναι η μονοπώληση της αλήθειας και της εξουσίας από ένα μοναδικό πολιτικό υποκείμενο, που θεσμοθετεί τη δική του λογική και κρατά αποκλειστικά για τον εαυτό του το ρόλο του υποκειμένου της κοινωνικής εξέλιξης. Η μονοπώληση της αλήθειας, η κατάργηση της αυτενέργειας των πολιτών, οδηγεί την κοινωνία σε αδράνεια. Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα ξεκινούν από την αξίωση ότι κατέχουν την απόλυτη αλήθεια και γι' αυτό δικαιούνται την απόλυτη εξουσία. Έτσι ο πολιτικός πλουραλισμός και η πολυφωνία φθίνουν. Οι αρνητικές συνέπειες του συγκεντρωτισμού βάλλουν κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Στον πνευματικό τομέα επικρατεί ο φανατισμός, ο δογματισμός, η προκατάληψη. Ο άνθρωπος δεν εντρυφεί στη γνώση και η έλλειψη πολυφωνίας καταλύει την κριτική του ικανότητα. Η ατομικότητα του ανθρώπου, η ιδιαιτερότητα της στάσης ζωής του και της σκέψης του ισοπεδώνονται, καθώς ο ίδιος συνθλίβεται μέσα στην ομοιομορφία της μάζας, που κάθε ολοκληρωτικό καθεστώς επιδιώκει. Οι άνθρωποι γίνονται φιλύποπτοι, η φιλικότητα και η ευγένεια παραχωρούν τη θέση τους στην αδιαφορία ή στο φόβο. Η δημοκρατία, το μόνο πολίτευμα που είναι ικανό να αναβαθμίσει τη ζωή του ανθρώπου, φαλκιδεύεται. Οι γραφειοκρατικές ρυθμίσεις και διαδικασίες, η τρομοκρατία και οι απειλές υποβαθμίζουν την ανθρώπινη ζωή. Η κυριαρχία της εκτελεστικής εξουσίας απέναντι στη νομοθετική και τη δικαστική, η παντοδυναμία των πανταχού παρόντων αστυνομικών οργάνων αφαιρούν από τους ανθρώπους κάθε αίσθημα ασφάλειας. Η ανωνυμία του ανεξέλεγκτου κρατικού μηχανισμού και η έλλειψη κάθε υπευθυνότητας, η ασέβεια προς τον πολίτη καταρρακώνει ψυχολογικά τα άτομα. Φυσικά η λογοκρισία, η εξόντωση κάθε αντιφρονούντα λειτουργεί ανασταλτικά και στην πολιτιστική δημιουργία, που για να ανθίσει χρειάζεται ελευθερία. Στις βασικές επιδιώξεις των ολοκληρωτικών καθεστώτων είναι ο εξανδραποδισμός των νεανικών ψυχών. Με ποικίλους τρόπους τα ολοκληρωτικά καθεστώτα μάχονται να κάμψουν την ηθική τους αντίσταση και τη βούλησή τους. Προς αυτό το σκοπό μετέρχονται διάφορα μέσα. Αρχικά η εθνική αγωγή αποκτά τη διάσταση της απροκάλυπτης προπαγάνδας, που αγγίζει τα όρια της παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τα σχολικά εγχειρίδια, όλα πανομοιότυπα, είναι διαποτισμένα με το πνεύμα του ολοκληρωτισμού. Η υποκρισία, ο εθνικισμός, η επίμονη ηθικολογία παραχαράσσουν το νόημα της εκπαίδευσης.
103
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Η γλώσσα του ολοκληρωτισμού, όπως και των βιβλίων που τον προάγουν, είναι δογματική με γλυκερούς τόνους και διατηρεί όλα τα γνωρίσματα της εξουσιαστικής γλώσσας. Είναι δηλαδή
γλώσσα
συνθηματική,
δογματική,
αντιδιαλεκτική,
ασαφής,
αόριστη
και
μεγαλόστομη. Δεσπόζει σε αυτή η βεβαιωτική και δεοντολογική διατύπωση καθώς και ο γλωσσικός πληθωρισμός. Μια από τις πάγιες τακτικές τους είναι επίσης η οργάνωση των νέων, από την τρυφερή τους ακόμα ηλικία, σε κατευθυνόμενες ομάδες, όπου δεσπόζουν οι ύμνοι και τα εμβατήρια, που εγκωμιάζουν το καθεστώς και το δικτάτορα. Η γλώσσα, η στιχουργία και η μουσική τους διακρίνονται για την προχειρότητά τους, ωστόσο δημιουργούν κλίμα έξαρσης, αναγκαίο για τη δικτατορία. Η ασυναρτησία, η κενότητα καλύπτονται από λέξεις ηχηρές (πατρίδα, ιστορία, σωτήρας...), που καλλιεργούν κλίμα αγελαίο και ομαδικό συρρικνώνοντας την ελευθερία και την κρίση. Τον ίδιο στόχο έχουν και οι πανηγυρισμοί, οι εορτασμοί που χρησιμοποιεί το καθεστώς για να αφομοιώσει, να κατευθύνει και να ελέγξει το λαό. Είναι περιττό να τονίσουμε πως και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης λογοκρίνονται και ελέγχονται κι αυτά με τη σειρά τους. Έτσι κάθε φωνή αντιφρονούντα που κραυγάζει την επικινδυνότητα μιας τέτοιας πολιτικής κατάστασης φιμώνεται και δε φτάνει ποτέ στην ευρεία μάζα του λαού. Άλλωστε οι αφυπνιστικοί λόγοι εξοστρακίζονται και οι ρήτορές τους τιμωρούνται παραδειγματικά.
ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΗΘΟΣ
Επιστήμη: η βαθιά θεωρητική γνώση ενός αντικειμένου. Η επιστήμη αποσκοπεί στην αντικειμενική ερμηνεία του φυσικού και κοινωνικού κόσμου μέσα από την εμπειρική έρευνα και τους λογικούς συνειρμούς. Τεχνολογία: η πρακτική εφαρμογή των επιστημονικών κατακτήσεων
Η σημασία της επιστήμης •
Καταλύει τους μύθους, τις μεταφυσικές δοξασίες και την άγνοια, βοηθώντας μας να κατανοήσουμε εις βάθος τη φύση και την κοινωνία έτσι όπως πραγματικά είναι. Η διαδικασία αυτή μπορεί κάποιες φορές να είναι επώδυνη, γιατί μας γκρεμίζει «ζωτικά ψεύδη» που τα έχουμε ανάγκη. Ωστόσο, είναι αναγκαία, γιατί μόνο έτσι μπορεί να
104
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ προοδεύσει η ανθρωπότητα και να αντιμετωπιστούν σωστά τα διάφορα κοινωνικά και ατομικά προβλήματα (από το ρατσισμό και το φαινόμενο του θερμοκηπίου μέχρι τα διάφορα βιολογικά και ψυχικά νοσήματα) •
Συμβάλλει στην αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου των ανθρώπων, μέσω των διαφόρων ιατρικών ερευνών και τεχνολογικών εφαρμογών
•
Δίνει λύσεις στο τεράστιο οικολογικό πρόβλημα, που στη σημερινή εποχή αποκτά ζωτική σημασία
Αρνητική χρήση της επιστήμης •
Ανάπτυξη όπλων με τεράστια καταστρεπτική ισχύ (πυρηνικά, βόμβες απεμπλουτισμένου ουρανίου κ.ά.)
•
Μεταλλαγμένα – κλωνοποίηση: οι συγκεκριμένες εφαρμογές ενέχουν πολλαπλούς κινδύνους για τη φύση και τον άνθρωπο και εγείρουν ηθικά ερωτήματα, που δεν έχουν ακόμη απαντηθεί (π.χ. γύρω από τη σκοπιμότητα κλωνοποίησης των ανθρώπων)
•
Νομιμοποίηση ρατσιστικών απόψεων μέσα από κατ’ ουσίαν αντιεπιστημονικές αναλύσεις και θεωρήματα (πρβλ. τις παλαιότερες θεωρίες περί ευγονισμού και φυλετικής διάκρισης, που σήμερα αναβιώνουν έμμεσα με τη γενετική και την ερμηνεία κοινωνικών φαινομένων μέσω των γονιδίων)
•
Δημιουργία πληρωμένων απολογητικών άλλοθι για τα εγκλήματα των βιομηχανιών και των κρατών (π.χ. μερίδα επιστημόνων στις ΗΠΑ αλλά και αλλού υποστηρίζουν πως το φαινόμενο του θερμοκηπίου δεν οφείλεται στους βιομηχανικούς ρύπους αλλά στην ένταση της δραστηριότητας του ήλιου)
•
Καλλιέργεια ενός τεχνοκρατικού αμοραλισμού, που παραβλέπει κάθε ηθική αρχή και δημοκρατική ευαισθησία, επιδιώκοντας την «επίλυση» των κοινωνικών προβλημάτων με μεθόδους ολοκληρωτικές και ενίοτε αποτρόπαιες (π.χ. κάποιοι Άγγλοι επιστήμονες ζήτησαν άδεια από την κυβέρνησή τους να τους επιτρέψει την κλωνοποίηση εμβρύων (τα οποία στη συνέχεια θα θανατώνονται), με στόχο την απόσπαση βλαστοκυττάρων για την αντικαρκινική θεραπεία των ασθενών. Μία τέτοια εξέλιξη, αν επιτραπεί, θα εγκαινιάσει μία νέα εποχή κοινωνικού κανιβαλισμού και ανθρώπινης υποδούλωσης, όπου στρατιές υπανθρώπων θα δημιουργούνται για να εξυπηρετούν τις ανάγκες των ελεύθερων πολιτών)
105
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Τα αίτια της κακής χρήσης της επιστήμης
• Το κέρδος, που ιεραρχείται πριν από τις ανθρώπινες ανάγκες, υποβιβάζοντας την επιστήμη σε μέσο εξυπηρέτησης συλλογικών ή ατομικών οικονομικών συμφερόντων
• Η κατάρρευση των μεγάλων κοινωνικών οραμάτων της Αριστεράς, που έχει κάμψει την κοινωνιστική σκέψη και τα δημοκρατικά αντανακλαστικά των ανθρώπων, αφήνοντας την πόρτα ανοιχτή για την αναβίωση αντιδραστικών και εν τέλει ολοκληρωτικών ιδεολογιών (του βιολογισμού, του ρατσισμού, του εθνικισμού κλπ.)
• Η απομόνωση των επιστημόνων από την κοινωνία, που τους υποβάλλει μία αμιγώς τεχνοκρατική αντίληψη των πραγμάτων, η οποία μάλιστα πολλές φορές, λόγω της αύξουσας εξειδίκευσης, δε λαμβάνει υπόψη της άλλες παραμέτρους που εξετάζουν άλλες επιστήμες (π.χ. όταν ένας γενετιστής αγνοεί πώς λειτουργεί η κοινωνία, είναι φυσικό να αποδίδει ακόμα την εθνική συνείδηση στη δράση συγκεκριμένων γονιδίων) Προτάσεις •
Η επιστήμη και η τεχνολογία πρέπει πρώτα απ’ όλα να εξυπηρετούν τις ανθρώπινες ανάγκες, όχι το κέρδος. Όπου τα δύο αυτά μεγέθη έρχονται σε σύγκρουση, πρέπει να προτάσσεται το πρώτο.
•
Οι επιστήμονες πρέπει να βρίσκονται σε σύνδεση με την κοινωνία, να μην σκέφτονται σαν «αποστειρωμένοι» και μονομερώς εξειδικευμένοι τεχνοκράτες. Συναισθανόμενοι το ειδικό βάρος του ρόλου τους, θα πρέπει να ασχολούνται με την πολιτική και τα κοινωνικά δρώμενα και να αφουγκράζονται τις αγωνίες και τους φόβους των ανθρώπων. Ως πρωτοπόροι καθοδηγητές της κοινωνίας θα πρέπει φέρνουν την πλατιά μάζα σε επαφή με τις κατακτήσεις τους μέσω εκλαϊκευτικών βιβλίων και να συμμετέχουν ενεργά στο διάλογο για το σημερινό ρόλο της επιστήμης.
•
Σημαντικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση καλείται να διαδραματίσει η παιδεία, διδάσκοντας στους αυριανούς επιστήμονες τις θεμελιώδεις ουμανιστικές αρχές, που θα πρέπει να τους συντροφεύουν πάντα.
•
Τα κράτη θα πρέπει να επιβάλουν φραγμούς στις αρνητικές εφαρμογές της επιστήμης, όχι στην έρευνα (αυτό θα συνεπαγόταν λογοκρισία)
•
Οι πολίτες θα πρέπει να αγωνίζονται διαρκώς για μία γόνιμη αξιοποίηση της τεχνολογίας, προς το συμφέρον κατ’ αρχήν των ανθρώπων, όχι των εταιρειών και των κρατών
106
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Η θετική συνεισφορά της τεχνολογικής ανάπτυξης Ι. Στην εργασία 1. Αυξάνεται η παραγωγικότητα, άρα μειώνεται ο απαιτούμενος χρόνος εργασίας. Κανονικά αυτή η δυνατότητα θα μπορούσε να οδηγήσει στη μείωση των ωρών εργασίας και στη συνακόλουθη αύξηση του ελεύθερου χρόνου. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δε συμβαίνει, καθώς οι εργοδότες ζητάνε ολοένα και περισσότερα κέρδη, άρα επιτάχυνση των ρυθμών παραγωγής και περισσότερες ώρες (πολλές φορές απλήρωτης) εργασίας. 2. Μειώνεται ο ανθρώπινος μόχθος και ανοίγει η δυνατότητα για την κατάργηση, τουλάχιστον ως ένα βαθμό, των βαρέων και ανθυγιεινών επαγγελμάτων, που ευθύνονται για πολλές εργατικές ασθένειες αλλά και θανάτους από εργατικά ατυχήματα. 3. Δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας υψηλής εξειδίκευσης σε τεχνολογίες αιχμής
ΙΙ. Στην κοινωνία 1. Η αυτοματοποιημένη παραγωγή επιβάλλει de facto (εκ των πραγμάτων) την τυποποίηση των προϊόντων και των παρεχόμενων υπηρεσιών, αναβαθμίζοντας έτσι την ποιότητά τους. 2. Το βιοτικό επίπεδο των ανθρώπων αναβαθμίζεται μέσω της παραγωγής ολοένα και περισσότερων αγαθών αλλά και της επινόησης νέων φαρμάκων και μηχανών. 3. Η αλματώδης ανάπτυξη των αντιρρυπαντικών τεχνολογιών τα τελευταία χρόνια προσφέρει
επιτέλους
τη
δυνατότητα
για
αποτελεσματικότερη
προστασία
του
περιβάλλοντος και για αρμονικότερη συνύπαρξη ανθρώπινου πολιτισμού και φυσικού περιβάλλοντος. 4. Μέσω του Ίντερνετ, των ΜΜΕ και των μαζικών μεταφορών εντείνονται οι δεσμοί επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο και πολλαπλασιάζονται οι δυνατότητες ενημέρωσης και ψυχαγωγίας τους.
107
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Οι αρνητικές της συνέπειες Ι. Στην εργασία 1. Απώλεια εργασιακών θέσεων λόγω της αυτοματοποίησης → αύξηση της ανεργίας 2. Σωματική και διανοητική εξουθένωση των εργαζομένων λόγω της επιτάχυνσης των ρυθμών παραγωγής 3. Εξώθηση σε μία ολοένα και στενότερη εξειδίκευση → τυποποίηση, απώλεια ενδιαφέροντος για την εργασία, μονοδιάστατη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας
ΙΙ. Στην κοινωνία 1. Καλλιέργεια ενός μονοδιάστατα τεχνοκρατικού πνεύματος, που απαξιώνει τις ανθρωπιστικές επιστήμες και τα ουμανιστικά ιδανικά (την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την ισότητα, τα ανθρώπινα δικαιώματα κ.ά.) και παρωθεί στη διαμόρφωση μίας πολιτικής συνείδησης κοινωνικά ανάλγητης και ολοκληρωτικής (= φασίζουσας). 2. Η ανάπτυξη της γενετικής και της βιοτεχνολογίας δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την πρόκληση ενός γενετικού ολοκαυτώματος. Δεν είναι μόνο οι κίνδυνοι που διατρέχει η φυσική βιοποικιλότητα και η ανθρώπινη υγεία από τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα. Οι δεδηλωμένες προθέσεις κάποιων γενετιστών να παράγουν έμβρυα μόνο και μόνο για να αποσπούν βλαστοκύτταρα, ή των εταιρειών, που δε θα έλεγαν όχι στο γενετικό φακέλωμα των υπαλλήλων ή πελατών τους, προοιωνίζουν μία νέα εποχή ρατσιστικών διακρίσεων και εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. 3. Τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα που διακινούνται ήδη στην αγορά και καλλιεργούνται νόμιμα, διαμορφώνουν τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη μίας νέου τύπου ευγονικής, που θα Οι δημοκρατικές ελευθερίες και τα δικαιώματα μπαίνουν στο στόχαστρο. 4. Περιστολή των δημοκρατικών ελευθεριών μέσα από ψηφιακές παρακολουθήσεις 5. Η τεράστια ανάπτυξη της τεχνολογίας, που ηγεμονεύει πλέον σε ολόκληρο το φάσμα της παραγωγής, σε συνδυασμό με την υποχώρηση των μεγάλων, ουμανιστικών κοινωνικών οραμάτων του παρελθόντος, έχουν οδηγήσει στην διαμόρφωση ενός μονοδιάστατα τεχνοκρατικού πολιτισμού → αποξένωση από την τέχνη, την ιστορία και τις ανθρωπιστικές αξίες → ροπή προς ένα πνεύμα τεχνοκρατικού αμοραλισμού 6. Στο πολιτικό επίπεδο, η κυριαρχία του τεχνοκρατικού πνεύματος εκφράζεται με την υποκατάσταση της ιδεολογίας από τη διαχείριση → κοινωνική αναλγησία, απογοήτευση και παθητικοποίηση του πληθυσμού, αφυδάτωση της δημοκρατίας (η διακυβέρνηση έχει γίνει κι αυτή αντικείμενο «ειδικών») 108
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 7. Στο επίπεδο της κουλτούρας, ο σύγχρονος τεχνοκρατισμός οδηγεί στην αποξένωση των νέων από τη φύση και το βιβλίο και στην προσήλωσή τους στον καταναλωτισμό και τις χίμαιρες της ψηφιακής «εικονικής πραγματικότητας». Επίσης, η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών διευκολύνει τη χειραγώγηση των μαζών μέσα από τα ΜΜΕ. IV. Προτάσεις 1. Εκσυγχρονισμός της εκπαίδευσης (δηλαδή: εισαγωγή νέων τεχνολογιών, διαρκής ανανέωση
συγγραμμάτων,
σωστά
προσανατολισμένες
μεταπτυχιακές
σπουδές,
υλικοτεχνική αναβάθμιση σχολείων και σχολών), ώστε οι απόφοιτοί της να είναι εναρμονισμένοι με τις τελευταίες εξελίξεις στην παραγωγή και να μπορούν να βρίσκουν δουλειά. 2. Επενδύσεις στις τεχνολογίες αιχμής και διαρκής επανεκπαίδευση του εργατικού δυναμικού, ώστε να διατηρηθούν οι ήδη υπάρχουσες θέσεις εργασίας και να δημιουργηθούν νέες. 3. Έμφαση στην ανθρωπιστική παιδεία (επαφή με τέχνη, ιστορία, φιλοσοφία, πολιτική) → ολόπλευρη ανάπτυξη προσωπικότητας - αντιρρόπηση των αλλοτριωτικών επιδράσεων της εξειδίκευσης (απόκτηση ηθικοπνευματικού βάθους, άρνηση του τεχνοκρατικού αμοραλισμού) 4. Οι διανοούμενοι να εγείρουν απέναντι στον τεχνοκρατικό αμοραλισμό και την ψηφιακή κουλτούρα της «εικονικής πραγματικότητας» ένα λόγο αντίστασης (αφύπνιση μαζών) 5. Επιστροφή στην πολιτική και τα οράματα (όχι στη στείρα τεχνοκρατική διαχείριση)
ΤΕΧΝΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ Αίτια ανάπτυξης του τεχνοκρατικού πολιτισμού 1.
Ο θαυμασμός προς τα λαμπρά τεχνολογικά επιτεύγματα και
η πίστη πως όλα τα κοινωνικά προβλήματα μπορούν να λυθούν μέσω αυτών. Οι σημερινοί άνθρωποι, έχοντας γητευτεί από τις κατακτήσεις των θετικών επιστημών, θεωρούν τις αντίστοιχες ανθρωπιστικές ανώφελες. 2.
Η υπέρμετρη ανάπτυξη του επιστημονικού ορθολογισμού
έχει απογυμνώσει τους ανθρώπους από κάθε ρομαντισμό, οδηγώντας τους στην ηθική και αξιακή απονέκρωση.
109
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 3.
Η διαρκής ανάπτυξη και προώθηση μίας μαζικής
κουλτούρας «εικονικής πραγματικότητας» (πρβλ. ΜΜΕ, Video games) έχει αποξενώσει τους ανθρώπους από τις τέχνες και τα γράμματα. 4.
Καθώς ολόκληρη η παραγωγή περιστρέφεται γύρω από τις
νέες τεχνολογίες, οι νέοι προσανατολίζονται στις σπουδές τους προς αυτές, αδιαφορώντας για τις ανθρωπιστικές επιστήμες Συνέπειες της αποξένωσης από την ανθρωπιστική διάσταση του πολιτισμού μας 1. Πολιτιστική ακαλλιέργεια → λαϊκισμός, εύκολη παράδοση στον καταναλωτισμό → απώλεια νοήματος ζωής (καθώς τα υλικά αγαθά δε φέρνουν από μόνα τους την ευτυχία) και του κριτικού πνεύματος, ηθική-αξιακή αποτελμάτωση → η δημοκρατία χάνει το ουσιαστικό της περιεχόμενο, που είναι η συμμετοχή των υπεύθυνων, κριτικά σκεπτόμενων πολιτών 2. Υποκατάσταση των πολιτικών οραμάτων από μία στείρα λογική τεχνοκρατικής διαχείρισης (→ κοινωνική αναλγησία πολιτικών, παθητικοποίηση πολιτών), εύκολη εκκόλαψη, σε καιρούς κρίσης, φαινομένων ρατσισμού, ξενοφοβίας ή εθνικισμού 3. Στείρα τεχνοκρατική εξειδίκευση → Ροπή προς ένα τεχνοκρατικό αμοραλισμό: οι σύγχρονοι τεχνοκράτες ειδικοί αποθεώνουν την τεχνολογία και προχωρούν ανενδοίαστα στην πρακτική εφαρμογή των θεωρητικών επιτευγμάτων τους, αδιαφορώντας για τις πιθανές καταστρεπτικές τους συνέπειες πάνω στο περιβάλλον ή την ανθρώπινη υγεία (πρβλ. κλωνοποίηση, μεταλλαγμένα)
ΙΙΙ. Προσφορά ανθρωπιστικής παιδείας 1. Προφυλάσσει από την αλλοτρίωση, μυώντας τους νέους στις μεγάλες πνευματικές αξίες, που δίνουν στη ζωή μας νόημα και περιεχόμενο 2.
Εξευγενίζει το πνεύμα μέσω της επαφής με την τέχνη (οικοδομεί ένα «αντίπαλο
δέος» στο σύγχρονο λαϊκίστικο πολιτισμό της φτήνιας) 3.
Εμφυσά τα ιδεώδη της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της κοινωνικής αλληλεγγύης,
της δικαιοσύνης, του διεθνισμού → περιφρούρηση δημοκρατικού πολιτεύματος, καλλιέργεια πνεύματος ανεκτικότητας, καταπολέμηση ρατσισμού και εθνικισμού, οικοδόμηση αντιπολεμικής και οικολογικής συνείδησης 4.
Επανενώνει τους τεχνοκράτες ειδικούς με την κοινωνία, υπενθυμίζοντάς τους την
ηθικό μέτρο που θα πρέπει να τους διακρίνει (εξανθρωπισμός της επιστήμης: οφείλει να
110
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ υπηρετεί τις κοινωνικές ανάγκες και όχι τα κέρδη των επιχειρήσεων ή το ναρκισσισμό των επιστημόνων) 5.
Μας συμφιλιώνει με την παράδοση, ώστε να διατηρούνται η ιδιαίτερη πολιτισμική
ταυτότητα και η ιστορική συνείδηση του κάθε τόπου και λαού.
IV. Προτάσεις 1.
Έμφαση στην ανθρωπιστική διάσταση της εκπαίδευσης
2.
Οι
διανοούμενοι
να
εγείρουν
τον
κώδωνα
του
κινδύνου,
διαμορφώνοντας για τον κόσμο μία νέα βιοθεωρία και φέρνοντάς του την τέχνη και τα γράμματα πιο κοντά 3.
Δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου μέσα από την επαφή
με την τέχνη, την ιστορία, τη φιλοσοφία, τα κοινά. Ιδιαίτερα για τους σύγχρονους τεχνοκράτες ειδικούς, αυτή η διάσταση κατέχει εξέχουσα σημασία, καθώς θα τους βοηθήσει να αποκτήσουν το ηθικό και αξιακό βάθος που χρειάζονται (εξανθρωπισμός της επιστήμης: η επιστήμη οφείλει να υπηρετεί τις κοινωνικές ανάγκες (δηλ. τον άνθρωπο) και όχι το κέρδος). 4.
