Dr.Elez Osmani Bledar Striniqi, MBA Dorian Deltina, MBA
bazat e financës
botoi: Qendra për Hulumtime Ekonomike, Ulqin tetor 2005
Botoi: Qendra për Hulumtime Ekonomike, Ulqin tetor 2005 Recenzent Shkencor Dr. Sabri Kadriu
Qendra për Hulumtime Ekonomike, Ulqin (Adresa Pinjesh b.b.) është themeluar në vitin 1995 dhe ka një anëtarësi prej 50 studjuesish të ekonomisë nga Mali i Zi, Shqipëria dhe Kosova. Ajo ka organizuar mjaft aktivitete shkencore, (konferenca, seminare, simpoziume) me pjesëmarrje ndërkombëtare (Seminar o aktivnostima u vezi vaučera, Okrugli sto u vezi razvoja turizma Crne Gore - primorske regije) QHE Ulqin ka botuar “Drejtimi i Investimeve në Rajonin Bregdetar të Malit të Zi”(E.Osmani); “Drejtimi i Projekteve” (E.Osmani, B.Striniqi) dhe të tjera. Qendra për Hulumtime Ekonomike e Ulqinit ka organizuar Shkollën e Edukimit në Distancë (Distance Learning) në bashkëpunim me Begradska Poslovna Skola
Dr.Elez Osmani Bledar Striniqi, MBA Dorian Deltina, MBA -------------------------------------------------------------------------------------
bazat e financës
botoi: Qendra për Hulumtime Ekonomike, Ulqin Tetor 2005
Përmbajtja Kapitulli 1 1.Çfarë është financa? 1.1.Informacioni financiar dhe burimet e tij. 1.1.1. Rëndësia e informacionit financiar. 1.2. Financa, paraja dhe bankat. 1.2.1.Sistemi financiar dhe organizimi i tij. 1.2.2.Çfarë është një sistem financiar? Funksionet e një sistemi financiar. 1.2.3.Sistemi financiar shqiptar. Roli i bankave në ekonomi dhe sistemi bankar shqiptar. 1.3.Objekti i financës dhe disiplinat që studjon ajo. 1.4.Financa dhe format e biznesit. 1.5.Lidhja e financës me disiplinat e tjera të studimit të ekonomisë. 1.6. Financa dhe detyrat që mund të kryejë financieri në një biznes. Kapitulli 2 2.1. Kontabiliteti përkundrejt Financës 2.2. Raporti Vjetor dhe pasqyrat financiare 2.3. Fitimi kontabël kundrejt flukseve të parasë 2.4. Pasqyra e flukseve të parasë 2.5. Raportet financiare dhe analiza e tyre 2.6. Raportet e likuiditetit 2.7. Raportet e drejtimit të mjeteve 2.8. Raportet e hyrjes në borxh 2.9. Raportet e fitueshmërise 2.10. Raportet e vlerës së tregut 2.11. Analiza e tendencës së raporteve dhe krahasueshmëria e tyre 2.12. Të dhënat e industrisë 2.13. Efektet deformuese Kapitulli 3 3.1. Kuptimi i vlerës në kohë të parasë 3.2. Interesi i thjeshtë dhe i përbërë 3.3. Analiza e skontimit të fluksit të parave 3.4. Vlera e Ardhme 3.5. Vlera e tashme (ose vlera prezente)
3.6 Vlera e ardhme e një të përvitshmeje (FVA) 3.7. Vlera e tashme e një të përvitshmeje Kapitulli 4 4.1. Risku dhe kuptimi i tij 4.2. Shpërndarjet probabilitare 4.3. Varianca dhe devijimi standard 4.4. Analiza e Riskut të tregut: Mjetet e mbajtura në portofole 4.5 Risku i Portofolit 4.6. Risku i diversifikueshëm kundrejt riskut të tregut 4.7. Koncepti i betas (β) 4.8 Modeli i vënies së çmimit të mjeteve kapitale–CAPM 4.9.Llogaritja e koeficientëve beta: Vija karakteristike Kapitulli 5 5.1. Transferimi i kapitaleve 5.2. Instrumentët financiarë dhe tregjet financiare 5.3. Pjesëmarrësit në tregun e parasë 5.4. Instrumentet e tregut të parasë 5.4.1. Letrat tregtare 5.4.2. Çertifikatat e depozitave 5.4.3. Marrëveshjet e riblerjes. 5.4.4. Pranimet bankare 5.4.5. Bonot e thesarit. 5.5. Pjesëmarrësit në tregun e kapitali dhe instrumentet që tregtohen aty Kapitulli 6 6.1. Aksioni si burim financimi afatgjatë 6.2. Aksionet e zakonshme (common stocks) 6.3. Aksionet e preferueshme ose të parapëlqyera (preferred stocks ) 6.4. Vlerësimi i aksioneve të zakonshëm 6.5. Terminologjia e përdorur për aksionet e zakonshme Kapitulli 7 7.1. Obligacioni si kontratë borxhi afatgjatë dhe formë investimi 7.2. Terminologjia e pëdorur për obligacionet 7.3. Vlerësimi i obligacioneve
Kapitulli 8 8.1. Burimet e financimit të veprimtarisë ekonomike të kompanive 8.1.1 Rëndesia e kalkulimit te kostos se kapitalit 8.2 Komponentet e kapitalit 8.2.1 Taksat 8.2.2 Kostoja e borxhit 8.2.3. Kostoja e aksioneve të preferuara 8.2.4. Kostoja e fitimeve të mbajtura 8.2.5 Kostoja e aksioneve te zakonshme te emetuara rishtazi 8.3 Mesatarja e ponderuar e kostos së kapitalit Kapitulli 9 9.1 Rëndësia e buxhetimit kapital 9.2 Ngjashmëritë midis buxhetimit të kapitalit dhe vlerësimit të letrave me vlerë (me metodën DCF- Discounted Cash Flows) 9.3. Rregullat e vendimit per buxhetimin e kapitalit. 9.4. Periudha e shlyerjes ( periudha e mbulimit të investimeve per projektin) 9.5. Periudha e mbulimit zbritëse ( me skontim ) 9.6.Vlera e tashme neto (NPV- Net Present Value) 9.7 Norma e brendshme e kthimit –(IRR- Internal Rate of Return) 9.8. Indeksi i përfitueshmërisë Kapitulli 10 10.1.Vendimet lidhur me strukturen e kapitalit 10.2.Risku i biznesit dhe faktorët që e përcaktojnë 10.3.Leva operacionale 10.4.Risku financiar 10.5.Teoria e strukturës së kapitalit Kapitulli 11 1.1. Kuptimi mbi politikat e dividentit 11.2. Terminologjia që lidhet me dividendët në korporata 11.3. Investitorët preferojnë një dividend të lartë 11.4. Për investitorët dividendi është i parëndësishëm 11.5. Investitorët preferojnë një dividend të ulët
Kapitulli 1 1.Çfarë është financa? 1.1.Informacioni financiar dhe burimet e tij. 1.1.1. Rëndësia e informacionit financiar. 1.2. Financa, paraja dhe bankat. 1.2.1.Sistemi financiar dhe organizimi i tij. 1.2.2.Çfarë është një sistem financiar? Funksionet e një sistemi financiar. 1.2.3.Sistemi financiar shqiptar. Roli i bankave në ekonomi dhe sistemi bankar shqiptar. 1.3.Objekti i financës dhe disiplinat që studjon ajo. 1.4.Financa dhe format e biznesit. 1.5.Lidhja e financës me disiplinat e tjera të studimit të ekonomisë. 1.6. Financa dhe detyrat që mund të kryejë financieri në një biznes.
Të kesh sot një biznes në Shkodër apo në Ulqin, është sa interesante aq edhe e vështirë. Biznese të vogla hapen me dhjetëëra pasi njerëz të rinj, zanatçinj apo tregtarë kërkojnë të provojnë mundësitë e tyre reale për të konkuruar në tregun e lirë. Dikush vendos të zgjerojë aktivitetin, të hapë një linjë të re prodhimi, një dyqan të ri tregtimi apo të ndryshojë destinacionin e biznesit ekzistues. Përvoja e deritanishme ka treguar se më të suksesshmet kanë qenë bizneset e vogla dhe të mesme dhe kryesisht bizneset familjare. Mjaft prej familjeve kanë ringjalluar traditën e paraardhësve duke ushtruar zanatet e vjetra Disa kanë paratë apo pasurinë e trashëguar, të tjerë kanë të afërmit në emigracion, kurse pjesa tjetër mund të venë në zbatim idetë e tyre vetëm nëse marrin kredi pranë bankave tregtare (apo të nivelit të dytë). Por, sa e përballueshme është kredia dhe këstet e saj mujore, si i bëhet kur biznesi ka natyrë sezonale dhe gjeneron para vetëm në verë (hotelet turistike), çfarë leverdish fiskale jep kreimarrja për bizneset? Veç kësaj, nëse vendos ta rrisësh biznesin, si drejtohet shoqëria aksionere, kush e administron, si vendoset për ndarjen e fitimit? Disa prej këtyre pyetjeve e gjejnë përgjigjen (në aspektin teknik) në faqet e botimit të parë “Hyrje në Financë”. Botimi i dytë do të ketë më pak gabime dhe do të jetë më i plotë me ilustrime konkrete nga bizneset tona. Si bazë për tekstin ka shërbyer kryesisht Eugene Brigham, Luis Gapenski; Financial Management, Theory and practice 7th edition, por edhe botime të tjera përshkruar në listën e referencave. Dhjetëvjeçari i fundit ka aktivizuar edhe njëherë lidhjet e bizneseve në dy anët e kufirit të ndërprera qëllimisht nga komunizmi. Sot janë shtuar rastet e shkodranëve që kanë investuar apo punojnë në Ulqin, apo anasjelltas. Po ashtu, në rritje është edhe numri i studentëve nga Mali i Zi që janë diplomuar apo vazhdojnë studimet në auditorët e Fakultetit Ekonomik të Shkodrës, që nga viti i krijimit të tij (1993). Shpresojmë që edhe ky tekst, i cili në të ardhmen do të plotësohet dhe do të përmirësohet t’i shërbejë forcimit të lidhjeve ekonomike dhe akademike mes dy qyteteve ‘kojshi”. Autorët
1. Çfarë është financa ? Termi “financë” përmendet shpesh në jetën e përditshme. Jeta dhe aktivitetet e secilit prej nesh janë të lidhura me financën. Vendimet tona për blerjen e një pasurie të patundshme, hapjen e një aktiviteti biznesi, për ndërrimin e vendit të punës, arsyetohen në aspektin financiar. Secili prej nesh interesohet jo thjesht për të blerë më lirë një mall a shërbim, apo për të shitur më shtrenjtë diçka që nuk i nevojitet. Vendimet më të rëndësishme janë ato që parashikojnë sa më mirë flukset e ardhshme të parasë nga një investim. Mendoni sikur dëshironi të investoni 10.000.000 lekë të reja, ta cilat familja i ka nga kursimet e veta. Varianti A- Vendosni të blini një dyqan i cili gjandet në një nga rrugët kryesore të qytetit dhe kushton 8.500.000 lekë. Varianti B- Vendosni të blini dy dyqane në rrugët periferike të qytetit nga të cilët njëri kushton 5.500.000 lekë dhe tjetri 4.000.000 lekë. Varianti C- Vendosni të blini tre apartamente banimi përkatësisht me vlerat 3.200.000 lekë, 4.000.000 lekë dhe 2.800.000 lekë. Varianti D- Vendosni të blini bono thesari të Qeverisë për shumën 10.000.000 lekë, me maturim 1-vjeçar.( të cilat keni mundësi edhe t’i shitni para maturimit tek një bankë e nievlit të dytë) Varianti E- Vendosni të depozitoni paratë në një depozitë kursimi me afat në shumën 10.000.000 lekë, në një depozitë 1-vjeçare. Varianti F- Vendosni të filloni një biznes tregtar (të hapni një minimarket apo një dyqan për tregtimin e artikujve kozmetikë) për të cilin vlerësoni se do të mjaftojnë paratë si për furnizimin ashtu edhe për administrimin. Secili prej varianteve mund të jetë fitimprurës dhe mund të kënaqë pretendimet tuaja (duhet theksuar se nëse keni zgjedhur variantin B dhe keni lënë alternativat e tjera, nuk e dini se sa do të fitohej prej secilës nga alternativat e tjera).
Sidoqoftë, me rëndësi është fakti që për të marrë vendimin financiar nuk ju intereson e kaluara por parashikimi për të ardhmen. Ky është thelbi i vendimmarrjes në financë. Pra, po të doni të vendosni për variantin A (Varianti A- Vendosni të blini një dyqan i cili gjandet në një nga rrugët kryesore dhe kushton 8.500.000 lekë.) për ju nuk ka rëndësi se ky dyqan në vitin 1992 ka kushtuar 1.800.000 lekë, në vitin 1994 ka kushtuar 3.300.000 lekë, në vitin 2000 ka kushtuar 5.300.000 lekë. Historiku i ecurisë së çmimit pak ndikon në vendimmarrjen tuaj. Për ju ka rëndësi që ky objekt tregtar (dyqan) që përfaqëson edhe investimin tuaj: 1. 2.
parashikohet të kushtojë 9.500.000 lekë në vitin 2006 parashikohet t’ju sigurojë të ardhura prej 720.000 lekë në vit (60.000 lekë në muaj) në formën e qerasë
Si rrjedhim investimi pritet të sjellë të ardhura si në formën e fitimit kapital (pika 1) ashtu edhe në formën e fitimit të vazhdueshëm mujor. (pika 2). Prandaj, edhe vendimmarrja bazohet në krahasimin mes parashikimeve të ngjashme për secilin variant. E njëjta gjë ndodh edhe me vendimet që marrin bizneset. Pronari (pronarët) duan të fitojnë sa më tepër dhe për ta vendimet e financierit kanë rëndësi të madhe. Nëse një biznes merret me veprimtarinë e përpunimit të produkteve të mishit, ai do të siguorjë fitime edhe në rastin kur investon në makineri italiane, edhe në rastin kur investon në teknologji kineze. Veçse, problemi është që të vendoset në momentin e duhur se cilat janë avantazhet e teknologjisë italiane (për shembull 500.000 euro) kundrejt teknologjisë kineze (135.000 Euro) ndërkohë që parametrat dhe kapacitetet janë përafërsisht të ngjashme. Financieri i mirë është ai që i paraqet pronarit/pronarëve avantazhet dhe disavantazhet e secilës prej alternativave, gjithmonë duke u bazuar në
parashikimet e të ardhurave që do të sigurohen nga secili prej investimeve. Por, financieri në një biznes merr edhe vendime të tjera veç këtyre investuese. Ai përzgjedh në aspektin financiar mes ofertave të ndryshme për furnizimin me lëndë të parë. Për shembull njëri furnitor ofron furnizime deri në 50.000.000 lekë me pagesë të mëvonshme (me kredi) por me çmimin 240 lekë për 1 kg mish. Furnitori tjetër ofron çmim 212 lekë për 1 kg veçse me pagesë të menjëhershme. Të zgjedhësh mes dy alternativave (kur cilësia e lëndës së parë është e njëjtë) do të thotë të marrësh një vendim financiar dhe kjo bëhët mbi bazën e krahasimit të kujdesshëm të mundësive të paraqitura. Ndoshta ja vlen të marrësh kredi afatshkurtër dhe të shlyesh këstet bashkë me interesat përkatëse. Githmonë vendimet financiare janë të shoqëruara me një shkallë të caktuar risku. Risku ka të bëjë me një ngjarje të padëshiruar që mund të ndodhë në të ardhmen, lidhur me një vendim të marrë sot. Ai është shpesh i kombinuar ose ngatërrohet me propabilitetin e ndodhjes së një ngjarjeje që konsiderohet e padëshirueshme. Financa si shkencë evoluimin më të madh, e ka njohur në gjysmën e dytë të shekullit të XX. Mund të thuhet se financa është arti dhe shkenca e administrimit të parasë. Autorë dhe studjues të ndryshëm japin përkufizime dhe përcaktime të ndryshme: Financa – një disiplinë që ka si funksion alokimin (përndarjen) e burimeve, përfshirë edhe sigurimin e burimeve, investimin dhe manaxhimin e tyre.( Hypertextual Finance Glossary Campbell R. Harvey's) Përkufizime të tjera për financën : Dega e ekonomiksit qe individët , bizneset dhe mundëson këtyre njësive parave cash për blerjen projekte të ndryshme.
merret me sigurimin e fondeve për qeveritë (qendrore apo lokale). Financa i që të përdorin kreditin në vend të e të mirave dhe për të investuar ne
Procesi nëpërmjet të cilit paraja transferohet ndërmjet bizneseve, individëve, qeverive.( Introduction to finance, Lawrence J.Gitman & Jeff Madura) Fusha e financës është e gjerë dhe ndikon drejtpërdrejt në jetën e çdo personi, organizate financiare dhe jofinanciare. Të gjithë fitojnë para dhe i shpenzojnë apo i investojnë ato. Financa orienton individët dhe manaxherët në procesin e vështirë të vendim-marrjes financiare. Sipas autorëve Bodie, Merton, financa është disiplina shkencore që studjon mënyrën se si mund të alokohen burimet e kufizuara financiare gjatë kohës, në kushtet e pasigurisë. (Finance, Zvi Bodie, Boston University, Robert C. Merton, Harvard University) Ka tre shtylla bazë nga ana analitike: 1)optimizimi në kohë, 2)vlerësimi i mjeteve (aseteve), 3)manaxhimi i riskut (përfshirë edhe teorinë e portofolit). Sipas WordNet, termi “financë” mund të përkufizohet: aktiviteti tregtar i sigurimit të fondeve dhe kapitalit dega e ekonomiksit që studjon manaxhimin e parasë dhe mjeteve të tjera manaxhimi i parasë, kredisë, institucioneve bankare dhe investimeve Sipas (McGraw&Hill-Online Learning Center), termi “financë” nënkupton: “Disiplina organizative që merret me manaxhimin e mjeteve kapitale, duke u fokusuar në burimet dhe përdorimet e kapitalit fianciar”. Ndërkohë në internet gjejmë ndër të tjera edhe këto përkufizime:Financa përfshin aktivitetet e organizatës që lidhen me regjistrimin e transaksioneve monetare. (www.scsite.com/dc/main_glossary_f.htm). Financa është funksioni i biznesit që përfshin vendimet mbi investimet afatgjata të firmës dhe gjetja e fondeve për të financuar këto investime. (wps.prenhall.com/ca_ph_ebert_busess.html)
1.1. Informacioni financiar dhe burimet e tij Çdo njeri është i interesuar të ketë sa më shumë informacion. Të kesh informacion është kulturë por njëkohesisht eshte njohje më e mirë e jetës dhe e zhvillimeve të saj. Nderkohe qe informacioni kulturor dhe politik na krijojnë mundësi të debatojmë dhe të nxjerrim konkluzione, ai ekonomik dhe financiar është diçka më tepër. Informacioni financiar na mundëson të sigurojmë të ardhura dhe të parashikojmë me objektivitet atë se çfarë pritet të ndodhë në të ardhmen. Ky informacion merret nga burime të ndryshme por më tipiket janë: mediat e shkruara dhe ato vizive, librat shkollorë, publikimet e ndryshme të institucioneve financiare. Roli i informacionit në drejtimin dhe funksionimin e një sistemi ekonomik është pa dyshim shumë i madh. Bota e sotme financiare paraqitet tepër komplekse nëse do e krahasonim atë me disa dekada më përpara. Njerëzit sot kanë nevojë për një informacion të gjerë, të shpejtë dhe të gjithanshëm jo vetëm në marrjen e vendimeve individuale por edhe në drejtimin, kontrollin dhe ruajtjen e rezervave. Pikërisht një informacion i specializuar do të thotë një zhvillim normal apo në rritje të aktivitetit të ndërmarë nga individët. Përdoruesit (shfrytëzuesit) e informacionit financiar: a.
Drejtuesit e njësive ekonomike. Në këtë grup përfshihen drejtuesit e të gjitha niveleve të njësive ekonomike. Drejtimi i njësisë ekonomike vazhdimisht merr vendime se ç’farë të bëj, si ta bëj dhe kërkon të informohet se si është realizuar vendimi i marrë. Drejtimi i suksesshëm ka të bëjë me marrjen e vendimeve të drejta që janë bazuar në një informacion të saktë dhe të shpejtë. b. Punonjësit e njësisë. Ata janë të interesuar për një informacion për të mësuar mbi gjendjen financiare të njësisë, për mundësitë që ajo ka për rritje pagash etj.. c. Aksionerët. Janë të interesuar të mësojnë se si ecën financiarisht njësia ekonomike dhe njëkohësisht për të gjykuar për investimin që ata kanë bërë. d. Investitorët. Investitorët janë të interesuar të njohin informacionin e publikuar nga shoqëritë me qëllim që të
e.
gjykojnë për investimet e tyre të bëra ose do të bëhen në të ardhmen. Publiku i gjerë. Në këtë grup futen të gjithë ata që duan të kenë njohuri lidhur me informacionin financiar, për të investuar kursimet e veta apo për të hapur ndonjë aktivitet biznesi.
Burimet e informacionit financiar: a. b. c. d. e. f. g.
këshilltarët profesionistë financiarë. institucionet financiare. mediat e shkruara dhe vizive raportet kërkimore bazuar në kërkime të përgjithshme nga analist profesionist. faqet financiare të internetit literatura ekonomike (akademike ose jo) seminare dhe kurse të orghanizuara nga profesionistët e financës.
5 çmimet e fundit Nobel në Ekonomi (http://www.almaz.com/nobel/nobel) 2004 (FINN E. KYDLAND and EDWARD C. PRESCOTT) for their contributions to dynamic macroeconomics: the time consistency of economic policy and the driving forces behind business cycles 2003 (ROBERT F. ENGLE for methods of analyzing economic time series with timevarying volatility -ARCH and CLIVE W. J. GRANGER , for methods of analyzing economic time series with common trends ) 2002 ( DANIEL KAHNEMAN for having integrated insights from psychological research into economic science, especially concerning human judgment and decisionmaking under uncertainty and VERNON L. SMITH, for having established laboratory experiments as a tool in empirical economic analysis, especially in the study of alternative market mechanisms) 2001 (GEORGE A. AKERLOF, A. MICHAEL SPENCE, and JOSEPH E. STIGLITZ, for their analyses of markets with asymmetric information). 2000 (JAMES J. HECKMAN for his development of theory and methods for analyzing selective samples and DANIEL L. MCFADDEN for his development of theory and methods for analyzing discrete choice).
1.1.1. Rëndësia e informacionit financiar
Ndikimi i informacionit financiar është i madh në jetën e përditshme të individit për disa arsye : 1) njihet me normat e interesit të depozitimit dhe kreditimit në bankat e ndryshme – si rezultat, ai vendos drejt se në ç’bankë duhet të depozitojë kursimet apo në ç’bankë të marrë kredi për të blerë diçka që i nevojitet dhe nuk mund ta blejë me para cash. 2) njihet me ecurinë e aksioneve ku ka investuar paratë e veta dhe komunikon me brokerin (agjentin me të cilin kryen veprimet në bursë) lidhur me shitjen e aksioneve apo blerjen e aksioneve të reja 3) njihet me ecurinë e bursave (tregjeve të aksioneve), kjo sidomos për publikun kudo në vendet me tregje financiare të zhvilluara - kështu vendos se ku t’i investojë kursimet e veta. Cila kompani po ecën mirë momentalisht, cila kompani ka perspektivën më tëmirë etj.. 4) njihet me parashikimet e shitjeve të kompanive të ndryshme - kështu vendos drejt mbi të ardhmen e afërt të tyre 5) njihet me kurset e këmbimit – nëse kjo i intereson lidhur me kursimet e tij Cilat janë burimet e informacionit financiar? Informacione nga tregjet financiare Bloomberg, Reuters, Real Time Swissquote (Swiss Stock Market and some international data), Deutsche Boerse (German Stock market), EUREX (European derivatives exchange), NYSE (publications of the NYSE) Publikime akademike në Financë Ohio State University's Directory for Finance, Wharton Financial Institutions Center, Federal Reserve Board Publications, Bank for International Settlements, World Bank Statistics Database, World Bank Research and Publications, IMF Dissemination Standards (Economic Data), IMF Publications, OECD Publications, FAME (Financial Assets
Management and Reengineering Center's links to finance), London Business School Research Papers, University of Michigan Research Papers, Asian Development Bank Publications.
Ministrat e Financave
prej
deri
Abdi Toptani
1912
1913
Azis Pashë Vrioni
22.01.1914
17.03.1914
Dr.Adamidh bej Frasheri
17.03.1914
03.05.1914
Filip Noga
03.05.1914
13.09.1914
Nexhati Libohova
13.09.1914
1918
Fejzi Alizoti
1918
1919
Ndoc Çoba
30.01.1920
09.11.1920
Tef Curani
09.11.1920
11.07.1921 12.12.1921
Ahmet Dakli
16.10.1921
Sulejman Starova
12.12.1921
26.12.1991
Kol Thaçi
26.12.1921
26.10.1922
Sulejman Starova
26.10.1922
02.12.1922
Kol Thaçi
02.12.1922
30.03.1923
Luigj Gurakuqi
30.03.1923
27.05.1923
Myfit Libohova
27.05.1923
16.06.1924
Luigj Gurakuqi
16.06.1924
24.12.1924 31.01.1925
Myfit Libohova
06.01.25
Sulejman Starova
28.09.1925
10.02.1927
Fejzi Alizoti
12.02.1927
26.10.1927
Sulejman Starova
26.10.1927
11.05.1928
Milto Tutulani
11.05.1928
1930
Kol Thaçi
1930
1931
Lame Kareco
1931
1934
Aqif Dibra
1934
1936
Kol Thaci
07.11.1936
12.04.1939
Fejzi Alizoti
12.04.1939
03.12.1941
Andon Beca
Janar 1940
03.04.1940 dhjetor 1940
Fejzi Alizoti
03.04.1940
Qemal Vrioni
janar 1941
dhjetor 1941
Shuk Gurakuqi
janar 1942
dhjetor 1942
Kosta Marku
20.02.1943
05.06.1943
Andon Beca
5.06.1943
12.10.1943
Sokrat Dodebiba
12.06.1943
5.11.1944
Ramadan Çitaku
1945
1948
Tuk Jakova
1949
1953
Abdyl Këllezi
1954
1959
Aleks Verli
1960
1973
Lefter Goga
1974
1975
Haki Toska
1976
1982
Qirjako Mihali
1982
16.02.1984
Niko Gjyzari
16.02.1984
15.07.1985
Andrea Nako
15.07.1985
22.02.1991
Qemal Disha
22.02.1991
11.05.1991
Anastas Angjeli
11.05.1991
11.06.1991
Genc Ruli
11.06.1991
10.01.1992
Robert Çeku
10.01.1992
14.04.1992
Genc Ruli
13.04.1992
23.11.1993
Piro Dishnica
23.11.1993
21.12.1994
Dylber Vrioni
21.12.1994
korrik 1996
Ridvan Bode
korrik 1996
12.03.1997
Arben Malaj
12.03.1997
tetor 1998
Anastas Angjeli
tetor 1998
shkurt 2002
Kastriot Islami
shkurt 2002
dhjetor 2003
Arben Malaj
dhjetor 2003
shtator 2005
Gazeta Korrieri 24/01/2004
Luigj Gurakuqi; Lindi në Shkodër më 19 shkurt 1879 në një familje intelektuale. Në Shkodër kreu shkollen fillore, ndërsa të mesmen e kreu në kolegjin arberesh të Shën Mitër Koronës, ku pati si mesues De Radën. Shkollën e lartë e kreu në Napoli. Ishte anëtar i shoqërisë Bashkimi. Që herët ka qenë i dënuar prej Turqisë me burgim të përjetshëm. U kthye kur në Turqi u vendos Hyrieti. Mori pjesë në
Kongresin e Manastirit dhe ishte drejtor i parë i Shkollës Normale më 1909. Ishte krahu i djathtë i Ismail Qemalit në Vlorë me 1912, ku mbajti postin e Ministrit të Arsimit. Në Qeverinë e Fan Nolit ishte përsëri ministër. Pas kundërrevolucionit iku në Bari dhe atje gjeti vdekjen nga nje atentat me 2 mars të vitit 1925. Tuk (Pjetër) Jakova; Lindi më 26 prill të vitit 1913 në Shkodër. Në vitet 1920-1927 kreu shkollen fillore dhe atë franceskane. Që në moshë të vogël punoi, ndërsa kreu shërbimin ushtarak në vitin 1933-1935. Në vitin 1938 u dënua me Qemal Stafën si anëtar i Grupit Komunist të Shkodrës. U dënua me internim në Berat për 4 vjet, si punëtor ndërtimi rrugësh. Në gusht të vitit 1943 ishte komisar i Brigadës së I dhe më vonë komisar i Divizionit të I. Pas çlirimit ishte Kryetar i Misionit të Shqipërisë pranë OKB-së dhe për ca kohë ambasador në Jugosllavi. Në vitin 1949 ishte Minister Financash dhe zëvendëskryeministër. Më 1955 u përjashtua nga Partia e Punës dhe u internua në Berat. Vdiq në spitalin e burgut më 27 gusht 1959. Revista periodike financiare Euromoney, CFO, Newsweek, Time, Business Week, Fortune, The Economist, Der Spiegel (Germany), Focus (Germany), WirtschaftsWoche, Bilan (Swit.), Le Nouvel Observateur (France), Challenges (France), L'Express (France), American Banker, Corporate risk, International Risk Management, World Securitization News & Comments, Harvard Business Review, MIT Sloan Management Review, Die Bank (Germany). Pothujase secila prej gazetave të përditshme shqiptare ka rubrikën e saj të ekonomisë dhe analizat e opinionet mbi zhvillimet ekonomike në Shqipëri. Revista e përjavshme “Monitor” jep një pasqyrë të specializuar të zhvillimeve në ekonominë shqiptare dhe sidomos në sistemin financiar. Po ashtu, gazetat ekonomike “Biznesi” dhe “Ekonomia” të cilat janë të specializuara për çështjet ekonomike, ndihmojnë biznesmenët e manaxherët në vendimarrjen e tyre si dhe individët që duan të investojnë kursimet e veta.
Rubrika të mira ekonomike kanë edhe gazetat “Shekulli”, “Panorama”, “Gazeta Shqiptare”, “Dita”, “Koha jonë”, “Metropol” etj., ku debati ekonomik sjell analiza dhe sugjerime me vlerë për ekonominë shqiptare. 1.1.2. Publikimet e BSH si burim i rëndësishëm informacioni financiar Banka e Shqipërisë, si banka qendrore e Shqipërisë, krahas kryerjes së funskionit të saj primar, ruajtjes së stabilitetit të çmimeve, i kushton rëndësi të veçantë edhe edukimit të publikut. Këtij qëllimi i shërbejnë edhe publikimet e saj, një pjesë e të cilave janë detyrim ligjor i bankës. Për një bankë qendrore të jesh transparent do të thotë t’i shpjegosh publikut vendimet e politikës monetare që ti ndërmerr. Transparenca e Bankës së Shqipërisë kundrejt publikut përfshin: • • • •
dhënien e informacionit të nevojshem bankave për ti ndihmuar ato në parashikimin dhe uljen e riskut. dhënien e informacionit ministrive dhe institucioneve të tjera qeveritare. krijimin e sistemit të informacionit ndërbankar ku ajo merr pjesë si element si dhe përcaktimin e rregullave për mënyren e dhënies së informacionit. publikimin e raporteve periodike dhe vjetore të Bankës Shqiperisë.
Publikimet kryesore të Bankës së Shqipërisë (www.bankofalbania.org) Raporti Vjetor - Botohet një herë në vit. Përmban informacionin mbi zhvillimin ekonomik të vendit, politikën monetare, tregun valutor, mbikëqyrjen bankare, operacionet monetare të Bankës së Shqipërisë, zhvillimin e sistemit të pagesave etj., Raport Mujor i Politikes Monetare- Përfshihen raportime periodike të Departamentit të Politikës Monetare në qendër të të cilëve janë zhvillimet ekonomike, financiare si dhe qëndrimet e politikës monetare të Bankës së Shqipërisë. Buletini Ekonomik i cili përmban: deklaratat zyrtare të Bankës së Shqipërisë" si deklarata për politikën monetare, opinione mbi gjendjen e ekonomisë shqiptare etj., artikuj të ndryshëm që trajtojnë çështje
ekonomike, financiare e juridike, rezultate të vrojtimeve statistikore të kryera nga Banka e Shqipërisë, të dhënat statistikore mbi sistemin bankar etj.. Buletini i Bilancit të Pagesave- Botohet çdo vit, në gjuhën shqipe dhe angleze. Numri i parë i Buletinit Bilancit të pagesave është publikuar në tetor 1995. Deri në vitin 2002, Buletini i Bilancit të Pagesave, është botuar çdo tre muaj, ndërsa duke filluar nga viti 2003, botohet në bazë vjetore. Buletini i Bilancit të Pagesave përmban informacion statistikor mbi bilancin e pagesave të Republikës së Shqipërisë. Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes- Botohet një herë në vit, në gjuhën shqipe dhe angleze. Është botuar për herë të parë për vitin 1998. Botimi përmban zhvillimet kryesore të sistemit bankar dhe funksionit të mbikëqyrjes bankare gjatë një viti. Buletini Zyrtar- Botohet të paktën njëherë në muaj (si rregull pas çdo mbledhjeje të Këshillit Mbikëqyrës) dhe përmban vendimet e Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë të destinuara për publikim; rregulloret e miratuara prej tij dhe të detyrueshme për t’u zbatuar nga bankat e nivelit të dytë apo subjektet e tjera, siç parashikohet në ligj. Raporti gjashtëmujor i Politikes Monetare- Është një dokument shumë i rëndësishëm, sepse vihet në shërbim të drejtpërdrejtë të procesit vendimmarrës në Bankën e Shqipërisë. Në të bëhen vlerësime dhe analiza mbi zhvillimet monetare të 6-mujorit të fundit dhe mbi inflacionin e periudhës paraardhëse dhe jepen vlerësime mbi qëndrimet e së ardhmes duke paraqitur skenarë të mundshëm të zhvillimeve në inflacion dhe propozohen qëndrimet e politikës monetare duke i argumentuar ato. Pse i intereson individit informacioni financiar? Në varësi nga natyra dhe lloji i informacionit individit dhe familjeve u intereson të dijnë parashikimet mbi të ardhmen e ekonomisë vendase dhe asaj rajonale e më gjerë, parashikimet mbi kursin e këmbimit, inflacionin e mundshëm. Pse i intereson bizneseve informacioni financiar?
Bizneset nuk punojnë vetëm për tregun e sotëm dhe klientelën aktuale. Ato mendojnë zgjerimin e tregut dhe ndërtojnë skenaret e shitjeve për periudhat e ardhme. Për të përshtatur drejt parashikimet e tyre, financierët e firmave (ose drejtuesit financiarë të tyre) duhet të jenë të informuar mbi perspektivat si në fushën e politikës monetare ashtu edhe në atë të politikës fiskale. Politika monetarei - i referohet atyre masave me anë të të cilave bankat qendrore influencojnë mbi përqindjet e interesit në tregun e parasë, duke mundësuar kështu kontrollin e ofertës së parasë. Pjesa më e madhe e bankave qendrore, përfshirë edhe Bankën e Shqipërisë, përpiqen të manipulojnë ofertën e parasë, në mënyrë të tillë që të sigurojnë stabilitetin e çmimeve dhe të mundësojnë rritjen e ekonomisë në ritmet potenciale. Politika fiskale- Pjesa e politikës qeveritare, e cila synon rritjen e të ardhurave nëpërmjet taksimit dhe përcaktimin e shumave dhe të qëllimit të shpenzimeve qeveritare. Një nga teoritë më të shquara ajo Kejnsianiste, argumenton se politika fiskale është një mjet i mirë për të stabilizuar ciklet e biznesit. Kur ekonomia është drejt rënies, atëherë politika fiskale do të konsiderohej e përshtatshme apo ekspansioniste, nëse do të rriteshin shpenzimet që nxisin prodhimin dhe në të njëjtën kohë do të uleshin taksat. Ulja e taksave do t'u linte më shumë hapësira dhe burime investimesh bizneseve. Ndërkohë që gjatë periudhës së inflacionit të lartë, politika fiskale duhet të koordinojë më shumë se kurrë me politikën monetare. Në këtë periudhë, politika fiskale duhet të ndërmarrë masa shtrënguese që kufizojnë shpenzimet buxhetore, duke synuar rritjen e të ardhurave. 1.2. Financa, paraja dhe bankat Çdo ditë kryejmë transaksione monetare, pa i kushtuar shumë rëndësi faktit se nga dora e kujt erdhi dhe në dorën e kujt do të përfundojë kartëmonedha 1000 lekë më të cilën paguam mallrat që blemë. Ekonomistët shpesh i përdorin fjalët në një mënyrë disi ndryshe nga mënyra sesi përdoren në jetën e përditshme. “Paraja” është njëra prej këtyre fjalëve, të cilën në jetën e përditshme e përdorim: “Ai është i shkathët, di të bëjë para.”, “Kompania X bëri dy herë më tepër para se vitin e kaluar”. Në fjalinë e parë fjala para mund të zëvendësohet me “të
ardhura”, në fjalinë e dytë mund të zëvendësohet me “fitim neto” ose “të ardhura neto”. Kuptimi ekonomik i parasë thekson se paraja është mjet pagese dhe këmbimi. Paraja - Instrument pagese dhe këmbimi, pranuar si e tillë nga publiku. Paraja, shërben gjithashtu, si rezervë vlere dhe njësi llogarie. Ajo mund të paraqitet në forma të shumta. Ajo që ka rëndësi është se për të fituar besimin e përgjithshëm të popullatës ajo duhet të jetë e rallë në mënyrë të përshtatshme. Aktiviteti ekonomik mund të kryhet edhe pa para, por tramba (shkëmbimi mall me mall) e vështirëson shumë atë. Në të njëjtën kohë duhet të gjenden dy njerëz ndër të cilët njëri ka nevojë për mallrat që posedon tjetri, dhe njëkohësisht ata bien dakort të kryejnë shkëmbimin. Me vështirësimin e skemave të shkëmbimit njerëzit vlerësuan nevojën e një instrumenti që do ta kryente këtë funksion dhe sajuan paranë. Paraja fizike (cash) Kartëmonedhat dhe monedhat metalike. Cash–i i hedhur në qarkullim nga institutet e emetimit ose nga bankat qendrore dhe që publiku e përdor çdo ditë, nuk është gjë tjetër veçse paraja që ne shohim dhe prekim. Ajo përdoret veçanërisht në transaksionet (shitblerjet) e përditshme, në shuma të vogla. Paraja magnetike (kartat magnetike) Paraja fizike, sot është zëvendësuar në pjesën më të madhe të vendeve, në një formë tjetër, në atë të parasë magnetike apo të konvertueshme nëpërmjet kartave magnetike. Në këtë mënyrë përdorimi i cash-it, është reduktuar ndjeshëm. Duke kryer veprimet me anë të kartave të tilla, pjesëmarrja e sistemit bankar në ekonomi rritet ndjeshëm, paraja lëviz në mënyrë të padukshme në kanalet e sistemit bankar, ajo evidentohet atje, koha e përdoruesve të kartave kursehet, rritet siguria për ruajtjen e parave. Paraja në qarkullim Shuma e të gjithë monedhës (kartëmonedhat dhe monedhat metalike) së emetuar nga banka qendrore që është në qarkullim në një moment të caktuar kohe. Agregatët monetarë M1, M2, M3 Sasia totale e instrumenteve të pagesës në një monedhë të dhënë mund të përcaktohet në mënyra të ndryshme. Bazuar në shpejtësinë me të cilën format e ndryshme të
parasë mund të përdoren për pagesa, ato mund të klasifikohen si agregati monetar M1, agregati monetar M2, agregati monetar M3. Agregati M1 përfshin paranë që përdoret në çdo kohë si mjet pagese si: paratë në qarkullim dhe ato të depozituara nëpër banka në formën e llogarive korente. Agregati M2 është i përbërë nga agregati M1 dhe depozitat me afat dhe të kursimit në lekë - depozitat e kursimit mund të konvertohen në mënyrë të thjeshtë e të shpejtë në para në dorë. Agregati M3 formohet nga M2 dhe depozitat në valutë. Por çfarë mund të bëjmë nëse na mungojnë paratë? Në ekonominë e sotme flitet për njësi ekonomike deficitare dhe suficitare, dmth të gjitha njësitë ekonomike (familjare, biznesi, shtetërore) mund të kenë diferenca mes të ardhurave dhe shpenzimeve. Nëse rezultojnë më tepër shpenzime sesa të ardhura kemi të bëjmë më një situatë deficitare dhe njësia ekonomike ka nevojë për mjete monetare. Financa, pikërisht realizon kalimin legal të mjeteve monetare nga njësitë ekonomike suficitare tek ato deficitare. Kalimi legal do të thotë që ai që ka nevojë për para i sihuron ato kundrejt “lëshimit të një premtimi se do të kthejë paratë së bashku me interesat sipas afateve të parashikuara”. 1.2.1. Sistemi financiar dhe organizimi i tij Financa luan një rol të rendesishem ne ekonomi. Institucionet e ndryshme financiare (bankare dhe jobanakre) duke siguruar kredi ndihmojnë në zgjerimin e ekonomisë pasi realizon investimin e fondeve të kursyera nga popullata dhe që për momentin s’ka qëllime investuese, por do t’i linte pa përdorur këto fonde. Sistemi financiar i një vendi historikisht funksionon në sherbim të grumbullimit të fondeve dhe shpërndarjes së tyre në ekonomi. Sa më i madh fluksi i këtyre fondeve dhe sa më në mënyrë efikase të shpërndahen këto fonde aq më mirë do kënaqen dëshirat individuale dhe aq më mirë do ecë ekonomia e një vendi.
Në ambientin financiar përmenden më shpesh : ¾
Instrumentet financiare, të cilat përfaqësojnë dëshmitë dokumentare të detyrimeve lidhur me këmbimin e burimeve ndërmjet palëve kontraktuese (huamarresi dhe huadhënësi ).Instrumente janë aksionet, obligacionet, bonot e Thesarit, çertfikiatat e depozitave etj.
¾
Tregjet financiare, të cilat përfaqësojnë vendet ku tregohen instrumentat financiare. Shembuj të tregjeve janë Bursa e Tiranës, Wall Street, London Stock Exchange etj.
¾
Institucionet financiare, janë ndërmjetësit financiarë (institucionalë), që krijojnë dhe tregtojnë instrumentet financiare dhe lehtësojnë fluksin e fondeve nepërmjet pjesëmarrësve të tregut. Janë 16 të tilla aktualisht në Shqipëri: Raiffeisen ZentralbankBanka e Kursimeve, Banka Italo-Shqiptare, Pro-Credit Bank, Banka Credins, Banka Amerikane e Shqipërisë etj.
Sistemi financiar me komponentët e tij përbërës luan një rol të pazëvendësueshëm në veprimtarinë ekonomike të çdo vendi i cili karakterizohet nga shumë transaksione (këmbime, blerje e shitje mallrash e kryerje shërbimesh). Në ditët e sotme, pavarësisht se tregjet financiare (bursat ose tregjet e kapitalit) janë sofistikuar dhe individët mund të investojnë kursimet e tyre drejtpërdrejt në firmat huamarrëse ii ,institucionet financiare vazhdojnë të luajnë një rol të rëndësishëm në ndërmjetësimin e fondeve. Niveli i ndërmjetësimit financiar ndikon drejtpërsëdrejti në nxitjen e investimeve dhe në rritjen ekonomike. Ky fakt merr një rëndësi më të madhe për vendet në zhvillim me një sektor financiar të brishtë. (siç është rasti i Shqipërisë) Ndërmjetësuesit financiarë kryejnë funksionin e ndërmjetësimit nëpërmjet grumbullimit të fondeve të individëve që dëshirojnë të investojnë kursimet e tyre ( t’i depozitojnë) dhe i vënë këto fonde në dispozicion të kompanive apo të firmave që kërkojnë financim. Ata veprojnë si agjentë për kursimtarët duke iu siguruar informacionin cilësor të nevojshëm për investimin e kursimeve të tyre dhe më pas duke kryer transaksionet përkatëse.
Ndërmjetësuesit, duke përfituar nga ekonomitë e shkallës (ofrojnë shërbimin për një numër të madh klientësh), arrijnë të reduktojnë ndjeshëm koston e informacionit dhe të transaksionit, e për pasojë rrisin eficiencën e investimeve të kursimeve në ekonomi. (diferenca e interesave të kredive me interesat e depozitave). Bankat janë institucione që pranojnë depozitimin e fondeve të kursyera nga publiku dhe që akordojnë kredi. Veç funksionit ndërmjetësues midis depozituesve dhe huamarrësve, bankat tregtare, krahas bankave qendrore dhe zyrave të Albapostës, në rastin e Shqipërisë, luajnë një rol të rëndësishëm në trafikun e pagesave pa para në dorë. Shpeshherë bankat mund të jenë e vetmja mundësi financimi për sektorë të veçantë strategjikë të ekonomisë, duke shërbyer në shpërndarjen sa më eficiente të fondeve të grumbulluara. Institucionet financiare luajnë një rol të veçantë në rritjen e eficiencës së shërbimit të pagesave, e cila ndikon në zhvillimin ekonomik. Ekzistojnë një numër i madh institucionesh financiare që kryejnë këto funksione e që kanë përparësitë e mësipërme, por për nga karakteristikat që ato kanë klasifikohen në: institucione financiare bankare, institucione financiare jobankare dhe institucione financiare të investimeve. Megjithatë, në rastin e Shqipërisë, me ndërmjetësues financiar, do të kuptohen institucionet financiare bankare, sepse sistemi bankar është segmenti më i zhvilluar i sektorit financiar në Shqipëri.
Tregu i faktorëve të prodhimit Të ardhura
Kursime
Hua
Sistemi financiar
Kompanitë Hua
Familjet Kursime Kërkesa agregate
Tregu i mallrave dhe shërbimeve Oferta agregate
Skema e qarkullimit të parave në një sistem ekonomik
Për të matur efikasitetin e bankave në grumbullimin e depozitave, J.Bonin iii përdor raportin e depozitave të individëve ndaj PBB, i cili shpreh se sa mirë sektori bankar po kryen detyrën e tij për të mbledhur kursimet e individëve. Në vendet me sektor financiar të zhvilluar, raporti i ofertës së parasë (M3) ndaj PBB- së përdoret shpesh si një përafërsim i kësaj madhësie.Në një ekonomi tregu të zhvilluar raporti i kreditit të brendshëm të bankavendaj PBB-së është zakonisht një matës i mirë i huasë bankare për sektorin privatme kushte tregtare. Gjithësesi, në vendet në tranzicion huatë bankare nuk janë të kufizuara tek biznesi privat dhe shpeshherë përfshijnë një sasi të rëndësishmetë huasë së akorduar qeverisë dhe ndërmarrjeve shtetërore. që për vendet në tranzicion tregues më i përshtatshëm për huatë në kushtet tregtare është huaja dhënë sektorit privat në përqindje ndaj PBB. Për pjesa që zë kredia dhënë sektorit privat ndaj totalit të kreditit të brendshëm është një tregues tjetër që paraqet shkallën e ndërmjetësimit nga sistemi bankar. Bonin thekson, gjithashtu, se një matës i mirë i efikasitetit të ndërmjetësimit bankar është raporti i kredisë me afat ndaj depozitave
me afat, meqenëse këto dy elemente së bashku i përgjigjen më mirë funksionit të ndërmjetësimit. Ky raport shpreh se ç’pjesë e kursimeve të grumbulluara shkon për kreditimin e ekonomisë duke ndikuar drejtpërdrejt në rritjen dhe zhvillimin ekonomik të vendit. 1.2.2. Çfarë është një sistem financiar ? Qëllimi i një sistemi financiar (ose arsyeja e ekzistencës së tij) është kanalizimi i fondeve nga njësitë suficitare tek ato deficitare. Ndryshe, nga ato që kanë para të tepërta, kursime, tek ata që kanë nevojë për para. Në literaturën tradicionale ka dy mënyra për ta analizuar : 1) si ndërveprojnë njësitë ekonomike në tregjet financiare (bursa) 2) veprimtaria e ndëërmjetësve financiarë, bankat, kompanitë e sigurimit 50 vite më parë, sistemi financiar në vendet e zhvilluara mund të analizohej thjesht kështu: familjet e pasura dhe firmat e mëdha shfrytëzonin tregjet e aksioneve dhe obligacioneve, ndërkohë që familjet më pak të pasura dhe firmat e mesme dhe të vogla përdornin bankat dhe kompanitë e sigurimit si dhe institucionet e tjera financiare. Në 1950 familjet zotëronin rreth 90% të aksioneve të korporatave ndërsa në vitin 2000, ndryshimi ishte i dukshëm pasi familjet (njësitë ekonomike familjare ) zotëronin 40%, fondet e pensioneve dhe institucionet financiare 40%. Ky ndryshim tregon se është e pamundur të marrim në analizë veçmas tregjet financiare dhe institucionet financiare. Veç ndërmjetësimit direkt mes familjeve dhe firmave, instuitucionet financiare kanë filluar dukshëm të ndërmjetësojnë mes familjeve dhe tregjeve nga njëra anë dhe firmave e tregjeve nga ana tjetër. Kjo e bën të pashmangshme që ta konsiderojmë sistemin financiar si një i tërë. Nocioni se sistemi financiar transferon burimet ndërmjet familjeve dhe firmave është sigurisht një thjeshtim i procesit. Qeveria luan një rol
domethënës në sistemin financiar. Ajo është huamarrësja më e madhe, vaçanërisht gjatë periudhave të luftrave, krizave ose në kohën kur po ndërmerren projekte të mëdha infrastrukturore. Qeveritë paraqiten edhe si kursimtare fondesh, si psh rasti i Norvegjisë apo vendeve të Lindjes së Mesme, të cilat kanë rezerva të konsiderueshme nafte. Veç rolit të huamarrësit dhe huadhënësit, qeveritë kanë edhe role të tjera në sistemin financiar. Bankat qendrore emetojnë kartëmonedha dhe janë tepër aktive në sistemin e pagesave. Sistemet financiare me tregje dhe ndërmjetës të parregulluara ( e paplotë ana rregullative) mirë, gjenerojnë kriza financiare. Dëshira për të eleminuar këto kriza bëri qe mjaft qeveri të ndërhyjnë me vendosmëri në sistemet financiare. Banka qendrore janë të ngarkuara me anën rregullative të sistemit bankar Ndërhyrja qeveritare në sistemin financiar nënkupton që sistemi politik i cili i jep formë qeverisjes dhe politikave qeverisëse, është i rëndësishëm edhe për sistemin financiar. Ka disa raste historike që jepen si shembuj të veprimit të tregjeve dhe institucioneve financiare në mungesë të një sistemi legal (legjislativ) të pa konturuar mirë, duke u mbështetur në reputacionin dhe mekanizmat e tyre Sidoqoftë, në mjaft sisteme financiare, ligji ka një peshë të konsiderueshme. Ai përcakton se çfarë lloj kontratash janë të realizueshme çfarë lloj mekanizmash qeverisës mund të përdoren për kompanitë, kufizimet qe mund të vendosen për letrat me vlerë etj. Pra, sistemi legjislativ është një komponent i rëndësishëm i një sistemi financiar. Funksionet e një sistemi financiar a) Kursimet dhe investimi i tyre Një nga qëllimet primare të një sistemi financiar është që të bëjë të mundur investimin e kursimeve të popullatës nëpër firmat (prodhuese, tregtare, të shërbimeve etj.)