Η οικογένεια να προσανατολίζει τα νεαρά μέλη της σε περισσότερο
πνευματικές δραστηριότητες και να μην τα αφήνει να αναλώνονται σε άσκοπες αγορές ή μπροστά από έναν τηλεοπτικό δέκτη
ΓΕΝΕΤΙΚΗ Ένας επιστημονικός κλάδος που με τα επιτεύγματά του προκάλεσε έντονες συζητήσεις στο τέλος του εικοστού αιώνα και αναμένεται να απασχολήσει εξίσου έντονα, αν όχι να μονοπωλήσει το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας και των κοινωνιών τον εικοστό πρώτο είναι ο κλάδος της Γενετικής. Το δεύτερο ήμισυ του εικοστού αιώνα χαρακτηρίζεται από τη ραγδαία ανάπτυξη της γνώσης μας όσον αφορά τη δομή και την οργάνωση του γενετικού μας υλικού, του DNA, την αποκρυπτογράφηση του γενετικού κώδικα, τη λειτουργία και τη ρύθμιση της έκφρασης του DNA Γρήγορα συσσωρεύτηκαν πάρα πολλές επιστημονικές γνώσεις που οδήγησαν, μετά το 1970, σε μια εκρηκτική ανάπτυξη των μεθοδολογιών απομόνωσης, ανάλυσης, σύνθεσης, πολλαπλασιασμού, παρέμβασης και τροποποίησης του γενετικού υλικού οποιουδήποτε οργανισμού με τη μεταφορά και την έκφραση ξένου DΝΑ σε άλλο άτομο του ίδιου ή άλλου είδους, με αποτέλεσμα ορισμένοι να λένε ότι «οι Γενετιστές παριστάνουν το Θεό».
συνέπειες
111
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Η πρόοδος στη Γενετική είχε πρακτικές συνέπειες στην κλινική ιατρική, στην παραγωγή φαρμάκων, στον πειραματισμό σε ζώα, στη βιομηχανία, στη γεωργία και φαίνεται ότι οι δυναμικές εφαρμογές της είναι απεριόριστες. Οι δυνατότητες και οι επιπτώσεις της «νέας Γενετικής» είναι γνωστές, αλλά στερούμαστε τις κοινωνικές και ηθικές κατευθυντήριες γραμμές που θα μας οδηγήσουν σ' αυτή τη μη οριοθετημένη περιοχή. Γι' αυτό, πολλοί έχουν αμφισβητήσει τις συνέπειες από την εφαρμογή αυτής της νέας γνώσης, φοβούμενοι ανεπιθύμητα ή καταστροφικά αποτελέσματα. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η Γενετική έχει διεισδύσει πλέον κυριαρχικά στο πεδίο των ενδιαφερόντων των ανθρώπινων κοινωνιών, ενώ οι κατακτήσεις της αναμένεται να επηρεάσουν άμεσα τη ζωή μας. Γι' αυτό και κρίνεται σκόπιμο να προσδιοριστεί η σημασία των νέων όρων που αυτή εισήγαγε, η παρουσίαση των νέων μεθόδων που ανέπτυξε και η καταγραφή των διλημμάτων που προκύπτουν από τη χρήση τους.
Βιοτεχνολογία Αποτελεί ένα σύνολο από τεχνικές που έχουν σκοπό να διαφοροποιήσουν και να βελτιώσουν έναν οργανισμό (φυτό ή μικροοργανισμό) ως προς ένα ή περισσότερα χαρακτηριστικά του, είτε να βελτιώσουν ένα προϊόν μεταφέροντας σ' αυτό γονίδια από ένα άλλο είδος. Οι οργανισμοί που προκύπτουν από αυτή τη μεταφορά γονιδίων ονομάζονται γενετικά τροποποιημένοι ή μεταλλαγμένοι οργανισμοί, ονομασία που δηλώνει ότι δεν πρόκειται για νέους αλλά απλώς για διαφοροποιημένους οργανισμούς. Οι επιστήμες που συνθέτουν τη Βιοτεχνολογία είναι κυρίως η Γενετική Μηχανική, η Μοριακή Βιολογία, η Βιοχημεία και η Μικροβιολογία.
Κλωνοποίηση Μέθοδος δημιουργίας ενός νέου εμβρύου από την ένωση απύρηνου ωαρίου με τον πυρήνα ενός σωματικού κυττάρου. Από την ένωση προκύπτει βιώσιμο έμβρυο με γενετικό υλικό κοινό με εκείνο του δότη (του οργανισμού από το σωματικό κύτταρο του οποίου προήλθε ο πυρήνας). Η κλωνοποίηση, με άλλα λόγια, επιτρέπει τη δημιουργία πανομιότυπων αντιγράφων ενός οργανισμού.
Xαρτoγράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος Στην έναρξή του το πρόγραμμα αυτό χαιρετίστηκε ως το βιολογικό ισοδύναμο του προγράμματος Απόλλων για την αποστολή αστροναυτών στη Σελήνη. Φιλοδοξία του και τελικά στόχος που εκπληρώθηκε υπήρξε η εξακρίβωση των θέσεων των γονιδίων του ανθρώπου πάνω στα χρωμοσώματά του και ο πλήρης καθορισμός της αλληλουχίας του ανθρώπινου DNA. «Οι συνέπειες της άμεσης προσπέλασης στο γενετικό υλικό είναι πολλές τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο: Επιβεβαιώθηκε η συνέχεια των βιολογικών όντων, καθώς έγινε φανερό ότι τα είδη δε διαφέρουν τόσο ως προς τον αριθμό των γονιδίων τους, όσο ως προς τη ρύθμιση της έκφρασής τους.
Επιβεβαιώθηκε η μοναδικότητα κάθε ατόμου. Αυτό δηλαδή που γνωρίζουμε φιλοσοφικά το απέδειξε και η επιστήμη, η οποία έδωσε το απαραίτητο υπόβαθρο για την κατάρρευση του ρατσισμού.
Η δυνατότητα "ανάγνωσης" του γενετικού υλικού μας επιτρέπει να διαγνώσουμε στο 112
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ έμβρυο γενετικά νοσήματα, τα οποία μπορεί να εκδηλώνονται νωρίς κατά την παιδική ηλικία. Βεβαίως η λέξη διάγνωση είναι κάπως παραπλανητική, αφού συνήθως αποτελεί διαδικασία η οποία βοηθά στη θεραπεία, ενώ στην περίπτωση των γενετικών νοσημάτων διάγνωση σημαίνει διακοπή της κύησης». Γ. Μανιάτης, εφημερίδα Το Βήμα, 11.6.2000
Η αποκωδικοποίηση του DNA προσφέρει τη δυνατότητα παρασκευής νέων φαρμακευτικών προϊόντων, ικανών να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά κληρονομικές ασθένειες.
Ευγονική Επανέρχεται στο προσκήνιο εξαιτίας των παραπάνω επαναστατικών ανακαλύψεων. Πρόκειται για το σύνολο των θεωριών αλλά και των πρακτικών που αποσκοπούν στη βελτίωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του ανθρώπου. Ο πατέρας του ευγονισμού Francis Galton τον ορίζει ως «επιστήμη της βελτίωσης της φυλής που δεν περιορίζεται στα ζητήματα των σωστών γάμων αλλά, ιδιαίτερα στην περίπτωση του ανθρώπου, ασχολείται με όλες τις επιδράσεις που μπορούν να δώσουν στις πιο προικισμένες φυλές περισσότερες ευκαιρίες να υπερισχύσουν έναντι των λιγότερο προικισμένων». Ο ευγονισμός διακρίνεται σε θετικό, ο οποίος επιδιώκει τη διάδοση των ευνοϊκών χαρακτηριστικών, και σε αρνητικό, που θέλει να περιορίσει τη διασπορά των φυσικών ελαττωμάτων.
ερωτήματα - διλήμματα Οι παραπάνω εξελίξεις δημιουργούν ορισμένα κρίσιμα ερωτήματα, που η ανθρωπότητα θα κληθεί να απαντήσει. Για ποιες ασθένειες υπάρχει η επιστημονική γνώση, η οικονομική ευχέρεια και το ηθικό κύρος, ώστε να γίνεται προεμφυτευτική, προγεννητική ή μεταγεννητική .διάγνωση και σε ποιον θα δίνονται αυτές οι πληροφορίες, ώστε να εξασφαλίζεται το απόρρητο; Ποια άτομα ή φορείς θα έχουν στα χέρια τους το δικαίωμα να καθορίζουν ποια ανθρώπινα όντα θα ζήσουν και ποια θα πεθάνουν ή ποιοι θα έχουν προτεραιότητα στην εκπαίδευση, στις θέσεις εργασίας ή στις υπηρεσίες πρόνοιας; Είναι ηθικά, βιολογικά και νομικά επιτρεπτός ο πρόωρος τερματισμός της κύησης με μοναδικό λόγο ότι το φύλο του εμβρύου δεν είναι της αρεσκείας κάποιου μελλοντικού γονέα; Ποιος είναι ο «επιθυμητός τύπος» ανθρώπου; Είναι άραγε ο υγιής, ευφυής, ανεξάρτητος και ηθικός τύπος ή ένα πειθήνιο όργανο για την παραγωγή συγκεκριμένου κάθε φορά έργου; Μήπως θα έπρεπε να δημιουργηθεί εθνική τράπεζα με γενετικά δεδομένα, στην οποία θα κατατίθεται το μοριακό (DNA) αποτύπωμα όλων των κατοίκων μιας χώρας; Μια τέτοια τράπεζα θα συμπληρώνει το παραδοσιακό αρχείο δακτυλικών αποτυπωμάτων και θα συμβάλλει άμεσα στην επίλυση πολλών ιατροδικαστικών προβλημάτων. 113
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Μέχρι πού θα φτάσει η επιστήμη; Στη δημιουργία π.χ. κλωνοποιημένων ανθρώπων; Στη δημιουργία όντων διαγενικών; Επιτρέπεται η παρέμβαση μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο για τη «βελτίωση» των ανθρώπων; Μήπως η ανθρωπότητα οδηγείται σε ένα γενετικό ρατσισμό, σε μια ναζιστικού τύπου ευγονική; Πόσο ασφαλή είναι τα μεταλλαγμένα προϊόντα; Μήπως οδηγούν σε ανεξέλεγκτες καταστάσεις και τελικά σε μη αναστρέψιμη μόλυνση του περιβάλλοντος; Μήπως όλα αυτά αποτελούν ύβρη του ανθρώπου, ο οποίος θέλει να αντικαταστήσει το Δημιουργό, μην κατέχοντας τα μυστικά της Δημιουργίας; Η ανθρωπότητα θα αφεθεί έρμαιο στα χέρια των λίγων μικρών «θεών» που θα ανακαλύπτουν ή θα δημιουργούν τη γνώση, ή στα χέρια της ολιγαρχίας που θα τη διαχειρίζεται; Ποιοι θα αποτελούν αυτή την ολιγαρχία και ποιους ή τι θα υπηρετεί; Οικονομικά συμφέροντα, πολιτικές αποφάσεις, κοινωνικές σκοπιμότητες; Όλα τα παραπάνω ερωτήματα επισημαίνουν τον κίνδυνο: . ενίσχυσης των κοινωνικών ανισοτήτων, . δημιουργίας μιας κατευθυνόμενης ανθρωπότητας υπό την εξουσία λίγων, . δηλητηριασμού της φύσης.
Βιοηθική Φυσική συνέπεια όλων αυτών υπήρξε η ανάπτυξη της Βιοηθικής, η οποία μελετά τα ηθικά προβλήματα που γεννά η σύγχρονη τεχνολογία, η ιατρική και η γενετική και κυρίως η ανθρώπινη παρέμβαση στη βιολογική διαδικασία. Στην Ελλάδα, η ίδρυση του «Οργανισμού Βιοηθικής» υπήρξε καρπός της συνειδητοποίησης της κρισιμότητας αυτών των ζητημάτων και αναμένεται να βοηθήσει προς την κατεύθυνση: της έγκυρης ενημέρωσης, της υγείας και της ασφάλειας επιστημόνων και πολιτών από τη χρήση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, της εξασφάλισης του απορρήτου των γενετικών πληροφοριών, της προστασίας των γενετικών δικαιωμάτων τόσο των φορέων γενετικών ασθενειών όσο και των παιδιών τους. Γενικότερα, για την αντιμετώπιση των παραπάνω διλημμάτων κρίνονται απαραίτητα τα ακόλουθα: Σύγκληση επιτροπής ελέγχου που να αποτελείται από κοινωνιολόγους, επιστήμονες, εκπροσώπους πολιτικών κομμάτων, συλλογικών φορέων, εκπροσώπους καταναλωτών, καθηγητές Πανεπιστημίου, δημοσιογράφους. Καθορισμός ορίων της επιστήμης - αυστηρές κυρώσεις στους παραβάτες. Νέα, εξελιγμένη νομοθεσία - κώδικας δεοντολογίας. Έμφαση στην ηθική παιδεία των επιστημόνων. Ενασχόληση σε βάθος με θέματα ηθικής στα πανεπιστήμια παράλληλα με την παροχή ακαδημαϊκής γνώσης. Έμφαση σε θέματα ανθρωπισμού σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.
114
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
ΕΙΡΗΝΗ – ΠΟΛΕΜΟΣ Ορισμός και σημασία της ειρήνης Ειρήνη ονομάζεται η έλλειψη εμπόλεμης κατάστασης και η ανάπτυξη αγαθών και φιλικών σχέσεων μεταξύ των εθνών. Η ειρήνη είναι το πιο πολύτιμο αγαθό. Αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την πρόοδο και την ευτυχία του ατόμου, συμβάλλει αποφασιστικά στην ανάπτυξη (οικονομική, κοινωνική, πολιτισμική) των κοινωνιών, αποτελεί αναγκαία συνθήκη για την πρόοδο ολόκληρης της ανθρωπότητας. Αίτια υπονόμευσής της: Ι. Οικονομικά • Οι παγκόσμιες οικονομικές υπερδυνάμεις δε διστάζουν να επέμβουν στρατιωτικά για να διασφαλίσουν τον έλεγχο των ταοπικών αγορών και των πρώτων υλών, για να διαιωνίσουν την εξάρτηση και την καταλήστευση των εθνών. • Τα γιγαντιαία βιομηχανικά συγκροτήματα παραγωγής στρατιωτικού υλικού ευνοούν με κάθε τρόπο την ανάφλεξη πολεμικών συρράξεων ανά την υφήλιο. ΙΙ. Πολιτικά • Ιμπεριαλιστική, επεκτατική πολιτική πολλών χωρών → Αμφισβητούνται τα κυριαρχικά δικαιώματα των γειτονικών χωρών. • Οι μεγάλες δυνάμεις χαρακτηρίζονται από διάθεση ηγεμονισμού, ασκούν πατερναλιστική πολιτική. ΙΙΙ. Κοινωνικά • Η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η καταπίεση εθνοτήτων και μειονοτήτων αποτελούν λόγους μόνιμης έντασης →εμφύλιοι πόλεμοι. • Η εξάπλωση του φυλετικού ρατσισμού και του επιθετικού εθνικισμού δημιουργούν ένα πλαστό αίσθημα εθνικής ανωτερότητας (και κατωτερότητας των άλλων εθνών), καλλιεργούν φιλοπόλεμες διαθέσεις, οι οποίες αργά ή γρήγορα πραγματώνονται. ΙV. Πνευματικά • Ο πνευματικός φανατισμός, ή έλλειψη ανεκτικότητας, η μισαλλοδοξία οξύνουν τα πάθη και τις διαφορές των εθνών. • Οι επιστήμονες φέρουν και αυτοί ευθύνες, αφού δέχονται να ασκούν έρευνα για την παραγωγή νέων και πιο καταστροφικών οπλικών συστημάτων. V. Ψυχολογικά • Η πλεονεξία, η αρχομανία και το μίσος τυφλώνουν τους πολίτες, τους μετατρέπουν σε ανδρείκελα πολεμόχαρων δημαγωγών. VI. Ηθικά
115
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ • Ο αμοραλισμός, η υποβάθμιση της αξίας της ανθρώπινης ζωής, η γενικότερη κρίση αξιών, εμποδίζουν τον σύγχρονο άνθρωπο να διακρίνει τα ολέθρια επακόλουθα ενός πολέμου.
Συμβολή των νέων στην εδραίωση της ειρήνης • Οι νέοι πρέπει πρώτοι απ’ όλους να συνειδητοποιήσουν ότι δεν έχουν να κερδίσουν τίποτα από έναν πιθανό πόλεμο. Αυτοί θα είναι που θα κληθούν να θυσιάσουν τις ελπίδες τους, τα όνειρά τους, τη ζωή τους. • Να δημιουργηθούν νεανικές ομάδες που θα διαδίδουν το όραμα της παγκόσμιας ειρήνης και θα προειδοποιούν για τα δεινά ενός πιθανού πολέμου. • Καλλιέργεια της συζήτησης και του διαλόγου ως τρόπου επίλυσης των διαφορών, καταδίκη της βίας οποιασδήποτε μορφής → διαμόρφωση δημοκρατικής κουλτούρας.
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ: 1. Οικονομικές • Προκαλεί τεράστιες υλικές ζημιές • Εξασθενεί τις οικονομικές δραστηριότητες, καταστρέφει τον τουρισμό και το εμπόριο. • Μειώνει το βιοτικό επίπεδο των εμπόλεμων, εξαθλιώνει οικονομικά νικητές και ηττημένους. 2. Οικολογικές • Καταστρέφει το φυσικό περιβάλλον. • Σε περίπτωση πυρηνικού πολέμου απειλείται ολόκληρος ο πλανήτης από τη ραδιενεργό μόλυνση. 3. Κοινωνικές • Διαιωνίζεται η εχθρότητα και η μισαλλοδοξία, καλλιεργείται κλίμα δυσπιστίας και μίσους ανάμεσα στους λαούς, • Διαχωρίζει τον κόσμο σε στρατόπεδα συμμάχων και αντιπάλων, εμποδίζει την επαφή και την επικοινωνία των λαών • Προκαλεί πληθυσμιακές και δημογραφικές ανακατατάξεις. 4. Πνευματικές • Καταστρέφει τα αγαθά του πολιτισμού που με κόπο και θυσίες δημιούργησαν οι άνθρωποι. • Αναστέλλει την πρόοδο των γραμμάτων και των τεχνών. • Κατευθύνει την επιστημονική έρευνα αποκλειστικά στην εξυπηρέτηση πολεμικών σκοπών. 5. Πολιτικές
116
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ • Εμποδίζει την ομαλή λειτουργία των θεσμών, ενισχύει την γραφειοκρατία και τον συγκεντρωτισμό, εκτρέφει πολιτικές δυνάμεις που επιθυμούν να ανατρέψουν το δημοκρατικό πολίτευμα. 6. Άτομο - ανθρωπότητα • Αποκτηνώνει τον άνθρωπο, διαταράσσει την ψυχική του υγεία, τον μετατρέπει σε μια φονική μηχανή χωρίς αισθήματα. • Δημιουργεί σε όλους, εμπόλεμους και άμαχους, αισθήματα αβεβαιότητας, ανασφάλειας, φόβου και αγωνίας. • Υποβαθμίζει την τιμή και την αξιοπρέπεια του ατόμου. • Προκαλεί χιλιάδες ή και εκατομμύρια θύματα, αποδεκατίζει την ανθρωπότητα. • Αν χρησιμοποιηθούν και πυρηνικά όπλα, το ανθρώπινο γένος απειλείται με αφανισμό.
ΓΙΑ ΝΑ ΕΞΑΛΕΙΦΘΕΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΝΑ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΕΙ Η ΕΙΡΗΝΗ ΠΡΕΠΕΙ: • Να εξαλειφθούν οι οικονομικές ανισότητες μεταξύ των κρατών • Να συνειδητοποιήσουν όλοι ότι ο πόλεμος μόνο δεινά μπορεί να επιφέρει, είναι επιζήμιος και για τους νικητές και για τους ηττημένους. • Ανάληψη πρωτοβουλιών από τους πολίτες , πίεση προς τις κυβερνήσεις. • Καταδίκη και απομόνωση των εθνικιστικών, ρατσιστικών αντιλήψεων. • Ανάπτυξη των σχέσεων φιλίας και συνεργασίας μεταξύ των εθνών. • Οι Μεγάλες Δυνάμεις πρέπει να αναστείλουν τις ιμπεριαλιστικές τους βλέψεις. • Ενεργοποίηση των διεθνών οργανισμών, σεβασμός του διεθνούς δικαίου, ειρηνική επίλυση των διαφορών. • Οι επιστήμονες πρέπει να απορρίψουν την έρευνα για πολεμικούς σκοπούς. • Οικογένεια, σχολείο: καλλιέργεια του ανθρωπιστικού πνεύματος.
ΠΑΡΑΔΟΣΗ Ως παράδοση ορίζουμε κάθε καθιερωμένη νοοτροπία, που μεταφέρεται από γενιά σε γενιά εθιμοτυπικά. Πέρα από τις συνολικές πολιτισμικές παραδόσεις που χαρακτηρίζουν κάθε τόπο και λαό, υπάρχουν και επιμέρους παραδόσεις (π.χ. καλλιτεχνική, επιστημονική, καλλιεργητική).
117
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Τα οφέλη της παράδοσης -
Βοηθά κάθε λαό να διατηρήσει την εθνική του αυτογνωσία και την πολιτισμική του ταυτότητα: ιδιαίτερα στη σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης, όπου ο κόσμος όλος ηγεμονεύεται από τα δυτικότροπα πολιτιστικά πρότυπα, αυτή η διάσταση αποκτά ιδιαίτερη σημασία.
-
Συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη κάθε κράτους, ιδιαίτερα μέσω της τουριστικής βιομηχανίας.
-
Φέρνει τους ανθρώπους πιο κοντά και τους βοηθά να ξαναβρίσκουν τα χαμένα τους συναισθήματα και τις αξίες: οι σημερινοί άνθρωποι των μεγαλουπόλεων, που ζουν μέσα σε σπίτια-κλουβιά, αποξενωμένοι από τη φύση και τους συνανθρώπους τους, μπορούν μέσω της παράδοσης, έστω και περιοδικά (π.χ. στα πλαίσια των εθιμοτυπικών εορτών), να ξανάρχονται πιο κοντά και να ανακτούν ένα αίσθημα ζωντανής και αλληλέγγυας κοινότητας.
-
Οι νέοι που αναζητούν μία διέξοδο απέναντι στην καταναλωτική αποχαύνωση και το συρμό (μόδα) της εποχής μπορούν να βρίσκουν μέσα στην παράδοση ένα νόημα ζωής, μία ταυτότητα ή έστω ένα δημιουργικό τρόπο να περνάνε τον ελεύθερο χρόνο τους. Μπροστά στον κίνδυνο της διολίσθησής τους στα ναρκωτικά, το να σχηματίσουν μια ερασιτεχνική κομπανία ή να ασχοληθούν με την οργανοποιία είναι οπωσδήποτε μία σωτήρια διέξοδος.
-
Σε κάθε περίπτωση, η γνώση του ιστορικού παρελθόντος είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορεί κανείς να προχωράει μπροστά με σιγουριά. Οι οποιεσδήποτε επιστημονικές ή καλλιτεχνικές καινοτομίες, τα όποια φιλοσοφικά ή κοινωνιολογικά θεωρήματα δε σημειώνονται ποτέ στο κενό, δεν προκύπτουν από παρθενογένεση, αλλά πατάνε πάντοτε πάνω στα βήματα και την πείρα των προγενέστερων.
Οι αιτίες της αδιαφορίας των νέων για την παράδοση -
Η αυξημένη χρονική απόσταση που τους χωρίζει από το παρελθόν και οι διαφορετικές παραστάσεις τους: οι σημερινοί νέοι είναι άνθρωποι του καιρού τους, που αφομοιώνουν λογικά ό,τι βλέπουν ζωντανό γύρω τους. Ιδιαίτερα όσοι μεγαλώνουν σε αστικά κέντρα, βρισκόμενοι μακριά από το φυσικό περιβάλλον της δημοτικής παράδοσης, είναι φυσικό κι επόμενο να τη θεωρούν ξένη.
118
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ -
Ο αναχρονιστικός χαρακτήρας της παράδοσης, που δε μπορεί να εκφράσει τα σημερινά προβλήματα, τα ήθη και τις αγωνίες.
-
Η ανάπτυξη των Μ.Μ.Ε. και η ένταση των διεθνών επαφών, που διευρύνουν τους ορίζοντες των νέων πέραν του εθνικού τους κράτους και τους προσκολλούν ενίοτε σε αλλότρια πολιτισμικά πρότυπα.
-
Μια μικρή μερίδα της νεολαίας απεχθάνεται κάθε αναφορά στην παράδοση από άποψη πολιτική, επειδή θεωρεί πως εκφράζει τάσεις συντηρητικές ή και σοβινιστικές. Πρόκειται για μια ακραία έκφραση ενός σύγχρονου κοσμοπολιτισμού, που δεν αντιλαμβάνεται πως η διεθνής συνύπαρξη των λαών δεν είναι δυνατόν ούτε θεμιτό να βασιστεί στη διαγραφή της ιδιαίτερης πολιτισμικής ταυτότητας του κάθε λαού.