Nga të dhënat del se financimi i brendshëm “internal finance” ose financimi me anë të kursimeve të popullatës, është prej kohësh burimi më i rëndësishëm në të gjitha vendet. Financimi nëpërmjet bankave (domethëne me kreditim) është me rëndësi në mjaft vende por sidomos në Japoni dhe Francë. Financimi me anë të obligacioneve është me rëndësi vetëm në SHBA. b) Rritja dhe struktura financiare Lidhja e ndërsjellë mes rritjes ekonomike në një vend (rritja e PBB ose anglisht GDP) dhe strukturës së sistemit financiar në një vend, përbën një çështje mjaft të debatuar. Nga njëra anë, Bagehot (1873) dhe Hicks (1969) janë dakort që sistemi financiar në Mbretërinë e Bashkuar (Britaninë e Madhe), ka luajtur një rol të rëndësishëm në Revolucionin Industrial. Po ashtu, Levine (1997) ofron një studim të hollësishëm mbi lidhjen e rritjes ekonomike me zhvillimin e një sistemi financiar. Në një studim që përfaqëson fillimet në këtë fushë, Goldsmith (1969), duke krahasuar të dhënat e disa vendeve, gjeti një lidhje të ndërsjellë mes rritjes ekonomike dhe zhvillimit të sistemit financiar. Në një seri studimesh, King and Levine (1993) marrin në konsideratë të dhënat nga 80 vende, për periudhën 1960-1989 dhe kontrollojnë me kujdes edhe faktorët etejrë që ndikojnë në rritjen ekonomike. Ata gjetën një lidhje të fortë të ndërsjellë mes rritjes ekonomike dhe zhvillimit të sistemit financiar dhe gjithashtu evidentuan që niveli i zhvillimit të sistemit financiar është një parashikues i mirë i rritjes së ardhshme ekonomike. Kuptimi është krejt i thjeshtë. P.sh. në qoftë se një vend ka banka moderne dhe konkurencë në tregun bankar, firmat mund të sigurojnë fonde (kredi bankare) të leverdisshme dhe kjo imundëson atyre të zgjerojnë aktivitetin. Pra, ato mund të investojnë për ambiente prodhimi, makineri të reja e kështu me radhë të rritin prodhimin nëpërmjet rritjes së kapaciteteve prodhuese.
3) Shpërndarja e riskut Kur vendi ka një sistem të zhvilluar financiar, individët kanë mundësi të zgjedhin se ku do t’I investojnë paratë e tyre në aksionet e ndryshme, që tregtohen në bursë, apo ku do t’I depozitojnë paratë ndër bankat e shumta që veprojnë në një vend. 4) Sigurimi i informacionit Mundësia e informimit të bollshëm dhe të shpejtë krijohet nga ekzistenca e një sistemi financiar modern dhe të zhvilluar. Në vendet me sisteme ekonomike të zhvilluara, individët dhe firmat kanë informacion të shpejtë nëpërmjet mediave të shkruara dhe elektronike mbi bankat, kompanitë e sigurimit, firmat që rrezikojnë të falimentojnë etj. (rëndësia e informacionit financiar) 5) Ndërthurja e financës, politikës dhe ligjit Sistemi financiar i zhvilluar ndihmon në mirëfunksionimin e legjislacionit, sidomos atij të fushës ekonomike. Ai lidhet ngushtë me nivelin e zhvillimit politik të një vendi. Sa më i stabilizuar politikisht të jetë një vend aq mëmirë funksionon edhe ligji në shërbim të sistemit financiar. 6) Krizat financiare Vazhdimisht në historinë e ekonomisë botërore ka patur kriza ekonomike. Mund të thuhet se ato kanë ndikuar në zhvillimin e sistemeve financiare, pasi vendet që kanë përjetuar kriza kanë tentuar dhe ja kanë arritur të ndërtojnë sisteme financiare që kanë mundësuar stabilitet ekonomik. Shembulli më tipik për këtë është Akti Rregullativ për Letrat me Vlerë i vitit 1933 në ShBA, menjëherë pas krizës ekonomike që kaloi shteti amerikan. Ndërkohë, pas miratimit të këtij akti, bursat funksionuan në mënyrë pothuaj perfekte.
1.2.3. Sistemi financiar shqiptar Sistemi financiar 1 gjatë dhjetëvjeçarit të parë të tranzicionit megjithë progresin e dukshëm mbeti në një gjendje të brishtë. Ai ka njohur një progres të brishtë. Ky progres e ka bazën jo vetëm në zhvillimet e brendshme të sistemit bankar, nga trashëgimia e keqe, ngadalësia e reformave, kriza piramidale, vënia e theksit në zhvillimet makroekonomike, por edhe në vetë brishtësinë e ekonomisë shqiptare në nivel mikro e makroekonomik. Brishtësia e zhvillimit të sistemit bankar shfaqet në dy momentet më të vështira për të si: kriza financiare e shkaktuar nga kolapsi i skemave piramidale (1997) kriza e depozitave. (2002) Kriza piramidale ishte një krizë që u ndihmua nga dobësitë e sistemit bankar, por që nuk lindi nga bankat dhe asnjë bankë nuk u përfshi në aktivitetet piramidale apo të mbështeste ato, siç ndodhi me segmente të tjera të qeverisjes. Përkundrazi, Banka e Shqipërisë ishte i vetmi zë paralajmërues për rrezikun e tyre. Ndërkohë paniku i depozitave kishte në bazë pritjet e formuara nga kriza piramidale, por lindi në një situatë më të shëndoshë dhe të zhvilluar të sistemit bankar duke pasqyruar sa faktin e njohur që sistemi bankar është tepër i ndjeshëm ndaj besimit të publikut, ashtu edhe faktorët që vepruan në atë periudhë si ofrimi i Bankës Kursimeve për privatizim, miratimi i ligjit të sigurimit të depozitave dhe faktorët politikë të cilët tronditën besimin e publikut ndaj bankave duke çuar në tërheqje masive depozitash. Si përfundim, për shkak të :
Sistemi financiar shqiptar në tranzicion: Progres apo brishtësi? Shkëlqim Cani, Sulo Hadëri, Referat i mbajtur në Konferencën “Banka e Shqipërisë në dekadën e dytë të tranzicionit”, Tiranë 17 dhjetor 2002
1
trashëgimisë nga sistemi socialist zhvillimeve negative të periudhës së tranzicionit edukimit të pamjaftueshëm të publikut për sistemin bankar informacionit asimetrik dhe të mungesës së tij zhvillimeve luhatëse politike brishtësisë të zhvillimit të tërë ekonomisë shqiptare përfshirë edhe ekonominë reale
pritjet e publikut dhe mbi këtë bazë niveli i besimit mbi sistemin bankar mbetën të brishta gjatë viteve 1992-2002. Sistemi bankar shqiptar gjatw vitit 2004 Një nga karakteristikat kryesore të sistemit bankar shqiptar në vitin 2004 ka qenë zgjerimi i rrjetit të tij brenda territorit të Republikës së Shqipërisë. Në vitin 2004 u hapën 30 degë dhe agjenci të reja me një gjeografi që shtrihet nga Shkodra deri në Sarandë. Një veçori është që këto degë dhe agjenci janë hapur jo vetëm në qytetet kryesore, por edhe në qytete dhe qyteza të vogla. Gjithashtu, degët dhe agjencitë e hapura në Tiranë janë të shtrira në të gjithë territorin e saj duke mbuluar me shërbime bankare edhe zonat periferike. Në vitin 2004 përfundoi procesi i privatizimit të bankës së vetme shtetërore. Në prill u zyrtarizua transferimi i pronësisë së 100 për qind të aksioneve të kapitalit të Bankës së Kursimeve tek Raiffeisen Zentralbank Österreich Aktiengesellschaft. Në gusht Banka e Shqipërisë miratoi kërkesën për transferimin e 100 për qind të aksioneve të kapitalit të Bankës së Kursimeve nga Raiffeisen Zentralbank Österreich AG tek Raiffeisen International Bank-Holding AG. Të dyja këto subjekte janë pjesë të Grupit Raiffeisen Zentralbank Österreich AG (RZB–Group). Transferimi i kapitalit kishte si qëllim ruajtjen e strukturës së përgjithshme të zotërimit të Grupit RZB dhe nuk sjell ndryshim në kontrollin e Bankës së Kursimeve, i cili vazhdon të ushtrohet nga RZB. Në maj të vitit 2004, Banka Ndërkombëtare Tregtare ndryshoi strukturën e kapitalit të saj duke transferuar pronësinë e 100 për qind të aksioneve të kapitalit të bankës tek Grupi Financiar ICB Holding AG.
Në vitin 2004 është dhënë miratimi për ndryshimin e emrit të Bankës së Kursimeve në Banka Raiffeisen dhe të Bankës Tregtare të Greqisë (Shqipëri) në Banka Emporiki (Shqipëri). Në vitin 2004 në Bankën e Shqipërisë u paraqit një kërkesë për licencim dhe një kërkesë për revokim licence për subjekte jobanka. Shoqërisë “Tirana Leasing” sh.a. iu dha licenca për të ofruar “qiranë financiare”. Në vitin 2004 u licencuan 10 zyra të këmbimit valutor dhe 11 shoqëri të kursimkreditit. Në fund të vitit 2004, pas ndryshimeve të ndodhura, lista e subjekteve të licencuara nga Banka e Shqipërisë sipas viteve
paraqitet si më poshtë: Subjektet e licencuara nga Banka e Shqipërisë sipas viteve: Subjektet Banka dhe degë të bankave të huaja Subjekte financiare jobanka Zyra të këmbimit valutor Shoqëri të kursim-kreditit
2000
2001
2002
2003
2004
13
13
14
15
16
2
4
5
7
7
19
38
58
58
54
113
131
130
2
2
2
Unione të shoqërive të kursim-kreditit
Raporti Vjetor i Bankës së Shqipërisë, 2004
Roli i bankave në ekonomi dhe sistemi bankar shqiptar iv Mjaft nga ju, ose përgjithsisht prindërit tuaj, kanë një llogari në bankë, ku kanë derdhur një shumë të caktuar të hollash, leku, euro apo në dollarë si kursime për të cilat marrin një normë të caktuar interesi (i). Nga ana tjetër, biznesmenët në veçanti dhe konsumatorët në përgjithësi, marrin nga banka kredi me interes (i+x) %. Në këtë mënyrë, bankat tregtare luajnë rolin e ndërmjetësit mes publikut që duan të depozitojnë para dhe huamarrësve. Ky është misioni themelor i një banke. A mund të ekzistojë një ekonomi pa banka. Në teori kjo është e mundshme. Siç mundet psh, të financohet një shtëpi me ndihmën e familjarëve të saj ose siç mundet që një ndërmarrje të marrë hua nga ndërmarrjet e tjera pa patur nevojë për një bankë. Por bankat kanë në dorë “aset” vendimtare të lojës në ekonomi. Ato kanë shumat e
nevojshme të parave, që u vijnë nga kursimet e qytetarëve, ato kanë aftësi profesionale dhe më së fundi ato kanë mundësi për t’i dhënë kredi një numri të madh personash. Bazuar në ligjin mbi bankat në Republikën e Shqipërisë (Neni 2) "Bankë" është personi juridik që kryen veprimtari bankare sipas licencës së dhënë nga Banka e Shqipërisë. "Veprimtari bankare" është veprimtaria tregtare e pranimit dhe e grumbullimit të depozitave nga publiku dhe e përdorimit të këtyre fondeve për të dhënë kredi, paradhënie, hua, ose si investim për llogari dhe në ngarkim të personit juridik që e kryen këtë veprimtari, si dhe veprimtari të tjera tregtare të përcaktuara me akte nënligjore nga Banka e Shqipërisë. "Licencë" është akti administrativ i lëshuar nga Banka e Shqipërisë që autorizon të drejtën e ushtrimit të veprimtarisë bankare. "Depozita bankare" është marrëdhënia juridike për shumën monetare të vënë si depozitë në bankë me kushtet e mëposhtme: i) Kjo shumë monetare do të ripaguhet nga banka me ose pa interes apo vlerë të çdo lloji, me ose pa afat, sipas kushteve të pranuara nga vetë depozituesi apo përfaqësuesi i tij dhe banka; dhe ii) kjo shumë monetare nuk i përket marrëdhënieve të pronësisë apo shërbimeve ose mjeteve të ekzekutimit të detyrueshëm të detyrimeve. "Kredi" nënkupton marrëdhënien juridike të detyrimit për të livruar një shumë monetare në këmbim të së drejtës së ripagimit të shumës së livruar, të tepricës dhe të interesit ose komisioneve të tjera bankare mbi këto shuma, si dhe çdo shtyrje e datës së maturimit të një letre me vlerë borxhi apo të ndonjë të drejte tjetër për të paguar një shumë monetare. Pranimi i depozitave dhe dhënia e kredive janë dy nga veprimtaritë tipike të bankave. Bankat luajnë rolin e ndërmjetësit midis individëve që duan të depozitojnë paratë e tyre dhe huamarrësve që kanë nevojë për para.
Por ne nuk shkojmë tek banka vetëm si kursyes apo si huamarrës, ne shkojmë tek banka për t’i kërkuar asaj që të kalojë para nga llogaria jonë në atë të një tjetri; për të shitur ose për të blerë monedha të huaja ; ose edhe thjesht për t’u këshilluar. Aktivitetet kryesore të bankave janë: pranimi i depozitave dhe dhënia e kredive. Gjithashtu ato përgjigjen për transaksionet pa para në dorë. Tërësia e llojeve të ndryshme të bankave me lidhje të ndërsjellta dhe me funksione të caktuara përbën sistemin bankar të një vendi. Sistemi bankar mund të jetë njënivelor dhe dynivelor. Në sistemin bankar njënivelor ose ne sistemin bankar monobankar funksionon vetëm një bankë e cila luan disa nga rolet e një banke qëndrore (që emeton monedhën dhe kartmonedhën kombëtare) si dhe disa nga rolet e një banke tregtare duke pranuar depozita dhe duke kredituar ekonominë ose publikun. Sistemi bankar njënivelor është karakteristikë për ekonomitë e planifikuara dhe të centralizuara të modelit socialist të ekonomisë. Në sistemin bankar dynivelor ekzistojnë dy lloj bankash. Në nivelin e parë, funksionon jo mbi baza tregtare, banka qendrore e cila ushtron politikën monetare dhe funksionon si bankë emetuese e parasë, si bankë e bankave dhe si bankë të themi e qeverisë. Në nivelin e dytë, funksionojnë mbi baza tregtare një tërësi institucionesh financiare që kryejnë veprimtari bankare dhe në to vendin kryesor e zënë bankat tregtare.Bankat janë nga institucionet financiare më të rëndësishme për zhvillimin e ekonomisë së një rajoni të veçantë të tij. Fjala bankë përdoret sot gjërësisht për të përshkruar një shumëllojshmëri institucionesh financiare.
Por, si paraqitet sistemi bankar në Shqipëri, në fillim të vititt 2005 : Nr.
Bankat
Nr. i Degëve 14
Nr. i Agjencive 83
15
1
1
Banka Raiffeisen
2
Banka Kombëtare Tregtare
3
Banka e Bashkuar e Shqipërisë
3
4 5
Banka Italo - Shqiptare Banka Dardania
1
6
Banka e Tiranës
7 8
Banka Kombëtare e Greqisë Dega Tiranë Banka Ndërkombëtare Tregtare
2
9 10
Dega në Tiranë e Bankës Alfa Banka Amerikane e Shqipërisë
7 6
4 18
11
Banka ProCredit
12
Dega e Bankës së Parë të Investimeve
2 4
1 5
16 2
13
Banka Emporiki
1
14 15
Banka e Kreditit të Shqipërisë Banka Credins
2
1 1
16
Banka Popullore
1
8
Banka e Shqipërisë; Raporti Vjetor 2004
Në Shqipëri operojnë 16 banka tregtare, apo banka të nivelit të dytë dhe licencën paraprake ka marrë edhe banka e shtatëmbëdhjetë, Union Bank. Roli i komunitetit privat në zhvillimin ekonomik të Shqipërisë është i padiskutueshëm dhe në këtë kuadër, ky do përbënte "kilentelën e shëndoshë" të bankave dhe do kontribuonin në suksesin e të dy palëve. Siç dihet funksioni themelor i sistemit bankar është kanalizimi i kursimeve apo i mjeteve të lira të njësive sufiçitare, drejt njësive ekonomike defiçitare. Kredia bankare përbën kështu mekanizmin më të rëndësishëm në financimin e aktivitetit ekonomik të sipërmarrjeve, ndërsa bankat shërbejnë si instrumenti i realizimit të këtij qëllimi të fondeve. Sigurimi i financimit nepërmjet kredisë bankare është një nga
problemet më të mprehta, me të cilat ndeshet aktualisht biznesi në vendin tonë. Megjithatë, mund të thuhet që bankat kanë bërë përmirësime në drejtim të krijimit të lehtësive të duhura ndaj biznesit shqiptar si për fillimin e një veprimtarie të re biznesi, ashtu dhe për zgjerimin e atyre akzistuese. Banka e Shqipërisë ka si detyrë ligjore edhe politikën e kreditimit. Aktiviteti kreditues i bankave është një ndër kanalet e transmisionit të politikës monetare dhe, për këtë arsye, Banka e Shqipërisë është e interesuar ta nxisë atë. Shkodra dhe bankat -Banka e parë e hapur në Shqipëri (filloi më 04.02.1863), dega e Bankës Otomane hapi filialin e saj edhe në Shkodër, krahas Janinës, Shkupit dhe Manastirit. -Banka Agrare Turke mbi bazën e “Arkave Krahinore” (Nemleket Sandaklari) dhe “Arkave të Nevojave Publike” (Menafi Sandaklari), hapur në Shqipëri në vitin 1888, kishte degë dhe arka të saj edhe në Shkodër -më 1907 Banca Commerciale d”Oriente hapi një filial të vetin në Shkodër, me emrin “Banca Tozzi and Company”. -gjatë viteve 1914- 1918 në qytetin e Shkodrës hapën degët e tyre Wiener Bank Verein, Pester Bank dhe Ungarische Bank. -më 3 prill 1925 Banka Serbo-Shqiptare me qendër në Cetinje, çeli filialin e vet edhe në Shkodër. -më 23 nëntor 1938 Banco di Napoli-Albania hapi degën e saj edhe në Shkodër .-më 22 qershor 1945 u krijua Banka e Shtetit Shqiptar e cila kishte kapital shtetëror. Menjeherë pas themelimit të saj ajo krijoi degët në të gjith qytetet e mëdha ku një prej tyre ishte dhe Shkodra. -në vitin 1977 u krijua Banka Bujqësore me qëllim kreditimin e ndermarrjeve bujqesore dhe kooperativave në atë kohë. Menjëherë pas themelimit u hap dega e saj në Shkodër -në dhjetor 1992 Banka e Kursimit krijoi degën e saj në Shkodër -në fillim të viteve 90 pas ndryshimit të sistemit bankar, banka BKT hapi degën e saj në Shkodër në janar të 1993. -në shtator 2005 në Shkodër janë të përfaqësuara 6 banka: Banka Kombëtare Tregtare(BKT), Raiffeisen Bank (ish Banka e Kursimeve), Banka e Bashkuar e Shqipërisë (UBA), ProCredit Bank, Tirana Bank, Banka Italo-Shqiptare (BIA )
1.3. Objekti i financës dhe disiplinat që studjon ajo Objekt i financës janë: • • • • •
sistemi financiar dhe komponentët e tij institucionet financiare me produktet dhe shërbimet e tyre tregjet financiare dhe funksionimi i tyre vendimet financiare të individëve dhe njësive ekonomike familjare, të njësive ekonomike shtetërore dhe të njësive ekonomike të biznesit mënyrat e sigurmit të parave të nevojshme dhe përdorimin sa më efikas të tyre etj.
Ka disa përcaktime të ndryshme për financën si shkencë, e cila evoluimin me te madh, e ka njohur në gjysmen e dytë të shekullit të XX. Mund të thuhet se financa është arti dhe shkenca e administrimit të parasë. Disa prej disiplinave të shumta që pikënisjen e kanë në njohuritë e marra në lëndën “Hyrje në financë” janë : • • • • • • • • • • •
Tregjet e parasë dhe të kapitalit , institucionet financiare. Drejtimi financiar ose financa e biznesit Drejtimi i investimeve (nga pikëpamja e investitorit) Menaxhimi efikas i portofoleve investuese (Drejtimi i portofolit) Paraja dhe ekonomia monetare Financa e korporatave Financa e bankave dhe institucioneve financiare Auditimi në kompani dhe njësi të tjera biznesi Financa ndërkombëtare Financat publike Financat personale
Financat personale Individi gjatë jetës së tij duhet të marrë shumë vendime lidhur me punën, arsimimin dhe kursimet e investimet e tij. Financa personale është studimi i burimeve financiare personale dhe familjare të
konsideruara të rëndësishme në arritjen e suksesit financiar si dhe përdorimi racional i tyre. Ndër këto burime fianciare mund të hyjnë pasuria e trashëguar, të ardhurat e siguruara nga pasuria e patundshme, të ardhurat e akumuluara nga paga apo biznesi etj.. Suksesi financiar ka të bëjë me aspiratat e individit. Për disa ky sukses është një pleqëri me pension të mirë, për të tjerë arsimimi apo jeta komode. Të arrish suksesin financiar do të thotë arritja e objektivave financiare: 1.maksimizimi i fitimeve dhe pasurisë 2.konsumi efiçient ose kombinimi i mirë blerje cash me blerje me kredi . 3.nje cilësi më e mirë e jetës që lidhet ngushtë me konsumin e individit 4.siguria financiare 5.akumulimi i pasurisë për pension dhe prona të patundshme Ulqini dhe bankat Nw Shtator 2005 në Ulqin janë të përfaqësuara 6 banka • • • • • •
Montenegro Banka Euromarket Banka Crnogorska Komercijalna Banka Opportunity Bank Montenegro Banka Crnogorska Komercijalna Banka
Të gjitha këto të shqyrtuara deri në detaje përbëjnë objektin e Financave personale. Të zgjedhësh mes dy a më shumë alternativave investimi do të thotë të kesh aftësi parashikuese për të ardhmen. Blerja e një sipërfaqe toke në një zonë të caktuar banimi apo biznesi, nuk do të thotë vetëm shije e individit apo njohje e tij, por në radhë të parë nga ana e financës konceptohet si njohje e perspektivës lidhur me atë zonë. Në rastin optimist, kjo sjell: një çmim tregu në rritje të pasurisë së patundshme të blerë të ardhura më ta larta mujore/vjetore në rast lëshimi me qera të kësaj prone të ardhura të kënaqshme, në rast ushtrimi të aktivitetit të biznesit aty
Financat publike Financat publike, si pjesë e shkencës mbi financat, studjon të hyrat dhe të dalat publike, ose thënë më saktë studjon përmbushjen e nevojave publike nga ana e shtetit nëpërmjet mjeteve monetare të siguruara nga tatimet, taksat, doganat etj.. Me këto para financohen nevojat e administratës shtetërore, ushtrisë, veprimtarisë joekonomike, arsim, shkencë, kulturë, shëndetësi, objekte të infrasktrukturës etj. Politika fiskale, për të cilën flitet shpesh në mjetet e informimit publik, mekanizmat për zbatimin e saj, efektet që sjell ajo, studjohen nga ana e teorisë së Financave Publike. Më konkretisht, për shembull vendimi për uljen e Tatimit mbi Vlerën e Shtuar (TVSH) nga 20% në 18%, për një degë të ekonomisë, nuk është thjesht një kalkulim tjetër por ka një sërë efektesh anësore : -stimulon prodhimin në atë degë -rrit mundësitë për investimë në atë sektor -rrit shënset për punësim, etj. Po ashtu, ato studjojnë hartimin dhe miratimin e ligjit mbi buxhetin, deficitin buxhetor dhe mënyrat e financimit të tij (financim i brendshëm apo financim i jashtëm). Qeveria mbledh të ardhura nga individët dhe nga bizneset në formën e tatimeve dhe taksave. Tatimet janë të detyrueshme dhe periodike, dhe të llogaritura mbi shitjen e prodhimeve apo shërbimeve, mbi të ardhurat personale, mbi fitimin e bizneseve, mbi sasinë dhe llojin e mallrave që kalohen brenda apo jashtë kufirit të vendit, në formën e sigurimeve shoqërore e shëndetsore etj.. Taksat nga ana tjetër, paguhen për shërbimet publike që sigurohen nga qeveria. Këto ndahen në taksa kombëtare dhe vendore. Ndër taksat kombëtare përmendim: 1. Taksat portuale. 2. Taksat për shërbimet konsullore. 3. Taksa e importimit të automjeteve të përdorura. 4. Taksa e pajisjes me lejedrejtimi për drejtim automjeti. 5. Taksa për shërbimet e radiokomunikacioneve. 6. Taksa e përdorimit të numrit telefonik. 7. Taksa për veprime e shërbime nga administrata gjyqësore, Ministria e
Drejtësisë, Prokuroria, Zyra e Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme etj.. 8. Taksa e regjistrimit në arsimin e lartë. 9. Taksa për ulje-ngritjen e avionëve dhe për qëndrimin e tyre në aeroport. 10. Taksa e karbonit për benzinën, benzolin dhe gazoilin. 11. e të tjera… Taksat vendore përfshijnë: 1. Taksa mbi pasuritë e paluajtshme, në të cilën përfshihen taksa mbi ndërtesat dhe taksa mbi tokën bujqësore. 2. Taksa e ndikimit në infrastrukturë nga ndërtimet e reja. 3. Taksa për zënien e hapësirave publike. 4. Taksa e tabelës. 5. e të tjera… Diferenca midis të ardhurave dhe shpenzimeve përbën atë që quhet suficit – kur të ardhurat janë më të larta se shpenzimet ose deficit – kur shpenzimet janë më të larta se të ardhurat buxhetore. Deficiti është një gjë normale për vendet në tranzicion, pasi të ardhurat nuk realizohen për shkak se jo të gjithë tatimpaguesit janë korrektë me ligjin, si rezultat i shmangies së detyrimeve për të paguar, i politikave sociale që ndjek vendi, për shkak të vështirësive në mbledhjen e taksave, si efekt i shpenzimeve të mëdha publike etj.. Por, kjo dukuri nuk është e pazakontë as për vendet e zhvilluara. Shtetet e Bashkuara të Amerikës, një nga vendet më të zhvilluara në botë, kanë rezultuar me deficit buxhetor për 30 vjet me rradhë, deri në vitin 1998. Zakonisht, për të vlerësuar sesa i thellë është deficiti buxhetor i një vendi, llogaritet raporti i tij me prodhimin e një vendi (Prodhimi Brendshëm Bruto). Kjo shifër tregon se ç’pjesë të vlerës së prodhimit të përgjithshëm të ekonomisë zë deficiti buxhetor i shtetit. Tregjet e parasë dhe të kapitalit , institucionet financiare Rëndesia e lendës qëndron pikërisht në lidhjen e ngushtë të saj me jetën praktike dhe me shumat e mëdha të mjeteve monetare që qarkullojnë në bursat ndërkombëtare, në numrin e madh të kompanive që marrin pjesë dhe sigurojnë aty paratë për ushtrimin e veprimtarisë së biznesit.