Προτάσεις -
Η τυπολατρική προσκόλληση στην παράδοση εμποδίζει την εξέλιξη των κοινωνιών, απολιθώνει τους ανθρώπους και τους κάνει συντηρητικούς. Αυτό που χρειάζεται είναι μια γόνιμη συνεύρεση παρελθόντος και παρόντος, όπου τα όποια θετικά στοιχεία της παράδοσης θα συνυπάρχουν και θα «συνομιλούν» με τους σύγχρονους νεωτερισμούς, ενώ τα όποια αρνητικά ή αναχρονιστικά θα αποβάλλονται. Οι νέοι, με τη βοήθεια της παιδείας, των καλλιτεχνών και της οικογένειας, θα πρέπει να έρχονται σε επαφή με την παράδοση, να τη μαθαίνουν και να την εκτιμούν, όχι όμως με ένα πνεύμα αρτηριοσκληρωτικό και εθνικιστικό αλλά έχοντας ανοιχτά τα μάτια τους στη νέα εποχή που ξημερώνει κάθε φορά.
-
Η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να πολλαπλασιάσει τα ήδη υπάρχοντα προγράμματα πολιτιστικών ανταλλαγών, ώστε, αφενός να διατηρηθεί η πολιτιστική κληρονομιά κάθε τόπου, αφετέρου να ανοίξει ο «διάλογος» μεταξύ των εθνών και να καμφθεί ο εθνοκεντρισμός. Δε θέλουμε μια Ευρώπη ομογενοποιημένη, αλλά πολυπολιτισμική, όπου η ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα του κάθε λαού θα γίνεται σεβαστή και θα συνυπάρχει με τις υπόλοιπες ισότιμα και αρμονικά.
ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ
119
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Ιστορική εμφάνιση του τουρισμού Ο μαζικός τουρισμός, που παρατηρούμε σήμερα, είναι φαινόμενο που αναπτύχθηκε στις βιομηχανικές κοινωνίες από τα τη δεκαετία του ’30 και μετά (στην Ελλάδα από τη δεκαετία του ’60), όταν το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων άρχισε να αναβαθμίζεται και παραχωρήθηκε το εργατικό δικαίωμα των διακοπών. Σε παλιότερες εποχές «τουρισμό» έκαναν μόνο οι λιγοστοί αριστοκράτες και οι πλούσιοι αστοί (μεγαλέμποροι, βιομήχανοι, εφοπλιστές κ.ά.) ή κάποιοι εύποροι διανοούμενοι, που αντιμετώπιζαν όμως τα ταξίδια τους («περιηγήσεις» τα λέγανε) ως ευκειρίες μελέτης και γνωριμίας με άλλους πολιτισμούς και όχι ως διασκέδαση.
Θετικά τουρισμού -
Οικονομική ανάπτυξη: ιδιαίτερα στην Ελλάδα, που δεν έχει εκτεταμένη βαριά βιομηχανία, ο τουρισμός έρχεται να επικαλύψει το κενό εξασφαλίζοντας για τους Έλληνες και ξένους επιχειρηματίες επενδυτικές ευκαιρίες, για τους άνεργους νέους θέσεις απασχόλησης και για το κράτος μία σταθερή πηγή άντλησης φορολογικών εσόδων και ξένου συναλλάγματος.
-
Ενίοτε ο τουρισμός λειτουργεί και ως κίνητρο για τη διάσωση και αναπαλαίωση παραδοσιακών κτιρίων και οικισμών, που αλλιώς θα είχαν καταστραφεί. Η ανάγκη κάθε χώρας να διατηρεί κάποια «αξιοθέατα» που να προσελκύουν το ενδιαφέρον των ξένων επισκεπτών ανακόπτει τις κερδοσκοπικές ορέξεις των εργολάβων – που, ιδιαίτερα στην Ελλάδα της αντιπαροχής, έχουν ισοπεδώσει τα πάντα με την άδεια και την παρότρυνση του κράτους - και εξαναγκάζει τις κυβερνήσεις να δαπανούν λεφτά για την διατήρηση και ανάδειξη της πολιτιστικής τους κληρονομιάς (στα πλαίσια αυτής και της οικιστικής).
-
Χαλάρωση - διασκέδαση: για τους κουρασμένους και αγχωτικούς κατοίκους των σύγχρονων μεγαλουπόλεων, που συνθλίβονται καθημερινά μέσα στη μέγγενη των εντατικών εργασιακών ρυθμών και της ρουτίνας, η περιοδική διαφυγή στη φύση ή σε ξένες χώρες αποτελεί μία ευκαιρία να χαλαρώσουν, να ερωτευτούν, να εκφράσουν τις καταπιεσμένες τους επιθυμίες, να διεκδικήσουν - έστω για λίγο - τον «κλεμμένο τους χρόνο».
-
Ψυχαγωγία: πέραν της «αγχολυτικής» διάστασης, ο τουρισμός ενέχει – τουλάχιστον εν δυνάμει - και μία επιμορφωτική. Η επίσκεψή μας σε άλλους τόπους, της χώρας μας ή της αλλοδαπής, διευρύνει τους ορίζοντές μας, πλουταίνει τις εμπειρίες μας και μας δίνει τη δυνατότητα να γνωρίσουμε την πατρίδα μας αλλά και άλλους πολιτισμούς καλύτερα. Ιδιαίτερα τα ταξίδια στο εξωτερικό και η συναναστροφή μας με ανθρώπους με άλλα ήθη
120
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ και άλλες νοοτροπίες αμβλύνει τις εθνικιστικές μας αγκυλώσεις και μας κάνει να αντιμετωπίζουμε τη διαφορετικότητα με μεγαλύτερη ανοχή.
Σημερινά προβλήματα -
Η παραφθορά της παράδοσης, που ευτελίζεται και μετατρέπεται σε καρικατούρα, σε ένα εμπορεύσιμο τουριστικό φολκλόρ (πρβλ. τους γραφικούς γέροντες και τα γαϊδουράκια που κοσμούν τις τουριστικές καρτ-ποστάλ στην Πλάκα ή τις τυποποιημένες κασέτες με το “syrtaki dance”, που έχει καταντήσει συνώνυμο μιας ανύπαρκτης ελληνικής κουλτούρας)
-
Η ρύπανση του περιβάλλοντος και η καταστροφή του φυσικού τοπίου, που προκαλείται από την αλόγιστη τουριστική ανάπτυξη (π.χ. με την οικοδόμηση ξενοδοχειακών μονάδων μέσα σε δάση ή σε προστατευόμενους βιότοπους)
-
Η αισχροκέρδεια και η εκμεταλλευτική νοοτροπία που ανθεί στις τουριστικές περιοχές σπέρνοντας την αγανάκτηση ακόμα και μεταξύ των γηγενών
-
Η ασέβεια που δείχνουν πολλοί τουρίστες προς τα ήθη των περιοχών που επισκέπτονται και η συχνή παραφορά (=παρεκτροπή) τους (πρβλ. τα περιώνυμα πλέον όργια των Άγγλων στην Ελλάδα ή ακόμα και το γυμνισμό, που σε παρελθούσες εποχές μάλλον σόκαρε τη συντηρητική κοινωνία μας).
Προτάσεις -
Ισορροπημένη τουριστική ανάπτυξη, με σεβασμό στο περιβάλλον, τους κατοίκους αλλά και τους επισκέπτες: πάταξη της αισχροκέρδειας, προστασία των βιοτόπων και των δασών, οικιστική ανάπλαση των τουριστικών περιοχών με τρόπο ώστε να διατηρείται το τοπικό χρώμα (οι πρόσφατες νομοθετικές ρυθμίσεις στην Ελλάδα υποτίθεται πως προσβλέπουν σε αυτό).
-
Παιδεία: μέσω της πνευματικής καλλιέργειας και της ηθικής διαπαιδαγώγησης που μας προσφέρει μας μαθαίνει να αντιλαμβανόμαστε τον τουρισμό όχι ως απλή διασκέδαση αλλά και ως μια ευκαιρία για μάθηση˙ να μην αρκούμαστε στις γραφικότητες και τον εμπορευματοποιημένο φολκλορισμό (=λαϊκισμό), που εκτρέφει για μας η σύγχρονη τουριστική βιομηχανία, αλλά να αναζητούμε το γνήσιο˙ να σεβόμαστε τους κατοίκους και τα μνημεία κάθε περιοχής που επισκεπτόμαστε και να μην συμπεριφερόμαστε προκλητικά ή απολίτιστα.
121
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Μια εναλλακτική μορφή τουρισμού, που δεν πρέπει να τον συγχέουμε με τον "αγροτικό τουρισμό" είναι ο λεγόμενος "αγροτουρισμός". Αυτός ο δεύτερος διαφέρει από τον πρώτο, καθώς δεν πρόκειται για το γνωστό μαζικό τουρισμό που κινείται στην ύπαιθρο. Απεναντίας, πρόκειται για μια φιλική και ήπια μορφή τουρισμού που διαθέτει πολλές θετικές προδιαγραφές, τόσο για τους κατοίκους της περιφέρειας, όσο και για το φυσικό περιβάλλον. Κατ' αυτόν τον τρόπο θα αναχαιτισθεί η επιθετικότητα του μαζικού βιομηχανοποιημένου τουρισμού και ταυτόχρονα θα δοθεί η ευκαιρία στoυς ξένους επισκέπτες, πoυ αγαπούν τον τόπο μας, να επικοινωνήσουν με τους κατοίκους των ημιαστικών κέντρων και των χωριών. Βέβαια, αυτή η ανάγκη δεν έχει προκύψει τυχαία. Είναι ανάγκη αναπόδραστη, απόρροια του απρόσωπου βιομηχανοποιημένου τουρισμού, που, μαζί με τα κέρδη, αφήνει συνήθως πίσω του πληθώρα προβλημάτων. Όταν, ειδικά στις περιόδους αιχμής, ο πληθυσμός μιας τουριστικής πόλεως δεκαπλασιάζεται, τότε είναι αναμενόμενοι αλλά και εξηγήσιμοι οι κίνδυνοι που εγκυμονούνται από το συνωστισμό αυτού του ετερόκλητου πλήθους. Η ρύπανση, η κακοποίηση του περιβάλλοντος, δομημένου ή φυσικού, καθώς και η αισχροκέρδεια είναι μερικά από τα προβλήματα του μαζικού τουρισμού. Όλα αυτά τα αδιέξοδα ασφαλώς και μπορούν να αποτελέσουν τα κίνητρο για την υλοποίηση άλλων εναλλακτικών προγραμμάτων. Τα αγροτουριστικά προγράμματα φαίνεται πως διαθέτουν όλες εκείνες τις προδιαγραφές του θα συμβάλουν αφενός μεν στην αναβάθμιση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών προς τους ξένους επισκέπτες της χώρας μας, αφετέρου στην τόνωση της εθνικής και κυρίως της αγροτικής οικονομίας μας. Η ανάπτυξη του αγροτουρισμού λειτουργεί ως αναγκαία διέξοδο για την αναχαίτιση της επιθετικότητας του "βιομηχανοποιημένου τουρισμού"; Είναι εξηγήσιμο γιατί η ανάπτυξη του αγροτουρισμού μπορεί να θεωρηθεί ως η πιο κατάλληλη διέξοδος για τον έλεγχο του μαζικού βιομηχανοποιημένου τουρισμού. Δεν είναι μόνο γιατί ήδη ο μαζικός τουρισμός προκαλεί ποικίλα προβλήματα στη χώρα που οι επισκέπτες ταξιδεύουν. Είναι κυρίως γιατί ο αγροτουρισμός είναι περισσότερο οικείος και φιλικός προς τον άνθρωπο. Ο τουρίστας μπορεί να γίνει και περιηγητής, να έλθει δηλαδή πιο κοντά στους ντόπιους κατοίκους, να γνωρίσει τα ήθη, τα έθιμα και τον πολιτισμό τους. Εκτός τούτου, αυτή η ήπια μορφή τουρισμού προσφέρει ευκαιρία και στην εγχώρια κοινωνία (π.χ.
122
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ συμπληρωματικό εισόδημα των αγροτών, αναβίωση παραδοσιακών οικισμών, προαγωγή της πολιτιστικής κληρονομιάς). Τόσο οι επισκέπτες όσο και οι κάτοικοι των αγροτικών περιοχών θα ωφεληθούν, επειδή οι σχέσεις τους θα εξανθρωπιστούν και συνάμα θα κατανοήσουν πως η φύση με τους πόρους της είναι κοινό αγαθό για όλους.
Ο αγροτουρισμός θα μπορούσε να συμβάλει στην καλύτερη γνωριμία και επικοινωνία των κατοίκων της Ευρώπης; Στη χώρα μας, χώρα τουριστική, όπως την χαρακτηρίζουν, κινδυνεύει να γίνει καθολική στάση ζωής - τουλάχιστον για τις τουριστικές ζώνες - ο εύκολος πλουτισμός μέσω του τουρισμού. Ακόμη και σήμερα πολλοί επενδύουν στην ανάγκη εκτόνωσης του κουρασμένου και καταπιεσμένου ευρωπαίου τουρίστα, ο οποίος, με την ψευδαίσθηση ενός ονείρου ξεγνοιασιάς, ταξιδεύει μεταφέροντας μαζί του την επιθυμία της γνωριμίας του ξένου τόπου και των ανθρώπων. Η ελπίδα αυτή συνήθως διαψεύδεται, γιατί τόσο ο ξένος ταξιδιώτης, όσο και ο "γραφικός" κάτοικος της τοπικής κοινωνίας μόνο μια σχέση συναλλαγής αναπτύσσουν. Μονάχα όμως η επικοινωνία που έρχεται μέσα από την ανθρώπινη συνεννόηση θα ήταν ο τρόπος για να συναντηθούν άνθρωποι και λαοί και για να γίνουν πληρέστεροι. Γι' αυτόν το λόγο, η μόνη ήπια μορφή τουρισμού με ανθρώπινο πρόσωπο θα μπορούσε να είναι ο αγροτουρισμός. Και είναι λογικό να το υποστηρίζει κανείς αυτό, εφόσον αυτή η μορφή τουρισμού δεν έχει τα χαρακτηριστικά του μαζικού επιθετικού τουρισμού. Απεναντίας, οι αγροτουρίστες όχι μόνο μπορούν να γευτούν τη χαρά της περιήγησης στους "ξένους τόπους" αλλά και να βιώσουν από κοντά τις συνθήκες ζωής και να κατανοήσουν τις ανάγκες των "άλλων", των εγχώριων, δηλαδή, κατοίκων. Έτσι θα συνειδητοποιήσουν και οι μεν και οι δε ότι ο τόπος είναι "όπου γης και πατρίς", αρκεί και αυτοί αλλά και εμείς να μάθουμε να βλέπουμε την ουσία και το βαθύ νόημα της ζωής που δε διαφέρει από χώρα σε χώρα. Οφέλη που μπορούν να προκύψουν για τις τοπικές κοινωνίες και τους κατοίκους τους από τη συστηματική εφαρμογή προγραμμάτων αγροτουρισμού σε αυτές Οι τοπικές κοινωνίες, με την ενίσχυση των προγραμμάτων αγροτουρισμού, είναι βέβαιo ότι θα επωφεληθούν με πολλούς και ποικίλους τρόπους, εφόσον αυτή η μορφή τουρισμού χαρακτηρίζεται από τις αρχές του σεβασμού στο περιβάλλον αλλά και στον άνθρωπο. Αναλυτικότερα, θα αναπτυχθούν σχέσεις ανθρωπινότερες μεταξύ των επισκεπτών και των 123
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ εγχώριων κατοίκων, που θα βασίζονται στην προσπάθεια ουσιαστικότερης επικοινωνίας μεταξύ τους στα πλαίσια της ανεκτικότητας και της αλληλοκατανόησης. Συνακόλουθα, θα είναι εποικοδομητικός ο αντίκτυπος στο φυσικό περιβάλλον αλλά και στο πολιτισμικό. Βέβαια οι προϋποθέσεις αυτές θα θέσουν τις βάσεις για να αναπτυχθεί και η οικονομία της εγχώριας κοινωνίας. Κατ' αυτόν τον τρόπο, θα τονωθεί το εισόδημα των κατοίκων και θα μπορέσουν να γίνουν βιώσιμες αρκετές αγροτοοικοτεχνικές μονάδες.
ΤΕΧΝΗ Ορισμός Τέχνη: η αποτύπωση τοπίων, προσώπων, αντικειμένων, σκέψεων ή συναισθημάτων μέσα από έργα που διέπονται από αισθητικούς κανόνες. / (μτφ.) η επιδεξιότητα του τεχνίτη (π.χ. «Θέλει τέχνη για να μπορέσεις να ψαθώσεις μία καρέκλα»)
Το έργο τέχνης και η διαλεκτική καλλιτέχνη – μαζών Ένα έργο τέχνης εκφράζει πάντοτε την ταξική νοοτροπία, το μορφωτικό επίπεδο, τις παραστάσεις και την ιδεολογία του δημιουργού του. Παράλληλα όμως και μέσω αυτού εκφράζει και τις αντίστοιχες παραστάσεις, τη μορφωτικό επίπεδο, τη νοοτροπία και τις αντιλήψεις μίας ολόκληρης κοινωνικής ομάδας (μίας τάξης, ενός έθνους, ενός ιδεολογικού χώρου), που εκτρέφει τον καλλιτέχνη, τον τροφοδοτεί και υποδέχεται τα έργα του. Ο καλλιτέχνης, χωρίς να είναι ενεργούμενο της ομάδας, ωστόσο πατάει πάνω στην «υποδομή» που εκείνη του προσφέρει, προκειμένου να δώσει στις ανησυχίες του (που, τουλάχιστον εν μέρει, είναι και δικές της) σχήμα και μορφή και να τις επιστρέψει πίσω εμπλουτισμένες.
Τα είδη της τέχνης Παραδοσιακά, οι τέχνες ήταν έξι: μουσική, χορός, τραγούδι, θέατρο, γλυπτική και ζωγραφική. Στη νεότερη εποχή, με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, προστέθηκαν σ’ αυτές και η φωτογραφία με τον κινηματογράφο (η «έβδομη τέχνη»).
Οι διαβαθμίσεις της τέχνης Όλα τα έργα τέχνης δεν είναι ίδια. Υπάρχουν διαβαθμίσεις ποιότητας, που έχουν να κάνουν με το περιεχόμενο και τη μορφή που επιλέγει κάθε φορά ο καλλιτέχνης. Έργα με πολύ ρηχό
124
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ περιεχόμενο ή με απλοϊκή και κοινότυπη μορφή θεωρούνται ευτελέστερα των υπολοίπων. Επίσης, όταν η εκζήτηση στη φόρμα δε συνοδεύεται από ένα ουσιώδες περιεχόμενο, που να τη δικαιολογεί, το αποτέλεσμα είναι εξίσου κακό. Γενικά, οφείλει να υπάρχει μία ισορροπία μεταξύ των δύο.
Τέχνη λαϊκή – τέχνη λόγια Με βάση τα όσα είπαμε παραπάνω για τη σχέση καλλιτέχνη – κοινού, γίνεται αντιληπτό ότι υπάρχουν διάφορα είδη τέχνης, που εκφράζουν όχι μόνο τους δημιουργούς τους αλλά και τις κοινωνικές ομάδες που τους πλαισιώνουν. Η κύρια διάκριση που συναντούμε είναι μεταξύ λαϊκής και λόγιας τέχνης. Ως λαϊκή ορίζουμε κάθε μορφή τέχνης που είναι μαζική και διακρίνεται από την απλοϊκότητα, την εξωστρέφεια, τον αυθορμητισμό και το έντονο πάθος (ενίοτε και την τραχύτητα), που χαρακτηρίζουν ευρύτερα τους λαϊκούς ανθρώπους. Αντίθετα, λόγια θεωρούμε την τέχνη που χαρακτηρίζεται από την πολυπλοκότητα, την αβρότητα (λεπτότητα), την εσωστρέφεια (εγκεφαλικότητα) και τη μελαγχολία, που διακρίνουν συχνά τη σκέψη και τη συμπεριφορά των μορφωμένων. Βεβαίως, αυτά τα δύο επίπεδα δε χωρίζονται μεταξύ τους με Σινικά Τείχη ούτε είναι εσωτερικά ενιαία. Οι διαφορετικές ταξικές καταβολές και η ιδεολογία του κάθε καλλιτέχνη επιβάλλουν εσωτερικές διχοτομήσεις στο καθένα από αυτά (π.χ. άλλο Βαμβακάρης και άλλο Τσιτσάνης, και ας ανήκουν και οι δύο στο χώρο του λαϊκού τραγουδιού), ενώ υπάρχουν στιγμές που το λόγιο με το λαϊκό συναντιούνται (πρβλ. στην Ελλάδα το λεγόμενο «έντεχνο λαϊκό» τραγούδι, που ξεκίνησε με τα «αρχοντορεμπέτικα» του Γούναρη και του Σακελλάριου (π.χ. Το τραμ το τελευταίο, Ένα βράδυ που ’βρεχε), μετεξελίχτηκε με το Θεοδωράκη και το Χατζιδάκι και φτάνει ως τις μέρες μας). Γενικά, κάθε καλλιτεχνικό επίπεδο έχει τις δικές του αρετές και τα δικά του όρια. Η λαϊκή τέχνη απελευθερώνει τα πηγαία μας πάθη και μας διασκεδάζει, η λόγια διευρύνει τους ορίζοντές μας και μας εξευγενίζει. Η απόρριψη ή υποτίμηση κάποιου από τα δύο επίπεδα δηλώνει συμπλεγματική εμμονή και θα πρέπει να αποφεύγεται. Δεν είναι καθόλου ωφέλιμη η παράδοση ούτε στον ελιτισμό ούτε στο λαϊκισμό˙ στόχος μας θα πρέπει να είναι η ελεύθερη έκφραση και η αναζήτηση της ποιότητας. «Τέχνη για την τέχνη» - «Τέχνη για τις μάζες» Ένα μεγάλο πρόβλημα που απασχόλησε τους καλλιτέχνες τον προηγούμενο ενάμιση αιώνα (και που ακόμα και σήμερα διατηρεί την επικαιρότητά του) ήταν η σύνδεση που θα έπρεπε ή 125
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ όχι να διατηρεί η (λόγια) τέχνη με τα μεγάλα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα της κάθε εποχής. Με άλλα λόγια, η πολιτική της στράτευση. Οι Γάλλοι Παρνασσιστές ποιητές, εκφράζοντας έναν διανοουμενίστικο αστικό ελιτισμό, διακήρυξαν στα μέσα του 19ου αι. πως η τέχνη δεν έπρεπε να υπηρετεί κανέναν άλλο παρά τον εαυτό της (το γνωστό δόγμα: «τέχνη για την τέχνη»). Σύμφωνα με τις απόψεις τους, ο καλλιτέχνης δεν έπρεπε να λαμβάνει καθόλου υπόψη του τις κοινωνικές ανάγκες ή τα πολιτικά διακυβεύματα της εποχής του αλλά, μένοντας αποστασιοποιημένος από όλα, να παράγει «έργα καθαρά», που να υπηρετούν αποκλειστικά το καλλιτεχνικό ιδεώδες της καλαισθησίας. Τον 20ό αιώνα, με την άνοδο της Αριστεράς, ήρθε απέναντι σε αυτό το δόγμα να αντιπαραταχθεί ένα άλλο: το «τέχνη για τις μάζες». Σύμφωνα με τους εκφραστές του (που εκφράζανε έναν επαναστατικό αριστερό λαϊκισμό), το καλλιτεχνικό έργο όχι μόνο δεν έπρεπε να μένει αποστασιοποιημένο από την κοινωνία και την πολιτική, αλλά ίσα-ίσα να διαμορφώνεται με γνώμονα τις λαϊκές μάζες, αναδεικνύοντας τα προβλήματά τους, διδάσκοντάς τες και καθοδηγώντας τες στον αγώνα τους εναντίον των κεφαλαιοκρατών. Αν και η στρατευμένη τέχνη προϋπήρχε της Αριστεράς (πρβλ. στην Ελλάδα τους Ελεύθερους Πολιορκημένους και τον Ύμνο εις την ελευθερίαν του Διονύσιου Σολωμού ή το Θούριο του Ρήγα Φεραίου), ωστόσο επί των ημερών της ακμής της και ιδιαίτερα μετά τη Ρωσική Επανάσταση (1917) γνώρισε μεγάλη άνθηση, οδηγώντας άλλοτε σε θετικά και άλλοτε σε αρνητικά αποτελέσματα . Στην απολυτότητά τους και τα δύο αυτά δόγματα είναι για την τέχνη καταστροφικά. Αφενός, η πλήρης αποστασιοποίηση του έργου τέχνης από τα κοινωνικά προβλήματα και τα μεγάλα υπαρξιακά αδιέξοδα των ανθρώπων του στερεί το όποιο ουσιαστικό περιεχόμενο και το μετατρέπει σε στείρο και αβαθή αισθητισμό. Η απήχησή του στον πληθυσμό περιορίζεται και ο καλλιτέχνης προβάλλει ως ένας ελιτιστής, που αδυνατεί να ανταποκριθεί στο ρόλο του εκφραστή και καθοδηγητή των μαζών, που εξ αντικειμένου του αναλογεί. Αφετέρου όμως, η μετατροπή του έργου τέχνης σε ανοιχτή προπαγάνδα καταργεί την αυτονομία της ίδιας της τέχνης και την εκφυλίζει σε κακέκτυπο του πολιτικού λόγου. Η αισθητική του έργου καταστρέφεται, η γλώσσα και το περιεχόμενό του φτωχαίνουν και η διεισδυτικότητά του στον πληθυσμό περιορίζεται σε όσους πλαισιώνουν συγκεκριμένες ιδεολογίες. Ο μονομανής προσανατολισμός του καλλιτέχνη στα μεγάλα κοινωνικοπολιτικά προβλήματα της εποχής του (τη φτώχεια, την ανεργία, τη μοναξιά, τον πόλεμο κλπ.) μπορεί ακόμα να στερήσει την ποικιλία της τέχνης του, αφαιρώντας της τη δυνατότητα να αναφερθεί
126
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ σε θέματα ευρύτερα και – γιατί όχι; - θετικά (π.χ. τον έρωτα, τη φιλία, την ομορφιά της στιγμής). Γενικά, η τέχνη θα πρέπει να διατηρεί τη γείωσή της με την κοινωνία, χωρίς όμως να μετατρέπεται σε μια άκαμπτη προπαγάνδα. Η πολιτικοποίηση του καλλιτέχνη, αν είναι αναγκαία προϋπόθεση προκειμένου τα έργα του να έχουν απήχηση και να ριζώνουν στις καρδιές των (πολλών) ανθρώπων, ωστόσο θα πρέπει να εκφράζεται με τον πλέον διακριτικό και ευρύ τρόπο. Ο δημιουργός, διατηρώντας την αυτονομία του λόγου του, θα πρέπει να αφουγκράζεται τους συλλογικούς πόθους και καημούς, προσεγγίζοντάς τους όμως κατά τρόπο πιο βιωματικό, πιο ευρύ και πιο βαθύ απ’ ό,τι οι πολιτικοί. Η προσφορά της τέχνης •
Μας διασκεδάζει και μας βοηθά να αποβάλλουμε το άγχος, τη θλίψη και την ευρύτερη ψυχολογική πίεση που υφιστάμεθα καθημερινά. Μέσα από ένα κομμάτι μουσικής ή ένα κινηματογραφικό έργο μπορούμε να ξεφεύγουμε για λίγο από τη ρουτίνα και το στρες, να χαλαρώνουμε και να αφήνουμε τα καταπιεσμένα πάθη και τη φαντασία μας να εκφραστούν ελεύθερα.
•
Διευρύνει τους πνευματικούς μας ορίζοντες ταξιδεύοντάς μας σε μέρη που δεν έχουμε δει ποτέ, σε διαστάσεις της πραγματικότητας, που ίσως να μην έχουμε αντιληφθεί. Τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα, οι σκοτεινές πλευρές του κόσμου αλλά και του ίδιου μας του εαυτού έρχονται στην επιφάνεια, αναγκάζοντάς μας να αναμετρηθούμε μαζί τους. Ίσως έτσι να χάνουμε τη βολή και την ευτυχισμένη άγνοιά μας, κατακτούμε όμως μία μεγαλύτερη κοινωνική ευαισθησία και μία βαθύτερη γνώση των ανθρώπινων παθών.
•
Οι άνθρωποι έρχονται πιο κοντά υπερβαίνοντας τις ιδεολογικές τους διαφορές. Άνθρωποι από διαφορετικά μέρη ή πολιτικά στρατόπεδα, που διαφωνούν μεταξύ τους σχεδόν σε όλα, όταν ακούνε ένα τραγούδι που μιλάει για τις κοινές εμπειρίες και τους καημούς τους, για τον έρωτα και τη χαρά της ζωής, για τη ντροπή της φτώχειας και τον πόνο του ξενιτεμού, για την αγωνία του θανάτου και για τη φρίκη του πολέμου, ξεχνούν προς στιγμήν (στο βαθμό βέβαια που δεν είναι φανατικοί) τις διαφορές τους και μονοιάζουν. Η δυνατότητα της τέχνης να μιλάει για πράγματα οικεία σε όλους, σε μία γλώσσα που γίνεται ευρέως κατανοητή, της δίνει και τη δυνατότητα εκεί που η πολιτική εγείρει τείχη μίσους και πολέμου εκείνη να ρίχνει γέφυρες συμφιλίωσης.
127
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ •
Μέσα από την τέχνη οι νέοι μπορούν να βρίσκουν μία διέξοδο από τον καταναλωτισμό και την νοητική αποχαύνωση, δημιουργώντας συλλογικότητες και αποκτώντας ένα νόημα ζωής, μία δημιουργική απασχόληση.
ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ Προσφορά αθλητισμού -
Μας προσφέρει σωματική υγεία και ευεξία (= καλή διάθεση)
-
Μας διασκεδάζει, μας ψυχαγωγεί
-
Μας φέρνει σε επαφή με έναν άλλο τρόπο ζωής, ποιοτικά ανώτερο, μακριά από νοσηρές συνήθειες όπως το κάπνισμα, η πολυφαγία, τα ναρκωτικά
-
Δημιουργεί πρότυπα για τους νέους (που βλέπουν π.χ. τους ολυμπιονίκες και θέλουν να τους μοιάσουν) και τους μαθαίνει να θέτουν στόχους και να τους κυνηγάνε με επιμονή, αποφασιστικότητα, σωστή στρατηγική και συστηματική προσπάθεια
-
Μας εθίζει στην ευγενή άμιλλα (=ανταγωνισμό) και το ομαδικό πνεύμα, που θα πρέπει να μας διακρίνουν συνολικά στις σχέσεις μας με τους συνανθρώπους μας
-
Είναι ένας υγιής και δημιουργικός τρόπος εκμετάλλευσης του ελεύθερου χρόνου μας
Στρεβλώσεις του αθλητικού ιδεώδους -
Εμπορευματοποίηση: εκφράζεται κατ’ αρχήν μέσα από το καθεστώς των χορηγιών, που επιτρέπουν σε ιδιωτικές εταιρείες αλλά και στο κράτος να εισβάλλουν στο χώρο του αθλητισμού και να τον μετατρέπουν σε πεδίο προβολής (διαφήμισης) των εμπορικών ή πολιτικών συμφερόντων τους.
-
Επαγγελματισμός: από τη στιγμή που ο αθλητισμός μετατράπηκε σε επαγγελματική απασχόληση, ο ενθουσιασμός και η αγνότητα που παραδοσιακά τον διέκριναν χάθηκαν. Οι αθλητές δεν αγωνίζονται πλέον «για τη φανέλα» αλλά για τα λεφτά, γεγονός καθοριστικό για τη στάση τους εντός του αγωνιστικού χώρου αλλά και την ευρύτερη 128
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ νοοτροπία τους. Δεν είναι πλέον οι παθιασμένοι παίκτες ή οι ιδεολόγοι της άθλησης αλλά ψυχροί και ενίοτε προκλητικά καλοπληρωμένοι επαγγελματίες, που δε διστάζουν να πουλάνε αγώνες, να μεταπηδάνε σε αντίπαλες ομάδες ή ακόμα και να παίρνουν αναβολικά κυνηγώντας το καλύτερο συμβόλαιο και τα υψηλότερα πριμ. -
Πρωταθλητισμός: στενά συνδεδεμένος με τα παραπάνω, αποτελεί την κορυφαία έκφρασή τους αλλά παράλληλα και την απόλυτη άρνηση του αθλητικού ιδεώδους. Πρόκειται ουσιαστικά για μία βιομηχανία παραγωγής υπεράνθρωπων που καλούνται να θυσιάσουν την υγεία τους, ενίοτε και τη ζωή τους15 (ενν. με τα αναβολικά), στο βωμό της «δόξας του έθνους», των επιχειρηματικών συμφερόντων και του θεάματος, που έχει καταντήσει τόσο ψεύτικο, ώστε να μην συγκινεί πραγματικά κανέναν.
-
Αναβολικά: το (κοινό) μυστικό που κρύβεται πίσω από κάθε ρεκόρ. Κυβερνήσεις και εταιρείες τα διοχετεύουν αφειδώς και οι αθλητές, κάτω από το βάρος του οικονομικού εκβιασμού αλλά και της προσωπικής τους φιλοδοξίας, τα παίρνουν πρόθυμα. Δεν είναι μόνο η καταρράκωση του κύρους των αθλητικών διοργανώσεων - όπου υποτίθεται πως επιβραβεύεται η ευγενής άμιλλα και το ανθρώπινο μέτρο. Ούτε και η υποβάθμιση της ποιότητας του θεάματος. Το κυριότερο – και, κυρίως, το θλιβερότερο - αποτέλεσμα είναι ο κλονισμός της υγείας των ίδιων των αθλητών, που οδηγεί ενίοτε, όπως έχουμε δει να συμβαίνει συχνά, ακόμα και στο θάνατο. Στην πρώην Ανατολική Γερμανία, μάλιστα, μία αθλήτρια που από μικρή κατανάλωνε αναβολικά (με υποχρεωτική χορήγηση από τους προπονητές της), έπαθε τέτοια ορμονική διαταραχή, που μεταλλάχτηκε εν τέλει σε άντρα (!) και αναγκάστηκε να κάνει εγχείριση αλλαγής φύλου!
-
Βία στα γήπεδα: σύνθετο και δυσεπίλυτο πρόβλημα, καθώς εμπερικλείει πολλές παραμέτρους. Δεν είναι μόνο η ένταση του ίδιου του ποδοσφαίρου, που διεγείρει τα πάθηֺ ούτε μόνο η δράση των οργανωμένων συλλόγων, που κοιτάνε σε κάθε παιχνίδι πώς να τα σπάσουν για να εκβιάσουν τις διοικήσεις των ομάδων τους. Εν τέλει, αυτό που οπλίζει το χέρι των χούλιγκανς είναι κάτι πολύ ευρύτερο: είναι το ατομικό αδιέξοδο που βιώνουν, η έλλειψη στόχων, ιδεολογίας και προοπτικών, που βρίσκει μία οδό εκτόνωσης στα γήπεδα. Παιδιά (συνειδητά ή ασυναίσθητα) απελπισμένα, που βιώνουν κάθε μέρα το φάσμα της φτώχειας, της ανεργίας και εν γένει του κοινωνικού αποκλεισμού, που δεν έχουν – κυρίως αυτό – πού να πιστέψουν, σε τι θεό να ελπίσουν, εκτονώνουν τη συσσωρευμένη οργή τους ανοίγοντας το κεφάλι του «αντίπαλου» οπαδού.
15
Μία έρευνα που δημοσίευσε πριν από κάποια χρόνια η Le Monde Diplomatique έδειχνε πως, ενώ στις αρχές του αιώνα ο μέσος όρος ζωής των ποδηλατών στη Γαλλία έφτανε τα 80 περίπου χρόνια, κατά 15 χρόνια περίπου υψηλότερος από των υπόλοιπων Γάλλων, σήμερα έχει πέσει στα 67, επτά λιγότερα από τον εθνικό μέσο όρο. Γεγονός που, όπως έλεγε, οφείλεται στη συνεχή υπερπροσπάθεια και στη χρήση αναβολικών.
129
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Και όχι μόνο αυτό. Μέσα στα πλαίσια της ομάδας των χούλιγκανς αποκτούν μία υπόσταση, ένα κύρος, ξεχνούν για λίγο την κοινωνική τους ασημαντότητα και γίνονται κι αυτοί κάποιοι. Παιδιά ενός κατώτερου θεού, που βρίσκουν στη σημαία της ομάδας ένα ιδανικό, μία πίστη, ένα λόγο ύπαρξης, που η περιβάλλουσα πραγματικότητά τους τούς στερεί.
Προτάσεις -
Προώθηση του αθλητισμού στα σχολεία – αναβάθμιση του σχετικού μαθήματος
-
Δημιουργία αθλητικών χώρων στις γειτονιές
-
Απαγόρευση παραγωγής και διάθεσης κάθε τύπου αναβολικών. Το πρόβλημα δε βρίσκεται μόνο στους ελέγχους, που θα πρέπει να είναι αυστηροί, αλλά πρωτίστως στην ίδια την παραγωγή και διάθεση, που αυτή τη στιγμή είναι ανεξέλεγκτες. Όλα τα εργοστάσια παραγωγής αναβολικών ουσιών πρέπει να κλείσουν και η διακίνησή τους να απαγορευθεί.
-
Αποκλεισμός των εταιρειών από το χώρο του αθλητισμού. Δεν είναι δυνατόν ολόκληρες ομάδες ή και μεμονωμένοι αθλητές να μετατρέπονται σε εφαλτήρια προώθησης εμπορικών συμφερόντων και σε κινητές διαφημίσεις . Είναι κατ’ αρχήν θέμα αξιοπρέπειας. Αλλά και πέραν τούτου, οι εταιρείες, όπως είπαμε, έχουν την τάση να επιβάλλουν στους αθλητές τα συμφέροντά τους πιέζοντάς τους για υψηλότερες επιδόσεις, άρα και για αναβολικά. Και επιπλέον χρησιμοποιούν τον αθλητισμό (όπως και τον πολιτισμό) για να οικοδομούν ένα προφίλ «κοινωνικής ευαισθησίας» και να κρύβουν έτσι την ασύδοτη δράση τους. Οπότε, είναι ζήτημα ηθικής τάξης αλλά και ουσίας να μην τους επιτρέπεται να καπηλεύονται (και) το χώρο του αθλητισμού αλλά οι όποιες χρηματοδοτήσεις να προέρχονται από τα εισιτήρια και το κράτος (χρηματοδότηση αθλητικών διοργανώσεων, π.χ. Ολυμπιακών).
-
Επιστροφή στον ερασιτεχνικό αθλητισμό. Αν και φαντάζει ουτοπικό, είναι ωστόσο το πλέον ριζικό μέτρο για την καταπολέμηση των περισσότερων από τα αρνητικά φαινόμενα που καταγράψαμε παραπάνω. Όσο οι αθλητές θα παραμένουν επαγγελματίες και οι ομάδες ανώνυμες εταιρείες, τα αναβολικά, τα στημένα παιχνίδια και ο (δολοφονικός) πρωταθλητισμός, που υποσκάπτουν και εκχυδαΐζουν σήμερα το πνεύμα του αθλητισμού, θα παραμένουν δυστυχώς παρόντα. Είναι ματαιοπονία να πιστεύει κανείς πως τα τεράστια οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα που κρύβονται πίσω από τον αθλητισμό θα μπορέσουν ποτέ να συμβιβαστούν τις ηθικές αρχές του «ευ αγωνίζεσθαι». Αυτό που
130
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ προϋποτίθεται είναι να κοπεί ο οικονομικός ομφάλιος λώρος που συνδέει τον αθλητισμό με τα όποια επιχειρηματικά ή κρατικά συμφέροντα. Κι αυτό θα γίνει κατ’ αρχήν αν οι αθλητές πάψουν να ζουν από τον αθλητισμό και τους σπόνσορές τους και οι ομάδες ξαναγίνουν αυτό που ήταν κάποτε: συνενώσεις απλών ανθρώπων, καθημερινών εργαζομένων, που αθλούνται και αγωνίζονται στο ελεύθερο χρόνο τους απλά από μεράκι. Θα ισχυριστεί κανείς πως έτσι θα επιστρέφαμε σε έναν πιο «πρωτόγονο» αθλητισμό με μειωμένες επιδόσεις. Σίγουρα, μα το θέαμα θα ήταν πιο αληθινό (πιο «ανθρώπινο») και οπωσδήποτε δε θα θρηνούσαμε κάθε χρόνο πρόωρους θανάτους αθλητών. -
Σε ό,τι έχει να κάνει με τη βία στα γήπεδα, το πρώτο μέτρο που απαιτείται είναι οπωσδήποτε η αυστηρή αστυνόμευση των γηπέδων και η παραδειγματική τιμωρία των συλληφθέντων, ώστε να αποθαρρύνονται οι επίδοξοι μιμητές τους. Επίσης, θα πρέπει να χτυπηθούν και από τις ίδιες τις ομάδες οι οργανωμένοι σύλλογοι που ξεκινούν κάθε φορά τα επεισόδια. Ωστόσο, τα κατασταλτικά μέτρα δεν αρκούν. Άλλωστε οι χούλιγκανς, όπως όλοι οι παραβάτες, πάντα θα βρίσκουν τρόπους να διαφεύγουν της σύλληψης και να συνεχίζουν τη δράση τους. Αυτό που πέραν των άλλων προϋποτίθεται είναι η διασφάλιση καλύτερων όρων διαβίωσης γι’ αυτούς τους νέους (με αυξήσεις μισθών, καταπολέμηση της ανεργίας κλπ.), ώστε να κατευναστεί λίγο η οργή τους. Και ακόμη περισσότερο χρειάζεται παιδεία, ένα εκπαιδευτικό σύστημα εμπνευσμένο και ζωντανό, που να αγκαλιάζει τους νέους και να τους παρέχει εχέγγυα για μια καλύτερη ζωή.
ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΧΡΟΝΟΣ « Δικαίωμα δεν είναι μόνο η εργασία. Δικαίωμα είναι και ο ελεύθερος χρόνος και η Ψυχαγωγία. Ένα «δικαίωμα στην τεμπελιά», ως απελευθέρωση απ’ τους καταναγκασμούς και σαν είσοδος στους χώρους μιας νέας δημιουργικότητας.» ΟΡΙΣΜΟΣ: Ελεύθερος ονομάζεται ο χρόνος, τον οποίο ο άνθρωπος πλήρως απαλλαγμένος από επαγγελματικές ή άλλου είδους υποχρεώσεις, μπορεί να τον αξιοποιήσει σύμφωνα με την προσωπική βούληση και τις επιθυμίες του. Ο άνθρωπος έχει σήμερα περισσότερο ελεύθερο χρόνο γιατί: 1. μείωσε με την τεχνολογική πρόοδο και τον αυτοματισμό το χρόνο απασχόλησής του 2. αύξησε την παραγωγή με λιγότερο χρόνο απασχόλησης. 3. εκμηδένισε τις αποστάσεις με την τελειοποίηση των μεταφορικών μέσων. 4. με την καθιέρωση του πενθήμερου μείωσε τις εργάσιμες μέρες. 5. με τους συνδικαλιστικούς αγώνες κατέκτησε την οχτάωρη εργασία. 131
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 6. καθιέρωσε το θεσμό της ετήσιας άδειας. 7. βελτίωσε το βιοτικό του επίπεδο 8. καθιέρωσε τις αργίες τις ημέρες των εορτών Αιτίες της έλλειψης του ελεύθερου χρόνου σε σχέση με το βαθμό εξέλιξης 1. η ταχύτατη εξέλιξη αύξησε τις υποχρεώσεις του ανθρώπου, με αποτέλεσμα την ελαχιστοποίηση του ελεύθερου χρόνου, προκειμένου να ανταποκριθεί σε αυτές 2. στις μεγαλουπόλεις, ένα μεγάλο μέρος του χρόνου δαπανάται στις μετακινήσεις και στη διεκπεραίωση γραφειοκρατικών υποθέσεων σε διάφορες υπηρεσίες 3. ο καταναλωτισμός οδήγησε στην υπερεργασία για την απόκτηση των αγαθών 4. τα ποικίλα ενδιαφέροντα του σύγχρονου ανθρώπου περιορίζουν όλο και περισσότερο τον ελεύθερό του χρόνο Η αναγκαιότητα του ελεύθερου χρόνου στην εποχή μας Ο ελεύθερος χρόνος συμβάλλει: 1. στην ψυχολογική ισορροπία του ανθρώπου • απαλλάσσει από το άγχος και την ανία • ανανεώνει τις σωματικές και ψυχικές του δυνάμεις • έχει τα περιθώρια να καλλιεργήσει τα ταλέντα και τις κλίσεις του • επιτρέπει τη φυγή από την καθημερινότητα • εξασφαλίζει τη συναισθηματική γαλήνη με την ανάπτυξη κοινωνικών σχέσεων • στην πνευματική του καλλιέργεια. Το άτομο έχει περιθώρια για: • ενδοσκόπηση • ενασχόληση με τις τέχνες και τα γράμματα (πνευματική, ηθική, αισθητική καλλιέργεια) • παρακολούθηση δραστηριοτήτων που συμβάλλουν στην ολοκλήρωσή του • αφιέρωση του χρόνου στη γνήσια ψυχαγωγία • ταξίδια, που τον γεμίζουν με γνώσεις και εμπειρίες 2. στην κοινωνικοποίησή του: • επικοινωνεί με ανθρώπους έξω από το χώρο εργασίας του • καταπολεμά τη μοναξιά και την αποξένωση • ασχολείται με κοινωνικές και πολιτικές δραστηριότητες 3. στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας του: • στρέφεται στον αθλητισμό και: διατηρείται σε καλή φυσική κατάσταση, αναπτύσσει πνεύμα συνεργασίας, άμιλλας και ομαδικότητας, καλλιεργεί τις ψυχικές του αρετές (αγωνιστικότητα, τόλμη, επιμονή) • επικοινωνεί με τη φύση, κάνοντας εκδρομές, και αναπτύσσει αισθήματα σεβασμού προς αυτή. Αιτίες για την παθητική αντιμετώπιση του ελεύθερου χρόνου Ο σύγχρονος άνθρωπος κατασπαταλά τον ελεύθερό του χρόνο, γιατί: 1. επιδίδεται στον καταναλωτισμό, που στρέφει τον άνθρωπο στη μανιώδη αναζήτηση του χρήματος, για την ικανοποίηση των πλασματικών του αναγκών. 2. η έλλειψη ουσιαστικής και κριτικής σκέψης, επιτρέπει στην κυρίαρχη ιδεολογία να περνά ανάλογα πρότυπα. 132
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
3.η οικογένεια, το εκπαιδευτικό σύστημα αλλά και η πολιτεία δε βοηθούν στον εντοπισμό των κλίσεων και των ενδιαφερόντων των νέων, ώστε με βάση αυτά να αξιοποιούν τον ελεύθερο χρόνο τους. Επιπλέον, δεν παρέχουν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για μια τέτοια προοπτική. 4. η καθημερινή πίεση, τα προβλήματα, το άγχος της ζωής, προσανατολίζουν τον άνθρωπο στην αναζήτηση της εκτόνωσης στον ελεύθερό του χρόνο, απομακρύνοντάς τον από δημιουργικές ενασχολήσεις. 5. η κυριαρχία της υποκουλτούρας απωθεί τους νέους από την ποιότητα. 6. η νοοτροπία της ανάλαφρης αντιμετώπισης της ζωής, σε συνδυασμό με τη διαστρεβλωμένη θεωρία της ματαιότητας, κάνουν τον άνθρωπο νωθρό, παθητικό δέκτη, αδρανή. 7. επικρατεί η τυποποίηση και η βιομηχανοποίηση της κάλυψης του ελεύθερου χρόνου. Έλλειψη ελεύθερου χρόνου και ανθρώπινες σχέσεις: 1. ο απόλυτος καθημερινός προγραμματισμός καταλήγει στην αποξένωση και αποκοινωνικοποίηση του ατόμου. 2. ο άνθρωπος παύει να ενδιαφέρεται για ευρύτερα κοινωνικά και πολιτικά θέματα και καθίσταται κοινωνικά και πολιτικά ουδέτερος ή ετεροκατευθυνόμενος. 3. εκλείπουν η φιλία, ο γόνιμος διάλογος και η ουσιαστική προσέγγιση του ανθρώπου 4. ο γρήγορος ρυθμός ζωής παρασύρει ένα ολόκληρο σύστημα αξιών, καθημερινής εθιμοτυπίας και αλλοτριώνει ουσιαστικά των άνθρωπο. 5. οδηγεί σε ένα προκαθορισμένο, βιομηχανοποιημένο τρόπο ψυχαγωγίας που απομονώνει ακόμα περισσότερο τον άνθρωπο. Έλλειψη χρόνου και ποιότητα ζωής 1. ο άνθρωπος μετατρέπεται σε μια μηχανή συνεχούς και πολύωρης εργασίας. 2. καταφυγή σε νόθους τρόπους διασκέδασης. 3. Ο άνθρωπος αρκείται στην ψευδαίσθηση της τηλεοπτικής ψυχαγωγίας. 4. γενικότερη αλλαγή στον τρόπο ζωής, ακόμα και σε καθημερινές ανάγκες (π.χ. ιδεολογία του φαστ-φουντ). 4. αναγκαστική διαμόρφωση μιας νέας «πλαστικής» ζωής στη θέση της κανονικής.
133
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ (INTERNET) Θετικά -
Μέσω του διαδικτύου ο καθένας μπορεί να ενημερώνεται ανά πάσα στιγμή για οτιδήποτε θέλει. Ιστοσελίδες κάθε τύπου φιλοξενούν πληροφορίες επί παντός επιστητού συγκροτώντας μία τεράστια ηλεκτρονική βιβλιοθήκη που είναι διαθέσιμη σε όλους.
-
Πολίτες απ’ όλα τα μέρη του κόσμου μπορούν να επικοινωνούν «οριζόντια» και να διακινούν τις απόψεις τους απρόσκοπτα παρακάμπτοντας το λογοκριτικό έλεγχο των επίσημων εξουσιαστικών θεσμών (ΜΜΕ, κομμάτων, κυβερνήσεων) και συστήνοντας ακόμα και εναλλακτικά ειδησεογραφικά δίκτυα (βλ. Indimedia, Znet κ.ά.). Ο πλουραλισμός και η αυτενέργεια των πολιτών ενισχύονται και η δημοκρατία γνωρίζει νέες δυνατότητες πραγμάτωσης.
-
Κάτοικοι απομακρυσμένων ή υπανάπτυκτων περιοχών του πλανήτη, που είναι αποκομμένοι από τα γεγονότα και την πολιτική και πολιτιστική ζωή, μπορούν ως ένα βαθμό να ξεφεύγουν από την απομόνωσή τους και να αναπληρώνουν το έλλειμμα των παραστάσεών τους.