Njohja dhe kuptimi i sistemit financiar në përgjithësi dhe i atij bankar në veçanti ndihmon në vendimmarrjen e suksesshme financiare si për individët dhe familjet ashtu edhe për financiarët e bizeseve. Në kohët e sotme ekonomia nuk mund të kuptohet pa tregjet dhe institucionet financiare. Paraja cash, e cila për shekuj me radhë pati përbërë mjetin modern të kryerjes së transaksioneve të mallrave, duke zëvendësuar me efikasitet mjetet e tjera të këmbimit, me kalimin e viteve po përdoret gjithnjë e më pak. Instrumentet e reja të pagesave (çeqet, kartëkreditet dhe transfertat elektronike), sistemi bankar me shërbimet e tij, teper instrumentat financiarë (aksionet, obligacionet, bonot e thesarit) ndeshen në fjalorin e përditshëm jo vetëm të medias së shkruar dhe vizive por edhe të çdo familjari në të katër anët e botës. Roli i sistemit financiar në përgjithësi, sistemit bankar dhe insitucioneve financiare, bursave dhe instrumentave financiare, po shtohet nga dita në ditë. Luhatjet e indekseve të bursave janë shpesh jo vetëm indikatorë të ekonomisë së një vendi por edhe të ndryshimeve qeveritare dhe të krizave të mundshme. Por, si kuptohet praktikisht nevoja për njohuri mbi sistemin financiar nga ana e financierit të një firme. Vazhdimisht, firma ka mjete monetare të lira të cilat duhet t’i investojë në periudha afatshkurtra apo afatmesme. Paratë në arkë apo në llogari rrjedhëse nuk sjellin asnjë përfitim dhe janë “joproduktive”, prandaj duhen investuar. Nga ky investim në çdo rast mund të fitosh, të nxjerrësh të ardhura, por investimet ndryshojnë nga niveli i riskut dhe nga kthyeshmëria. Drejtimi i investimeve Investitorët, kryesisht nga radhët e popullatës, për të qenë sa më të suksesshëm, kanë nevojë për këshillim financiar. Këto njohuri i jep lënda ‘’Drejtimi i investimeve’’. Në lidhje me këtë duhet njohur ambjenti i investimit, teknikat e investimit, strategjitë e investimit dhe përshtatja me rregullimet ligjore që ka secili shtet me tregjet e tij financiare.
Të kesh njohuri në fushën e investimeve do të thotë të njohësh fushën e pasurive të patundshme, qofshin këto të blera për tu dhënë me qera, për tu rishitur me qëllime spekulative apo për qëllim banimi. Po ashtu, individi duhet të njohë letrat me vlerë që nga ato shtetërore (bonot e thesarit) apo te kompanive (aksione,obligacione). Menaxhimi efikas i portofolesh)
portofoleve
investuese (ose Drejtim
Përvoja ka treguar se krijimi i portofoleve të investimit me synim diversifikimin e titujve ul riskun e investimit pa e eleminuar atë. Teknikat e krijimit të një portofoli të diversifikuar reflektojnë njohuritë mbi ambjentin financiar dhe ekonomik të një vendi,informacionin mbi emetues të ndryshëm të letrave si dhe aftësitë parashikuese të një investitori. Krijimi i një portofoli nënkupton blerjen njëkohësisht me një shumë psh.1000$ të aksioneve të IBM, Coca Cola, Sears and Roebuck, Ford , GM e të kompanive të tjera dhe jo investimin e parave totalisht në aksionet e njërës prej atyre kompanive. Ka edhe raste kur ky investim i fundit mund të jepte më tepër fitim por kjo është edhe mjaft riskoze pasi mund të sjellë edhe humbje maksimale gjë që s’ndodh tek portofoli pasi risku minimizohet dhe shpërndahet. 1.4. Financa dhe format e biznesit Mjaft prej diskutimeve për financën dhe prej vendimeve financiare kërkojnë një background juridik dhe në të njëjtën kohë forma juridike e bizneseve është mjaft përcaktuese për vendimet financiare të pronarit dhe të menaxherëve. Ekzistojnë disa lloje formash të organizimit të biznesit ndër të cilat më kryesoret: • • •
pronarësia e vetme (biznesi me një pronar) partneriteti korporatat
Pronarësia e vetme ( Biznesi me një pronar )
Me pronarësi do të kuptojmë atë loj biznesi që zotërohet nga një individ i vetëm. Ta fillosh biznesin si një pronar i vetëm është një gjë shumë e lehtë-thjesht i duhet të fillojë operacionet e biznesit. Megjithatë në shumicën e qyteteve, edhe për organizimet më të vogla kërkohet licencë, dhe në disa raste kërkohet edhe licencë shtetërore. Pronarësia ka dy avantazhe kryesore për bizneset e vogla: • •
formohet më lehtë dhe jo shumë shtrenjtë, përderisa nuk kërkohet listë formale operacionesh dhe i nënshtrohet më pak rregullave qeveritare. biznesi nuk paguan taksa të ardhurash si firmë, megjithatë ky nuk është gjithmonë një avantazh i plotë, sepse të gjitha fitimet e firmës, qoftë të riinvestuara në biznes, qoftë të tërhequra, i nënshtrohen taksave të të ardhurave personale.
Biznesi me nje pronar ka gjithashtu edhe tre kufizime të rëndësishme: • • •
është e vështirë për pronarësinë të sigurojë sasi të mëdha kapitali pronari ka një bilanc pasiv personal të pakufizuar për borxhet e biznesit dhe mund të humbasë kapital aktiv përtej atyre të investuar nga kompania dhe jeta e biznesit e organizuar në formën e pronarësisë është e kufizuar në jetën e individit që e krijoi atë.
Për këto tre arsye, pronarësia individuale kufizohet kryesisht në operacione biznesi të vogla. Megjithatë, bizneset shpeshherë fillojnë me këtë formë pronësie dhe më vonë shndërrohen në firma vetëm në ato raste kur rritja e tyre shkakton disavantazhe që lidhen me formën e pronësisë. Partneriteti ( Ortakia ) Partneriteti lind sa herë kur dy ose më shumë persona bashkohen për të drejtuar një biznes. Partneriteti mund të operojë në shkallë të ndryshme të formalitetit, duke filluar që nga na joformale, marrëveshja gojore dhe deri te marrëveshjet formale të arkivuara në sekretarinë e shtetit ku partneriteti është kostoja e ulët dhe lehtësia për formim. Disavantazhet
janë të ngjashme me ato që përmendëm tek pronarësia e vetme: • • • •
pasivi i pakufizuar (unlimited liability - dmth nëse falimenton i marrin gjithçka që ka edhe shtëpinë, makinën, etj) jeta e kufizuar e organizimit vështirësia për zhvendosjen e zotërimit dhe vështirësia për të krijuar sasi të mëdha kapitali.
Tre disavantazhet e para, pasivin e pakufizuar, jeta e shkurtër e organizimit dhe vështirësia për zhvendosjen e zotërimit, shkaktojnë të katërtën: vështirësinë që partnerët kanë në tërheqjen e sasive thelbësore të kapitalit. Ky nuk është një problem i veçantë për bizneset me rritje të ngadalshme, por nëse produktet e biznesit me të vërtetë marrin hov dhe asaj i duhet të zgjerohet me sasi të mëdha kapitali, atëherë vështirësia për tërheqjen e sasive të mëdha të kapitalit bëhet një mangësi reale. Kështu disa kompani si Hewlett-Packard dhe Apple Computer në përgjithësi e fillojnë jetën me formën e pronësisë ose të partneritetit dhe më vonë e shohin të arsyeshme të shndërrohen në firma. Në Shtator 2005 në Qarkun e Shkodrës ka të pranishme biznese private të mëdha, të mesme e të vogla, ndërmarrje shtetërore, ndërmarrje me pjesëmarrje shtetërore ose me sipërmarrje private, biznese private me kapital të huaj, kapital të përbashkët apo edhe vendës.
2435 subjekte të regjistruara, ku 515 prej tyre kanë një xhiro vjetore mbi 8 milionë lekë në vit, 1920 subjekte kanë një xhiro nën 8 milionë lekë në vit.
Në Qarkun e Shkodrës (shtator 2005) veprojnë 446 biznese të mëdha, ndër të cilat:
88 prej tyre janë prodhuese (20 konfeksione, 6 këpucë, 5 prodhime druri, 2 shtypshkronja, 3 inerte, 1 duralumin) 99 janë në fushën e ndërtimit, 224 në tregti, 11 në transport, 6 janë biznese televizive e telefonike 18 në drejtime të tjera.
Në qytetin e Shkodrës e zhvillojnë aktivitetin e tyre gjithsejt 22 subjekte me kapital të huaj e të përbashkët. Nga këto me kapital të huaj janë 8 subjekte, dhe me kapital të përbashkët 14 subjekte. (7 konfeksione, 3 prodhim këpucësh, 2 përpunim druri, 2 prodhime ushqimore, 7 tregti, 1 ndërtim). Në qytetin e Shkodrës e ushtron aktivitetin e saj edhe Dhoma e Tregtisë dhe e Industrisë, që përfaqëson një komunitet biznesi prej 1 600 subjektesh anëtare të saj,
të cilët shtrihen në të gjithë sektorët e ekonomisë. Dhoma e Tregtisë dhe e Industrisë Shkodër është dhoma më e vjetër në Shqipëri, e cila është themeluar rreth vitit 1736. Gazeta Biznesi, 1 shtator 2005
Firma - shoqëria anonime Firma është një njësi ligjore ose një "person" që krijohet nga shteti. Kjo është e veçuar dhe e qartë nga zotëruesit dhe menexherët e saj. Ky lloj veçimi i jep firmës tre avantazhe kryesore: • •
•
ka një jetë të pakufizuar - firma mund të vazhdojë edhe mbasi zotëruesit dhe menexherët e saj të parë të kenë vdekur lejon një zhvendosmëri të lehtë të interesit të zotërimit, sepse ineteresat e zotërimit mund të ndahen në aksione, të cilët nga ana e tyre mund të transferohen shumë më lehtë se sa interesat e partneritetit dhe pasivi i kufizuar (limited liability - dmth, nëse falimenton i marrin vetëm ato ç'ka ka në firmë por jo shtëpinë, makinën dhe pasurinë e tij personale).
Për ta ilustruar konceptin e pasivit të kufizuar mendoni sikur investoni 10000$ në një partneritet, i cili më vonë falimentoi. Përderisa zotëruesit janë përgjegjës për borxhet e partneritetit, juve ju takon të paguani një pjesë të borxhit dhe në qoftë se partneri nuk është në gjendje të paguajë pjesën e tij atëherë ju përgjigjeni për të gjithë borxhin e biznesit. Kështu një investitor në një partneritet mban peshën e një pasivi të pakufizuar. Nga ana tjetër, nëse ju investoni 10000$ në aksionet e një firme e cila falimeton, humbja juaj potenciale në investimin tuaj do të kufizohet brenda caqeve të 10000$ që ju keni kontribuar. Edhe biznesi në formë firme, megjithse ka avantazhe të mëdha kundrejt pronësisë dhe partneriteti, sidoqoftë edhe ai ka dy disavantazhe: •
fitimet e firmës i nënshtrohen një taksimi të dyfishtë fillimisht çdo fitim i firmës taksohet dhe pastaj çdo fitim që paguhet si divident taksohet si e ardhur për aksionarin dhe
•
ngritja e një firme është më e vështirë dhe më komplekse dhe kërkon më shumë kohë sesa ngritja e një biznesi tjetër me formë pronësie ose partneriteti. Këto të fundit mund ta fillojnë aktivitetin e tyre pa shumë punë burokratike me letra, ndërsa ngritja e firmës kërkon që pjestarët e saj të përgatisin një program si dhe një “kushtetutë”.
Në program përfshihet ky informacion: • • • • •
emri i firmës së propozuar tipet e aktiviteteve që ajo do të ndjekë sasia e kapitalit numri i drejtorëve emrat dhe adresat e drejtorëve
Me kushtetutë do të kuptojmë tërësinë e rregullave të përpiluara nga themeluesit e saj për t'i ndihmuar ata në realizimin e menexhimit të brendshëm të kompanisë. Këtu përfshihen çështje të tilla si: Si do të zgjidhen drejtorët (të gjithë do të zgjidhen çdo vit, apo për shembull një herë në tre vjet. Nëse aksionerët ekzistues do të kenë të drejtën e parë të blejnë çdo aksion të ri që nxjerr firma. Çfarë kushtesh ekzistojnë për komitetet e menexhimit, të tillë si komiteti ekzekutues ose komiteti i financës si dhe të drejtat e tyre dhe Çfarë procedurash ndiqen për të ndryshuar kushtetutën dhe çfarë kushtesh kërkohen. 1.5. Lidhja e financës me disiplinat e tjera të studimit të ekonomisë Financa & Makroekonomia Problemet që trajton financa janë të lidhura ngushtë me Makroekonominë. Literatura e financës dhe ajo e makroekonomisë, shpesh fokusojnë në të njëjtat çështje ekonomike veçse nga këndvështrime të ndryshmë dhe meteknika të ndryshme.
Lidhja mes politikës monetare dhe ndikimit të saj në veprimtarinë e përditshme të biznesit të firmave (koompanive) dhe në ecurinë e kursimeve të individë. Si kuptohet më thjesht reagimi i tregjeve të aksioneve, kundrejt politikës që ndjek banka qendrore në një vend. Në rastin e SHBA, si reagojnë çmimet e aksioneve të cilat tregtohen në Wall Street, në rastet e vendimeve që Federal Reserve (banka qendrore e SHBA) merr për ndryshimin e normës së interesit. Çmimet e aksioneve të kompanive ndryshojnë dhe gjithashtu edhe indeksi i aksioneve (Doë Jones, S&P) si rezultat i ndryshimeve në kursin e këmbimit të monedhës vendase me ato të huaja. Çdonjëri është i interesuar të marrë vendime të ndryshmë financiare p.sh. -
në ç’monedhë të depozitojë kursimet e veta në bankë? Nqs parashikohet që monedha vendase do të zhvlerësohet (kursi i këmbimit nga 1$=98LEK do bëhet 1$=115LEK) atëherë individi vendos të depozitojë në bankë dollarë amerikanë,megjithëse norma e interesit është më e ulët
-
në ç’monedhë të marrë kredi në bankë? Nqs mendohet që monedha vendase do forcohet dobësohet (kursi i këmbimit nga 1Euro=122LEK do bëhet 1Euro=109LEK) atëherë individi vendos të marrë në bankë kredi në Euro pasi kjo është më e leverdisshme.
Po ashtu, firmat janë të interesuara që në vendimet e tyre financiare të njohin mirë parashikimet makroekonomike mbi inflacionin, kursin e këmbimit, pasi thjesht do rrisin fitimet e tyre, gjë që përbën qëllimin kryesor të ekzistencës së tyre. Firmat, për të qenë të suksesshme në veprimtarinë e tyre, duhet të ndërtojnë “skenarët” për shitjet e parashikuara në të ardhmen, prandaj edhe kanë nevojë për parashikimet e treguesve makroekonomikë. Një monedhë vendase stabël dhe një qendrueshmëri në çmime i
mundëson firmave të planifikojnë rrtije (sado të ngadaltë) në shitjet e prodhimit dhe kjo e ndihmon firmën të nënshkruajë kontratat paraprake me furnitorët e lëndës së parë, me blerësit e produktit të gatshëm me shumicë etj. Të gjitha këto reflektohen në një aktivitet biznesi më të qëndrueshëm dhe në kosto më të ulët të njësisë së produktit, duke lehtësuar edhe punën e financierit në firmë. Ai do të manaxhojë më lehtë aktivet afatshkurtra, inventaret (rezervat) dhe do të mundet të analizojë më mirë projektet e ndryshme investuese që i paraqiten. Drejtuesi fianciar duhet të gjykojë dhe të vendosë (në aspektin financiar) nëse ja vlen apo jo të blihet një makineri, të hapet një filial i ri i kompanisë, të zgjerohet aktiviteti i prodhimit etj. dhe secili prej këtyre vendimeve kërkon një njohje të situatës aktuale makroekonomike dhe të parashikimeve për të ardhmen. Financa & Marketingu Politikat e marketingut që njësitë e biznesit zbatojnë gjatë veprimtarisë së tyre, kurdoherë duhen koordinuar me mendimin e drejtuesve financiarë të këtyre njësive pasi ato duhen parë në driten e synimeve afatshkurtra dhe afatgjata të njësisë së biznesit. (qoftë kjo ortaki apo shoqëri aksionere - shoqëri anonime ). Suksesi i firmës varet në zhvilimin e avantazheve të qendrueshme konkuruese sipas strategjisë së përcaktuar nga drejtuesit (ekipi manaxherial). Arritja me sukses e objektivave strategjike varet nga koordinimi i ngushtë i dy funksioneve të rëndësishme: marketingut dhe financës. Në pamje të parë duket se kemi të bëjmë më dy koncepte të ndryshme. Nga njëra anë, specialistët e maretingut fokusohen në kënaqjen e nevojave konsumatore dhe shqetësohen lidhur me sjelljen e konsumatorëve kundrejt strategjive marketing. Fiancierët, nga ana tjetër, përqendrohen në përdorimin efiçient të burimeve dhe shohin firmën nga këndvështrimi i pronarëve që kërkojnë rritjen e vlerës së firmës. Ndërsa vendimet marketing ndikojnë në pamjen dhe pozicionimin e produktit, suksesi i produktit nga ana e
financierit matet me efektin e tij në rritjen e fitimeve dhe vlerës së firmës. Prandaj, me qëllim që të arrihen qëllimet strategjike të vendosura nga drejtuesit e kompanisë (firmës), këto funksione duhen koordinuar. Zgjidhjet marketing që ka firma në veprimtarinë e saj duhen analizuar në aspektin financiar. Financieri duhet që të ndërtojë “skenarët” e mundshmëm me parashikimet e shitjeve dhe parashikimet për fitimin në periudhat e ardhshme, ku të shihet qartë krahasimi mes 2 a më shumë varianteve të mundshme. Financieri miraton edhe fondet për “zhvilimin e produkteve të reja”, “strategjinë promocionale” etj.. Financa & Kontabiliteti Kudo në botë bizneset janë të detyruara me ligj qe te raportojne të dhënat mbi veprimtarinë e tyre ekonomike me anën e pasqyrave financiare të cilat përdoren nga nëpunësit e institucioneve bankare, organet tatimore , agjensite e kontrollit qeveritar , nga vete zoteruesit e ketyre bizneseve , persona te tjere te interesuar për tu njohur me atë industri . Këto jane pjesë përberëse e kontabilitetit financiar. Veç kësaj ekziston edhe një kontabilitet i kostos dhe drejtimit i cili nenkupton mbajtjen e të dhënave dhe transferimin e informacionit nga nje nivel managerial tek tjetri. Thënë ndryshe, përgjegjësi i prodhimit i jep informacionin drejtuesve të tjerë e po kështu përgjegjësi i sektorit të shpërndarjes dhe transportit të mallit .. etj. Pra ky i fundit është nje kontabilitet për përdorim të brendshëm në një organizatë biznesi. Të dyja këto lloje kontabiliteti që mbahen, si ai financiar ashtu edhe ai i kostos e drejtimit, ofrojnë një informacion që shërben si bazë për drejtuesit financiarë pranë një biznesi. Duke patur parasysh që synimi kryesor i një biznesi është gjithmonë rritja apo maksimizimi i fitimit, aftësitë dhe puna e drejtuesit financiar maten nëepërmjet rezultatit financiar. Kësisoj, për të patur një rezultat sa më të mirë (fiitim të lartë) financieri duhet të dijë të interpretojë sa më mirë pasqyrat financiare dhe informacionin që ato ofrojnë. Megjithëse nderthuren në nje masë të konsiderueshme me njëra-tjetrën puna e kontabilietit dhe e financierit në bizneset e konsoliduara, dallojnë nga njëra -tjetra Ndërkohë që kontabilisti përgatit pasqyrat
financiare, financieri përgjithësisht është përgjegjës : •
•
•
•
•
për burimet e financimit ose për mënyrat se si sigurohen fondet për të ushtruar veprimtarinë e biznesit (p.sh.kapital të vetin, emetim aksionesh, emetim obligacionesh, kredi bankare …) dhe për zgjerimin e saj. për menaxhimin sa me efikas të parave cash (arka e një biznesi s’duhet të ketë as para të papërdorura dhe as mungesë parash) - për buxhetimin e kapitalit ose për marrjen e vendimeve lidhur me projektet investuese që kerkon të ndërmarrë biznesi. Ndryshe thuhet se financieri përcakton nëse për të zgjeruar prodhimin duhet blerëe p.sh. makineri prodhimi e teknologjisë franceze apo e teknologjisë kineze, apo duhet vendosur që të merret makineri me qera. për politikat e arkëtimit ndaj klientëve (cilët mund të marrin mallra me pagesë të mëvonshme dhe me çfarë kushtesh p.sh. klienti A i cili blen prej kohësh pranë këtij biznesi mund të përfitojë 10 000 000 lekë mall me kushtet 2/15 net 90 kurse klienti B si klient i ri pranë këtij biznesi të përfitojë 10 000 000 lekë mall me kushtet 1/10 net 30. Diferenca është e dukshme në favor të A ndaj të cilit drejtuesi i financës ka vendosur një politikë më tolerante. për politikat e shlyerjes së detyrimeve në rastin e furnizuesve, psh financieri vendos nëse lenda e parë duhet të merret prane furnizuesit X i cili kërkon paratë menjëherë apo pranë furnizuesit Y i cili ofron pagesë të mëvonshme por me çmim 5% më të lartë. A ia vlen p.sh. të pranohet ky kusht pagese të mëvonshme kur dihet që ineteresi në bazë vjetore nuk është dhe aq i favorshëm ? për analizën e të gjithë elementeve të pasqyrave financiare që ka përgatitur kontabilisti duke u nisur nga dega e industrisë ku vepron ky biznes (në literaturën financiare njihen si mesataret e industrisë p.sh. një biznes ushqimor duhet t’i krahasojë raportet financiare me fimat e tjera të ngjashme dhe jo me firmat e ndërtimit apo të përpunim drurit)
1.6. Financa dhe detyrat që mund të kryejë financieri në një biznes Ndryshe, ku mund të punoni ju që diplomoheni në Fakultetin
Ekonomik, veçanërisht ata të degës Financë&Kontabilitet. Në insitucionet shtetërore prefekturë, bashki, komunë, qark -financier specialist për përgatitjen e buxhetit - financier specialist për ndjekjen e buxhetit -kontabilist (llogaritar) për regjistrimet kontabël dhe përgatitjen e pasqyrave financiare -kontroll i brendshëm financiar administrata doganore, tatimore -kontabilist (llogaritar) -specialist për veprimet e bizneseve të vogla dhe të mesme -specialist për veprimet e bizneseve të mëdha Në bizneset tregtare dhe prodhuese Në shumicën e bizneseve në Shqipëri, ku mbisundojnë SME (ndërmarrjet e vogla dhe të mesme) pozicioni i financierit është i shkrirë me atë të kontabilistit, dhe me shumë detyra që në bizneset e mëdha i kryejnë disa persona veç e veç. Pra, kontabilisti (llogaritari) përgatit pasqyrat financiare, dhe gjithashtu ndjek shitjet (marketing), ndjek furnizimin me lëndë të parë, ndjek dokumentacionin për të siguruar kredi (financier) dhe gjithashtu ndjek edhe dokumentacionin që kërkojnë organet shtetërore. Në një biznes relativisht të madh financieri mund të ketë këto pozicione pune : -Drejtues arke - përgjigjet për ruajtjen dhe kontrollin e kufirit minimal të arkës, arkëtimeve, investimeve afatshkurtra, transfertave, pagesave. Percakton politika të ndryshme arketimi per kliente të ndryshëm. Harmonizon huamarrjen afatshkurtër me bankën dhe perzgjedh mes furnizuesve me politika të ndryshme të pagesës. -Analist financiar - përgjigjet kryesisht për përgatitjen dhe analizën e pasqyrave financiare dhe buxheteve të shoqërisë. Ai merret me planifikimin financiar, analizën e raporteve dhe punon i lidhur ngushtë
me kontabilitetin.Krahason dhe komenton raportet financiare me ato te industrisë ku firma vepron. -Analist apo manaxher i buxhetimit të kapitalit - është përgjegjës për vlerësimin dhe rekomandimet për investimet në aktive. Mund të angazhohet edhe me zbatimin e investimeve. Ai argumenton p.sh. se për c’arsye është më mirë të blihet një paisje e teknologjisë italiane me çmim më të lartë kundrejt një paisjeje më të lirë të teknologjisë kineze. (ose e kundërta) -Analist apo manaxher krediti - administron politikën e kreditit të firmës, duke analizuar apo manaxhuar aplikimet për kredi, zgjerimin e kredise dhe duke kontrolluar e arkëtuar llogaritë e klientëve. Dihet se firma krediton klientët e vet (në bilanc llogaria “Klientë” ose “Llogari të arkëtueshme”). Problemi është të analizohenmirë kushtet e kreditimit, kur ata ndihmojnë dhe kur ata pengojnë ecjen përpara të firmës. Në institucionet financiare: 1) bankat -analist i kredisë - Është përgjegjës për ndjekjen e aplikimeve për kredi të klientëve, ananlizimin dhe vlerësimin e dosjeve të tyre, argumentimin nëse ja vlen apo jo që të përfitojnë kredi -specialist për investimet në bankë- analizon dhe propozon investimet qqë bën banka, sidomos ato afatshkurtra -kontabilist bankar – kryen regjistrimet kontabël në bankë, për transaksionet dhe veprimet e ndryshme që bën banka -specialist për kontrollin financiar (auditin financiar)- ai që kontrollon pasqyrat financiare të bankës 2) kompanitë e sigurimit - kontabilist për kompaninë e sigurimit –përgatit pasqyrat financiare dhe bën regjistrimet e duhura kontabël -financier, specialist për buxhetin- përgatit buxhetin e kompanisë -specialist në sektorin e sigurimit të jetës -specialist në sektorin e sigurimit të mjeteve motorrike -specilaist në sektorin e trajtimit të dëmeve -specilaist për investimet (sidomos investimet afatshkurtra)
3) sigurimet shoqërore ose fondet e pensioneve -kontabilist (llogaritar) përgjegjës për rregistrimet kontabël dhe përgatitjen e pasqyrave financiare -financier specialist për buxhetin dhe ndjekjen e tij -specialist për investimet Pyetje dhe diskutime 1) Pse një biznes i madh ka më tepër nevojë për kontributin e financierit? A vlerësoni pozitive ndarjen e pronësisë nga menaxhimi dhe si e kuptoni këtë në rastin e financierit? 2) Ku mendoni se e ndihmon individin një sistem financiar i zhvilluar? Po bizneset? 3) Ku dallojnë nga njëri-tjetri : dividendi i aksionit – kuponi i obligacionit letër me vlerë “prurësit” - letër me vlerë nominale aksioni –obligacioni 4) Ku shihen dallimet dhe të përbashkëtat mes punës së drejtuesit të financës dhe punës së drejtuesit marketing në një biznes? Ilustrojeni mendimin duke marrë si shembull biznese të ndryshme : përpunim frutash, prodhim lëngje frutash rrjet tregtar për mallrat e konsumit 5) Cilin prej sektorëve të ekonomisë e mendoni si më riskoz për kredidhënien nga ana e bankave dhe pse? 6) Nësë do të punonit si financier në një biznes të mesëm (ose të madh) në kushtet e ekonomisë shqiptare, për cilin prej informacioneve financiare ose ekonomike do të interesoheshit më tepër, ose cili prej këtyre informacioneve do t’ju nevojitej më shumë për punën?