-
Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις δικτατορικών καθεστώτων ή εμπόλεμων ζωνών, όπου η επικοινωνία με τον έξω κόσμο είναι απαγορευμένη ή ανέφικτη και όπου όλα τα ΜΜΕ ελέγχονται από τις κυβερνήσεις, το διαδίκτυο είναι η μόνη πηγή πραγματικής πληροφόρησης και θα μπορούσε υπό ορισμένες συνθήκες να μετατραπεί ακόμα και σε όπλο αντίστασης (π.χ. ως μέσο ηλεκτρονικής προπαγάνδας ).
-
Το διαδίκτυο μπορεί να σταθεί ιδιαίτερα χρήσιμο και σε ανθρώπους με κινητικά προβλήματα, καθώς τους δίνει τη δυνατότητα να δουλεύουν από το σπίτι (τηλε-εργασία) και να αποκτούν έτσι την οικονομική τους αυτοτέλεια αλλά και ένα αίσθημα ικανοποίησης.
Προβλήματα α. Ψηφιακές παρακολουθήσεις Το βασικό πρόβλημα που έχει προκύψει τα τελευταία χρόνια με το Ίντερνετ είναι ο βαθμός και ο τρόπος της αστυνόμευσης του. Είναι αλήθεια πως μερικές φορές μέσα στους λαβυρίνθους του Ίντερνετ συναντάει κανείς και ιστοσελίδες με παράνομο περιεχόμενο, που η αστυνομία, όπως είναι φυσικό, εντοπίζει και καταργεί αμέσως. 134
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια με την κλιμακούμενη τρομοϋστερία και τη γενικότερη ένταση της αστυνόμευσης οι διαδικτυακές παρακολουθήσεις έχουν διευρυνθεί τόσο πολύ, ώστε έχουν πάρει πλέον χαρακτήρα μαζικής κατασκοπίας και πολιτικού φακελώματος. Πέραν από τον εντοπισμό και το κλείσιμο των παράνομων ιστοσελίδων, που είναι προσβάσιμες από τον καθένα, οι αρχές «παγιδεύουν» πλέον και ορισμένες καθ’ όλα νόμιμες διευθύνσεις, που όμως χαρακτηρίζονται «πολιτικά μη ορθές», και καταχωρούν όσους τις επισκέπτονται συστηματικά ως εν δυνάμει ύποπτους για εξτρεμιστικές ή τρομοκρατικές ενέργειες. Οι αρχές ασφαλείας μπορούν επιπλέον να καταγράφουν όλες τις διευθύνσεις που κατά καιρούς επισκέπτεται κανείς και να εισβάλουν εν αγνοία του στα άδυτα του υπολογιστή του (εν όσω, εννοείται, είναι συνδεδεμένος με το διαδίκτυο) και να ερευνούν τα αρχεία του αποκτώντας ακόμα και τον έλεγχό του. Στις ΗΠΑ μάλιστα κάθε υπολογιστής που βγαίνει στο εμπόριο πρέπει υποχρεωτικά να έχει ανοιχτό ένα συγκεκριμένο «παραθυράκι», από το οποίο οι αρχές να μπορούν να διεισδύουν και να τον «ξεψαχνίζουν». Και γεννιέται το ερώτημα: είναι θεμιτό να μπορεί ο καθένας, έστω κι αν πρόκειται για τις νόμιμες αρχές κάθε κράτους, να μας παρακολουθεί ανεξέλεγκτα και να μπορεί να εισέρχεται στον ιδιωτικό μας χώρο ελεύθερα με το σκεπτικό της πρόληψης και καταστολής του εγκλήματος; Είναι πολιτικά και ηθικά επιτρεπτό να παρακολουθούνται οι προσωπικές συνδιαλέξεις μας και να καταγράφονται οι πολιτικές απόψεις κάθε «αντιφρονούντα» ως ενδείξεις πιθανής ενοχής για τρομοκρατικές ενέργειες; Είναι τέλος δημοκρατικό μία ολόκληρη κοινωνία να εποπτεύεται διαρκώς από έναν άγρυπνο και πανταχού παρόντα «Μεγάλο Αδελφό» με βάση το σκεπτικό ότι «όλοι είναι ύποπτοι μέχρι αποδείξεως του εναντίου»; β. Αλλοτρίωση Πολλές φορές το διαδίκτυο, αντί να φέρνει τους ανθρώπους πιο κοντά, ενισχύει την απομάκρυνσή τους. Αρκετοί άνθρωποι, και ιδίως οι νέοι, αντί να εκμεταλλεύονται τον ελεύθερο χρόνο τους δημιουργικά και να επιδιώκουν μία υγιή προσωπική επαφή με φίλους, επιλέγουν αντίθετα να επιτείνουν τη μοναξιά τους χαζεύοντας επί ώρες στο διαδίκτυο άσκοπα. Το φαινόμενο αφορά και στις ερωτικές σχέσεις, όπου η διανθρώπινη επαφή αντικαθίσταται πολλές φορές από έναν ηλεκτρονικό αυτοερωτισμό (βλ ηλεκτρονική πορνογραφία), καταλήγοντας ενίοτε στη διαστροφή.
135
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Προτάσεις -
Το διαδίκτυο αποτελεί ένα καινοτόμο μέσο επικοινωνίας και πληροφόρησης, που οφείλει να διαδοθεί ευρύτατα. Είναι λυπηρό που ακόμα και σήμερα το 90-95% του πλανητικού πληθυσμού είτε δεν το χρησιμοποιεί είτε αγνοεί ακόμα και την ύπαρξή του (βέβαια πιο λυπηρό είναι που το 60-70% δεν έχει καν τηλέφωνο). Όλα τα κράτη θα πρέπει να προωθήσουν τη νέα αυτή τεχνολογία κατ’ αρχήν μέσω της παιδείας αλλά όχι μόνο: αποφασιστικό ρόλο θα έπαιζε και η επιβολή του ως βασικού μέσου συναλλαγής των πολιτών με τους δημόσιους οργανισμούς, όπου θα μείωνε τη γραφειοκρατία και την ταλαιπωρία και απλοποιούσε τις όλες διαδικασίες
-
Σε ό,τι αφορά την αστυνόμευση του διαδικτύου, ως ένα βαθμό είναι οπωσδήποτε απαραίτητη και αυτονόητη. Ωστόσο, αυτό με τίποτα δε σημαίνει πως μπορούν να γίνονται ανεκτές οι αθρόες και αδιάκριτες παρακολουθήσεις που διενεργούνται σήμερα. Το απόρρητο της προσωπικής ζωής και των ιδιωτικών συνδιαλέξεων θα πρέπει κάτω από οποιεσδήποτε περιστάσεις να γίνονται σεβαστά.
Η ΓΛΩΣΣΑ ΟΡΙΣΜΟΣ: Γλώσσα είναι ένας κώδικας επικοινωνίας, ένα σύστημα σημείων με τα οποία τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας στέλνουν και δέχονται μηνύματα, δηλαδή επικοινωνούν. Και όπως κάθε σύστημα σημείων, έτσι κι αυτό επιβάλλει στα μέλη του ένα μηχανισμό, με τον οποίο αυτά πραγματώνουν τη γλωσσική επικοινωνία τους. Ο μηχανισμός αυτός λειτουργεί με νόμους – κανόνες στους οποίους πειθαρχούν οι λέξεις. Μπορούμε λοιπόν να πούμε πως η γλώσσα είναι ένα κανονικό εργαστήρι που υφαίνει λόγο.
Η γλώσσα ως πολιτισμικό προϊόν Ο έλλογος αρθρωμένος λόγος αποτελεί αποκλειστική ικανότητα του ανθρώπου. Όλα τα υπόλοιπα ζώα επικοινωνούν μέσω άναρθρων κραυγών, που εκφράζουν μηνύματα πρωτογενή και ενστικτώδη (πόνο, οργή, γενετήσιες ορμές κλπ.). Αν όλοι οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα έλλογης σκέψης και έναρθρης ομιλίας, η αξιοποίησή της ωστόσο δεν είναι φύσει προδιαγεγραμμένη: αν ένας άνθρωπος εγκαταλειφθεί και μεγαλώσει στη ζούγκλα, μακριά από κάθε επικοινωνία με τον πολιτισμό, δε θα κατασκευάσει ποτέ όπλα ούτε θα αναπτύξει σύνθετη σκέψη ούτε θα αρθρώσει λόγο˙ θα παραμείνει για πάντα ένα ζώο, όμοιο με όλα τα άλλα. 136
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Η γλώσσα είναι προϊόν του πολιτισμού. Οι καταβολές της εντοπίζονται στις πρωτόγονες κοινωνίες, όταν οι άνθρωποι, βασιζόμενοι στη εξελίξιμη νοητική τους ικανότητα, άρχισαν να αναπτύσσουν μεταξύ τους σχέσεις, που υπερέβαιναν τα όρια της αγέλης - με άλλα λόγια, όταν άρχισαν να σχηματίζουν πολιτισμό. Η γλώσσα αποτελεί έκφραση του κάθε φορά συγκεκριμένου ανθρώπινου πολιτισμού, που καταγράφει και προεκτείνει τις ευρύτερες κατακτήσεις του.
Διαφοροποιήσεις της γλώσσας Όπως είναι λοιπόν φυσικό, η γλώσσα παρουσιάζει διαφοροποιήσεις: κάθε τάξη ή τοπικός πληθυσμός, έθνος ή εθνοτική ομάδα16, επάγγελμα ή πολιτικός χώρος, ακόμα και άτομα μεμονωμένα διατηρούν (ή ενδέχεται να διατηρούν) το δικό τους, διακριτό γλωσσικό κώδικα, που αποτυπώνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Κάθε τοπική, ταξική, επαγγελματική ή πολιτική αργκό (= καθομιλουμένη) που απαντάται στα πλαίσια μίας εθνικής γλώσσας ονομάζεται διάλεκτος, ενώ ο ατομικός τρόπος έκφρασης του κάθε ατόμου ονομάζεται ιδιόλεκτος. Η ΣΗΜΑΣΙΑ – Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ:
Είναι απαραίτητη για τη διανοητική συγκρότηση. Γλώσσα και λογική σκέψη αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα. « τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου » o Βιτγκενστάιν
16
Η γλώσσα είναι απαραίτητη για την επικοινωνία ανάμεσα στους ανθρώπους. Η γλώσσα είναι ανταλλαγή σκέψης και επιχειρημάτων, ανταλλαγή ιδεών και απόψεων στο διάλογο, είναι « άρνηση και κατάφαση », διαφωνία και σύγκρουση, ένα διαρκές δούναι και λαβείν μεταξύ των συνομιλητών, που προάγει την επικοινωνιακή πράξη, που αναβαθμίζει τη διαδικασία του διαλόγου και εξασφαλίζει καρπούς για όλες τις πλευρές.
Η γλώσσα αποκαλύπτει την πνευματική στάθμη του ανθρώπου, το πόσο σφαιρική ή όχι είναι η ματιά του για τον κόσμο και τα πράγματα. Το επίπεδο του λόγου του ανθρώπου μαρτυρά τις παραστάσεις, τα βιώματα του, τις εικόνες του, το φάσμα της οπτικής του. Όσο ευέλικτη, πλούσια και πολύχρωμη είναι η γλώσσα του, τόσο πλατιά, δεκτική και πολυεπίπεδη είναι η ματιά του. Όσο στενοί είναι οι ορίζοντες του ανθρώπου, τόσο τα όρια της γλώσσας του στενεύουν, ο λόγος του αφυδατώνεται, γίνεται συνθηματικός, στείρος, κωδικοποιημένος.
Εθνοτικές ομάδες αποκαλούμε είτε τις εθνικές μειονότητες που ζουν στο εσωτερικό αλλοεθνών κρατών (βλ. στην Ελλάδα τους Βλάχους ή την τουρκική και την πομακική μειονότητα της δυτικής Θράκης) είτε τις διάφορες ομοεθνείς ομάδες, που διακρίνονται ωστόσο για ορισμένες πολιτισμικές ιδιαιτερότητές τους (π.χ. οι Κρήτες ή οι Σαρακατσάνοι). Στην πραγματικότητα κάθε έθνος συγκροτήθηκε ιστορικά από διάφορες εθνοτικές ομάδες (εθνότητες), που στη συνέχεια εξομοιώθηκαν.
137
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Η γλώσσα αποκαλύπτει τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, είναι καθρέφτης της ψυχής του. Η γλώσσα αποκαλύπτει συναισθήματα, αποχρώσεις του ψυχικού μας κόσμου λεπτές και ευαίσθητες. Η γλώσσα δεν είναι ένα εργαλείο που χρησιμεύει απλώς στην επικοινωνία, αλλά ζωντανός οργανισμός που μας κυριεύει και τον κυριεύουμε κι εμείς και χρωματίζεται ανάλογα με τις περιστάσεις.
Η γλώσσα είναι τελικά η ταυτότητα κάθε ανθρώπου, προσωπικό στοιχείο που φέρει τη σφραγίδα του, μέρος του εγώ του, του είναι του. Η γλώσσα μας αντανακλά τον ηθικοπνευματικό μας κόσμο, την ψυχή μας, τους ορίζοντες μας, τον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα.
Απαραίτητη για την κοινωνικοποίηση και τη συνεργασία, την ανάπτυξη κάθε κλάδου του ανθρώπινου πολιτισμού.
Η γλώσσα αποτελεί στοιχείο της εθνικής ταυτότητας ενός λαού. Οι ρίζες της γλώσσας αποτελούν και ιστορικές ρίζες. Η πορεία του λαού, οι κατακτήσεις οι περιπέτειες σφραγίζουν ευθέως και τη γλώσσα του. Η γλώσσα κουβαλά πάνω της την ίδια την ιστορία, τον πολιτισμό, τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις, τις συνήθειες και την κουλτούρα ενός λαού. Αποτελεί μέσο διατήρησης της πολιτισμικής συνέχειας, της εθνικής ταυτότητας και φυσιογνωμίας. Η γνώση της διαχρονικής πορείας μιας γλώσσας σημαίνει γνώση του τρόπου έκφρασης, της λογικής, της φιλοσοφικής στάσης, της ιδιοσυγκρασίας και της ψυχοσύνθεσης του λάου
Η γλώσσα αποκαλύπτει τον πολιτισμό ενός λαού, την πολιτισμική του στάθμη, την αισθητική του αντίληψη, τα πολιτιστικά προϊόντα μιας εποχής. Το επίπεδο του λόγου των ανθρώπων μιας εποχής, προδίδει και τις σχέσεις των ανθρώπων με την εκάστοτε πραγματικότητα. Η αξιοποίηση του γλωσσικού θησαυρού μιας εποχής, του λεξιλογικού πλούτου σε όλη του την έκταση και σε όλο του το βάθος, η αξιοποίηση του δυναμικού της γλώσσας ως ζωντανού οργανισμού φανερώνει την κουλτούρα, την αισθητική μιας εποχής.
Η γλώσσα δημιουργήθηκε για να εξυπηρετεί τις ανάγκες της επικοινωνίας και να προσαρμόζεται κάθε φορά στις ανάγκες αυτές. Δεν είναι τυχαίο πως όταν αλλάζουν οι γλωσσικές συνθήκες αλλάζει και η ίδια η γλώσσα. Η αλλαγή είναι φυσικό χαρακτηριστικό της ζωής των γλωσσών. Εξάλλου στοιχείο που βοηθά στην εξέλιξη και στον εμπλουτισμό των γλωσσών είναι η δημιουργική ενσωμάτωση ξένων λέξεων.
Η γλώσσα συμβάλλει στη διαμόρφωση σωστής πολιτικής συνείδησης.
ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΟΡΙΣΜΟΣ: Με τον όρο γλωσσικό πρόβλημα εννοούμε την κρίση που διέρχεται ο λόγος: κακή χρήση της γραμματικής και του συντακτικού, η αδυναμία ακριβούς διατύπωσης, κενολογία, ασάφειες, λεξιπενία (συρρίκνωση και υπεραπλούστευση της γλώσσας) , άκριτη και αστόχαστη χρήση ξένων λέξεων.
138
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
ΑΙΤΙΑ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ: • Το σχολείο: Η ελλιπής και τυπική διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα που έχει χαρακτήρα τεχνοκρατικό – λόγω των αναγκών της εποχής. > εξειδίκευση > υποβάθμιση γλωσσικών μαθημάτων > ξεπερασμένες μέθοδοι διδασκαλίας > αποστήθιση τυποποιημένων εκφράσεων. • Η σύγχρονη πραγματικότητα: Οι ρυθμοί της ζωής που είναι γρήγοροι, ανταγωνιστικοί, αυτοματοποιημένοι και που επιβάλλουν οικονομία χρόνου στην επικοινωνία, οδηγώντας σε μία γλώσσα κωδικοποιημένη, μηχανική, συνθηματική. > τυποποίηση και αποξένωση στις μεγαλουπόλεις > απρόσωπος και μηχανικός λόγος. • Τα ΜΜΕ: Η κυριαρχία της εικόνας από τα οπτικοακουστικά μέσα και το διαδίκτυο που απομακρύνουν τους νέους από τη γραφή και το διάβασμα, οδηγώντας σε συρρίκνωση του λεξιλογίου τους – λεξιπενία, συνθηματικός λόγος. > αδρανοποίηση της σκέψης • Η κακομεταχείριση της γλώσσας από Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, τα οποία ασκούν τεράστια επίδραση στη διαμόρφωση του αισθητηρίου του λαού. > υποβαθμισμένος λόγος και αλλοίωση γλωσσικού αισθητηρίου. • Η εισαγωγή ξένων προτύπων: Η άκριτη υιοθέτηση ξένων λέξεων στο λεξιλόγιό μας από τάσεις μοντερνισμού και προοδευτικότητας, νομίζοντας πως κάθε τι το παραδοσιακό είναι και ξεπερασμένο. • Η έλλειψη πνευματικής καλλιέργειας, που καθιστά το γλωσσικό πρόβλημα, πρόβλημα ευρύτερα κοινωνικό. > η περιορισμένη επαφή με το βιβλίο.
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ: • Αναβάθμιση εκπαιδευτικού συστήματος: η βελτίωση της διδασκαλίας των γλωσσικών μαθημάτων και γενικότερα της εκπαίδευσης προς την κατεύθυνση της καλλιέργειας της γλώσσας (ποικιλία αναγνωσμάτων, έμφαση στη λογοτεχνία). • Η ενασχόληση με το βιβλίο. Καλλιέργεια της βιβλιοφιλίας από την οικογένεια και το σχολείο. • Δραστηριοποίηση αρμόδιων φορέων με προγράμματα προβολής και ενίσχυσης της γλώσσας. • Αναβάθμιση του τηλεοπτικού λόγου. • Λήψη μέτρων από την πολιτεία για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού. • Η κριτική αντιμετώπιση και επιλογή των γλωσσικών δανείων.
139
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Η ΛΑΚΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΒΡΑΧΥΛΟΓΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ: Η ικανότητα έκφρασης ενός ατόμου, με μεστότητα, περιεκτικότητα και συντομία. Η λακωνικότητα μαρτυρεί: • Άνθρωπο συγκροτημένο πνευματικά, με αποσαφηνισμένες ιδέες. • Άνθρωπο με γλωσσική καλλιέργεια, καθώς επιλέγει τους καταλληλότερους όρους από το πλήθος των συνωνύμων που διατίθενται. • Άνθρωπο με μέτρο και σύνεση. Η επιλογή της σύντομης και περιεκτικής διατύπωσης αποκαλύπτει την απλότητα και τη σεμνότητα του χαρακτήρα, αποδεικνύει την απουσία κάθε ματαιόδοξης διάθεσης για αυτοπροβολή. Ο λακωνικός άνθρωπος είναι μετρημένος και σοβαρός, σε αντίθεση με το φλύαρο που τον διακρίνει η αμετρία και η επιδειξιομανία. Οφέλη της λακωνικότητας: • Προάγεται η επικοινωνία χάρη στη σαφήνεια των νοημάτων που διατυπώνονται. • Δίνεται έμφαση στην τεκμηρίωση των απόψεων με εμπεριστατωμένη επιχειρηματολογία και όχι στον εντυπωσιασμό λόγω της ακατάσχετης ρητορείας. • Η λακωνικότητα δείχνει σεβασμό στο συνομιλητή και την πράξη του διαλόγου, αφού παρέχεται στον άλλο επαρκής χρόνος να προβληματιστεί και να απαντήσει. • ο λακωνικός πνευματικός άνθρωπος με το σοφό λόγο του έρχεται πιο κοντά στο λαό. • ο λακωνικός πολιτικός δεν ενδίδει στο λαϊκισμό και στη δημαγωγία, αρθρώνει ένα λόγο ειλικρινή και κατανοητό, που βοηθάει τον πολίτη να παρακολουθεί τις εξελίξεις, να συμμετέχει στα κοινά, να επιτελεί, με άλλα λόγια, το ρόλο του ως δημοκρατικός πολίτης
Η λακωνικότητα, επομένως, αποτελεί πράγματι αρετή και απαιτείται σε ορισμένες καταστάσεις: • αναλυτικότερη διατύπωση - επεξήγηση, αποσαφήνιση (διδακτική πράξη, επικοινωνία με νεότερους), • γλαφυρή και παραστατική γλώσσα (αφήγηση, περιγραφή, συγκίνηση του δέκτη).
140
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Βραχυλογία:
1. Σε αντίθεση με τη λακωνικότητα, αντιλαμβανόμαστε τη βραχυλογία ως ελάττωμα. Πρόκειται για την ελλειπτική διατύπωση που δεν δηλώνει με σαφήνεια τα νοήματα που διατυπώνονται και, κατά συνέπεια, δυσχεραίνει την επικοινωνία.
2.
Αίτια: Ρυθμός ζωής. Προσπάθεια να εξοικονομήσουμε χρόνο ακόμη και στην καθημερινή επικοινωνία. Αδιαφορία για την επικοινωνία. Περιοριζόμαστε σε μια ελλειπτική γλώσσα που μετά δυσκολίας μεταβιβάζει κάποια νοήματα. "Συνθηματική" γλώσσα των νέων. Γενικότερη επιθυμία τους για διαφοροποίηση. Μορφωτικά προβλήματα και αδυναμίες του εκπαιδευτικού συστήματος. Γενικότερη απαξίωση της γλώσσας , προχειρότητα στην έκφραση. Μορφές βραχυλογίας είναι και οι συντομογραφίες και τα αρκτικόλεξα. Επιβάλλονται από την ανάγκη συντόμευσης του κειμένου αλλά και τη γενικότερη "γραφειοκρατική" οργάνωση της ζωής.
ΚΕΙΜΕΝΟ: Η εθνική γλώσσα Κατά το 15ο αιώνα, όταν άρχισαν να σχηματίζονται τα σημερινά έθνη, άρχισαν να διαμορφώνονται και οι πρώτες εθνικές γλώσσες. Επρόκειτο είτε για τεχνητές κατασκευές λογίων, που προσπαθούσαν να υπερβούν τη γλωσσική πολυδιάσπαση των νεότευκτων (=νεοσύστατων) χωρών τους μέσω της σύνταξης ενός επικοινωνιακού κώδικα υπέρτερου και αυστηρά οροθετημένου (όπως έγινε στην Ελλάδα με την καθαρεύουσα, που υπερέβη όλες τις τοπικές διαλέκτους), είτε για γλωσσικά ιδιώματα (ντοπιολαλιές) συγκεκριμένων περιοχών,
141
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ που επιβάλλονταν πλέον ως «εθνικά» (π.χ. η πρώτη επίσημη γλώσσα της Ιταλίας ήταν εκείνη της Φλωρεντίας). Η εθνική γλώσσα (ή αλλιώς, η «επίσημη γλώσσα») διδάσκεται στα σχολεία και, μαζί με τη σημαία, το στρατό και την εθνική ιστορία, αποτελεί τη βάση συνένωσης του έθνους. Χωρίς την ενιαία γλώσσα οι διάφοροι τοπικοί πληθυσμοί κάθε εθνικού κράτους θα αποτελούσαν μία γλωσσική Βαβέλ, που δύσκολα θα μπορούσε να αποκτήσει συναίσθηση των κοινών της καταβολών (εθνική συνείδηση). Μέσω (και) της εθνικής γλώσσας (που λειτουργεί τρόπον τινά ως «μέσος όρος») επιβεβαιώνεται η συλλογική πολιτισμική ταυτότητα κάθε έθνους και οι κάτοικοι μιας χώρας αποκτούν το αίσθημα του συνανήκειν. Η εθνική γλώσσα, με όλες τις διαλέκτους της, κουβαλάει μέσα της την ιστορία του έθνους: είναι ο καμβάς, πάνω στον οποίο καταγράφονται όλες οι περιπέτειες και τα στάδια εξέλιξής του. Για παράδειγμα, στην ελληνική γλώσσα θα βρει κανείς επιβιώματα της αρχαίας Ελλάδας, της ρωμαϊκής εποχής, του Βυζαντίου, της Ενετοκρατίας, της Τουρκοκρατίας και φυσικά όλων των νεότερων χρόνων. Η ουσιαστική γνωριμία των πολιτών ενός κράτους με τη γλώσσα τους (μέσα από γλωσσολογικά βιβλία και ετυμολογικά λεξικά) τους εξοικειώνει με την ιστορία του τόπου τους. Μαθαίνοντας να αναγνωρίζουν στην καθημερινή λαλιά τους τα σημάδια περασμένων εποχών, έρχονται σε επαφή με τις ρίζες τους και καταλαβαίνουν πως το σήμερα δεν είναι ξεκομμένο από το χτες. Επίσης συνειδητοποιούν πως οι εθνικές γλώσσες (όπως, βέβαια, και όλες οι διάλεκτοι) δεν είναι στατικές ή «καθαρές» αλλά δυναμικές και πολυσυλλεκτικές. Αποτελούν προϊόντα συγκερασμού (=ανάμειξης), πάντοτε εν εξελίξει, που, πέρα από ένα βασικό λεκτικό και φωνολογικό κορμό, περιλαμβάνουν δάνεια και αντιδάνεια από άλλες γλώσσες. Με έναν τρόπο θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι γλώσσες «κρεολές», που έχουν προκύψει μέσα από μία ατέλειωτη σειρά επιμειξιών. Στη σημερινή εποχή, ωστόσο, αυτό που συμβαίνει με την παγκοσμιοποίηση υπερβαίνει τα όρια των παραδοσιακών γλωσσικών ανταλλαγών: ο προωθούμενος τεχνοκρατικός πολιτισμός και η αγγλόφωνη μαζική κουλτούρα, που υιοθετείται και αντιγράφεται σε όλες τις γωνιές της γης μηχανικά, οδηγούν στη σταδιακή πτώχευση των κατά τόπους εθνικών γλωσσών, καθώς όλο και περισσότεροι γηγενείς όροι, που συνθέτουν το λεξιλογικό πλούτο της κάθε γλώσσας, αντικαθίστανται από έναν απλοποιημένο και ακρωτηριασμένο διεθνή κώδικα: logo αντί για λογότυπο, scanner αντί για σαρωτής, σκανάρω αντί για σαρώνω, εκσιτάρομαι αντί για εκστασιάζομαι, για να αναφερθούμε σε λίγες μόνο περιπτώσεις που αφορούν τα καθ’ ημάς. Οι νεόκοπες αυτές λεκτικές μεταγραφές είναι φυσικό να χαρακτηρίζουν περισσότερο τα τεχνοκρατικά επαγγέλματα και ιδιαίτερα τους νέους (και ακόμα περισσότερο τους εφήβους), 142
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ που είναι περισσότερο ευπρόσβλητοι στα κελεύσματα της μόδας. Μεγαλώνοντας σε ένα κόσμο καταναλωτικό, τεχνοκρατικό και αποϊδεολογικοποιημένο, χωρίς παραστάσεις και ερεθίσματα, που θα μπορούσαν να τους στρέψουν προς τον κόσμο του βιβλίου και της ευρύτερης μόρφωσης, οι νέοι υιοθετούν άκριτα ό,τι τους προβάλλεται από την τηλεόραση και τις διαφημίσεις, μαθαίνοντας σε μία σκέψη κωδική και υπεραπλουστευμένη. Βεβαίως, το φαινόμενο αυτό δεν πρόκειται να οδηγήσει στην κατάλυση των εθνικών πολιτισμών ούτε στην αποσάθρωση των εθνικών γλωσσών. Ο εθνισμός και η ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα
κάθε έθνους είναι στοιχεία βαθιά ριζωμένα και δε μπορούν να
εξαφανιστούν έτσι απλά. Οπουδήποτε υπάρχουν μαζικοί και συμπαγείς εθνικοί πληθυσμοί τα ήθη και τα έθιμά τους, πρωτίστως δε η γλώσσα τους, επιβιώνουν - έστω και παραφθαρμένα στο διηνεκές. Κλασικό παράδειγμα ο υπόδουλος ελληνισμός, που, αν και παρέμεινε τετρακόσια χρόνια υπό οθωμανική κατοχή, χωρίς εθνική παιδεία και κρατική στήριξη, διατήρησε τη γλώσσα του και την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του αλώβητες. Το πρόβλημα που τίθεται σήμερα με τον πολιτισμικό ιμπεριαλισμό είναι άλλο: έχει να κάνει κυρίως με το γόητρο του κάθε έθνους και την αξιοπρέπειά του - ή αλλιώς, την περηφάνια του. Είναι, θα λέγαμε, ζήτημα αξιών, που άπτεται όμως και πολιτικών παραμέτρων. Ένας λαός που θέλει να εξασφαλίσει στη σύγχρονη, παγκοσμιοποιημένη κοινότητα το κύρος του και μία σημαίνουσα (=σημαντική) θέση πρέπει πρώτα απ’ όλα να μάθει να σέβεται τον εαυτό του και να προασπίζεται την πολιτισμική του ταυτότητα. Η αδιαφορία για τη γλώσσα και η μεταγραφή ξένων όρων που εκπαραθυρώνουν χωρίς λόγο τους γηγενείς είναι νοοτροπία εξευτελιστική και δουλοπρεπής, που εκχωρεί το δικαίωμα της ετερότητας (=διαφορετικότητας) και της πολιτισμικής αυτοδιάθεσης κάθε έθνους, οδηγώντας το στην εκφραστική και πολιτιστική υποτέλεια (=υποδούλωση). Η εθνική γλώσσα, εκτός από φορέας μνήμης, αποτυπώνει και τον τρόπο που νοιώθει ένας λαός, που αντιλαμβάνεται τα πράγματα, που τα κατανοεί. Οι λεπτές σημασιολογικές αποχρώσεις και το συναισθηματικό βάρος που κατέχουν οι λέξεις σε μια γλώσσα δεν είναι πάντοτε δυνατόν να αποδοθούν στα ξένα. Για παράδειγμα, δε μπορεί να αποδοθεί στα Αγγλικά η ελληνική διάκριση μεταξύ Αμερικάνου και Αμερικανού (ο πρώτος όρος είναι πιο «ανάλαφρος»)˙ όπως επίσης δε μπορεί να αποδοθεί στα Ελληνικά η αγγλική διάκριση μεταξύ giggle και smile (δύο εκδοχές χαμόγελων, ανάλογα με την έκφραση που τα συνοδεύει). Η παραγνώριση του γλωσσικού πλούτου μιας χώρας και η υποκατάστασή του από μία τυποποιημένη και κουτσουρεμένη διεθνή Esperanto αφυδατώνει τον πληθυσμό της από τα εκφραστικά του μέσα και περιορίζει τα όρια της σκέψης του.
143
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Αν η γλώσσα αποτελεί έκφραση της νόησης, η τελευταία ωστόσο δε μπορεί να απλωθεί χωρίς την πρώτη. Ένας άνθρωπος αμόρφωτος, που στερείται πλούσιου λεξιλογίου, δε μπορεί να αποτυπώσει, ίσως και να αισθανθεί περίτεχνα και λεπτά νοήματα. Η λεξιπενία (=λεκτική φτώχεια), συνέκδοχο της διεθνούς καταναλωτικής αποχαύνωσης, συνοδεύεται πάντοτε και από πνευματική ένδεια (=φτώχεια). Η συνεχής λοιπόν υποβάθμιση μιας γλώσσας αποστραγγίζει το έθνος από τα πνευματικά του ερείσματα (=βάσεις) και του στερεί τη δυνατότητα να λειτουργεί ως συλλογικός παραγωγός κουλτούρας. Η μεγάλη πλειοψηφία των λαϊκών στρωμάτων μένει έρμαιη (=άβουλη, παρασυρόμενη) και αδαής, μακριά από κάθε γνώση και καλλιτεχνική δραστηριότητα, ενώ το χρέος της διαφύλαξης (=διατήρησης, διάσωσης) του γλωσσικού και πνευματικού θησαυρού να εναποτίθεται (=αφήνεται, τοποθετείται) στα χέρια μιας ολοένα και συρρικνούμενης μειοψηφίας, που μένει μόνη της και ενεή (=άφωνη, άναυδη) να αγναντεύει από ψηλά τη θάλασσα της άγνοιας. Είναι χρέος όλων μας να αντισταθούμε. Η υποχώρηση της γλωσσικής ποικιλομορφίας του κόσμου προς χάριν μιας αμερικανόθρεφτης μονοφωνίας είναι φαινόμενο παρακμής, που αναιρεί κάθε έννοια ισότητας των εθνών. Η πραγματική παγκοσμιοποίηση προϋποθέτει εθνικές οντότητες, που θα στέκονται στη διεθνή αρένα με αξιοπρέπεια και αλληλοσεβασμό. Απαραίτητη είναι, λοιπόν, η διαφύλαξη του γλωσσικού μας πλούτου μέσω της παιδείας, χωρίς αλαζονεία αλλά και χωρίς εκχωρήσεις
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Η έννοια της δημοκρατίας Ως δημοκρατία ορίζουμε το πολιτειακό καθεστώς, όπου: -
η διακυβέρνηση ασκείται από μία κυβέρνηση εκλεγμένη από την πλειοψηφία του λαού
-
η κάθε είδους μειοψηφία έχει τη δυνατότητα να προπαγανδίζει τις ιδέες της ελεύθερα, παλεύοντας για την ιδεολογική ή πολιτική της ηγεμονία
Η αρχή της δημοκρατίας οφείλει να βρίσκει εφαρμογή όχι μόνο στη διακυβέρνηση των κρατών, αλλά και σε κάθε τύπου οργανισμούς (ιδρύματα, εταιρείες, κόμματα)
144
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Τα οφέλη της δημοκρατίας -
Η κυβέρνηση είναι αιρετή, άρα και ελέγξιμη: ο λαός με την ψήφο του
μπορεί να αναδεικνύει ή να καταργεί εξουσίες, ανάλογα με τη θέλησή του (λαϊκή κυριαρχία). -
Επιβάλλει τη θέληση των πολλών, αποτρέποντας έτσι την τυραννία
των λίγων -
Δίνει στο άτομο και τις διάφορες μορφές κοινωνικών συσσωματώσεων
(τάξεις, κόμματα, πολιτιστικούς ομίλους) τη δυνατότητα να εκφράζονται και να αναπτύσσονται ελεύθερα Οι σημερινοί κίνδυνοι που διατρέχει η δημοκρατία -
Διαπλοκή επιχειρήσεων και πολιτικών: η προϊούσα (=εντεινόμενη)
σύμφυση των πολιτικών κέντρων αποφάσεων με τα αντίστοιχα οικονομικά υποσκάπτουν την ανεξαρτησία της πολιτικής και οδηγούν στην ένταση των κοινωνικών ανισοτήτων -
Η αναγέννηση του ρατσισμού, του εθνικισμού και του θρησκευτικού
φονταμενταλισμού: η «κρίση των ιδεολογιών», που προέκυψε μετά την κατάρρευση των μεγάλων κοινωνικών οραμάτων της αριστεράς, σε συνδυασμό με τη σημερινή έξαρση της ανεργίας και της φτώχειας έχουν οδηγήσει σε μία απαξίωση της πολιτικής και των δημοκρατικών θεσμών, αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο για την εκκόλαψη τάσεων ολοκληρωτικών. Όλο και περισσότεροι πολίτες του ανεπτυγμένου κόσμου, νοιώθοντας ματαιωμένοι από τα επίσημα πολιτικά κόμματα και έχοντας ανάγκη να πιστέψουν σε κάτι, στρέφονται προς ιδεολογίες και θεσμούς υπερκομματικούς (τη θρησκεία, το στρατό, την αστυνομία). Η ιδεολογική αυτή τοποθέτηση αποτελεί το υπόβαθρο κάθε δικτατορίας. -
Τα δίκτυα πολιτικής πατρωνίας, που προωθούν την αναξιοκρατία,
ακυρώνοντας κάθε έννοια ισονομίας και καταπατώντας την αξιοπρέπεια των πολιτών (εξαγορά συνειδήσεων). -
Η πολιτική τρομοκρατία των λίγων, που θέλουν να επιβάλουν την άποψή
τους επί των πολλών αφήνοντας στο διάβα της αθώα θύματα. Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες πληγές της σύγχρονης δημοκρατίας, που οδηγεί όμως και σε μία αντίστροφη σκλήρυνση του κράτους: στο όνομα της περιφρούρησης του δημοκρατικού πολιτεύματος και της κοινωνίας από τους τρομοκράτες παρατηρούμε σήμερα μία ένταση της αστυνομοκρατίας και των ψηφιακών παρακολουθήσεων, ενώ ακόμα και η γνώμη δείχνει να ποινικοποιείται. Τα δημοκρατικά δικαιώματα περιστέλλονται και οι ανησυχίες για ένα
145
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ σύγχρονο, κοινά συνομολογημένο ολοκληρωτισμό, όπου η ασφάλεια θα προτάσσεται της δημοκρατίας και της ελευθερίας, συνεχώς αυξάνουν. Προτάσεις -
Αυτονόμηση της πολιτικής από τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα: οι
πολιτικοί δεν εκλέγονται από τις εταιρείες αλλά από το λαό και οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη τα συμφέροντα όλων των πολιτών -
Άμβλυνση
των
κοινωνικών
αντιθέσεων,
στήριξη
των
φτωχότερων
εισοδηματικών τάξεων, καταπολέμηση της ανεργίας -
Αξιοκρατία και εξυγίανση του δημόσιου βίου, ισονομία και πολιτικό ήθος
-
Επιστροφή στα οράματα, όχι στο στείρο οικονομισμό
-
Πάταξη της τρομοκρατίας με παράλληλο σεβασμό των ανθρώπινων
δικαιωμάτων. -
Προσήλωση όλων στο νόμο, κατανόηση και αφομοίωση των αναγκαίων
περιορισμών που θέτει στο άτομο προς όφελος του συλλογικού συμφέροντος. Στην προσπάθεια αυτή αποφασιστικός είναι ο ρόλος της παιδείας και της οικογένειας
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ελευθερία: ίσως η ύψιστη ηθική και πολιτική αρχή, που σημαίνει τη δυνατότητα του ανθρώπου να σκέφτεται και να δρα ανεπηρέαστος από οποιαδήποτε επιβολή ή καταναγκασμό. Τα αγαθά της ελευθερίας -
Θεμελιώνεται η δικαιοσύνη και η δημοκρατία: οι δύο βασικοί πυλώνες του σύγχρονου μας πολιτισμού, η κοινωνική δικαιοσύνη και η δημοκρατία, δε θα μπορούσαν να οικοδομηθούν κάτω από ένα καθεστώς σκλαβιάς ή πολιτικής καταπίεσης. Η δυνατότητα των πολιτών για συμμετοχή στην εξουσία, όπως και η θέσπιση της ισονομίας, που καταργεί τα προνόμια και αντιμετωπίζει όλους τους πολίτες ως ίσους, θα ήταν αδιανόητες
146
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ δίχως το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης, της αυτοδιάθεσης (ατομικής, εθνικής, κοινωνικής) και την κατάργηση των ελέω Θεού ηγεμόνων, που αντιμετωπίζουν τους ανθρώπους ως σκλάβους και υποτελείς. Η δημοκρατία είναι συνώνυμο της ελεύθερης σκέψης και έκφρασης, ή αλλιώς ένας τρόπος πολιτικής διαχείρισης της ελευθερίας: μπορεί να ανθίσει μόνο σε περιβάλλον όπου οι άνθρωποι κρατούν τις τύχες τους στα χέρια τους, έξω και πέρα από κάθε καταπίεση. -
Αναπτύσσονται η επιστήμη και η τέχνη: αν και η ανελευθερία δεν οδηγεί πάντοτε στην υποβάθμιση της τέχνης και της επιστήμης ,ωστόσο η πλήρης ανάπτυξή τους δε μπορεί να συντελεσθεί κάτω από καθεστώς βίας και καταναγκασμού: στο βαθμό που οι επιστήμονες και οι καλλιτέχνες δεσμεύονται από τα στενά όρια που τους θέτουν – για δικό τους όφελος - οι διάφοροι τύραννοι, δε μπορούν να ερευνήσουν και να πειραματιστούν ελεύθερα και μετατρέπονται συχνά σε όργανα εξυπηρέτησης της εξουσίας. Η ελεύθερη έκφραση είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ολόπλευρη ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης και του πολιτισμού, καθώς δίνει τη δυνατότητα στους πνευματικούς ανθρώπους να κινούνται απρόσκοπτα προς κάθε κατεύθυνση, χωρίς να είναι υποχρεωμένοι να εξυπηρετούν συγκεκριμένα συμφέροντα και χωρίς να φοβούνται τυχόν επιπτώσεις μιας πιθανής «παρέκκλισής» τους από την κρατούσα ιδεολογία.
-
Τίθενται οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία υγιών και ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων: καθώς η γνώση διακινείται ελεύθερα και ο καθένας μπορεί να εκφράζει τις ιδιαιτερότητές του χωρίς κανένα περιορισμό, φαινόμενα σκοταδισμού και ψυχολογικών
διαταραχών
που
παρατηρούνται
σε
ολοκληρωτικά
καθεστώτα
περιορίζονται. Ο κοινωνικός πλούτος αυξάνεται ολόπλευρα, οι πνευματικοί ορίζοντες των ανθρώπων διευρύνονται, η κοινωνία αναπτύσσει έναν αυθόρμητο πλουραλισμό που της δίνει ομορφιά, και ο καθένας κατακτά ένα αίσθημα εσωτερικής γαλήνης και πληρότητας. Περήφανοι και ελευθερόφρονες, οι πολίτες μαθαίνουν να συμμετέχουν στα κοινά με υπευθυνότητα και παρρησία, να ασκούν κριτική, να αμφισβητούν και να αφοσιώνονται στο δίκαιο και την αλήθεια αντιμετωπίζοντας τη δουλικότητα απέναντι στην κάθε εξουσία ως ανάρμοστη και αναξιοπρεπή. Καθώς το κράτος δεν ποινικοποιεί την ιδιωτική τους ζωή και τις απόψεις τους, φαινόμενα καταδόσεων και ηθικού εκμαυλισμού του λαού δεν παρατηρούνται μαζικά. Μεταξύ των πολιτών αναπτύσσονται υγιείς δεσμοί αλληλεγγύης και ανεκτικότητας και το πολιτικό τους επίπεδο, τουλάχιστον δυνητικά, βαθαίνει. Οι κίνδυνοι που διατρέχουν σήμερα οι δημοκρατικές ελευθερίες 147
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Πολιτική καταπίεση: σε κάποια μέρη της υδρογείου, ιδιαίτερα στη Ασία και την Αφρική, επιβιώνουν ακόμα και σήμερα δικτατορίες, που καταστρατηγούν κάθε έννοια δημοκρατικών ελευθεριών, επιβάλλοντας ένα καθεστώς πολιτικής καταπίεσης, απαγορεύσεων και διώξεων. Στα κράτη αυτά δεν επιτρέπονται οι εκλογές και οι πολιτικές εκδηλώσεις, οι διαφωνούντες και οι κάθε είδους «παρεκκλίνοντες» οδηγούνται στα δικαστήρια, ενώ ολόκληρες ομάδες του πληθυσμού (π.χ. εθνικές μειονότητες, γυναίκες) μένουν αποκλεισμένες από τη δημόσια ζωή. Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση των θεοκρατικών καθεστώτων, που στο όνομα της ηθικής ποινικοποιούν την ιδιωτική ζωή των πολιτών, ανακόπτουν την πρόοδο της επιστήμης και σπέρνουν τον τρόμο και τον εξευτελισμό. Λογοκρισία – αστυνομοκρατία – ψηφιακές παρακολουθήσεις πολιτών: στα ανεπτυγμένα δημοκρατικά κράτη, αν και ανάλογα φαινόμενα πολιτικής καταπίεσης και κρατικών αυθαιρεσιών δεν παρατηρούνται (τουλάχιστον μαζικά), ωστόσο οι δημοκρατικές ελευθερίες, ιδιαίτερα τον τελευταίο καιρό, βρίσκονται σε αμφισβήτηση: οι πολίτες παρακολουθούνται μαζικά μέσα από δορυφορικά δίκτυα και κάμερες, οι αστυνομικοί έλεγχοι αλλά και η καταστολή έχουν ενταθεί, τα προσωπικά μας δεδομένα αποθηκεύονται, ενώ ακόμα και το Διαδίκτυο ελέγχεται διαρκώς. Μ.Μ.Ε.: η ελευθερία των πολιτών στη διαμόρφωση γνώμης αίρεται καθημερινά από τη δύναμη των Μ.Μ.Ε., που μπορούν να την ελέγχουν προβάλλοντας επιλεγμένες πλευρές της πραγματικότητας ή και διαστρεβλώνοντάς την ανοιχτά. Προτάσεις 1. Ενεργοποίηση των πολιτών σε όλα τα κράτη της γης για την προάσπιση των δημοκρατικών ελευθεριών. 2. Κράτος:Τα σύγχρονα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι κοινωνίες δεν αντιμετωπίζονται με στρατοπεδικές λογικές, που απλά μειώνουν την ελευθερία των πολλών αφήνοντας ασύδοτους τους λίγους, αλλά με κοινωνικές πολιτικές και ένταση των δημοκρατικών θεσμών, που πιστοποιούν το σεβασμό της πολιτείας προς τα δικαιώματα και την αξιοπρέπεια των καταπιεσμένων..
148
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ 3. Παιδεία – διανοούμενοι: να ορθώσουν ένα μέτωπο ενάντια στο σύγχρονο ολοκληρωτισμό διδάσκοντας την ανοχή και την ελευθεροφροσύνη. 4. Θεσμική κατοχύρωση και περιφρούρηση του δικαιώματος του καθενός να εκφράζεται ελεύθερα: η ελευθερία προϋποθέτει και συνεπάγεται τη δυνατότητα κάθε ανθρώπου να εκφράζεται ελεύθερα. Στη δημοκρατία η εξουσία δε θεμελιώνεται στη βία και τις απαγορεύσεις αλλά στην πειθώ και τη λαϊκή ετυμηγορία. Δεν έχουμε επιβολή απόψεων και πρακτικών αλλά ηθελημένη υιοθέτησή τους από την πλειοψηφία των πολιτών, που επιφυλάσσουν στη μειοψηφία το δικαίωμα να εκφράζεται και να επιδιώκει την ιδεολογική ηγεμονία ανεμπόδιστα. 5. Κοινωνική ευθύνη: Όλοι θα πρέπει να καταλαβαίνουν πότε αυθαιρετούν και πότε η ελευθερία τους έρχεται σε σύγκρουση με τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των άλλων. Οι λαοί αλλά και ο κάθε άνθρωπος, αφού κατακτήσουν την ελευθερία τους, πρέπει να μάθουν να τη διαχειρίζονται και να τη διαφυλάττουν. Το αίσθημα κοινωνικής ευθύνης, που πρέπει να διέπει τον καθένα μας, είναι απαραίτητος όρος για την πολιτισμένη και αρμονική συμβίωση ελεύθερων ανθρώπων, που στέκονται άξιοι του αγαθού που απολαμβάνουν.
ΔΙΑΛΟΓΟΣ
Η αξία του διαλόγου 1. Αποτελεί μία βαθύτατα δημοκρατική διαδικασία, που επιτρέπει οι όποιες αποφάσεις να λαμβάνονται σε κλίμα συναίνεσης, με τη συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων φορέων ή προσώπων, και όχι αυταρχικά, με την επιβολή της εξουσίας. 2. Μέσα από το διάλογο η στείρα αντιπαράθεση μετατρέπεται σε ανταλλαγή απόψεων, που επιτρέπει πολλές φορές στους συμμετέχοντες να προεκτείνουν τους ορίζοντές τους και να διακρίνουν προοπτικές των ζητημάτων που πρωτύτερα δεν έβλεπαν. Όσες βεβαιότητες οικοδομούνται σε καθεστώς μονοφωνίας είναι σχεδόν πάντοτε κοντόθωρες και ασταθείς. Ο αντίλογος είναι το απαραίτητο «εμπόδιο» που πρέπει να αντιμετωπίσει κανείς, προκειμένου να επαληθεύσει την αλήθεια ή την πληρότητα των θέσεών του. 3. Μέσα από τη σύνθεση των απόψεων – που, τουλάχιστον στο επίπεδο της πολιτικής, θα πρέπει να αποτελεί το στόχο των συνομιλητών – οι όποιες αντιδικίες λύνονται ειρηνικά, με τρόπο ώστε να διασφαλίζονται τα συμφέροντα όλων και χωρίς να προκαλούνται κοινωνικές εντάσεις.
149
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Αιτίες άρνησης του διαλόγου 1. Τα ανταγωνιστικά συμφέροντα: στο βαθμό που κανένας από τους αντιδίκους δεν έχει τη διάθεση ή τα περιθώρια να υποχωρήσει κάπως από τις αρχικές του θέσεις σε μια προσπάθεια συμβιβασμού, κάθε απόπειρα γεφύρωσης των διαφορών αποβαίνει μάταιη και η σύγκρουση γίνεται αναπόφευκτη. 2. Αυτή η περίπτωση ισχύει ιδιαίτερα όταν μεταξύ των συνομιλητών υπάρχει σχέση ανισοτιμίας, οπότε ο αδύναμος καλείται ουσιαστικά μέσω του «διαλόγου» να υποταχτεί άνευ όρων στα συμφέροντα του ισχυρού. Σε αυτές τις περιπτώσεις (που είναι πολύ συνηθισμένες στην εξωτερική πολιτική αλλά και στις διαπραγματεύσεις μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων) ο υποκείμενος «κοινωνικός εταίρος» δεν έχει άλλη επιλογή παρά εκείνη της μαχητικής αντίστασης. 3. Ο διάλογος υπονομεύεται και όταν μεταξύ των αντιδίκων επικρατεί φανατισμός: σε αυτές τις περιπτώσεις η ευθυκρισία και η μετριοπάθεια παραχωρούν τη θέση τους στα πάθη και τη στείρα αντιπαράθεση, οπότε κάθε δυνατότητα ψύχραιμης και νηφάλιας συζήτησης ακυρώνεται. 4. Ένας τρόπος διαφυγής του διαλόγου και επιβολής μίας επίπλαστης μονοφωνίας είναι και η λογοκρισία: ακόμα και σήμερα, ιδιαίτερα γύρω από ζητήματα που άπτονται των πολιτικών προτεραιοτήτων του κράτους (π.χ. Ολυμπιακοί, τρομοκρατία) ή των ηθικών αρχών της κοινωνίας μας (π.χ. θρησκεία, ομοφυλόφιλοι), κάθε διαφορετική άποψη που ξεφεύγει από τα «αντικειμενικά» παραδεκτά όρια (το γνωστό political correct) θεωρείται «βέβηλη», «αντεθνική» ή «ύποπτη» και αποκλείεται – ενίοτε μάλιστα ποινικοποιείται. 5. (Σε ευρύτερο ανθρώπινο επίπεδο) 6. Ο φόβος να αναμετρηθούμε με την αλήθεια, να αντικρίσουμε το βλέμμα εκείνου που έχουμε πληγώσει, να παραδεχτούμε τις αυταπάτες μας. 7. Οι σύγχρονοι ρυθμοί ζωής και η αποξένωση, που δεν αφήνουν περιθώρια για άρθρωση ειλικρινών και βαθιών διαπροσωπικών σχέσεων.