Kapitulli 2 2.1. Kontabiliteti përkundrejt Financës 2.2. Raporti Vjetor dhe pasqyrat financiare 2.3. Fitimi kontabël kundrejt flukseve të parasë 2.4. Pasqyra e flukseve të parasë 2.5. Raportet financiare dhe analiza e tyre 2.6. Raportet e likuiditetit 2.7. Raportet e drejtimit të mjeteve 2.8. Raportet e hyrjes në borxh 2.9. Raportet e fitueshmërise 2.10. Raportet e vlerës së tregut 2.11. Analiza e tendencës së raporteve dhe krahasueshmëria e tyre 2.12. Të dhënat e industrisë 2.13. Efektet deformuese (window dressing)
2.1. Kontabiliteti përkundrejt Financës Kontabiliteti financiar (kujtoni që firmat mbajnë kontabilitetin financiar dhe atë të kostos e të drejtimit) mund të konsiderohet si regjistri i biznesit. Ai përkthen aktivitetet e shumta të kompanisë në një seri shifrash objektive që ofrojnë informacion rreth performancës (ecurisë) së firmës, problemeve dhe perspektivës. Financa, nga ana tjetër merret me interpretimin e këtyre shifrave kontabël. Në firmat e vogla, qoftë me një pronar, apo ortaki, mjaft detyra lidhur me organizimin e punës dhe mbajtjen e llogarive i kryen vetë pronari ose një manaxher i ngarkuar prej tij. Me zgjerimin e aktivitetit, lind si domosdoshmëri ndarja e punëve dhe specializimi i njerëzve për një detyrë të caktuar. Kështu për shembull, me marketingun, reklamën dhe shpërndarjen ngarkohet një person, me drejtimin e procesit të prodhimit dhe organizmin e punës merret një tjetër. Gjithashtu, me regjistrimin e llogarive, mbajtjen e librave kontabël, marrëdhëniet me organet tatimore, angazhohet një person (kontabilisti) kurse me gjetjen e fondeve, manaxhimin cilësor të tyre, marrëhdëniet me bankën angazhohet kontabilisti. Si përkufizohet kontabilisti(accountant) dhe kontabiliteti në fjalorin e www.investorwords.com. Kontabilisti është personi me aftësi praktike në kontabilitet, që merret me mbajtjen e llogarive për privatët ose për entet shtetërore. Një kontabilist është përgjegjës për raportimin e rezultateve financiare, për firmat apo individët, në përputhje me legjislacionin në fuqi. Kontabiliteti është regjistrimi, raportimi dhe analiza sistematike e transaksioneve financiare të një biznesi. Ndërkohë, financa (po aty www.investorwords.com) përkufizohet si: Manaxhimi i aseteve, veçanërisht parave. Sigurimi i parave nëpërmjet kredimarrjes, emetimit dhe shitjes së obligacioneve e aksioneve.
Veçse puna e njërit nuk mund të konceptohet pa punën e tjetrit dhe ndarja e detyrave është karakteristike për bizneset e mesme dhe ato të mëdha, veçanërisht për kompanitë. 2.2. Raporti Vjetor dhe pasqyrat financiare Njihen tashmë format e organizimit të biznesit (biznes me një pronar, ortaki, shoqëri aksionere) dhe nevoja për transparencë kundrejt shtetit dhe organeve tatimore, pronarëve, kreditorëve, qofshin këta insitucione fiannciare apo individë. Ndër informacionet që korporatat i ofrojnë aksionerëve-pronarë më i rëndësishmi është Raporti Vjetor (Annual Report) i cili ka dy pjesë të dallueshme qartë njëra nga tjetra: 9 9
Pjesa verbale që përmban letrën e presidentit (chairman) ku jepen opinionet e tij për rezultatet e deritanishme dhe parashikimet për të ardhmen Pjesa e dytë me 4 pasqyrat financiare bazë: fleta e bilancit, pasqyra e të ardhurave dhe shpenzimeve, pasqyra e flukseve të parasë dhe pasqyra e fitimeve të mbajtura.
Pasqyra e të ardhurave dhe shpenzimeve jep rezultatin financiar të veprimtarisë së kompanisë për një periudhë të caktuar ushtrimore(zakonisht në një vit) Fleta e bilancit jep përshkrimin momental të mjeteve,detyrimeve dhe kapitalit të vet të kompanisë (zakonisht ditën e fundit të vitit kalendarik) Pasqyra e fitimeve të mbajtura jep ndryshimet në aksionet e zakonshme në datat e ndërmjetme të ndërtimit të bilanceve. (pra tregon se si kanë ndodhur ndryshimet) Pasqyra e flukseve të parasë shfaq mënyrën se si kanë ndikuar operacionet (veprimtaria e biznesit) në gjendjen e parave cash në arkën e biznesit
Lexuesit dhe përdoruesit e informacionit financiar të kompanive:
Investitorët Kreditorët Manaxherët e organizatës Të punësuarit Furnitorët dhe bashkëpunëtorët tregtarë të firmës Klientët Qeveria dhe agjencitë qeveritare Publiku Analistët financiarë Grupet ambientaliste Kërkuesit dhe studjuesit: akademikët dhe profesionistët
PASQYRA E FITIMEVE TË MBAJTURA ( STATEMENT OF RETAINED EARNINGS) MICRO DRIVE INC. 31 dhjetor (në milionë $) BILANCI I FITIMEVE TË MABJTURA, 31 DHJETOR 2001
$710
FITIM NETO.2002
$113.50
DIVIDENDË PËR AKSIONERËT E ZAKONSHËM
($58)
BILANCI I FITIMEVE TË MABJTURA, 31 DHJETOR 2002
$766
BURIMI Brigham & Gapenski (Financial Mnagement ) faqe 39
PASQYRA E TË ARDHURAVE DHE SHPENZIMEVE (INCOME STATEMENT) MICRO DRIVE INC. (në milionë $)
Shitjet neto (Net Sales) Kostot pa zhvlerësimin (Costs excluding depreciation) Zhvlerësimi (Depreciation) Total kosto të veprimtarisë (Total operating costs) Fitimi para interesit dhe tatimeve (EBIT) Minus Interesat (Less INTEREST) Fitimi para tatimeve (EBT) Tatimet (40%) Fitimi para dividendëve të preferuar (Net Income before preferred dividends) Dididendë të preferuar (Preferred dividends) Fitim Neto në dispoz. të aksionerëve të zakonshëm (Net Income available to common stockholders) Dividendë të zakonshëm (Common dividends) Shtesa tek Fitimet e Mbajtura (Addition to Retained Earnings)
viti 2002
viti 2001
3000 (2616.2) (100) (2716.2) 283.8 (88) 195.8
2850 (2497) (90) (2587) 263 (60) 203
(78.3) 117.5
(81) 122
(4) 113.5
(4) 118
(57.5) 56
(53) 65
$23
$24
TË DHËNA PËR PJESËT E AKSIONEVE CMIMI PËR PJESË AKSIONI
FITIMI PËR PJESË AKSIONI (EPS) $2.27 $2.36 DIVIDENDË PËR PJESË AKSIONI (DPS) $1.15 $1.06 Burimi Brigham & Gapenski (Financial Management ) faqe 36
Fleta e Bilancit Balance sheet
Kompania MCD Inc.
‘02 Mjetet (assets) Para gjendje (cash) Letra me vlerë të treg. (mark.sec.) Llogari të arkëtueshme (acc.receivable) Inventaret (inventory) Total mjete korente (total current assets)
TOTAL MJETE (Total Assets)
në mln
‘01 Detyrimet dhe Kapitali i vet (Liabilities and equity) Llogari të pagueshme (accounts payable) Dëftesa të pagueshme (notes payable)
‘02
‘01
60
30
110
60
10
15
0
65
375
315
Detyrime rrjedhëse (accruals)
140
130
615
415
310
220
1000
810
Total detyrime korente (total current liabilities) Obligacione afatgjata (longterm bonds)
754
580
GJITHSEJ DETYRIME (TOTAL DEBT) Aksione të preferuara, 400 000 pjesë (preferred stocks) Aksione të zakonshme, 500 000 pjesë (common stocks) Kapital i paguar (paid in capital)
1064
800
40
40
50
50
80
80
Fitime të mbajtura (retained earnings)
766
710
Kapitali gjithsej equity)
(total
896
840
TOTAL DETYRIME dhe KAPITAL
2000
1680
1000 2000
870 1680
Burimi Brigham & Gapenski (Financial Management )
2.3. Fitimi kontabël kundrejt flukseve të parasë Kur ndërtohet pasqyra e të ardhurave dhe shpenzimeve synimi është tek përcaktimi i fitimit neto (net income). Në financë fokusohet tek flukset e parasë (cash floës). Vlera e një mjeti (aseti) përcaktohet nga flukset e parasë që gjeneron ai mjet. Fitimi neto është me rëndësi por edhe flukset e parasë janë më të rëndësishme sepse : 9 9
dividendët duhen paguar në cash paratë cash duhen për të blerë mjetet që planifikohen
Qëllimi kryesor i çdo biznesi është maksimizimi i çmimit të aksioneve. Meqenëse vlera e çdo aseti, pra edhe e aksioneve, varet nga flukset e parasë që sjell ky aset, manaxherët duhet të përqendrohen në rritjen e flukseve të parasë në periudha afatgjata. Flukset neto të parasë për një biznes zakonisht janë : flukset hyrëse nga shitjet, minus (-) cash kosto operative, minus (-) shpenzimet e interesit, minus (-) tatimet. Përpara se të ecet më tej duhet analizuar zhvlerësimi (depreciation) që kontabilistët e konsiderojnë si kosto operative. Zhvlerësimi është një shpenzim vjetor që i ngarkohet (zbritet) të ardhurave për të reflektuar koston e mjeteve kapitale të përdorura në procesin e prodhimit. Për shembull supozojmë se një makineri me një jetëgjatësi ekonomike 5 vjet dhe me një vlerë të mbetur (pas 5 viteve) zero (0$) ishte blerë ne 2001 me 100 000$ dhe u vu në punë në 2002. Kjo kosto prej 100 000 $ nuk u shpenzua në vitin e parë por u shpërnda ne 5 vitet e jetës së saj ekonomike.Nëse kjo sdo aplikohej fitimet do ishin të larta dhe tatimet gjithashtu. Këto shpenzime janë konsideruar ashtu si edhe punëtorët, lënda e parë dhe kostot operative. POR zhvlerësimi nuk përbën një dalje parash
ashtu si edhe shpenzimet e tjera. Për këtë arsye kur llogaritim flukset e parasë nuk e konsiderojmë si dalje parash dhe duhet t’ja shtojmë fitimit neto për të marrë një vlerësim të flukseve të parasë nga veprimtaria e biznesit. Për të parë se si zhvlerësimi ndikon tek flukset e parasë krahasojmë dy pasqyrat e mëposhtme :
Të ardhura nga shitjet
Pasqyra e të ardhurave $1,500
Kostot pa zhvlerësimin Zhvlerësimi
$1,050 $150
Kostot totale
$1,200
Fitime para tatime Tatime (40%) Fitimi neto shtojmë zhvlerësimin Flukset neto të parasë (zhvlerësim + fitim neto)
$300 $120 $180 $150 $330
Pasqyra e flukseve të parasë $1,500 $1,050 0 $1,050 (kosto cash) $450 (cash para tatimeve) $210
$330
BURIMI Brigham & Gapenski (Financial Management ) faqe 40
Këtu ne supozojmë se të gjitha të ardhurat nga shitja jane përftuar në cash gjatë vitit dhe që të gjitha pagesat janë bërë po ashtu në cash (përjashtuar zhvlerësimi). Rrjedhimisht flukset neto cash janë sa shuma $330 (NI+Zhvlerësim) Siç dihet vlera e aksionit bazohet në vlerën e tashme të flukseve të parasë që investitori pret të marrë në të ardhmen. Sado që çdo investitor mund të shesë aksionet (në këmbim të parave cash) flukset e parasë te siguruara nga aksioni konsiderohen dividentet e pritshme në të ardhmen. Vargu i këtyre dividentëve të pritshëm përbën bazën për vlerësimin që i bëhet aksioneve (dhe që përcakton çmimin) Meqenëse dividentët paguhen në cash aftësia paguese e kompanisë për to varet nga flukset e parasë (cash floës) të saj. Megjithëse kompanitë
me fitime të larta kontabël përgjithësisht kanë flukse paraje relativisht të larta, përsëri kjo ndërvarësi nuk është e përhershme. Është kjo arsyeja që investitorët shqetësohen njëkohësisht edhe për fitimin kontabël edhe për flukset e parasë. 2.4. Pasqyra e flukseve të parasë Pasqyrat financiare japin një pikturë të transaksioneve që kryhen në një biznes. Çdo transaksion ose këmbim, për shëmbull shitja e produktit ose përdorimi me qera i një paisjeje, kontribojnë në plotësimin e kësaj pikture. Por, cilat janë hapat kryesorë të qarkullimit të parave në një biznes, të cilat shfaqen në pasqyrat financiare: (sipas numrave në skemë) 1. 2. 3. 4.
aksionerët dhe obligacion-mbajtësit i ofrojnë para cash firmës. ofruesit e kapitalit kanë pretendime ndaj kompanisë. Bilanci (fleta e bilancit) përmban regjistrime të azhornuara mbi kapitalin e investuar në biznes. asetet janë instaluar për të krijuar para cash. pasi paguan kostot dhe taksat, kompania duhet të paguajë interesat e borxhit(obligacioneve) dhe mund të paguajë dividend për aksionerët, ose mund të mbajë fitimin 2
1
Bilanci
Kapitali
DETYRIMET MJETET Korente (afatshkurtra) Fikse (afatgjata) Të tjera
Korente Afatgjata
BORXHI
KAPITALI AKSIONER
flukset e parasë shet aksione, emeton borxh
3
(blen mjete) (blen inventare) bën shitje (paguan kosto) (paguan taksa) (paguan interesa) (paguan dividend)
AKSIONE
mban
kthe n
4 mban fitimet ose ripaguan obligacion-mbajtësit (interesat) dhe aksion-mbajtësit (dividendë)
Skema e qarkullimit të parave në një kompani
Flukset e parasë të firmave jepen ashtu si edhe fitimi kontabël tek Raporti Vjetor i kompanive, me anë të Pasqyrës së Flukseve të Parasë (Statement of Cash Flows). Kjo pasqyrë shfaq mënyrën se si kanë ndikuar operacionet (veprimtaria e biznesit) gjendjen e parave cash dhe ndihmon për t’i dhënë përgjigje pyetjeve të tilla si: 9 9 9
A është firma ne gjendje të gjenerojë paratë cash per blerjen e mjeteve fikse, gjë që do ndikojë në rritjen e firmës? A është rritja aq e shpejtëe sa duhet apo firmës i nevojitet të sigurojë fonde nga jashtë (emetim obligacionesh) ? A është firma në gjendje të gjenerojë paratë cash të nevojshme për të kthyer borxhin(kuponat e interesave) dhe gjithashtu për të investuar në produkte të reja ?
Ky informacion është tepër i nevojshëm për investitorët(pronarët) dhe manaxherët prandaj përbën një nga pjesët më të rëndësishme të Raportit Vjetor të një kompanie. Pjesa e sipërme e pasqyrës jep flukset e parasë nga veprimtaria e biznesit si dhe ato të përdorura për veprimtarinë e biznesit. Vlera ($2,00) milionë tregon që më tepër ka patur flukse dalëse sesa hyrëse. Flukset hyrëse vijnë më tepër nga veprimtaria e përditshme dhe gjenden duke u bazuar tek Fitimi neto (net income) nga pasqyra e të ardhurave dhe shpenzimeve rregulluar (ndryshuar) me artikujt jo-cash. Pjesa që i perket investimeve tregon se kompania ka blerë mjete fikse në masën $230 milione ,ndersa tek aktivitetet financuese tregon që kompania ka emetuar dëtesa të pagueshme dhe hua obligacionare përkatësisht me $50 milionë dhe $174 milionë. Përmbledhja jep një shumë të flukseve neto përkatëse : -$2 milionë - $230 milionë + $162 milionë = - $70 milionë
PASQYRA E FLUKSEVE TË PARASË MICRO DRIVE INC. për vitin 2002
I. AKTIVITETI I BIZNESIT Të ardhura neto SHTESA (burime paraje) Zhvlerësimi Rritja në llogaritë e pagueshme Rritja në detyrime rrjedhëse PAKËSIME (përdorime paraje) Rritja në llogaritë e arkëtueshme Rritja në Inventare FLUKSET NETO NGA AKTIVITETI I BIZNESIT II. AKTIVITETET INVESTUESE AFATGJATA Blerje e mjeteve fikse III. AKTIVITETET FINANCUESE Rritja në dëftesat e pagueshme Rritja në hua obligacionare Pagesat e dividendëve të zakonshëm dhe të preferuar FLUKSET NETO NGA AKTIVITETET FINANCUESE IV.PËRMBLEDHJA Reduktim neto në Cash dhe Letra me vlerë të tregut. Cash dhe Letra me vlerë të tregt.në fillim të vitit Cash dhe Letra me vlerë të tregt.në fund të vitit
(në milionë $)
117.50 100.00 30.00 10.00 60.00 200.00 (2.50) (230.00) 50.00 174.00 (62.00) 162.00 (70.00) 80.00 10.00
BURIMI Brigham & Gapenski (Financial Mnagement ) faqe 41
2.5 Raportet financiare & analiza e tyre (Ratio Analysis) Pasqyrat financiare raportojnë për : 9 9
Pozicionin e firmës në një moment të dhënë Veprimtarinë e firmës për një periudhë të caktuar kohore
Sidoqofte vlera e përdorimit të pasqyrave financiare është tek fakti se ato mund të përdoren për parashikimin e fitimeve dhe dividentëve të ardhme. 1) Nga këndveshtrimi i investitorit analiza e raporteve financiare është analiza e çdo informacioni që bën pjesë tek Raporti Vjetor 2) Nga këndvështrimi i manaxherëve të punësuar për drejtimin e kompanisë pasqyrat financiare kanë rendesi për ti paraprirë kushteve të ardhme dhe si një pikënisje per planifikimin e veprimeve të së ardhmes Hapi i parë i analizës së raporteve financiare është llogaritja e tyre por kjo nuk do na jepte një informacion aq domethënës. Për shembull firma A mund të ketë një hua obligacionare prej $5 248 760 dhe interesa për të paguar $419 900 ndërsa firma B një hua obligacionare prej $52 647 980 dhe interesa për të paguar $3 948 600. Cila prej kompanive është në pozita më te mira? Përgjigjen për këtë nuk mund ta japim pa krahasuar: -Borxhin e secilës firmë me mjetet përkatëse të asaj firme -Interesat që ka për të paguar secila firmë me fitimin disponueshëm për pagimin e interesave)
e saj (i
Ne mund të përdorim analizën financiare (analizën e raportvee financiare) për të na treguar ne nëse biznesi: është me fitim
ka para të mjaftueshme për të shlyer detyrimet e veta mund të paguajë punonjësit me paga më të larta po i paguan detyrimet e veta tatimore po i përdor mjetet e veta me efiçiencë ka probleme me nivelin e borxhit (gearing problem) është kandidat për t’u blerë nga një biznes tjetër
Ato grupohen në: 1) 2) 3) 4) 5)
raporte të likuditetit raporte të drejtimit (manaxhimit) të mjeteve raporte të hyrjes në borxh raporte të fitueshmërisë raporte të vlerës së tregut
2.6 Raportet e likuiditetit (liquidity ratios) Raportet e likuiditetit matin cilësinë dhe kapacitetin e mjeteve likuide që plotësojnë detyrimet me maturim afatshkurtër. Niveli i pranueshëm i likuiditetit varet nga kushtet ekonomike, industriale dhe parashikimi i flukseve të parasë. -raporti korent (current ratio), është një krahasim mes mjeteve korente dhe detyrimeve korente dhe përbën një matës të aftësisë paguese për detyrimet afatshkurtra që ka një firmë në maturmin e tyre. Ky raport është veçanërisht i rëndësishëm për firmat që planifikojnë të marrin hua afatshkurtra nga banka ose të realizojnë blerje me kredi nga furnitorët. Huadhënësit potencialë e analizojnë këtë aftësi paguese në mënyrë që të sigurohen për shanset e kthimit të huasë që mendojnë të japin. Raportet e pranueshme mund të variojnë nga një industri në tjetrën, por sidoqoftë një normë nën 1.0 herë nuk është tipike për firmat cilësore. Firmat e vogla duhet të mbajnë raporte më të larta (2.0 herë) pasi mund të kenë më tepër situata të paparashikuara kur i nevojiten para cash. Raporti korent analizohet më së miri krahasuar me industrinë.