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ Από την πλευρά των πολιτικών
150
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ -
Ανεξαρτησία από οικονομικά συμφέροντα και ισχυρές ομάδες πίεσης: οι δωροδοκίες πολιτικών
και
η
πολιτική
εξάρτησή
τους
από
συγκεκριμένους
κάθε
φορά
επιχειρηματικούς ομίλους, που τους στηρίζουν μέσω των Μ.Μ.Ε. και τους χρηματοδοτούν, αποτελούν νάρκες στα θεμέλια της δημοκρατίας, που κανονικά οφείλει να βασίζεται στην ισοπολιτεία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Οι πολιτικοί εκλέγονται από το σύνολο των πολιτών, εκφράζουν τη λαϊκή θέληση και, ως εκ τούτου, οφείλουν να λειτουργούν ως εκπρόσωποι ολόκληρης της κοινωνίας -
Εντιμότητα: αφορά τόσο στις καταχρήσεις δημόσιου χρήματος και τις δωροδοκίες, όσο και το λαϊκισμό. Αν οι πρώτες διασύρουν τους πολιτικούς θεσμούς, κατοχυρώνοντάς τους στην λαϊκή συνείδηση ως εφαλτήρια κοινωνικής ανόδου και εστίες άνομου πλουτισμού, ο δεύτερος συνιστά πολιτική εξαπάτηση, που αποσκοπεί στην υφαρπαγή ψήφων μέσω απατηλών υποσχέσεων. Η πολιτική κουλτούρα ευτελίζεται και οι πολίτες χάνουν την εμπιστοσύνη τους στους θεσμούς, όταν βλέπουν τους εκλεγμένους ταγούς τους να τους εξαπατούν, ενδιαφερόμενοι μόνο για την προσωπική τους ανάδειξη. Η επάνοδος του κόσμου στην πολιτική εξαρτάται σε ένα μεγάλο βαθμό από το ήθος των πολιτικών, που οφείλουν να είναι αδιάφθοροι και να λένε τη γνώμη τους ευθαρσώς, ακόμα και όταν το πολιτικό κόστος είναι μεγάλο. Η δημαγωγική και λαϊκίστικη πολιτική, που πίσω της κρύβει τη διαφθορά και το ψέμμα, χαρακτήρισε ιστορικά ολοκληρωτικά καθεστώτα και δεν ταιριάζει σε μία ανεπτυγμένη δημοκρατία.
-
Κοινωνική ευαισθησία – πρόγραμμα - αποτελεσματικότητα: μείζων προϋπόθεση της δημοκρατίας αλλά και ηθική επιταγή του ανθρωπισμού είναι η λήψη μέριμνας για τις ασθενέστερες κοινωνικές τάξεις. Η ανεργία και η οικονομική εξαθλίωση ευρέων τμημάτων του πληθυσμού, πέραν του ότι αποτελούν παραβίαση του ανθρώπινου δικαιώματος στην αξιοπρεπή διαβίωση, συγκροτούν και τις βάσεις για τη σύμπηξη σχέσεων πολιτικής εκμετάλλευσης και εξαγοράς.
Από την πλευρά των πολιτών -
Κοινωνική ευθύνη, συμμετοχή, διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους: όχι παράδοση στο λήθαργο του καταναλωτισμού και εν λευκώ ανάθεση της ευθύνης διακυβέρνησης σε άλλους, αλλά ενεργός συμμετοχή, ενδιαφέρον και ευαισθησία για τα κοινωνικά προβλήματα. Η επανάπαυση (=εφησυχασμός) και η αδιαφορία είναι το έδαφος που πατάει η κάθε εξουσία για να αυθαιρετεί.
151
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ -
Σεβασμός στους νόμους: αποτελεί έμπρακτη απόδειξη της κοινωνικής ευθύνης του καθενός και του σεβασμού που τρέφει προς το κοινό συμφέρον
-
Ανεκτικότητα: όχι φανατισμός, θρησκοληψία και ρατσισμός
Λεξιλόγιο -
Διασύρω: δυσφημώ
-
Εφαλτήριο: (κυρ.) τραμπολίνο, (μτφ.) μέσο κοινωνικής ή οικονομικής ανέλιξης
-
Ευτελίζω: φτηναίνω, υποβαθμίζω
-
Ταγός: ηγέτης
-
Παρρησία: θάρρος (του λόγου)
-
Ευθαρσώς: θαρραλέα, θαρρετά
-
(Υπουργικός) θώκος = (βουλευτικό) έδρανο = εδώλιο (του κατηγορουμένου): κάθισμα
-
Αδιάφθορος: αδέκαστος, ακέραιος, έντιμος
-
Φαλκιδεύω: περιορίζω, περιστέλλω νόμιμα δικαιώματα και ελευθερίες
ΜΕΣΣΙΑΝΙΣΜΟΣ
Μεσσιανισμός: η πίστη σε ένα Μεσσία λυτρωτή, που θα έρθει να λύσει τα προβλήματα των ανθρώπων «ως δια μαγείας». Έλκει την καταγωγή του από τον αρχαίο μονοθεϊστικό ιουδαϊσμό, κληροδοτήθηκε όμως και στο μεταγενέστερο χριστιανισμό, που προέβλεπε (και εξακολουθεί να προβλέπει) τη συντέλεια του κόσμου μέσω της «Δευτέρας Παρουσίας». Πέρα από τη θρησκευτική του εκδοχή, στο σύγχρονο, νεωτερικό (καπιταλιστικό) κόσμο αποκτά και πολιτική διάσταση: πρόκειται για την πίστη σε ένα χαρισματικό ηγέτη, μία εγγενώς πρωτοπόρα κοινωνική τάξη ή κάποιον απρόσωπο παράγοντα (π.χ. τεχνολογία), που θα λειτουργήσει ως «από μηχανής Θεός», βγάζοντας τον κόσμο από τα σημερινά του αδιέξοδα (φτώχεια, καταπίεση, ανηθικότητα, εγκληματικότητα κλπ.). Οι γενικές αιτίες εμφάνισης του Μεσσιανισμού είναι: α) οι αντιδημοκρατικές δομές μιας κοινωνίας, που διαμορφώνουν και ένα αντίστοιχο πολιτικό ήθος β) η απελπισία των ανθρώπων, που αναζητούν κάποιον ή κάτι να πιαστούν.
152
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Αίτια της σημερινής επανεμφάνισης του μεσσιανισμού Ο Μεσσιανισμός έχει τις ρίζες του στη θρησκευτική και πολιτική παράδοση, στην ψυχοσύνθεση ενός λαού και στις πολιτιστικές του καταβολές. Λαοί που κυβερνήθηκαν για αιώνες από καθεστώτα θεοκρατικά και ανδρώθηκαν ως έθνη συμμορφούμενα με τις «έξωθεν» επιταγές των εκάστοτε θεόπνευστων βασιλέων ή μιας θρησκείας σκοτεινής και αδιάλλακτης, ανέπτυξαν μια μεσσιανική νοοτροπία που τους συνοδεύει σ’ όλη την πορεία του ιστορικού τους βίου. Η κατάρρευση των μεγάλων κοινωνικών οραμάτων, που στιγμάτισαν το 19ο και τον 20ο αιώνα: η σημερινή ματαίωση των άλλοτε πανανθρώπινων ελπίδων για έναν επίγειο παράδεισο οδηγεί για άλλη μια φορά τους ανθρώπους στο να τον αναζητήσουν στους ουρανούς: οι θρησκείες και ο κάθε είδους ανορθολογισμός αναζωπυρώνονται σε μια προσπάθεια των ανθρώπων να ξαναβάλουν τον κόσμο τους σε τάξη, να ξαναβρούν τις απώτατες αιτίες της ύπαρξής τους και να ανακτήσουν κάποιο όραμα, ένα όνειρο, κυρίως σε περιόδους βαθιάς κρίσης, που τα αδιέξοδα σε μια κοινωνία φαντάζουν αξεπέραστα Η τάση αυτή στον πολιτικό χώρο ενισχύεται και από τη συνολικότερη αδυναμία των κομμάτων να προσφέρουν στους πολίτες ιδεολογικά οράματα και αξιόπιστες λύσεις στα προβλήματά τους. Ο ιδεολογικός αποχρωματισμός και η διαφθορά των πολιτικών φορέων οδηγούν στη συνολικότερη απαξίωση της δημοκρατίας και οι πολίτες αρχίζουν να αναζητούν τη διέξοδο σε θεσμούς υπερκομματικούς: την εκκλησία, το στρατό, την αστυνομία, ακόμα και σε επίδοξους δικτάτορες (ολοκληρωτισμός). Στις πολυπληθείς, αποπροσωποποιημένες κοινωνίες η κυρίαρχη ψυχολογία της μάζας ευνοεί το Μεσσιανισμό. Εκεί όπου το άτομο συνθλίβεται μέσα στο ομοιόμορφο σύνολο ζητείται ένας «Υπεράνθρωπος», ο οποίος θα υποδείξει το δρόμο στην «αγέλη» των πολλών και ανερμάτιστων. Ο Μεσσιανισμός καλλιεργείται έντεχνα από τη θρησκευτική και πολιτική προπαγάνδα. Η χειραγώγηση της εκπαίδευσης αλλά και των ΜΜΕ προς την κατεύθυνση της προβολής συγκεκριμένων προσώπων ως χαρισματικών, της μυθοποίησής τους, προκαλεί φαινόμενα προσωπολατρίας, φανατίζει τη μάζα η οποία παραληρεί στη θέα ή στο άκουσμα των λόγων του εκάστοτε «Μεσσία».
153
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Συνέπειες: Ο Μεσσιανισμός αντιστρατεύεται κάθε έννοια αυτονομίας του ατόμου και ελευθερίας της βούλησής του. Η ύπαρξή του συνεπάγεται την επικράτηση ενός αυστηρού κώδικα ηθικής
και
συμπεριφοράς
που
στερεί
από
το
άτομο
το
δικαίωμα
του
αυτοπροσδιορισμού. Η αναμονή της σωτηρίας από εξωατομικούς παράγοντες οδηγεί σε μια μοιρολατρική στάση ζωής. Ο άνθρωπος που εναποθέτει όλες τις ελπίδες του για λύτρωση- σωτηρία σε Μεσσίες είναι αδύναμος, ανίκανος να αναλάβει τα ηνία της ζωής του και, συνεπώς, άθυρμα στα χέρια όσων θα αναλάβουν για λογαριασμό του το βάρος των αποφάσεων και των ευθυνών. Ο Μεσσιανισμός αποτελεί ιδεολογία ολοκληρωτική και αντιδημοκρατική. Η επικράτησή του συνοδεύεται από φαινόμενα: συγκεντρωτισμού των εξουσιών σε μειοψηφίες και πολιτικής αποδυνάμωσης του λαού, καταπάτησης των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων του ανθρώπου από την αυταρχική εξουσία του ενός, μονοπώλησης της αλήθειας από τους λίγους και πνευματικού σκοταδισμού των κοινωνιών.
Προτάσεις Παιδεία: κάθε ανορθολογισμός βασίζεται πάνω στην άγνοια Επιστροφή των κομμάτων στα πολιτικά οράματα, ουσιαστικό ενδιαφέρον και μέτρα για την επίλυση των λαϊκών προβλημάτων Πολιτική δραστηριοποίηση των πολιτών με την παρότρυνση των διανοουμένων, των πολιτικών οργανώσεων, της παιδείας: τη λύση δε θα τη δώσει κανένας σωτήρας αλλά η συλλογική μας δράση, ο διάλογος και η διεκδίκηση
ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ
154
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Ορισμός: η υποκριτική επίκληση του λαού ή η επιφανειακή απομίμηση λαϊκών πολιτισμικών προτύπων από μέλη των ανώτερων τάξεων. Ιστορικές καταβολές: η εμφάνιση του λαϊκισμού τόσο στην πολιτική όσο και την τέχνη συμπίπτει με την εποχή των μεγάλων επαναστάσεων (18ος - αρχές 20ου αι.), όταν διάφοροι αστοί διανοούμενοι - εθνικιστές ή αριστεροί: από τον Φίχτε, τον Κοραή και το Νικόλαο Πολίτη έως το Ροβεσπιέρο, το Μαρξ και τον Λένιν - άρχισαν να μιλάνε στο όνομα του λαού ή της εργατικής τάξης, να τους εξυμνούν και να τους βλέπουν ως θεματοφύλακες του έθνους, της δημοκρατίας ή της κοινωνικής δικαιοσύνης.
ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΤΟΥ α) Η ίδια η φύση του δημοκρατικού πολιτεύματος: η σημερινή κυριαρχία του λαϊκισμού οφείλεται εν μέρει στην ίδια τη φύση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Σε μία δημοκρατία η εξουσία από όλο το λαό, που, προκειμένου να τη νομιμοποιήσει δια της ψήφου του, θέλει να διαβλέπει σε αυτήν ένα στοιχειώδες ενδιαφέρον για τα προβλήματά του. Στη δημοκρατία οι πολιτικοί, προκειμένου να πάρουν τις οποιεσδήποτε αποφάσεις και, φυσικά, να εκλεγούν, είναι αναγκασμένοι να απευθύνονται στο λαό, να λαμβάνουν μέριμνα για τα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα και, ενίοτε, να τα εξυμνούν. Αυτό συνιστά ένα είδος λαϊκισμού, αφού είναι υποχρεωμένοι να κοιτάζουν πέρα από τα στενά ταξικά τους συμφέροντα. β) Άνοδος του εργατικού κινήματος: βέβαια, η σημερινή κυριαρχία του λαϊκισμού δεν οφείλεται αποκλειστικά στην εσωτερική δυναμική του δημοκρατικού πολιτεύματος, δεν προέκυψε αυτόματα: σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό στηρίχτηκε ιστορικά στην άνοδο του εργατικού κινήματος. Όταν τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα άρχισαν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους διεκδικώντας τα δικαιώματά τους, οι πολιτικοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τον παραδοσιακό τους ελιτισμό και να υιοθετήσουν ένα λόγο αλλά και πρακτικές πιο «φιλολαϊκές». Άρχισαν οι παροχές και οι υποσχέσεις, οι ύμνοι στον «κυρίαρχο λαό», ενώ ακόμα και σε ό,τι αφορούσε την ευρύτερη κουλτούρα τους άρχισαν να υιοθετούν πρότυπα λαϊκά γ) Καταναλωτισμός: δίνοντας την ευκαιρία σε μια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού να γευτεί όσα παραδοσιακά απολάμβαναν μόνο οι κρατούντες, απομυθοποίησε τον πλούτο και κατέρριψε τα σύμβολά του. Ο λαός, μπαίνοντας στο «γήπεδο» που μέχρι πρότινος ανήκε μόνο σε κάποιους, επέβαλε και την κουλτούρα του: η παλιά αριστοκρατία του πλούτου έπαψε 155
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ να αποτελεί μια κλειστή κάστα και η βαρύτιμη κουλτούρα της κατέρρευσε. Οι πολιτιστικές βιομηχανίες, τοποθετημένες σε αυτό το πλαίσιο, άρχισαν να παράγουν μαζικά προϊόντα λαϊκής κατανάλωσης, οδηγώντας στην καθηγεμόνευση του χώρου του πολιτισμού από την έννοια της λαϊκότητας (πρβλ. τη σημερινή κυριαρχία των λαϊκών στην Ελλάδα, των φλαμέγκο στην Ισπανία, της pop (=popular music) και του χιπ-χοπ στις αγγλόφωνες χώρες αλλά και διεθνώς).
ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥ ΛΑΪΚΙΣΜΟΥ Στην πολιτική Θετικές: αναδεικνύονται τα κοινωνικά προβλήματα και λαμβάνεται μέριμνα για την επίλυσή τους. Αν οι διανοούμενοι και οι πολιτικοί δεν εκδήλωναν έναν καλώς εννοούμενο λαϊκισμό, αν δεν έστρεφαν το βλέμμα τους στο λαό και δεν προσπαθούσαν – έστω και αυταπατώμενοι να μιλήσουν εξ ονόματός του εξιδανικεύοντάς τον συχνά σε «ψυχή του έθνους» ή «φορέα της κοινωνικής αλλαγής», δε θα είχε γίνει καμία από τις μέχρι τώρα επαναστάσεις, δε θα είχε αναγνωριστεί κανένα εργασιακό ή κοινωνικό δικαίωμα στα κατώτερα λαϊκά στρώματα και η κατάστασή θα ήταν πιθανώς άθλια. Αρνητικές: πολλές φορές όμως η φιλολαϊκή ρητορεία μετατρέπεται σε στείρα δημαγωγία, σε μέσο εκμετάλλευσης και εξαπάτησης του λαού. Διαχρονικό παράδειγμα μας έχει δοθεί με τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του παρελθόντος, όπου πίσω από τις φιέστες και τη λαϊκίστικη συνθηματολογία κρύβονταν η στυγνή καταπίεση και ο πατερναλισμός (= έλεγχος, καθοδήγηση). Αλλά και στη σημερινή εποχή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας ο «κυρίαρχος λαός» έρχεται συχνά να δώσει άλλοθι σε μία κατ’ ουσία κοινοβουλευτική ολιγαρχία, που κοιτάζει αποκλειστικά τα συμφέροντα των ισχυρών: οι πιο επαίσχυντες αποφάσεις λαμβάνονται πάντα στο όνομά του. Κίβδηλες (= ψεύτικες) υποσχέσεις και κολακείες προσφέρονται αφειδώς (=ανοικονόμητα) για να σκεπαστούν οι ανομίες και να εξαγοραστούν οι συνειδήσεις. Οι πολιτικοί, προκειμένου να γίνουν αρεστοί, υιοθετούν στο λόγο και τη δημόσια εικόνα τους εκφράσεις της λαϊκής κουλτούρας, ευτελίζοντας το κύρος των θεσμών και φενακίζοντας τους πολίτες. Λαϊκές συγκεντρώσεις στήνονται για να υμνηθεί η δημοκρατία, στην ουσία όμως για να επευφημηθεί ο αρχηγός από τον «κυρίαρχο λαό», του οποίου ο ρόλος περιορίζεται απλά στο να κουνάει σημαίες.
156
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ
Στην τέχνη Θετικές: χάρη στο λαϊκισμό που επέδειξαν ιστορικά πολλοί καλλιτέχνες ήδη από το 19ο αι. η λόγια τέχνη μπόρεσε να προσεγγίσει το λαό, να αφουγκραστεί προβλήματά του και να αποκτήσει μεγαλύτερη πηγαιότητα στην έκφραση. Χωρίς αυτό το λαϊκισμό δε θα μπορούσε να αναπτυχθεί π.χ. το λογοτεχνικό ρεύμα του ρεαλισμού (που στην Ελλάδα εκφράστηκε μέσα από το ηθογραφικό διήγημα) ούτε και ο εικαστικός κυβισμός, που άντλησε την πρώτη ύλη της έμπνευσής του από τα πρωτογονικά ξόανα των αφρικανικών φυλών. Αρνητικές: βεβαίως, ο σημερινός μικροαστικός λαϊκισμός δεν έχει σε τίποτα να κάνει με τις πρωτοποριακές και θαρραλέες προσεγγίσεις εκείνων των καλλιτεχνών. Οι σημερινοί «ποιητές του λαού» (ή τουλάχιστον μια μερίδα τους) δεν προσπαθούν να εκμεταλλευθούν δημιουργικά τη λαϊκή παράδοση εμβαπτίζοντάς την στη λόγια παιδεία αλλά απλά να την αντιγράψουν, αναπαράγοντας και διαστρεβλώνοντας ό,τι πιο ευτελές αυτή κουβαλά (την απλοϊκότητα, τη χυδαιολογία και τον ηθικισμό) μέσα από σαπουνόπερες, θεατρικές επιθεωρήσεις, κοινωνικά «δράματα» κλπ. Αυτή η αποθέωση της ευτέλειας διασύρει την τέχνη, υποβαθμίζει το αισθητικό κριτήριο των πολιτών και αναβιβάζει τη χοντροκοπιά, την τυποποίηση και την κενότητα σε κανόνα, εξορίζοντας οτιδήποτε πάει να ξεφύγει από το σωρό στο περιθώριο ως «ελιτίστικο» ή «βαρετό». Οι λαϊκές μάζες (ή τουλάχιστον μέρος τους) αποκοιμιούνται μέσα στα φλας μίας φτηνής, νεοπλουτίστικης κουλτούρας διασκέδασης, καταναλώνοντας υποπροϊόντα που τους προσφέρονται αφειδώς υπό το πρόσχημα της δημοκρατίας, στην ουσία όμως με στόχο το κέρδος.
Στην παιδεία Θετικές: χάρη στο λαϊκισμό των πρωτοπόρων δημοτικιστών και των επιγόνων τους, το 1976 έπαψε επιτέλους ο γλωσσικός δυϊσμός που χαρακτήριζε τη χώρα μας από την εποχή της ίδρυσής του και κατοχυρώθηκε ως επίσημη γλώσσα του ελληνικού κράτους η δημοτική Νεοελληνική. Το ίδιο συνέβη και με το μονοτονικό, που θεσπίστηκε το 1982. Επίσης, οι αγώνες των εκπαιδευομένων και εκπαιδευτικών για δημόσια δωρεάν παιδεία, ανοιχτή προς το λαό έχουν συμβάλει (και εξακολουθούν να συμβάλλουν) δραστικά στον εκδημοκρατισμό του εκπαιδευτικού μας συστήματος και στην άμβλυνση των ταξικών του φραγμών. Αρνητικές: σε ό,τι έχει να κάνει με τη γλώσσα ο άκρατος λαϊκισμός των σημερινών μας φιλολόγων δημιουργεί την τάση για υπεραπλούστευσή της και για νομιμοποίηση ορθογραφικών τύπων που παλιότερα θα εκλαμβάνονταν μονάχα ως ορθογραφικά λάθη (π.χ. Μανόλης αντί για Μανώλης, κομουνισμός αντί κομμουνισμός, Γκέτε αντί για Γκαίτε και
157
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ πάει λέγοντας). Δεν ξέρουμε αν υποπίπτουμε σε έναν νέο γλωσσαμυντορισμό ή αν αυτές οι αλλαγές βασίζονται σε κάποια επιστημονικά επιχειρήματα, αλλά νομίζουμε πως υπάρχει σε όλα τα πράγματα ένα όριο: αν η καθαρεύουσα έπρεπε να καταργηθεί γιατί δεν είχε καμία σχέση με την καθομιλουμένη, τη «ζωντανή γλώσσα του λαού» που λέγανε οι δημοτικιστές, η απλοποίηση ωστόσο της τελευταίας σε τέτοιο βαθμό, που να επισημοποιεί την αμάθεια και να την ανάγει σε κανόνα, ίσως να ανοίγει το δρόμο προς την πτώχευσή της και την καταστροφή της ορθότητας και της ποικιλίας της. Επίσης, σε ό,τι αφορά τις ιδεολογικές συντεταγμένες της παιδείας, μία έκφραση λαϊκισμού ήταν οι ύμνοι προς το λαό ή και το έθνος που αναγκάζονταν να μαθαίνουν και να απαγγέλλουν οι μαθητές των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Συνηθέστερα οι ύμνοι αυτοί συνοδεύονταν και από αντίστοιχους, που απευθύνονταν στο Κόμμα ή τον αρχηγό, τον κάθε λογής «πατερούλη» (πατερναλισμός).
Στον αθλητισμό Αρνητικές: στον αθλητισμό ο λαϊκισμός εκφράζεται ως προπαγάνδα: μέσα από την εκμετάλλευση των όποιων αθλητικών διοργανώσεων για την καλλιέργεια μίας κουλτούρας «άρτου και θεαμάτων», που καλείται κάθε φορά να συγκαλύψει τα κοινωνικά προβλήματα μέσα από την κατασκευή εθνικών οραμάτων μιας χρήσης (είναι χαρακτηριστική η περίπτωση των Λατινοαμερικάνικων κρατών, όπου το ποδόσφαιρο αποτελεί «το όπιο των φτωχών»). Σε ολοκληρωτικά καθεστώτα ο αθλητισμός έχει χρησιμοποιηθεί και ως μέσο ανάδειξης της «ανωτερότητας του έθνους» (όπως συνέβη με τους Ολυμπιακούς αγώνες του 193
στη
χιτλερική Γερμανία) ή της δόξας του ηγέτη.
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ
158
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ Ι. Η έννοια της παγκοσμιοποίησης Ορισμός: ο όρος «παγκοσμιοποίηση» εκφράζει τη νέα ιστορική πραγματικότητα που έχει διαμορφωθεί για τον πλανήτη ως αποτέλεσμα: α) της κατάρρευσης των χωρών του πρώην ανατολικού μπλοκ β)
της εμφάνισης νέου τύπου υπερεθνικών ολοκληρώσεων (π.χ. της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της NAFTA17 και της MERCOSUR18 στην Αμερική, της ASEAN19 και της APEC20 στην Ασία),
γ) της απελευθέρωσης της παγκόσμιας αγοράς μέσω της κατάργησης των όποιων προστατευτικών φραγμών στη διακίνηση αγαθών και κεφαλαίων δ) της ύπαρξης πολυεθνικών-πολυκλαδικών μονοπωλίων ε) της προόδου της τεχνολογίας
Κατάρρευση των χωρών του πρώην ανατολικού μπλοκ (ΕΣΣΔ, Ανατολική Γερμανία, Ουγγαρία, Πολωνία, Τσεχοσλοβακία, Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Αλβανία): μέχρι το 1989 ο κόσμος ήταν χωρισμένος από ένα «σιδηρούν παραπέτασμα»21. Η ύπαρξη δύο αντίπαλων κοινωνικοπολιτικών συστημάτων είχε προκαλέσει σε οικονομικό, γεωπολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο έναν παγκόσμιο διχασμό: από τη μια ήταν η ΕΟΚ και από την άλλη η ΚΟΜΕΚΟΝ˙ από τη μια το ΝΑΤΟ και από την άλλη το «Σύμφωνο της Βαρσοβίας»˙ από τη μία ο κόσμος της εκμετάλλευσης ή της ελευθερίας (αναλόγως πώς το έβλεπε κανείς) και από την άλλη το ενσαρκωμένο πρότυπο της κοινωνικής δικαιοσύνης ή ο ολοκληρωτισμός. Σήμερα, μετά την κατάρρευση των χωρών του ανατολικού μπλοκ, το παγιωμένο status quo των περασμένων δεκαετιών έχει ανατραπεί: πλέον, ο καπιταλισμός έχει επικρατήσει παγκόσμια και ο κόσμος, κάτω από το καθεστώς αυτής της «μονοφωνίας», έχει ομογενοποιηθεί. Οι ιδεολογικές αντιπαραθέσεις του παρελθόντος έχουν ατονήσει, τα συρματοπλέγματα έχουν πέσει και οι πληθυσμοί όλων των κρατών της γης μπορούν να επικοινωνούν ελεύθερα, έχοντας τους ίδιους προσανατολισμούς. Η πολεμική ατμόσφαιρα και οι «ζώνες συμφερόντων» της εποχής του Ψυχρού πολέμου έχουν εξαφανιστεί. Χωρίς να υπάρχει πλέον «αντίπαλο δέος», η υδρόγειος διαβιεί υπό την απόλυτη ηγεμονία των
17 18
19 20
21
Περιλαμβάνει τις ΗΠΑ, τον Καναδά και το Μεξικό Ουσιαστικά σημαίνει «Το εμπόριο του Νότου». Πρόκειται για σχέδιο οικονομικής-εμπορικής ενοποίησης της Λατινικής Αμερικής. Περιλαμβάνει χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας (Σιγκαπούρη, Ταϊβάν κ.ά.) Οικονομική συνεργασία χωρών της Ασίας και της Αμερικανικής ηπείρου που βρέχονται από τον Ειρηνικό Ωκεανό (Ιαπωνία, ΗΠΑ, Ταϊβάν, Σιγκαπούρη κ.ά.) Ιστορική φράση, που διατυπώθηκε το 1947 από τον πρωθυπουργό της Αγγλίας, Ουίνστον Τσώρτσιλ, σηματοδοτώντας την απαρχή του «Ψυχρού Πολέμου».
159
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ ΗΠΑ, έχοντας να αντιμετωπίσει νέες, εξίσου επικίνδυνες αντιθέσεις: Ευρώπη Vs ΗΠΑ, ανεπτυγμένο κέντρο Vs υπανάπτυκτη περιφέρεια (λεπτομέρειες παρακάτω). Υπερεθνικές ολοκληρώσεις: μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου η Ευρώπη
βρέθηκε οικονομικά κατεστραμμένη και πολιτικά υποβαθμισμένη, να συνθλίβεται κάτω από το βάρος της σύγκρουσης των δύο γιγάντων: των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ. Θέλοντας να βγει από το παρασκήνιο της ιστορίας, αποφάσισε το 1957 να ενοποιηθεί: δημιουργήθηκε η ΕΟΚ (Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα), που το 1992, με την υπογραφή της Συνθήκης του Μάαστριχ, μετεξελίχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.). Στόχος της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι η δημιουργία ενός μεγάλου ομόσπονδου κράτους. Στην Αμερική και την Ασία οι ανάλογες προσπάθειες έχουν προς το παρόν πολύ χαμηλότερους στόχους, αποβλέποντας καταρχήν στην οικονομική συνεργασία μέσω της διαμόρφωσης ενιαίων αγορών. Όπως και να έχει, οι νέες αυτές πολυεθνικές «ολοκληρώσεις» αποτελούν μία ποιοτική αλλαγή σε σχέση με το παρελθόν, καθώς υπερβαίνουν τα σύνορα των μεμονωμένων εθνών-κρατών, επιτρέποντας ένα μεγαλύτερο μεταξύ τους συντονισμό και καλλιεργώντας στους πολίτες του κόσμου την αίσθηση ότι ανήκουν σε ευρύτερες κοινότητες. Απελευθέρωση αγορών: σε παλαιότερες εποχές και μέχρι πριν από μία εικοσαετία οι
εθνικές αγορές όλων των κρατών προστατεύονταν από την αθρόα εισαγωγή φθηνών αλλοεθνών προϊόντων με επιβολή υψηλών δασμών. Επίσης, οι μεταναστεύσεις κεφαλαίων υπόκειντο και αυτές σε περιορισμούς μέσω φορολογικών αντι-κινήτρων αλλά και νομοθετικών μέτρων. Στη σημερινή εποχή, αντίθετα, ο προστατευτισμός έχει εγκαταλειφθεί ως αθέμιτη και παράνομη παραβίαση του ελεύθερου ανταγωνισμού και τα όποια εμπορεύματα ή κεφάλαια μπορούν να διακινούνται ανά την υφήλιο απρόσκοπτα (=ανεμπόδιστα). Πολυεθνικά - πολυκλαδικά μονοπώλια: η κυριαρχία στην παγκόσμια αγορά
τεράστιων επιχειρηματικών τραστ με πολλαπλές δραστηριότητες22 και θυγατρικές, που απλώνονται εκτός των εθνικών τους συνόρων23, συσφίγγει τους οικονομικούς δεσμούς αλληλεξάρτησης μεταξύ των εθνικών κρατών. Χαρακτηριστική ένδειξη τα διάφορα χρηματιστηριακά κραχ, που επηρεάζουν ολόκληρο τον πλανήτη άσχετα με το πού εκδηλώνονται. Πολλοί πιστεύουν πως η παρουσία των ΠΠΜ απομακρύνει (τουλάχιστον
22
23
Π.χ. η γερμανική Liebherr κατασκευάζει ψυγεία αλλά και επαγγελματικά μηχανήματα (γερανούς, κλαρκ κλπ.), η αμερικανική Caterpillar μηχανήματα αλλά και παπούτσια, η Mitsubishi αυτοκίνητα αλλά και κλιματιστικά. Για παράδειγμα, η σημερινή Volkswagen δεν κατέχει μόνο την Audi και την Porsche, αλλά και την ισπανική Seat και την τσέχικη Skoda. Η Daimler-Benz (στην οποία ανήκει και η Mercedes) συνεργάζεται με την αμερικανική Chrysler υπό την επωνυμία Daimler-Chrysler. Η αγγλική Rover έχει εξαγοραστεί εδώ και χρόνια από τη γερμανική BMW, ενώ εταιρείες των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν εξαγοραστεί από επιχειρηματίες αλλοεθνείς (μεταξύ των οποίων και Έλληνες).
160
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ θεωρητικά) το ενδεχόμενο μίας νέας παγκόσμιας σύγκρουσης μεταξύ των χωρών του ανεπτυγμένου κέντρου (π.χ. μεταξύ ΗΠΑ και Γαλλίας-Γερμανίας). Τεχνολογική ανάπτυξη: η πρόοδος της τεχνολογίας, ιδιαίτερα στο επίπεδο των
τηλεπικοινωνιών, έχει επιφέρει μία στενότερη σύνδεση μεταξύ των πολιτών του κόσμου. Μέσω του διαδικτύου (Internet) και των διεθνών, δορυφορικών καναλιών, ο κόσμος όλος έχει γίνει ένα «παγκόσμιο χωριό». ΙΙ. Θεσμοί-σύμβολα του παγκοσμιοποιημένου χώρου
•
Δ.Ν.Τ. (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο): ασχολείται με θέματα νομισματικών ισοτιμιών, ελέγχει τις οικονομίες όλων των χωρών και αποφασίζει για τα δάνεια που τους παραχωρούνται. Έχει έδρα του τη Νέα Υόρκη.
•
Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank): έχει την έδρα της στην Ουάσιγκτον και κανονικά φέρει την επωνυμία Διεθνής Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (International Bank of Reconstruction and Development – IBRD). Ιδρύθηκε το 1946 και έχει σήμερα 186 κράτη-μέλη. Στόχος της είναι η συγκέντρωση πόρων για την οικονομική και τεχνική υποστήριξη των αναπτυσσόμενων χωρών.
•
Διεθνής Εταιρεία Χρηματοδότησης (International Fund Corporation): ιδρύθηκε το 1956 και αποβλέπει στην προαγωγή της οικονομικής ανάπτυξης μέσω της χρηματοδότησης των ιδιωτικών επιχειρήσεων των κρατών-μελών
•
Π.Ο.Ε. (Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου): όργανο με έδρα τη Νέα Υόρκη (στεγαζόταν στον έναν από τους Δίδυμους πύργους), που συνεδριάζει σε τακτά χρονικά διαστήματα, με εκπροσώπους χωρών απ’ όλο τον κόσμο, καθορίζοντας τους όρους διεξαγωγής του παγκόσμιου εμπορίου.
•
G.A.T.T. (General Agreement on Tariffs and Trade, ελλ. Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου): διεθνής οργανισμός, που λειτουργεί στα πλαίσια της Π.Ο.Ε.. Ασχολείται κυρίως με την απελευθέρωση της αγοράς στον τομέα των αγροτικών προϊόντων και επιδιώκει την κατάργηση των προστατευτικών μέτρων που παίρνουν πολλές χώρες για τα αγροτικά προϊόντα και τους αγρότες τους.
•
G8 (Group 8): ομάδα των οκτώ ισχυρότερων κρατών της γης (ΗΠΑ, Καναδάς, Ρωσία, Γερμανία, Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Ιαπωνία). Οι πρωθυπουργοί αυτών των χωρών συναντιούνται μία φορά κάθε χρόνο και διακανονίζουν τις μεταξύ τους εκκρεμότητες.
161
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ •
Ο.Η.Ε. (Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών): ιδρύθηκε το 1945, ως διάδοχο σχήμα της Κ.Τ.Ε. (Κοινωνίας των Εθνών). Ως βασική του αποστολή έχει την πρόληψη πολεμικών συρράξεων μέσω διπλωματικών παρεμβάσεων ή και ειρηνευτικών αποστολών (κυανόκρανοι) και, όπου αυτό δεν είναι κατορθωτό, την περίθαλψη των προσφύγων. Στους κόλπους του λειτουργούν αυτόνομοι «θυγατρικοί» οργανισμοί, όπως η UNESCO και η UNICEF. Η UNESCO ασχολείται με τη διαφύλαξη της παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς και την προώθηση της δωρεάν υποχρεωτικής εκπαίδευσης στις χώρες του Τρίτου κόσμου, η UNICEF με την προστασία των παιδιών.
•
Διεθνής Αμνηστία: ιδρύθηκε το 1961 από έναν Άγγλο δικηγόρο. Αποστολή της είναι να ελέγχει τις κυβερνήσεις που έχουν προσυπογράψει τη Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα για το κατά πόσο τηρούν τα συμφωνηθέντα.
•
Ο.Ο.Σ.Α. (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης): ευρωπαϊκός οργανισμός, ιδρυμένος το 1948, που έχει ως στόχο του τον έλεγχο της πορείας των ευρωπαϊκών οικονομιών.
•
Ευρωπαϊκό κοινοβούλιο: το κεντρικό νομοθετικό όργανο της Ευρώπης, όπου συμμετέχουν ευρωβουλευτές εκλεγμένοι από τους πολίτες κάθε χώρας-μέλους.
•
Συμβούλιο υπουργών: ευρωπαϊκό όργανο, στο οποίο συμμετέχουν υπουργοί όλων των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με σύνθεση που κάθε φορά αλλάζει, ανάλογα με το αντικείμενο (π.χ. συμβούλιο υπουργών εξωτερικών, παιδείας, δικαιοσύνης). Ιδιαίτερη προσοχή έχει τραβήξει πάνω του τα τελευταία χρόνια το συμβούλιο υπουργών γεωργίας: έχοντας ως στόχο του τη χάραξη της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (Κ.Α.Π.) της Ευρώπης, έχει δεχτεί τα πυρά των θιγόμενων αγροτών και ψαράδων κατ’ επανάληψη.
III. Επιχειρήματα των υποστηρικτών της παγκοσμιοποίησης •
Η κατάρρευση των πρώην ανατολικών χωρών και η απελευθέρωση των
αγορών σε παγκόσμιο επίπεδο δίνουν νέες δυνατότητες για ανάπτυξη της βιομηχανίας και του εμπορίου, με αποτέλεσμα την εξασφάλιση της ευημερίας για όλους. •
Ιδιαίτερα οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης, ανοίγοντας τις αγορές τους προς
τη Δύση, θα μπορέσουν να εκσυγχρονίσουν και να επεκτείνουν τον παραγωγικό τους ιστό, να αναστηλώσουν τις οικονομίες τους και να αναβαθμίσουν το βιοτικό επίπεδο των πολιτών τους θεαματικά (τουλάχιστον μακροπρόθεσμα).
162
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ •
Για τις υπανάπτυκτες χώρες του Τρίτου κόσμου πιστεύεται πως η μόνη
πιθανότητά τους να επιβιώσουν στο σημερινό, εκ των πραγμάτων ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον είναι να διαμορφώσουν υποδομές και να παράσχουν κίνητρα στις ξένες επιχειρήσεις, ώστε να επενδύσουν. Στο βαθμό που το καταφέρουν – και εκεί αποσκοπούν τα δάνεια που τους παραχωρούνται κατά καιρούς από το Δ.Ν.Τ. – θα μπορέσουν κι αυτές να γνωρίσουν πορεία οικονομικής ανάπτυξης. •
Πέραν τούτων, η διεθνής οικονομική συνεργασία των κρατών στα πλαίσια του
Δ.Ν.Τ. συμβάλλει στην εξυγίανση του ανταγωνισμού και στη διαμόρφωση ασφαλιστικών δικλείδων, που να προλαμβάνουν οικονομικές καταστροφές. Αν σήμερα ένα παγκόσμιο «κραχ», όπως εκείνο του ’29, δεν είναι πιθανό, οφείλεται ακριβώς σε αυτό τον κοινό σχεδιασμό. •
Μέσω του Ο.Η.Ε. διεθνείς κρίσεις είναι δυνατόν να αποσοβηθούν και, όταν
αυτό δεν είναι κατορθωτό, να μετριαστούν οι συνέπειές τους, ώστε να αποφευχθούν ανθρώπινες τραγωδίες (ειρηνευτικές αποστολές, περίθαλψη προσφύγων κλπ.) •
Η ύπαρξη του ομίλου G8 συμβάλλει στη συνεννόηση των ισχυρών του
πλανήτη, ώστε τα ανταγωνιστικά τους συμφέροντα να μην οδηγούν κάθε φορά σε οξείες αντιπαραθέσεις (εμπορικούς πολέμους ή και σε μια νέα παγκόσμια σύρραξη). •
Χάρη στην παγκοσμιοποίηση προβλήματα οικολογικά ή κοινωνικά (π.χ.
καταπολέμηση των ναρκωτικών ή του A.I.D.S.) διεθνοποιούνται, συλλογική
ευθύνη
όλων
των
χωρών
και
αντιμετωπίζονται
μετατρέπονται σε ταχύτερα
και
αποτελεσματικότερα. •
Το άνοιγμα των εθνικών κοινωνιών στον παγκοσμιοποιημένο χώρο και η
συγκρότηση υπερεθνικών σχηματισμών βοηθούν στην άρση του εθνοκεντρισμού και στην υιοθέτηση ενός διεθνιστικού πνεύματος. Στα πλαίσια της διεθνούς πολυπολιτισμικής κοινότητας παραδοσιακές προκαταλήψεις και φοβίες έναντι των «ξένων» ξεπερνιούνται: η πολιτισμική απομόνωση αντικαθίσταται από τις διεθνείς ανταλλαγές. Οι λαοί επικοινωνούν στενότερα, αποκτώντας μία συνολικότερη εικόνα του κόσμου.
IV. Επιχειρήματα των πολέμιων της παγκοσμιοποίησης •
Η απελευθέρωση των διεθνών αγορών, εκθέτοντας τα αδύναμα κράτη στον ανηλεή ανταγωνισμό, τα οδηγεί σε ακόμα μεγαλύτερη φτώχεια, προκαλώντας
163
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ ενίοτε ακόμα και την οικονομική τους κατάρρευση (πρβλ. το παράδειγμα της Αργεντινής πριν δύο χρόνια). •
Τα δάνεια που παρέχει το Δ.Ν.Τ. στις υποανάπτυκτες χώρες, επιβαρύνοντας τις οικονομίες τους με όλο και μεγαλύτερα εξωτερικά χρέη, ουσιαστικά οδηγούν στην ακόμα βαθύτερη πολιτική τους εξάρτηση από τις ισχυρές υπερδυνάμεις.
•
Προκειμένου
να
επιβιώσουν
στα
πλαίσια
του
απελευθερωμένου διεθνούς ανταγωνισμού, οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης ανακαλούν το μοντέλο
του κοινωνικού κράτους (κράτους πρόνοιας), που είχαν υιοθετήσει
μεταπολεμικά, υιοθετώντας το φιλελεύθερο και κοινωνικά ανάλγητο μοντέλο των ΗΠΑ. Η εξέλιξη αυτή εντείνει τη φτώχεια και τις κοινωνικές ανισότητες στα πλαίσια των ευρωπαϊκών κοινωνιών. •
Η παγκοσμιοποίηση προωθεί ένα πνεύμα οικονομισμού, όπου τα μεγάλα πολιτικά οράματα εγκαταλείπονται, αντικαθιστώμενα από έναν στείρο οικονομισμό (π.χ. την ένταξη στην ΟΝΕ, τον περιορισμό του πληθωρισμού, την αύξηση της παραγωγικότητας)
•
Σε ό,τι έχει να κάνει με το οικολογικό πρόβλημα, οι όποιες ελπίδες διατυπώνονται οδηγούνται συνεχώς στη ματαίωση, αφού κανένα ουσιαστικό βήμα δεν έχει γίνει ακόμα προς αυτή την κατεύθυνση. Είναι ενδεικτική η περίπτωση της συνθήκης του Κιότο, που, παρόλη τη μετριοπάθεια και την ανεπάρκειά της, εξακολουθεί ακόμα κι αυτή να μην επικυρώνεται από όλα τα κράτη. Τα συμφέροντα των εταιρειών και των κυβερνήσεων (που λειτουργούν ουσιαστικά ως μεσάζοντές τους) αποτρέπουν τη λήψη ριζικών μέτρων λόγω του υψηλού κόστους εφαρμογής τους. Ακόμα και αυτά που γίνονται αναπληρώνονται πάντοτε από μια νέα εξέλιξη, που έρχεται να προδιαγράψει εφιαλτικές μέρες για το μέλλον (πρβλ. μεταλλαγμένα).
•
Σύμφωνα με πολλούς, η παγκοσμιοποίηση μπορεί να οδηγήσει στην αντικατάσταση των κατά τόπους εθνικών πολιτισμικών παραδόσεων από μία κουλτούρα παγκόσμια, ομοιόμορφη, καταναλωτική, που θα κηδεμονεύεται από τα πρότυπα και τις μεγάλες βιομηχανίες της Δύσης. Το ενδεχόμενο αυτό, σε συνδυασμό τους αναπόφευκτους ιδεολογικούς τριγμούς που επιφέρει η υπέρβαση του παραδοσιακού εθνοκεντρισμού από το σημερινό κοσμοπολιτισμό, οδηγεί στην αναγέννηση τάσεων εθνικιστικών ή και ρατσιστικών.
•
Όσον
αφορά
τους
ισχυρισμούς
των
ζηλωτών
της
παγκοσμιοποίησης, ότι ο Π.Ο.Ε. και ο Ο.Η.Ε. μπορούν να προλαμβάνουν διεθνείς
164
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ οικονομικές κρίσεις ή πολεμικές αναφλέξεις, η ιστορία τους διαψεύδει: τα διαρκώς επαναλαμβανόμενα χρηματιστηριακά κραχ και η πρόσφατη οικονομική κατάρρευση της Αργεντινής αποδεικνύουν ότι η ελεύθερη οικονομία της αγοράς χαρακτηρίζεται ακόμη και σήμερα από αστάθεια. Παράλληλα, είναι χαρακτηριστικό πως από τη χρονιά ίδρυσης του Ο.Η.Ε. δεν έχει υπάρξει μια μέρα που να μην εκτυλίσσεται κάπου στον πλανήτη κάποιος πόλεμος. Η μοίρα της ανθρωπότητας, παρά τις όποιες διακηρύξεις, εξακολουθεί να καθορίζεται από τα συμφέροντα των ισχυρών της γης…
V. Προτάσεις (προσωπική θέση) Η παγκοσμιοποίηση είναι μία εξέλιξη αναπόφευκτη. Δεν έχει κανένα νόημα να προσπαθούμε να την αναστρέψουμε, αφού το ρολόι της ιστορίας δε γυρίζει πίσω. Δεν είναι δυνατόν να επανέλθουμε στο καθεστώς των απομονωμένων και αποκομμένων μεταξύ τους εθνών-κρατών, που ενώνονταν μόνο σε καιρούς πολέμου διαμορφώνοντας αντίπαλες συμμαχίες. Αναμφισβήτητα η παγκοσμιοποίηση έχει πολλά τρωτά και, μέχρι σήμερα, δεν έχει οδηγήσει στην υλοποίηση των όσων κατά καιρούς μας έχουν υποσχεθεί οι υποστηρικτές της. Χρειάζονται μέτρα διορθωτικά: •
Δικαιότερη αναδιανομή του κοινωνικού πλούτου σε παγκόσμιο επίπεδο: είναι αναγκαία η υιοθέτηση μιας περισσότερο κοινωνικής πολιτικής, που να αναβαθμίσει το βιοτικό επίπεδο των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων, προλαμβάνοντας την εμφάνιση φαινομένων κοινωνικής περιθωριοποίησης και διασφαλίζοντας την κοινωνική γαλήνη.
•
Γενναία οικονομική βοήθεια και τεχνολογική υποστήριξη στις χώρες της περιφέρειας και του Τρίτου κόσμου, χωρίς πολιτικά ανταλλάγματα, ώστε να μπορέσουν να εκσυγχρονίσουν τις παραγωγικές τους δομές, να ισχυροποιήσουν τις οικονομίες τους και να προσφέρουν στους κατοίκους τους ένα καθεστώς ευημερίας.
•
Παγκόσμια συνεννόηση και λήψη δραστικών μέτρων για τον περιορισμό των εκπεμπόμενων ρύπων και τη συνολικότερη προστασία του περιβάλλοντος, παρά το όποιο οικονομικό κόστος. Η σωτηρία του πλανήτη οφείλει να ιεραρχείται πριν από τα κέρδη.
165
ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΙΑ •
Ενεργοποίηση του Ο.Η.Ε. και αποδέσμευσή του από την πολιτική κηδεμονία των ισχυρών κρατών, ώστε να μπορεί να παρεμβαίνει για την ειρηνική διευθέτηση πολεμικών συρράξεων και την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων (σημαντικός εδώ ο ρόλος της Διεθνούς Αμνηστίας, που οφείλει να επαγρυπνεί, ελέγχοντας τις κυβερνήσεις για πιθανές παραβιάσεις της ατομικής ελευθερίας και της αξιοπρέπειας των πολιτών τους).
•
Διαφύλαξη της εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς του κάθε τόπου και παράλληλη εφαρμογή προγραμμάτων πολιτισμικών ανταλλαγών (όπως γίνεται σήμερα στα πλαίσια της Ευρώπης), ώστε αφενός να διατηρηθεί ο πολιτισμικός πλούτος της ανθρωπότητας, αφετέρου να καμφθεί ο εθνοκεντρισμός.
•
Καλλιέργεια μέσω της παιδείας των ιδεωδών της αλληλεγγύης και της ισότητας των λαών, ώστε να καταπολεμηθούν ο εθνικισμός, ο ρατσισμός και η ξενοφοβία. Δεν είναι δυνατόν στο σημερινό παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον να επιβιώνουν ακόμα οι προκαταλήψεις κατά των ξένων. Το «κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης», όπως ονομάζεται, φέρνοντας σε επαφή πολίτες από όλο τον κόσμο και συνενώνοντάς τους για ένα κοινό σκοπό, μπορεί κι αυτό από την πλευρά του να αναλάβει ρόλο ενισχυτικό.
166