Raporti korent = mjete korente / detyrime korente Raporti korent = $1000 / $310 = 3,2x (3,2 herë) Mesatarja e industrisë = 4,20x KOMENTI – aftësia paguese e kompanisë për të shlyer detyrimet e veta afatshkurtra llogaritet me 3,2x, domethëne se firma ka 3,2x më tepër mjete afatshkurtra për të paguar detyrimet e veta afatshkurtra. Mjafton që firma të likujdojë 31% të mjeteve korente dhe ajo mund të shlyejë detyrimet e veta. Mesatarja e industrisë tregon se firma ka një pozicon të dobët financiar krahasuar me sektorin e industrisë ku ajo vepron. Nuk është e thënë se të gjitha firmat duhet medoemos ta arrijnë këtë shifër (4,2 x) por devijimi nga ajo vlerë përbën njoftim shqetësues. -raporti i shpejtësisë ose testi acid (quick ratio) përbën një test më rigoroz sesa raporti korent për aftësinë paguese afatshkurtër. Ky raport merr në konsideratë vetëm mjetet korente që kanë likuditet të lartë (arka, letrat me vlerë të tregtueshme, llogaritë e arkëtueshme) të cilat kthehen shpejt dhe me kosto të ulët në cash. Inventaret (ose në disa tekste shqip Rezervat) jo vetëm janë më pak likuide por edhe kanë një kosto më të lartë për tu kthyer në para cash. Kjo shpjegohet me faktin se inventaret (lëndë e parë, prodhim në proces dhe prodhim i gatshëm i pashitur) po të duam t’i konvertojmë në cash, vështirë mund të kthehen me 100% të vlerës së tyre. Një raport i shpejtësisë nën 1.0 herë tregon për një “varësi” të detyrimeve afatshkurtra nga inventaret, ose thënë ndryshe “në ndonjë rast mund të nevojitet shitja e inventareve për shlyerjen e detyrimeve afatshkurtra”. Raporti i shpejtësisë = mjete korente - inventare / detyrime korente Raporti i shpejtësisë = $ 385 / $310 = 1,2x (1,2 herë) Mesatarja e industrisë =2,10x
Në mjaft raste një firmë me raport korent të mirë, nuk rezulton me një raport të shpejtësisë aq të mirë, çka do të thotë se firma mban inventare të tepërta. SUGJERIME Financieri duhet t’i sugjerojë drejtuesve të firmës që të ndryshojë (të ulë) peshën e inventareve tek mjetet korente domethënë të ndryshojë politikën e manaxhimit të mjeteve të saj korente. Kjo kërkon një analizë të hollësishme të inventareve dhe të mundësive të reduktimit të tyre pa penguar procesin e prodhimit dhe të shitjes së produkteve të gatshme. Firma prodhuese ka zakonisht tre lloje inventaresh: lëndë e parë, prodhim në proces dhe product i gatshëm. Struktura e tyre e përshtatshme, për të lehtësuar procesin e prodhimit, mund të jetë përkatësisht 40% lëndë e parë, 35% prodhim në proces dhe 25% produkt i gatshëm. Pas konsultimeve me drejtuesin e prodhimit dhe atë të blerjeve, vendoset për ndryshimin e kësaj strukture ose për një ritmikë tjetër furnizimi me lëndë të parë. 2.7. Raportet e drejtimit të mjeteve (asset management ratios) Matin efektivitetin e përdorimit të mjeteve nga ana e firmës. A është shuma e investuar ne secilin mjet shume e larte, e ulët apo e arsyeshme gjithmonë e parë kjo lidhur me shitjet aktuale (dhe më vonë me shitjet e pritshme). Raportet e qarkullimit maten nga raportet: Shitjet/Mjetet fikse, Shitjet/Mjetet totale dhe Shitjet /Inventare. Por, në disa raste ato mund të maten edhe në mënyrë të tillë që në vend të shitjeve përdoren KMSH (kostot e mallrave të shitura). -raporti i qarkullimit të inventarit Raporti i qarkullimit të inventareve = shitjet / inventaret Raporti i qarkullimit të inventareve = $ 3000 / $615 = 4,9x Mesatarja e industrisë =9x
Vlera 4,9x tregon se çdo njësi monetare e investuar në inventare (çdo dollar inventare) qarkullon 4,9x gjatë vitit. SUGJERIME- duke parë që vlera e këtij raporti është mjaft më e ulët se ajo e industrisë, financieri duhet të sugjerojë pakësimin e inventareve. - raporti i qarkullimit të mjeteve fikse Raporti i qarkullimit te mjeteve fikse = shitjet / mjetet fikse Raporti i qarkullimit te mjeteve fikse = $ 3000 / $615 = 4,9x Mesatarja e industrisë =9x SUGJERIME- duke parë që vlera e këtij raporti është mjaft më e ulët se ajo e industrisë, financieri duhet të sugjerojë investime në mjetet fikse duke synuar : • •
teknologji më të mirë rritje tëllojshmërisë së makinerive e paisjeve psh. futjen e linjave të reja
-raporti i qarkullimit të mjeteve totale Raporti i qarkullimit të mjeteve totale = shitjet /mjetet totale Raporti i qarkullimit të mjeteve totale = $ 3000 / $2000 = 1,5x Mesatarja e industrisë =1,8x
Arsyetimi i ngjashëm me rastin e raportit të qarkullimit të mjeteve fikse. -periudha e arkëtimit të shitjeve me kredi (collection period) është raport që përdoret për vlerësimin e llogarive të arkëtueshme, ose të cilësisë së llogarive të arkëtueshme. Raporti mat kohëzgjatjen deri në kthimin në cash të shitjeve me kredi. Sa më tepër llogari të arkëtueshme të kemi, aq më pak para cash
“mungojnë” në arkë ose mund të ishin arkëtuar nga shitjet. Ndryshe, thuhet se investimi në llogaritë e arkëtueshme është i lartë. DSO = llogaritë e arkëtueshme /shitjet mesatare ditore Shitjet mes. Ditore = shitjet vjetore/ 360 DSO = $ 375 / $8333 = 45 ditë Mesatarja e industrisë =36 ditë Këtu bëhet një supozim sikur shitjet vjetore janë të shpërndara njëtrajtesisht për çdo ditë gjatë vitit, gjë qe nuk mund të jetë e vërtetë praktikisht. SUGJERIME -financieri duhet të përmiresojë raportin DSO dhe sidomos duhet të insistojë në ndryshimin e politikave të shitjes me kredi. Për një arkëtim më të shpejtë të shitjeve me kredi financieri duhet: • •
të studjojë listën e blerësve me kredi në mënyrë që të bëjë ndryshimet e mundshme. Ndryshimet mund të konsistojnë në të ndryshojë termat e kreditit dhe t’i diferencojë blerësit me kredi nga njëri-tjetri.
2.8. Raportet e hyrjes në borxh (debt management) Shkalla e hyrjes në borxh është një faktor i rëndesishëm në përcaktimin e situatës financiare të një firme. Shkalla e hyrjes në borxh ndikon : 9 9 9
duke siguruar borxh (hua obligacionare) aksionerët mund të kontrollojnë firmën duke mos qenë nevoja të investojnë shumë me rritjen e borxhit rritet risku financiar dhe kjo për shkak të frikës në rritje të kreditorëve nëse firma fiton nga investimet më tepër sesa paguan interesa për fondet e marra hua atëherë thuhet se është i pranishëm efekti ’’levë “ në të ardhurat e aksionerëve
Treguesit e hyrjes në borxh për një huamarrës potencial jepen nepërmjet dy raporteve: 1) raporti i borxhit ndaj aktiveve gjithsej (Total Debt/Total Assets)
Ky raport mat përqindjen e fondeve totale të siguruara nga huadhënësit ose kreditorët. Borxhi përfshin detyrimet afatshkurtra dhe ato afatgjata. Kreditorët pëlqejnë norma të ulëta borxhi pasi janë më të mbrojtur në rastet e likuidimeve. Pronarët synojnë norma të larta borxhi për të rritur fitimet dhe për të mbajtur kontrollin në Asamblenë e Aksionerëve. Kjo e fundit do të thotë se kur firma do të sigurojë kapital nëpërmjet shitjes së aksioneve të reja, pesha e aksioneve ekzistuese në Asamble do të bjerë. Për shembull 1000 aksione/100.000 aksione në total para emetimit të ri dhe 1000 aksione/120.000 aksione në total pas emetimit të ri. Pra votat e të njëjtit individ do të kenë më pak peshë. Prandaj aksionerët janë të prirur për më tepër borxh. Raporti i borxhit = borxhi total / mjetet totale Raporti i borxhit = $ 310 + $754 / $ 2000 = 53,2% Mesatarja e industrisë =40 % Konkluzioni në një rast të tillë është që firma po e mbulon veprimtarinë e saj kryesisht me financim të huaj (më tepër se 50% e ka borxh). SUGJERIMI – firma mund të emetojë aksione të reja duke zgjeruar kapitalin aksioner. Kjo dom të çojë në ndryshimin e raportit të kapitalit aksioner me kapitalin e huazuar. 2) herët e mbulimit të interesit (EBIT/I) TIE –times interest earned TIE = EBIT / Interesat totale TIE = $ 293,8 / $88 = 3,2x Mesatarja e industrisë =6,0x 2.9. Raportet e fitueshmërisë (frytshmërisë) Përfitueshmëria është rezultati neto për një numër politikash të ndjekura nga firma dhe vendimesh të marra nga ajo. Ato japin në menyrë të kombinuar efektet e politikave në drejtimin e mjeteve(asset management) dhe drejtimin e borxhit (debt management):
ROE (return on equity) - Kthimi nga kapitali i vet Mat se sa kanë fituar aksionerët e zakonshëm në raport me kapitalin e investuar. Përbën një tregues me rëndësi për invstitorët potencialë të cilët duan të dijnë se sa mund të fitohet nga investimi i parave të tyre në aksionet e kësaj firme.
ROE = Fitim neto në dispo.të a.z. / kapitali aksioner ROE = $ 113,5 / $896 = 12,7% Mesatarja e industrisë =15,70% ROA(return on total assets) –Kthimi nga mjetet totale (fitimi neto në dispozicion të aksionerëve të zakonshëm/shitjet). ROA = Fitim neto në dispo.të a.z. / mjetet totale ROA = $ 113,5 / $3000 = 5,0% Mesatarja e industrisë =15,70% 2.10. Raportet e vlerës së tregut Raportet e këtij grupi lidhin cmimin e pjesëve të aksionit me fitimin për pjesë aksioni dhe me vleren kontabël të pjesës së aksionit. Këto raporte i japin drejtuesve (manaxherëve) nje sinjal lidhur me atë se cfarë mendojnë aksionerët për të shkuarën e firmës dhe perspektivën e së ardhmes. Në qoftë se raportet e grupeve të tjera janë të mira atëherë edhe raportet e këtij grupi do të jenë të favorshme. P/E (price/earnings ratio)–çmim /fitim për aksion Ky raport tregon se sa janë të gatshëm të paguajnë për çdo njësi ($ apo lek ) të fituar P/E = Çmimi për pjesë aksioni / EPS EPS fitimi për pjesë aksioni –earnings per share P/E = $ 23 / $ 2,27 = 10,1x Mesatarja e industrisë = 12,5x
M/B (Market Value/Book Value)– raporti mes çmimit të tregut dhe vlerës kontabël të pjesës së aksionit. Ky raport tregon se si e shohin investitorët kompaninë, ose sa herë më tepër sesa vlera kontabël e aksioneve ata janë të gatshëm të paguajnë për aksionet e kësaj firme. Për llogaritjen e këtij raporti më parë, gjejmë se sa është vlera e librit (vlera kontabël) e aksioneve. Vlera kontabël = Kapitali aksioner (a.z.) / numri i aksioneve në qarkullim = $896/50=$17,92 M/B = Çmimi i tregut për akiosnet / vlera kontabël e pjesëve të aksioneve M/B = $ 23 / $ 17,92 = 1,3x Mesatarja e industrisë =1,7x
2.11. Analiza e tendencës së raporteve dhe krahasueshmëria e tyre Një prej detyrave kryesore të drejtuesit financiar është edhe analiza e raporteve financiare qe konsiston në: ”jo thjesht kalkulimin e raporteve financiare por krahasimin me raportet përkatëse të degës së industrisë ku firma vepron dhe veçanërisht në ndërmarrjen e hapave për përmirësimin e tyre (kur ka tregues të cilat përfaqësojnë shmangie nga benchmark”. Në këtë kontekst benchmark companies apo benchmark ratios janë dy terma që perdoren përkatesisht për : -kompanitë e suksesshme në atë degë të ekonomisë, raportet financiare të të cilave shërbejnë si model apo standard për firmat e tjera që veprojnë po në atë sektor të ekonomisë -normat apo raportet financiare të sektorit te industrisë që i shërbejnë kompanisë si një standard për tu arritur Në çdo rast shmangiet tregojnë që kompania nuk po ecën mire dhe duhet të marre vendime të cilat do të çojnë në përmirësime të mundshme dhe kjo vazhdimisht përputhet me qëllimin kryesor të drjtuesit financiar, pra çon drejt rritjes së vlerës së firmës dhe rritjes së çmimit të aksionit.
2.12. Të dhënat e industrisë 1) burimet e jashtme – janë një grup të dhënash të krahasuara të cilat përpilohen nga kompani të specializuara si për shembull në ShBA, Dun & Bradstreet (D&B) e cila shet publikimin e vet Key Business Ratios me 14 raporte të kalkuluara për një numër industrish 2) burimet e brendshme - janë të dhëna të krahasuara që krijojne kompanitë duke shfrytëzuar një grup të dhenash të cilat në formën e bazave të kompjuterizuara të të dhënave (computerized databases) ofrohen nga kompanitë e specializuara. Domethënë, firmat duke blerë një CD me të dhënat në formë database lidhur me industrinë ku veprojnë për një periudhe të caktuar, ndërton të dhëna krahasuese që i shërbejnë asaj. Interpretimi i rezultateve të raporteve financiare Eshtë e vështirë të konkludohet prerazi rreth një raporti nëse është “ i mirë” apo “i keq”.Psh.një raport korent më i mire se ai i konkurentëve tregon nje pozicion te forte persa I perket likuidimit te detyrimeve afatshkurtra por mund të tregojë edhe se firma ka në zotërim likuiditete të tepërta (gjë që është negative pasi nga cash nuk fitohen para). Po ashtu kur firma ka një raport të mirë të qarkullimit të mjeteve, tregon se firma po i shfrytezon mjetet ne menyre eficiente por mund të tregojë edhe se ajo nuk ka par ate mjaftueshme për të blerë mjetet e nevojshme. Gjitheshtu firma mund të ketë disa raporte që duken të mira dhe të tjerat që nuk duken të mira.Prandaj nuk mund të konkludohet nese firma po ecen mire apo keq,pasi nuk mund të thuhet se cilat raporte jane më me peshë në një moment të caktuar. 2.13. Efektet deformuese (window dressing) Firmat nganjëherë përdorin efektet deformuese (ëindoë dressing) në menyrë që të dhënat financiare dhe rrjedhimisht edhe raportet financiare të llogaritura të duken më të mira se ç'janë në realitet.
Ilustrim për kete ështe rasti i nje firme ndërtimi në Chicago ne 2002 mori borxh me 29 dhjetor 2002 duke emetuar nje dëftesë të pagueshme 2-vjecare dhe cash-in e përftuar nga kjo e mbajti per disa dite deri me 4 janar 2003 kur edhe e likuidoi deftesen e pagueshme para afatit.Kjo beri qe raportet e likuiditetit te dukeshin tepër pozitive nderkohe që nje bilanc i ndërtuar pas një jave do jepte rezultate krejt të tjera. Tjetër ilustrim përbëjne firmat brokeruese,(si psh E.F.Hutton) të cilat ndiqnin praktiken e regjistrimit të çeqeve që i kishin shkruar tashmë prej disa ditësh por për të cilat sistemi bankar nuk kishte bërë kliringun.Keto çeqe figuronin si para cash dhe jepnin nje pamje teper pozitive per raportet e likuiditetit. Dicka e ngjashme ndodhi edhe me kompaninë Enron e cila kishte te dhëna financiare të manipuluara dhe kjo kishte shkaktuar rritjen artificiale të cmimit të aksioneve të saj ne burse. Kjo pasi leximi i analizave financiare fliste për parashikime teper ambicioze kur në fakt realiteti ishte krejt tjetër. Efekti i inflacionit tek të dhënat financiare Në ekonominë botërore ka patur shumë raste të inflacionit qe e kanë sjellë si domosdoshmëri përfshirjen e inflacionit në pasqyrat financiare dhe raportet me të cilat analizohen ato. Ka patur sugjerime të shumta se si mund të rregulloheshin (adjust) pasqyrat kontabël për inflacionin por nuk ka një konsensus përfundimtar për këte. 9
Efektet në pasqyrat financiare
Tradicionalisht pasqyrat financiare janë ndertuar (përpiluar) mbi bazën e kostos historike, dmth me shumën aktuale të paguar për të blerë nje mjet. Por inflacioni ka shkaktuar që fuqia blerëse e këtyre shumave të zvogëlohet me kalimin e kohës dhe kjo shkaktonte deformime të mëdha.Do te ishte e pamundur te flitej me $100.000 per blerjen e nje makinerie në një kohë që kjo ishte krejt e mundshme ne 1956.Prandaj te krahasosh shuma të tilla në të njëjtin bilanc nuk ka kuptim. Për të shmangur këtë, në ShBA për shembull përdoret koncepti dollarë konstant. Ky nënkupton që në pasqyrat financiare duhen aplikuar shuma
të cilat janë të rregulluara me normën e inflacionit në menyrë që të dhënat të jenë të krahasueshme. 9
Efektet në analizën e raporteve financiare
Nësë analiza e raporteve financiare është bërë mbi bazën e të dhënave të parregulluara me inflacionin, atëherë deformimet janë të pranishme. Do të ketë një tendencë për të nenvlerësuar mjetet dhe inventaret gjithashtu do jenë të nënvlerësuar po qe se firma përdor metodën kontabël LIFO. Po ashtu, një rritje e madhe e inflacionit mund të shkaktojë që vlera e borxhit afatgjate te bjere dhe kjo deformon analizen e raporteve financiare. Efektet stinore apo sezonale Efektet stinore të bizneseve mund të shkaktojnë deformime pasi për shembull, raporti i qarkullimit të mjeteve në një biznes të perpunimit të frutave do të jetë diametralisht ndryshe në fillim dhe në fund të sezonit. Po ashtu, llogaritë e arkëtueshme dhe detyrimet afatshkurtra ndikohen shumë nga efektet stinore në varësi të natyrës së biznesit. Këto mund të shmangen duke përdorur shifrat që japin mesataren 12mujore, kur përpilohet fleta e bilancit e këtyre firmave, biznesi i të cilave ka natyrë stinore.
Pyetje dhe diskutime 1) Shpjegoni pse interesohen për pasqyrat financiare dhe analizën e tyre investitorët? Cili është periodiciteti i njohjes së aksionerëve me informacionin financiar? 2) Pse i duhet bankave të njihen me informacionin financiar? Cila mendoni se është shkalla e transparencës financiare të bizneseve në Shqipëri dhe sa do të ndikonte kjo në zhvillimin e sistemit financiar (përkatësisht sistemit bankar dhe bursës)? 3) Jepni shembuj të deformimit stinor (sezonal) të raporteve financiare dhe shpjegoni se si do të ndikonte kjo negativisht në kontratat e ndryshme që biznesi lidh me partnerët e vet apo në aplikimet e biznesit për kredimarrje. 4) Jepni një shembull kur raporti i likuiditetit i një firmë është më i mirë sesa i konkurentëve por raporti i shpejtësisë është më i dobët. Çfarë do të sugjeronte financieri në këtë rast dhe pse?
Kapitulli 3
3.1. Kuptimi i vlerës në kohë të parasë 3.2. Interesi i thjeshtë dhe i përbërë 3.3. Analiza e skontimit të fluksit të parave 3.4. Vlera e Ardhme 3.5. Vlera e tashme (ose vlera prezente) 3.6 Vlera e ardhme e një të përvitshmeje (FVA) 3.7. Vlera e tashme e një të përvitshmeje
3.1. Kuptimi i vlerës në kohë të parasë 2000lek të përftuara sot nuk kanë të njejten vlerë me 2000lek të përftuara pas dy vitesh dhe kjo shpjegohet me përvojën jetësore se ''paraja sjell paranë''. Dy janë arsyet kryesore: •
•
2000lek të përftuara sot kanë një fuqi blerëse më të madhe se po aq lekë të përftuara pas një viti ,nëse marrim parasysh një të mirë apo një shërbim të caktuar dhe; E njëjta gjë edhe për 10 $ të përftuara sot apo 100 € kundrejt po së njëjtës shumë të përftuar pas një viti. paratë e marra sot mund të investohen menjëherë dhe nga ato mund të sigurohet një fitim i caktuar. Kjo mund të argumentohet thjesht me interesin e fituar nëse këto para depozitohen.
Veç kësaj ekziston edhe pasiguria lidhur me të ardhmen . Sa më gjatë që na duhet të presim për të marrë një shumë të caktuar parash aq më e pasigurtë është që do t’i marrim ato. Kjo për arsye se kushtet ndryshojnë dhe mund të bëhen shkak që paratë të mos kthehen. Personi që na i kishte marrë hua paratë nuk i pati parashikuar këto kushte të reja Këto tregojnë se ka një koncept tepër me rëndësi në financë për të cilin janë të interesuar: 1) Individët, për të administruar sa më mirë të ardhurat dhe kursimet e veta 2) Bizneset dhe drejtuesit e tyre të financës 3) njësitë ekonomike shtetërore (qeveritë qendrore e lokale) kur administrojnë fondet në dispozicion 3.2. Interesi (i thjeshtë) dhe i përbërë Nëse një bankë ju paguan 10500 lek pas një viti për 10000 lek që ju depozitoni sot, ne mund të themi se banka tregtare ku ju keni depozituar po paguan një interes vjetor 5%. Në terma matematikore kjo mund të shprehet nga ekuacioni :
F1 = P(1+r)
Ku F1 -përfaqson shumën që pretendojmë të marrim pas një viti Ppagesa momentale që duhet bërë dhe r -norma e interesit të premtuar Ndryshe mund t’i quajmë përkatësisht F1 vlerë e ardhme shënuar me FV dhe P vlerë e tashme shënuar me PV. Interesi i përbërë Çfarë ndodh sikur depozituesi do i linte paratë edhe për një vit tjetër në bankë? Në këtë rast vlera në dispozicion të depozituesit do ishte 10.125 lek për këtë arsye : depozita fillestare interesi për vitin e parë 10000*0,05=500 shuma në fund të vitit të parë interesi për vitin e dytë 10500 *0,05=525 shuma në fund të vitit të dytë
10000 lek 500 lek 10500 lek 525 lek 11025 lek
Siç shihet, nga depozita në vitin e dytë janë fituar më tepër, ose 525 lek ndryshe nga 500 lek të siguruara në vitin e parë. Kjo, për arsyen se kemi të bëjmë me një interes të përbërë ose interes mbi interes. Akumulimi në këtë rast është llogaritur në bazë vjetore në një kohë që mund të llogaritej edhe në bazë 6-mujore,3-mujore,mujore e ditore.Kjo në varësi të bankës. Konceptet e interesit të thjeshtë dhe të përbërë na ndihmojnë në kuptimin e koncepteve të vlerës së tashme dhe të ardhme të një shume të dhënë parash. 3.3. Analiza e skontimit të fluksit të parave (Discounted Cash Flow Analysis,DCFA) Nga të gjitha konceptet e përdorura në financë, asnjë nuk është më i rëndësishëm se analiza e DCF, e cila shpesh quhet analiza e vlerës në kohë të parasë.
Parimet e analizës të DCF kanë shumë aplikime që renditen nga hartimi i radhës së pagimit të kësteve për shlyerjen e huave deri te vendimet lidhur me blerjen ose jo të një paisjeje të re. (vendimet e buxhetimit të kapitalit). Vijat e kohës Një nga instrumentat më të rëndësishëm në analizën e vlerës në kohë të parasë është vija ë kohës, e cila përdoret për të na ndihmuar të shohim se çfarë ndodh në një problem të veçantë dhe pastaj për të na ndihmuar të hartojmë problemin për zgjidhje. Për të ilustruar konceptin e vijes së kohës, shohim diagramën që vijon:
Koha: 0 1 2 3 4 5 I-----------I-----------I-----------I----------I------------I Koha 0 është sot; koha 1 është një periudhë duke filluar nga sot, ose fundi i periudhës 1, koha 2 është fundi i periudhës 2, e kështu me radhë. Pra, numrat mbi ndarjet në diagramën më sipër përfaqësojnë vlerat në fund të periudhës, shpesh numrat janë vite por nganjëherë mund të jenë edhe periudha 6-mujore, 3-mujore, mujore ose ditore. Nqs çdo periudhë në vijën e kohës përfaqëson 1 vit, atëherë intervali mes dy shenjave pra mes 0 dhe 1 do të jetë viti i parë, e me radhë, pra çdo shenjë në vijën e kohës i korespondon fundit të një periudhe dhe fillimisht të një tjetre pra shenja pranë numrit 1 i korespondon fundit të vitit të parë dhe fillimit të vitit të dytë. Flukset e parave vendosen direkt nën shenjat ndarëse të periudhave dhe normat e interesit pasqyrohen mbi vijën e kohës. Flukset e panjohura të parave që ne duam t'i gjejmë ose llogarisim në analizën që po bëjmë shënohen me pikëpyetje(?). Për ilustrim konsiderojmë vijën e kohës si vijon :
Koha: 0 5% 1 2 3 I-----------I-----------I-----------I CF-100 • •
•
norma e interesit për çdo periudhë është 5%; një shumë e vetme (anglisht-lump sum) daljeje parash është bërë në kohën 0.Pra në momentin kur flasim kemi depozituar 100 lek.Pagesat apo daljet e parave konsiderohen fluks dalës (anglisht-outfloë) në kohën 3 është vlera e një fluksi të paditur hyrjeje parash.Arkëtimi konsiderohet fluks hyrës parash (anglishtinflow)
Përderisa $100 fillestar është një dalje parash (investim) ai ka shenjën minus, ndërsa në periudhën 3 kur kemi hyrje parash, shenja nuk është negative. Vërejmë që në periudhën 1 dhe 2 nuk ka asnjë fluks parash. 3.4. Vlera e Ardhme Një dollar në dorë sot ka vlerë më shumë se një dollar i marrë në të ardhmen, sepse nqs ju e keni atë sot, mund ta investoni atë, fitoni interesin dhe në fund keni më shumë se një dollar në të ardhmen. Procesi i shkuarjes ose i kalimit nga vlera e sotme ose prezente(PV) tek vlerat e ardhme (FV) quhet akumulim (anglisht compounding). Shembull Për ta ilustruar supozojmë se ju depozitoni $100 në një llogari bankare që paguan 5%interes çdo vit. Sa para do të keni në fund të vitit të parë? Fillimisht, përkufizojmë termat e mëposhtme: PV= vlera prezente, ose shuma fillestare, në llogarinë tuaj. Në rastin tonë PV=100 i = norma e interesit që paguan banka çdo vit. Interesi i fituar (realizuar) është bazuar në tepricën fillestare të çdo viti dhe ne supozojmë që ai paguhet në fund të vitit. Këtu i=5% ose i=0.05.
INT= interesi në dollarë që ju fitoni ose realizoni gjatë vitit =PV x i =$100x5%=$5 FVn = vlera e ardhme ose shuma përfundimtare, në llogarinë tuaj në fund të n viteve. Ndërsa PV është vlera sot ose vlera prezente, FVn është vlera pas n vitesh në të ardhmen, mbasi interesi i realizuar është shtuar në llogari. n = numri i periudhave i përfshirë në analizë. Në këtë rast n=1 Në shembullin tonë, n=1, kështu FVn mund të llogaritet si vijon: FVn = FV1= PV + INT = PV + PV(i) = PV (1+i) FVn = $100 (1+0.05)= $100(1.05) =$105 Kështu, vlera e ardhme, FVn në fund të vitit, FV1, është i barabartë me vlerën prezente shumëzuar me 1, plus normën e interesit. Kështu do keni $105 pas një viti. Shembull Sa para do keni po t'i lini paratë($100) në llogari për 5 vjet? Për këtë përdorim përsëri vijën e kohës në të cilën janë pasqyruar vlerat në fund të çdo viti: koha: 0 1 2 3 4 5 I-----------I-----------I-----------I----------I------------I dep.fillestare -$100 interesi i fituar
FV1 5
FV2 5.25
FV3 5.51
FV4
FV5= ?
5.79
6.08
shuma në fund të secilës periudhë
127.63
105
110.25
115.76
121.55
Duhet patur parasysh: • • •
• •
Ju filloni duke depozituar $100 në llogari- kjo është pasqyruar si dalje parash në periudhën 0 (t=0). Ju fitoni $100(0.05) = $5 interes gjatë vitit të parë, kështu vlera në fund të vitit 1 (t=1) është $100 + $5=$105 Ju e filloni vitin e 2 me $105, fitoni $5.25 dhe në fund të vitit 2 keni $110.25. interesi juaj gjatë vitit 2, $5.25 është më i lartë sesa interesi i vitit 1, $5, sepse ju keni fituar $5(0.05) = $0.25 interes mbi interesin e vitit të parë. Ky proçes vazhdon edhe për faktin se gjendja fillestare është më e madhe nga viti në vit, interesi i fituar (realizuar) vjetor rritet. Interesi total i realizuar $27.63 është reflektuar në tepricën përfundimtare në t=5, $127.
Vërejmë që vlera në fund të vitit ", $110.25 është e barabartë me: FV2 =FV1 (1+i) = PV(1+i) (1+i) = PV(1+i)2 = $100(1+0.05)2 =110.25 Llogaritjet bëhen në të njëjtën mënyrë për çdo vit deri në t=5 FV5 =$100 (1.05)5 = $127.63 Në përgjithësi, vlera e ardhme e një shume të vetme fillestare në fund të n viteve mund të llogaritet sipas ekuacionit më poshtë: FVn = PV(1+i)n Ekuacioni më sipër mund të zgjidhet në tre mënyra: numerikisht me makinë llogaritëse të zakonshme, me tabela interesi ose me makinë llogaritëse financiare. 1) Në rastin kur përdoren tabelat veprohet si më poshtë: Vlera e ardhme e faktorit të interesit për i dhe n (FVIF i,n) është përcaktuar si (1+i)n dhe këto faktorë mund të gjenden duke përdorur makinë llogaritëse të zakonshme.
Përderisa (1+i) n = FVIFi,n atëhere ekuacioni mund të shkruhet: FVn = PV * (FVIFi,n) Për të ilustruar, FVIF për 5 vjet me interes 5% mund të gjendet në tabelë duke parë ku ndërpriten 5% me 5 vjetëshin: FV5 = PV * (FVIF5%,5) = $100 * (1.2763) = $127.63 Ilustrimi me shifrat e tabeles Nr.3 (Vlera e ardhme e nje leku pas nperiudhash) interesi
1%
nr.
1.0100
1.0200
1
1.0201
2%
3%
4%
5%
6%
2 3 4 5
1.2763
3.5. Vlera e tashme (ose vlera prezente) Supozojmë se juve ju nevojiten 127.63 $pas pesë viteve dhe dëshironi t’i tërhiqni këto para nga banka tregtare. Ju shkoni pranë sportelit të bankës dhe kërkoni nga ai të dini se sa para duhet të depozitoni sot në mënyrë që të mund t’i tërhiqni këto para pas 5 vitesh.Dini gjithashtu se banka tregtare pranë së cilës keni shkuar paguan një interes 5% në vit. Nga shembulli i vlerës së ardhme të parë më sipër, ne pamë që një shumë fillestare $100 e investuar me 5% në vit do të ketë vlerën$127.63 pas 5 vitesh.
Përderisa $100 do të rriten në $127.63 pas 5 vitesh me normë interesi 5%, atëherë $100 është PV e $127.63 të pagueshme pas 5 vitesh në të ardhmen kur kostoja oportune është 5%. Gjetja e vlerave prezente është quajtur skontim (anglisht discounting) dhe është e kundërta e akumulimit (compounding). Për të zhvilluar ekuacionin e skontimit fillojmë ose nisemi nga: FVn = PV(1+i)n = PV *(FVIFi,n) dhe pastaj e zgjidhim këtë ekuacion për PV në mënyra të ndryshme: PV = FVn / (1+i)n = FVn ( 1/ 1+i)n = FVn (PVIFi,n) Forma e fundit e ekuacionit tregon qe vlera prezente faktorit te interesit (PVIFi,n) është e barabarte me [ 1/ (1+i)]n Zgjidhja numerike : Koha: 0 5% 1 2 3 4 5 I-----------I-----------I-----------I----------I------------I dep.fillestare
FV5=127,63 $ skontimi pjestoni
100.00
105.00
110.25
115.76
121.55
$127.63 me 1.05
Zgjidhja me tabelë Duke u bazuar në tabelat që përmbajnë vlerat prezente të faktorëve të viteve, për vlerat e zgjedhura të i dhe n, në rastin tonë i=5% dhe n=5vjet, del se ai ka vlerën 0.7835, kështu vlera prezente e $127.63 që do të merret pas 5 vitesh kur norma e kostos oportune është 5% është e barabartë me $100 PV= $127.63 (PVIF 5%,5) = $127.63 (0.7835)= $100
Zgjidhjet për normën e interesit ( i ) dhe kohën ( n ) Deri këtu duhet të jetë kuptuar se akumulimi dhe skontimi (compounding dhe discounting) janë proçese të kundërt me njëri- tjetrin dhe që ne kemi përdorur të njëjtin ekuacion por në dy forma të ndryshme: Forma FV: Forma PV:
FVn = PV(1+i)n = PV(FVIFi,n)
PVn = FVn / (1+i)n = FV( 1 / 1+i)n = FV (PVIFi,n)
Në këto dy ekuacione ka 4 variabla : PV, FV, i dhe n - dhe nqs dimë 3 nga këto variabla mund të gjejmë vlerën e variablit të katërt. Deri tani ne kemi pasur të dhënë i dhe n plus njërën PV ose FV. Në shumë raste ekuacionet është e nevojshme të zgjidhen edhe në funksion të i-së apo n-së. Zgjidhjet për normën e interesit ( i ) Supozojmë se mund të blejmë një letër me vlerë me çmim $78.35 e cila do të na paguajë $100 pas 5 vitesh. Në këtë rast ne dimë PV, FV dhe n, por nuk dimë i-në, normën e interesit që do të fitojmë mbi investimin e bërë. Probleme të tilla zgjidhen si vijon Koha: 0 ? 1 2 3 4 5 I-----------I-----------I-----------I----------I------------I dep.fillestare 78,35$
FV5=100 $
Kërkohet norma e interesit ( i ). Ekuacioni zgjidhet në funksion të isë : FVn = PV (1+i)n $100 = $78.35 (1+i)5
Zgjidhja numerike Bëhet me anë të një proçesi provash në të cilën ju aplikoni vlera të ndryshme të i-së në ekuacionin derisa të gjeni një vlerë që të bëjë që ana e djathtë e ekuacionit të jetë e barabartë me $100. Vlera është i=0.05 ose i=5%1. Kjo proçedurë është inefiçente për problemet e vlerës në kohë të parasë, prandaj askush në botën reale nuk e përdor atë. Zgjidhja me tabela FVn= PV(1+i)n =PV(FVIFi,n) $100 =$78.35(FVIFi,5)(FVIFi,5 $100/$78.35=1.2763 Gjejmë vlerën e FVIF dhe shohim në tabelë në rreshtin e periudhës 5 deri sa të gjejmë FVIF= 1.2763. Kjo vlerë është në kolonën 5% pra norma e interesit me të cilën $78.35 sot do të rriten në $100 pas 5 vitesh është 5%. Zgjidhjet për kohën ( n ) Supozojmë se dimë që letra me vlerë do të sigurojë një kthim 5% në vit, që ajo do të kushtojë $78.35 dhe që ne do të marrim $100 në maturim, por ne nuk dimë kur maturohet letra me vlerë . Kështu ne dimë PV, FV, dhe i por nuk dimë n, numrin e periudhave. Situata paraqitet në vijën e kohës :
Koha:
0 5% 1 2 3 4 5 I-----------I-----------I-----------I----------I------------I
dep.fillestare -78,35$
FV5=100 $
Kërkohet kohëzgjatja n. Ekuacioni zgjidhim në funksion të n : FVn = PV * (1+i)n $100 = $78.35 * (1.05)n Përsëri, mund të ndjekim të njëjtën rrugë si në rastin e mësipërm (për inë) dhe duke provuar do të gjejmë që n=5 bën që ana e djathtë e
ekuacionit të barazohet me 100, pra ajo është numri i viteve që i duhet $78.35 për t'u rritur në $100 me normë interesi 5%. Zgjidhja me tabelat FVn =PV * (1+i)n=PV * (FVIFi,n) $100=$78.35 * (FVIF5%,n) $100/$78.35=1.276 Tani shohim poshtë kolonën e 5% tek tabela deri sa të gjejmë FVIF=1.2763. kjo vlerë është në rreshtin 5, që tregon se duhen 5 vjet që $78.35 të rritet në $100 me normë interesi 5%2. 3.7. Vlera e ardhme e një të përvitshmeje (FVA) E përvitshmja është një seri pagesash të barabarta të bëra në intervale të njëjta për një numër të përcaktuar periudhash. Psh $100 në fund të çdo tre viteve të ardhme është një e përvitshme 3 vjeçare dhe $50 në fillim të 6mujorit të ardhshëm është një e përvitshme 6mujore. Pagesat jepen me simbolin PMT (anglisht -payements) dhe ato mund të bëhen në fillim ose në fund të secilës periudhë. Nqs pagesat bëhen në fund të çdo periudhe, siç ndodh zakonisht, atëherë e përvitshmja quhet e zakonshme, ose e shtyrë. Nqs pagesat behen në fillim të çdo periudhe, atëherë e përvitshmja quhet rrjedhëse. Përderisa të përvitshmet e zakonshme janë më të përdorshme në financë, atëherë kur përdoret termi"e përvitshme " në leksion nënkuptohet që pagesat bëhen në fund të çdo periudhe, përndryshe një gjë e tillë do të specifikohet. Të përvitshmet e zakonshme Një e përvitshme e zakonshme ose e shtyrë konsiston në një seri
pagesash të barabartë të bera në fund të çdo periudhe. Nqs depozitoni $100 në fund të çdo viti per 3 vjet ne nje llogari kursimesh që paguan 5% interes per vit, atëhere sa $ do të keni në fund të tre viteve? Për t'iu përgjigjur kësaj pyetjeje, duhet të gjejmë FV të të pervitshmes, FVAn. Çdo pagesë rritet në fund të periudhës n dhe shuma e pagesave të rritura është vlera e të pervitshmes, FVAn.
Koha:
0 5% 1 2 3 I-----------I-----------I-----------I 100
100
100 105 110,25
FVA3=
Σ =315.25 $
Ekuacioni: FVAn = PMT(1+i)0 + PMT(1+i)1+ PMT(1+i)2+...+PMT(1+i)n-1= n =PMT ∑( (1+i)n-t t=1 Vëreni që rreshti i parë i ekuacionit paraqet pagesat e të përvitshmes ne radhë të kundërt të pagesës dhe termat eksponencial tregojnë numrin e periudhave të interesit të marrë për çdo pagesë. Me fjalë të tjera, për arsye se pagesa e të përvitshmes së parë është bërë në fund të periudhës 1 interesi do të realizohet në periudhën 2 deri në n; kështu rritja (componding) do të jetë për n-1 periudha në vend të n periudha, rritja për pagesën e dytë do të llogaritet për periudhën 3 deri në n, ose n-2 periudha, e kështu me radhë. Pagesat e fundit e të përvitshmes është bërë në të njëjtën kohë kur është bërë edhe llogaritja kështu që nuk ka kohë per realizimin e interesit, si rezultat eksponenti 0 tregon faktin qe nuk është realizuar interes. Zgjidhja numerike:
Shifrat ne seksionin nen vijen e kohes pasqyrojne zgjidhjen numerike. Jane gjetur FV te çdo rrjedhe parash dhe pastaj ato jane mbledhur per te gjetur FV te te pervitshmes. Ky proçes është jo praktike per te pervitshmet e gjata(pra kur n është e madhe). Zgjidhja me tabelë: Termi nen shenjen e shumes ne ekuacionin quhet vlere e ardhme e faktorit te interesit per nje te pervitshme (FVIFAn,i): n FVIFA n,i = ∑ (1+i) n-t = (1+i)n - 1 / 1 t=1 FVIFA llogariten për kombinime të ndryshme të i dhe n. Tabela 4 përmban një seri të tillë të faktorëve. Për të gjetur përgjigjen për problemin e të përvitshmes $100 me afat 3 vjet, së pari i referohemi tabelës dhe shohim poshtë në kollonën e 5% tek periudha tre; FVIFA është 3.1525. kështu, FV e të përvitshmes $100 është $315.25: FVA n = PMT * FVIFA n,i FVA3 = $100 (FVIFA5%,3) = $100 (3.1525) = $315.25
3.7. Vlera e tashme e një të përvitshmeje Supozojmë se ju janë ofruar alternativat si vijojnë: • •
një e përvitshme 3 vjeçare me pagesa $100 të bëra në fund të çdo periudhe ose një pagesë e vetme sot.
Ju nuk keni nevojë për para gjatë 3 viteve të ardhme, keshtu nqs pranoni të përvitshmen, do të depozitoni pagesat në një llogari kursimesh që paguan 5% në vit. Në të njëjtën mënyrë, pagesa e vetme do të depozitohet në të njëjtën llogari. Sa duhet të jetë madhësia e pagesës së vetme sot në mënyrë që ajo të jetë ekuivalente me të përvitshmen?
Më poshtë është bërë shtrimi i problemit: Koha:
0 5% 1 2 3 I-----------I-----------I-----------I 100
pagesa e parë në kohën e tashme pagesa e dytë në kohën e tashme pagesa e tretë në kohën e tashme
100
100
95.24 90,70 86.38
PVA3=272.32 $ Vija e rregullt e kohes është pasqyruar në pjesën e sipërme të diagramës dhe vlerën e zgjidhjes numerike janë pasqyruar në kollonën majtas. PV e të përvitshmes, PVAn, është $272.32 Ekuacioni: Ekuacioni i pergjithshëm i përdorur për të gjetur PV të një përvitshmeje të zakonshme është paraqitur më poshtë: PVAn= PMT / (1 / 1+i)1 + PMT / (1 / 1+i)2 +...+ PMT(1 / 1+i)n = n PMT ∑ / (1 / 1+i)t t=1 Zgjidhja numerike: vlera prezente e çdo fluksi parash llogaritet dhe pastaj mblidhen ato per te gjetur PV te te pervitshmes. Nje proçedure e tille është paqyruar ne seksionin e diagrames se vijes se kohes, kur ne gjetem PV e te pervitshmes =$272.32. Zgjidhja me tabele:
Termi nën shenjën e shumës ekuacioni quhet vlerë prezente e faktorit të interesit për një të përvitshme (PVIFAi,n) dhe vlerat e këtij termi për vlera të ndryshme të i dhe n janë pasqyruar në tabelën 2. Kështu: PVAn = PMT * PVIFAi,n Për të gjetur përgjigjen e problemit të të përvitshmes me pagesë $100 për 3 vjet, i referohemi thjeshtë tabelës 2 dhe shohim poshtë në kollonën 5% dhe në periudhën 3, PVIFA është 2.7232 kështu vlera presente e të përvitshmes $100 është 272.32 PVA(n) = PMT(PVIFAi,n)* PVA3 = $100 (PVIFA5%,3) = $100(2.7232)=$272.32
Tabela 1: Vlera e ardhme e 1-njësie monetare, në fund të n-periudhave n Ekuacioni: FVIFi,n = (1+i)
1 2 3 4 5
1% 1.0100 1.0201 1.0303 1.0406 1.0510
2% 1.0200 1.0404 1.0612 1.0824 1.1041
3% 1.0300 1.0609 1.0927 1.1255 1.1593
4% 1.0400 1.0816 1.1249 1.1699 1.2167
5% 1.0500 1.1025 1.1576 1.2155 1.2763
6% 1.0600 1.1236 1.1910 1.2625 1.3382
7% 1.0700 1.1449 1.2250 1.3108 1.4026
8% 1.0800 1.1664 1.2597 1.3605 1.4693
9% 1.0900 1.1881 1.2950 1.4116 1.5386
10% 1.1000 1.2100 1.3310 1.4641 1.6105
12% 1.1200 1.2544 1.4049 1.5735 1.7623
14% 1.1400 1.2996 1.4815 1.6890 1.9254
16% 1.1600 1.3456 1.5609 1.8106 2.1003
6 7 8 9 10
1.0615 1.0721 1.0829 1.0937 1.1046
1.1262 1.1487 1.1717 1.1951 1.2190
1.1941 1.2299 1.2668 1.3048 1.3439
1.2653 1.3159 1.3686 1.4233 1.4802
1.3401 1.4071 1.4775 1.5513 1.6289
1.4185 1.5036 1.5938 1.6895 1.7908
1.5007 1.6058 1.7182 1.8385 1.9672
1.5869 1.7138 1.8509 1.9990 2.1589
1.6771 1.8280 1.9926 2.1719 2.3674
1.7716 1.9487 2.1436 2.3579 2.5937
1.9738 2.2107 2.4760 2.7731 3.1058
2.1950 2.5023 2.8526 3.2519 3.7072
2.4364 2.8262 3.2784 3.8030 4.4114
11 12 13 14 15
1.1157 1.1268 1.1381 1.1495 1.1610
1.2434 1.2682 1.2936 1.3195 1.3459
1.3842 1.4258 1.4685 1.5126 1.5580
1.5395 1.6010 1.6651 1.7317 1.8009
1.7103 1.7959 1.8856 1.9799 2.0789
1.8983 2.0122 2.1329 2.2609 2.3966
2.1049 2.2522 2.4098 2.5785 2.7590
2.3316 2.5182 2.7196 2.9372 3.1722
2.5804 2.8127 3.0658 3.3417 3.6425
2.8531 3.1384 3.4523 3.7975 4.1772
3.4785 3.8960 4.3635 4.8871 5.4736
4.2262 4.8179 5.4924 6.2613 7.1379
5.1173 5.9360 6.8858 7.9875 9.2655
16 17 18 19 20
1.1726 1.1843 1.1961 1.2081 1.2202
1.3728 1.4002 1.4282 1.4568 1.4859
1.6047 1.6528 1.7024 1.7535 1.8061
1.8730 1.9479 2.0258 2.1068 2.1911
2.1829 2.2920 2.4066 2.5270 2.6533
2.5404 2.6928 2.8543 3.0256 3.2071
2.9522 3.1588 3.3799 3.6165 3.8697
3.4259 3.7000 3.9960 4.3157 4.6610
3.9703 4.3276 4.7171 5.1417 5.6044
4.5950 5.0545 5.5599 6.1159 6.7275
6.1304 6.8660 7.6900 8.6128 9.6463
8.1372 9.2765 10.5752 12.0557 13.7435
10.7480 12.4677 14.4625 16.7765 19.4608
21 1.2324 1.5157 1.8603 2.2788 2.7860 3.3996 4.1406 5.0338 22 1.2447 1.5460 1.9161 2.3699 2.9253 3.6035 4.4304 5.4365 23 1.2572 1.5769 1.9736 2.4647 3.0715 3.8197 4.7405 5.8715 24 1.2697 1.6084 2.0328 2.5633 3.2251 4.0489 5.0724 6.3412 25 1.2824 1.6406 2.0938 2.6658 3.3864 4.2919 5.4274 6.8485 Tabela 2: Vlera e tashme e 1-njësie monetare që i takon fundit të n-periudhave n Ekuacioni: PVIFi,n = 1/(1+i)
6.1088 6.6586 7.2579 7.9111 8.6231
7.4002 8.1403 8.9543 9.8497 10.8347
10.8038 12.1003 13.5523 15.1786 17.0001
15.6676 17.8610 20.3616 23.2122 26.4619
22.5745 26.1864 30.3762 35.2364 40.8742
Periudha
Periudha 1 2 3 4 5
1% 0.9901 0.9803 0.9706 0.9610 0.9515
2% 0.9804 0.9612 0.9423 0.9238 0.9057
3% 0.9709 0.9426 0.9151 0.8885 0.8626
4% 0.9615 0.9246 0.8890 0.8548 0.8219
5% 0.9524 0.9070 0.8638 0.8227 0.7835
6% 0.9434 0.8900 0.8396 0.7921 0.7473
7% 0.9346 0.8734 0.8163 0.7629 0.7130
8% 0.9259 0.8573 0.7938 0.7350 0.6806
9% 0.9174 0.8417 0.7722 0.7084 0.6499
10% 0.9091 0.8264 0.7513 0.6830 0.6209
12% 0.8929 0.7972 0.7118 0.6355 0.5674
14% 0.8772 0.7695 0.6750 0.5921 0.5194
16% 0.8621 0.7432 0.6407 0.5523 0.4761
6 7 8 9 10
0.9420 0.9327 0.9235 0.9143 0.9053
0.8880 0.8706 0.8535 0.8368 0.8203
0.8375 0.8131 0.7894 0.7664 0.7441
0.7903 0.7599 0.7307 0.7026 0.6756
0.7462 0.7107 0.6768 0.6446 0.6139
0.7050 0.6651 0.6274 0.5919 0.5584
0.6663 0.6227 0.5820 0.5439 0.5083
0.6302 0.5835 0.5403 0.5002 0.4632
0.5963 0.5470 0.5019 0.4604 0.4224
0.5645 0.5132 0.4665 0.4241 0.3855
0.5066 0.4523 0.4039 0.3606 0.3220
0.4556 0.3996 0.3506 0.3075 0.2697
0.4104 0.3538 0.3050 0.2630 0.2267
11 12 13 14 15
0.8963 0.8874 0.8787 0.8700 0.8613
0.8043 0.7885 0.7730 0.7579 0.7430
0.7224 0.7014 0.6810 0.6611 0.6419
0.6496 0.6246 0.6006 0.5775 0.5553
0.5847 0.5568 0.5303 0.5051 0.4810
0.5268 0.4970 0.4688 0.4423 0.4173
0.4751 0.4440 0.4150 0.3878 0.3624
0.4289 0.3971 0.3677 0.3405 0.3152
0.3875 0.3555 0.3262 0.2992 0.2745
0.3505 0.3186 0.2897 0.2633 0.2394
0.2875 0.2567 0.2292 0.2046 0.1827
0.2366 0.2076 0.1821 0.1597 0.1401
0.1954 0.1685 0.1452 0.1252 0.1079
16 17 18 19 20
0.8528 0.8444 0.8360 0.8277 0.8195
0.7284 0.7142 0.7002 0.6864 0.6730
0.6232 0.6050 0.5874 0.5703 0.5537
0.5339 0.5134 0.4936 0.4746 0.4564
0.4581 0.4363 0.4155 0.3957 0.3769
0.3936 0.3714 0.3503 0.3305 0.3118
0.3387 0.3166 0.2959 0.2765 0.2584
0.2919 0.2703 0.2502 0.2317 0.2145
0.2519 0.2311 0.2120 0.1945 0.1784
0.2176 0.1978 0.1799 0.1635 0.1486
0.1631 0.1456 0.1300 0.1161 0.1037
0.1229 0.1078 0.0946 0.0829 0.0728
0.0930 0.0802 0.0691 0.0596 0.0514
21 22 23 24 25
0.8114 0.8034 0.7954 0.7876 0.7798
0.6598 0.6468 0.6342 0.6217 0.6095
0.5375 0.5219 0.5067 0.4919 0.4776
0.4388 0.4220 0.4057 0.3901 0.3751
0.3589 0.3418 0.3256 0.3101 0.2953
0.2942 0.2775 0.2618 0.2470 0.2330
0.2415 0.2257 0.2109 0.1971 0.1842
0.1987 0.1839 0.1703 0.1577 0.1460
0.1637 0.1502 0.1378 0.1264 0.1160
0.1351 0.1228 0.1117 0.1015 0.0923
0.0926 0.0826 0.0738 0.0659 0.0588
0.0638 0.0560 0.0491 0.0431 0.0378
0.0443 0.0382 0.0329 0.0284 0.0245
Tabela 3: Vlera e ardhme e një të përvitshme prej 1-njësie monetare për periudhë, gjatë n-periudhave Ekuacioni: FVIFAi,n = Σ(1+i)n-1 = ((1+i)n-1)/i Periudha 1 2 3 4 5
1% 1.0000 2.0100 3.0301 4.0604 5.1010
2% 1.0000 2.0200 3.0604 4.1216 5.2040
3% 1.0000 2.0300 3.0909 4.1836 5.3091
4% 1.0000 2.0400 3.1216 4.2465 5.4163
5% 1.0000 2.0500 3.1525 4.3101 5.5256
6% 1.0000 2.0600 3.1836 4.3746 5.6371
7% 1.0000 2.0700 3.2149 4.4399 5.7507
8% 1.0000 2.0800 3.2464 4.5061 5.8666
9% 1.0000 2.0900 3.2781 4.5731 5.9847
10% 1.0000 2.1000 3.3100 4.6410 6.1051
12% 1.0000 2.1200 3.3744 4.7793 6.3528
14% 1.0000 2.1400 3.4396 4.9211 6.6101
15% 1.0000 2.1500 3.4725 4.9934 6.7424
6 7 8 9 10
6.1520 7.2135 8.2857 9.3685 10.4622
6.3081 7.4343 8.5830 9.7546 10.9497
6.4684 7.6625 8.8923 10.1591 11.4639
6.6330 7.8983 9.2142 10.5828 12.0061
6.8019 8.1420 9.5491 11.0266 12.5779
6.9753 8.3938 9.8975 11.4913 13.1808
7.1533 8.6540 10.2598 11.9780 13.8164
7.3359 8.9228 10.6366 12.4876 14.4866
7.5233 9.2004 11.0285 13.0210 15.1929
7.7156 9.4872 11.4359 13.5795 15.9374
8.1152 10.0890 12.2997 14.7757 17.5487
8.5355 10.7305 13.2328 16.0853 19.3373
8.7537 11.0668 13.7268 16.7858 20.3037
11 12 13 14 15
11.5668 12.6825 13.8093 14.9474 16.0969
12.1687 13.4121 14.6803 15.9739 17.2934
12.8078 14.1920 15.6178 17.0863 18.5989
13.4864 15.0258 16.6268 18.2919 20.0236
14.2068 15.9171 17.7130 19.5986 21.5786
14.9716 16.8699 18.8821 21.0151 23.2760
15.7836 17.8885 20.1406 22.5505 25.1290
16.6455 18.9771 21.4953 24.2149 27.1521
17.5603 20.1407 22.9534 26.0192 29.3609
18.5312 21.3843 24.5227 27.9750 31.7725
20.6546 24.1331 28.0291 32.3926 37.2797
23.0445 27.2707 32.0887 37.5811 43.8424
24.3493 29.0017 34.3519 40.5047 47.5804
16 17 18 19 20
17.2579 18.4304 19.6147 20.8109 22.0190
18.6393 20.0121 21.4123 22.8406 24.2974
20.1569 21.7616 23.4144 25.1169 26.8704
21.8245 23.6975 25.6454 27.6712 29.7781
23.6575 25.8404 28.1324 30.5390 33.0660
25.6725 28.2129 30.9057 33.7600 36.7856
27.8881 30.8402 33.9990 37.3790 40.9955
30.3243 33.7502 37.4502 41.4463 45.7620
33.0034 36.9737 41.3013 46.0185 51.1601
35.9497 40.5447 45.5992 51.1591 57.2750
42.7533 48.8837 55.7497 63.4397 72.0524
50.9804 59.1176 68.3941 78.9692 91.0249
55.7175 65.0751 75.8364 88.2118 102.4436
21 22 23 24 25
23.2392 24.4716 25.7163 26.9735 28.2432
25.7833 27.2990 28.8450 30.4219 32.0303
28.6765 30.5368 32.4529 34.4265 36.4593
31.9692 34.2480 36.6179 39.0826 41.6459
35.7193 38.5052 41.4305 44.5020 47.7271
39.9927 43.3923 46.9958 50.8156 54.8645
44.8652 49.0057 53.4361 58.1767 63.2490
50.4229 55.4568 60.8933 66.7648 73.1059
56.7645 62.8733 69.5319 76.7898 84.7009
64.0025 71.4027 79.5430 88.4973 98.3471
81.6987 92.5026 104.6029 118.1552 133.3339
104.7684 120.4360 138.2970 158.6586 181.8708
118.8101 137.6316 159.2764 184.1678 212.7930
Tabela 4: Vlera e tashme e një të përvitshme prej 1-njesie monetare për periudhë, gjatë n-periudhave Ekuacioni: PVIFAi,n = Σ1/(1+i)n = 1/i - 1/i(1+i)n Periudha 1 2 3 4 5
1% 0.9901 1.9704 2.9410 3.9020 4.8534
2% 0.9804 1.9416 2.8839 3.8077 4.7135
3% 0.9709 1.9135 2.8286 3.7171 4.5797
4% 0.9615 1.8861 2.7751 3.6299 4.4518
5% 0.9524 1.8594 2.7232 3.5460 4.3295
6% 0.9434 1.8334 2.6730 3.4651 4.2124
7% 0.9346 1.8080 2.6243 3.3872 4.1002
8% 0.9259 1.7833 2.5771 3.3121 3.9927
9% 0.9174 1.7591 2.5313 3.2397 3.8897
10% 0.9091 1.7355 2.4869 3.1699 3.7908
11% 0.9009 1.7125 2.4437 3.1024 3.6959
12% 0.8929 1.6901 2.4018 3.0373 3.6048
13% 0.8850 1.6681 2.3612 2.9745 3.5172
6 7 8 9 10
5.7955 6.7282 7.6517 8.5660 9.4713
5.6014 6.4720 7.3255 8.1622 8.9826
5.4172 6.2303 7.0197 7.7861 8.5302
5.2421 6.0021 6.7327 7.4353 8.1109
5.0757 5.7864 6.4632 7.1078 7.7217
4.9173 5.5824 6.2098 6.8017 7.3601
4.7665 5.3893 5.9713 6.5152 7.0236
4.6229 5.2064 5.7466 6.2469 6.7101
4.4859 5.0330 5.5348 5.9952 6.4177
4.3553 4.8684 5.3349 5.7590 6.1446
4.2305 4.7122 5.1461 5.5370 5.8892
4.1114 4.5638 4.9676 5.3282 5.6502
3.9975 4.4226 4.7988 5.1317 5.4262
11 12 13 14 15
10.3676 11.2551 12.1337 13.0037 13.8651
9.7868 10.5753 11.3484 12.1062 12.8493
9.2526 9.9540 10.6350 11.2961 11.9379
8.7605 9.3851 9.9856 10.5631 11.1184
8.3064 8.8633 9.3936 9.8986 10.3797
7.8869 8.3838 8.8527 9.2950 9.7122
7.4987 7.9427 8.3577 8.7455 9.1079
7.1390 7.5361 7.9038 8.2442 8.5595
6.8052 7.1607 7.4869 7.7862 8.0607
6.4951 6.8137 7.1034 7.3667 7.6061
6.2065 6.4924 6.7499 6.9819 7.1909
5.9377 6.1944 6.4235 6.6282 6.8109
5.6869 5.9176 6.1218 6.3025 6.4624
16 17 18 19 20
14.7179 15.5623 16.3983 17.2260 18.0456
13.5777 14.2919 14.9920 15.6785 16.3514
12.5611 13.1661 13.7535 14.3238 14.8775
11.6523 12.1657 12.6593 13.1339 13.5903
10.8378 11.2741 11.6896 12.0853 12.4622
10.1059 10.4773 10.8276 11.1581 11.4699
9.4466 9.7632 10.0591 10.3356 10.5940
8.8514 9.1216 9.3719 9.6036 9.8181
8.3126 8.5436 8.7556 8.9501 9.1285
7.8237 8.0216 8.2014 8.3649 8.5136
7.3792 7.5488 7.7016 7.8393 7.9633
6.9740 7.1196 7.2497 7.3658 7.4694
6.6039 6.7291 6.8399 6.9380 7.0248
21 22 23 24 25
18.8570 19.6604 20.4558 21.2434 22.0232
17.0112 17.6580 18.2922 18.9139 19.5235
15.4150 15.9369 16.4436 16.9355 17.4131
14.0292 14.4511 14.8568 15.2470 15.6221
12.8212 13.1630 13.4886 13.7986 14.0939
11.7641 12.0416 12.3034 12.5504 12.7834
10.8355 11.0612 11.2722 11.4693 11.6536
10.0168 10.2007 10.3711 10.5288 10.6748
9.2922 9.4424 9.5802 9.7066 9.8226
8.6487 8.7715 8.8832 8.9847 9.0770
8.0751 8.1757 8.2664 8.3481 8.4217
7.5620 7.6446 7.7184 7.7843 7.8431
7.1016 7.1695 7.2297 7.2829 7.3300
Ushtrime 1. Cila është ekuivalentja e sotme e një pagese prej 1 900 000 lek të reja që ju premtohet t’ju bëhet pas dy vitesh po qe se normat e interesit në ekonomi pritet të jenë në nivelin 6% gjatë dy viteve të ardhshme ? 2. Një prind kërkon të sigurojë shkollimin e fëmijës së tij 10 –vjeçar me bindjen se në mbarim të shkollës së mesme për fakultetin e të birit do duhen 2 000 000 lek të reja.Sa para duhet të depozitojë ai sot pranë sportelit të bankës nëse dihet që banka paguan interes 10% në vit (me akumulim vjetor) ? 3.Çfarë shume do akumulohet në depozitën e një individi pas 3 vitesh nëse banka pranë së cilës ai paraqitet paguan 12 % interes në vit (akumuluar në bazë vjetore ) ,kur dihet se ai ka vendosur të depozitojë shumën 1 500 000 lek të reja . 4. Një prind kërkon të sigurojë shkollimin e fëmijës së tij 10 –vjeçar me bindjen se në mbarim të shkollës së mesme për fakultetin e të birit do duhen 2 000 000 lek të reja.Sa para duhet të depozitojë ai sot pranë sportelit të bankës nëse dihet që banka paguan interes 10% në vit (me akumulim 6mujor) ? 5. Një individ kërkon të dijë se sa kohë i duhen që shuma e vendosur si depozitë pranë një banke do të trefishohet nëse interesi vjetor që paguan banka është 12 % (me akumulim vjetor). 6. Kallkuloni se çfarë interesi paguan një depozitë pranë një banke tregtare nëse dihet që shuma prej 5 000 000 lekësh e depozituar sot bëhet pas 5 vitesh 8 052 500 lek. 7. Një prind kërkon të sigurojë shkollimin e fëmijës së tij 10 –vjeçar me bindjen se në mbarim të shkollës së mesme për fakultetin e të birit do duhen 2 000 000 lek të reja.Sa para duhet të depozitojë ai një vit pas ditës së sotme dhe më pas çdo fund viti pranë sportelit të bankës nëse dihet që banka paguan interes 10% në vit (me akumulim vjetor) ?
8. Seria e përzier Të gjendet vlera e ardhme tetë vite nga sot e një serie pagesash të tilla : 1000 $ pas një viti 2000 $ pas dy vitesh 2000 $ pas tre vitesh 3000 $ pas katër vitesh 3000 $ pas pesë vitesh Banka pranë së cilës ai ka depozituar paratë paguan 8 % interes në vit (me akumulim vjetor) dhe individi nuk tërheq asnjë pjesë të shumës gjatë tetë viteve. 9. Cilën prej pagesave do preferonit dhe pse : • • •
nje pagesë 10 000 000 lekë në dorë sot një pagesë në dy këste 5 000 000 lekë pas një viti dhe 7 000 000 lekë pas dy vitesh një pagesë në tre keste nga 4 000 000 lekë duke filluar nga pas një viti e më vonë për çdo vit pasardhës
Normat e interesit në ekonomi pritet të jenë 8%. 10. Po të dijmë se ekuivalentja e një pagese të ardhme 1 411 600 lek të premtuar pas katër vitesh është 1 000 000 lek , atëherë ç’interes vjetor paguan një bankë tregtare e cila akumulimin e interesave e bën në bazë vjetore ? 11.Cila është shuma ekuivalente sot e tre pagesave që ju premtohen përkatësisht pas një viti, dy vitesh dhe pas tre vitesh ,secila në vlerën 2 000 000 lek . Normat e interesit në ekonomi pritet të jenë 6%. 12. Nëse vlera e tashme e një pagese të përvitshme të zakonshme 5vjeçare është 1000 $ dhe norma e interesit të aplikuar është 10% atëherë sa do të jetë vlera e secilës prej pagesave të përvitshme ?
13. Nëse sot (dt 20 tetor 2005) dikush na premton një pagesë 1000 $ duke filluar nga 20 tetor 2006 dhe në vazhdim çdo 26 tetor të secilit vit pasardhës po nga 1000 $ atëherë sa do të kemi akumuluar në llogarinë bankare më 20 tetor të vitit 2010. Banka i akumulon interesat në mënyrë vjetore dhe interesi vjetor është 10%. 14. Nëse vendimin e merrni sot, cilën pagesë të premtuar do preferonit (pa marrë parasysh riskun) : 9 9 9
A - 1 000 000 lek pas një viti B - 1 150 000 lek pas dy vitesh C - 1 230 000 lek pas tre vitesh
Njihet fakti që normat e interesit në ekonomi në vitet e ardhshme do të jenë në nivelin 5 %. 15. Sa para duhet të ndajë nga paga e tij (e t’i depozitojë në bankë ) duke filluar nga pas një viti e në vazhdim një person i cili kërkon që pas 25 vitesh të ketë në llogarinë bankare 30 000 000 lek të cilat mendon se i mjaftojnë për një pleqëri të sigurtë. Dihet që interesi vjetor që paguan banka është 6 % (akumulim vjetor).
Kapitulli 4
4.1. Risku dhe kuptimi i tij 4.2. Shpërndarjet probabilitare 4.3. Varianca dhe devijimi standard 4.4. Analiza e Riskut të tregut: Mjetet e mbajtura në portofole 4.5 Risku i Portofolit 4.6. Risku i diversifikueshëm kundrejt riskut të tregut 4.7. Koncepti i betas (β) 4.8
Modeli i vënies së çmimit të mjeteve
kapitale –CAPM (Capital
Asset Pricing Model) 4.9 Llogaritja e koeficientëve beta: Vija karakteristike
4.1. Risku dhe kuptimi i tij Risku është ajo çfarë njerëzit mundohen të shmangin, sidomos kur bëhet fjalë për investimin e parave të fituara me mund dhe djersë. Është e pamunudr të eleminohet komplet risku, përderisa të gjitha investimet mbartin një shkallë të caktuar të tij. Çelësi i suksesit për të qenë një invesitor i mirë, është përcaktimi i nivelit të riskut që jeni të gatshëm të toleroni dhe pastaj të investoni. Por, për këtë, duhet kuptuar risku dhe format e shfaqjes së tij. Në përgjithësi, thuhet se risku është mundësia për të mosmarrë plotësisht fitimin e pritshëm nga investimi. Kjo përfshin në vetvete edhe mundësinë e humbjes së principalit, ose humbjes pjesërisht të tij. Sidoqoftë, pesë janë kategoritë e riskut që ju duhet të merrni në konsideratë, kur kryeni një investim : Risku i inflacionit (Inflation Risk): është rreziku që çmimet e larta të sjellin reduktimin e fuqisë blerëse dhe normës reale të kthimit nga investimi juaj. Risku i normës së interesit (Interest Rate Risk): është mundësia që një rrritje në normat e interesit të sjellë një rënie në vlerën e investimit tuaj. P.sh. rritja e normave të interesit në ekonomi, mund t’i bëjë jo-atraktive normat e interesit nga invesitmi në aksionet e një kompanie, krahasuar me disa muaj mëparë. Risku ekonomik (Economic Risk): rreziku që një rënie ekonomike ose ngjarje tjetër me rëndësi në ekonomi, do të ulë vlerën e investimeve tuaja duke redultuar edhe mundësitë për fitime në të ardhmen. Risku i tregut (Market Risk): mundësia që ngjarjet në treg (situatat e krijuara në treg) të kenë një efekt të kundërt në vlerën e investimeve tuaja. Risku specifik (Specific Risk): lidhet më direkt menjë investim individual. Ai mbulon elemente të tilla si teknologjinë, konkurencën. Njihet edhe si risku i biznesit.
Risku që paraqet investimi në një aset (mjet) mund të shihet në këndvështrime të ndryshme por sidoqoftë duhen patur parasysh këto arsyetime: 9
Nga të gjithë titujt financiarë pritet që të prodhojnë flukse parash dhe rrezikshmëria e një mjeti gjykohet bazuar në rrezikshmërinë e flukseve të pritshme prej tij
9
Rrezikshmëria e një mjeti duhet konsideruar në dy mënyra: 1) mjeti i izoluar apo i veçuar ku merrren në konsideratë vetëm flukset e pritshme prej tij 2) mjeti në kontekstin e portofolit ku merren në konsideratë flukset e kombinuara. Ekziston një ndryshim i madh mes riskut të një mjeti të vecuar dhe po atij mjeti të mbajtur në një portofol
9
Analiza që jepet më poshtë fokusohet tek mjetet financiare (financial assets) siç janë aksionet, obligacionet por shërben edhe për mjetet fizike (physical assets) siç janë makinat , makineritë etj.
Risku i një mjeti në izolim Rrezikshmëria e një mjeti duhet analizuar në dy mënyra: 1) mjeti i izoluar apo i veçuar ku merrren në konsideratë vetëm flukset e pritshme prej tij 2) mjeti në kontekstin e portofolit ku merren në konsideratë flukset e pritshme të kombinuara të çdonjërit prej mjeteve të portofolit Risku i një mjeti të izoluar ka të bëjë me riskun që do përballojë një investitor nqs ai ka investuar vetëm në këtë mjet. Ka dy situata që mund të ndeshen : Pasiguria përfaqëson një situatë të tillë kur individi investitor (ose njësia ekonomike e biznesit) jo vetëm nuk është e sigurtë për rezultatin që do marrë por as nuk mundet të parashikojë të gjitha rezultatet e
mundshme e as probabilitetet e ndodhjes së tyre. Risku përfaqëson një situatë kur individi mund të parashikojë të gjitha rezultatet e mundshme dhe të përcaktojë probabilitetet e ndodhjes së tyre. Risku i referohet shancit të ndodhjes së një ngjarjeje jo të favorshme. P.sh. i tillë është rasti kur ju vini bast në garat me kuaj, apo per ndeshjet e futbollit. Në këtë rast ju jeni duke rrezikuar paratë tuaja. Po ashtu nëse investoni në aksione spekulative (ose në të vërtetë në çdo aksion) jeni duke marrë përsipër risk me shpresën e realizimit të një kthimi të konsiderueshëm. Për të ilustruar rrezikshmërinë e mjeteve financiare, supozojmë një investitor, i cili blen $100.000 bono thesari afat-shkurtër (Treasurybills) që premtojnë një kthim 5%. Në këtë rast norma e kthimit mbi investimin mund të parashikohet pothuajse me saktësi dhe investimi përcaktohet se është në thelb pa risk. Megjithatë, nëse $100.000 do të ishin investuar në aksionet e një kompanie që ka vendosur të ndërmarrë një projekt kërkimi për një nafte ne Atlantikun Qendror , atëherë kthimi i investitorëve nuk mund të parashikohet me saktësi. Dikush mund të analizojë situatën dhe të konkludojë që norma e pritshme e kthimit nga ana statistikore është 20%, por duhet pranuar gjithashtu që norma aktuale e kthimit mund të jetë në kufinjtë le të themi +1.000% deri në –100% dhe për faktin se ekziston një risk i konsiderueshëm i realizimit të një kthimi aktual mjaft më të vogël se kthimi i pritshëm investimi në aksione konsiderohet relativisht i rezikshëm. Asnjë investim nuk do ndërmerrej nëse kthimi i pritshem nuk do ishte ne ate nivel sa te kompesonte riskun e investimit. Risku i investimit lidhet me mundësinë e realizimit të një kthimi më të vogël se ai i pritshëm – sa më i madh shansi i një kthimi të ulët ose negativ aq më i rrezikshëm investimi.
4.2 Shpërndarjet probabilitare Probabiliteti i ndodhjes së një ngjarjeje percaktohet si shansi i ndodhjes së saj. Një parashikues i motit mund të thotë se ka 40% mundësi që të bjerë shi nesër dhe 60% mundësi që të mos bjerë shi. Nëse renditen të gjitha ngjarjet e mundshme dhe një mundësi i caktohet secilës ngjarje kemi të bejmë me një shpërndarje probabilitare.
REZULTATI bie shi nuk bie shi
PROBABILITETI 0.4 =40% 0.6 =60% 1,0 = 100%
Shpërndarjet e mundshme dhe normat e pritshme të kthimit Përderisa risku i referohet mundësisë së realizimit të një kthimi më të vogël se ai i parashikuar, atëherë shpërndarjet e mundshme shërbejnë si bazë për matjen e riskut. Për të ilustruar po marrim një shembull, supozojmë që ju jeni drejtuesi financiar i një firme, e cila do të investojë $100.000 për një vit. Ajo ka 4 alternativa investimi, të cilat janë pasqyruar në tabelën më poshtë: Norma e kthimit mbi investimin nëse ngjarja ndodh. GJENDJA E EKONOMIS Ë Krizë e thellë Krizë jo e thellë Ekon. e mesme Bum jo i thellë Bum i fortë
MUNDËSI TË E NDODHJ ES 0.05
8.0%
OBLIGACI ONET E KORPORA TAVE 12.0%
0.20
8.0
10.0
6.0
9.0
0.50
8.0
9.0
11.0
12.0
0.20
8.0
8.5
14.0
15.0
0.05
8.0
8.0
19.0
26.0
BONO TË THESARI T
PROJEKTI 1
PROJEKTI 2
(3.0%)
(2.0%)
Norma pritshme kthimit
e e
1.00
8.0
9.2
10.3
Tabela: Kthimet e parashikuara për katër alternativat e investimit
Shënime: a. Kllapat tregojnë një kthim negativ ose humbje. b. Propabilitetet duhet të kenë shumën 1.00 kur merren në konsideratë të gjitha ngjarjet. c. Ju duhet të mendoni për kthimet në stade të ndryshme të ekonomisë si ato të pasqyruara në tabelë dhe për kthimet e dhëna si të caktuara brenda kufijve. P.sh. mendoni që kthimi prej 10% për obligacionet e korporatave gjatë një krize jo të thellë është kthimi më i përshtatshëm për atë gjendje të ekonomisë. Alternativa 1: Firma mund të investojë në bono thesari 1-vjeçare(Tbills), të cilët ofrojnë një normë kthimi prej 8%. Bonot e thesarit mund të blihen me zbritje dhe do të kthejnë vlerën e tyre nominale në datën e maturimit. P.sh. një investitor do të paguajë $9.260 sot dhe do të marrë $10.000 pas një viti. Norma e kthimit mbi investimin e bërë është ($10.000-$9.260) / $9.260 = “740 / $9.260 = 0.080 = 8%. Alternativa 2: Të investojë në obligacionet e korporatave, të cilat po të shiten me vlerë nominale që ka një kupon 9% (që do të thotë se ato paguajnë $9.000 interes në vit për një investim prej $100.000) dhe me maturim 10 vjet. Megjithatë, firma juaj do ta shesë obligacionin në fund të vitit të parë. Si rezultat, norma e realizuar e kthimit mbi obligacionet do të varet nga niveli i normave të interesit që mbisundojnë në fund të vitit. Nga ana tjetër, niveli i normave të interesit do të varet nga gjendja e ekonomisë në fund të vitit: Një ekonomi e fortë do të çojë drejt normave më të larta të interesit, të cilat do të ulin vlerën e tregut të obligacioneve, e kundërta do të ndodhte në rastin kur ekonomia është në krizë ose e dobët.
12.0
Alternativa 3: Të investojë në Projektin 1 (projekt i buxhetimit kapital), i cili ka gjithashtu një kosto $100.000, zero flukse parash (cash floë, CF) gjatë vitit dhe një pagesë në fund të vitit të parë që do të varet nga gjendja e ekonomisë. Alternativa 4: Të investojë në Projektin 2 ( gjithashtu projekt i buxhetimit kapital), i cili ka po një kosto $100.000 dhe një pagesë në fund të vitit, por pagesat e tij ndryshojnë prej atyre të Projektit 1. Shpërndarja Propabile (e mundshme) përkufizohet si një grup rezultatesh të mundshme me një propabilitet ndodhjeje për secilin rezultat. Kështu tabela ka 4 shpërndarje të mundshme, një për secilën nga katër alternativat e investimit. Norma e kthimit e bonove të Thesarit(T-bill) dihet me siguri – ajo është 8% pavarsisht nga gjendja e ekonomisë. Pra, T-bill ka risk zero (s’ka risk). Megjithatë, norma aktuale ose e realizuar e ktthimit mbi tre alternativat e tjera nuk dihet deri në fund të periudhës së mbajtjes. Përderisa rezultatet e tyre nuk dihen me saktësi këto tre investime konsiderohen si të rrezikshme. Shpërndarjet e mundshme mund të jenë diskrete (jo e vazhdueshme, ose e fundme) ose e vazhdueshme (e pafundme). Shpërndarja diskrete e mundshme ka një numër të fundëm rezultatesh; kështu tabela përmban një shpërndarje diskrete të mundshme. Secili rezultat është vetëm një vlerë e mundshme, (një rezultat), për normën e kthimit të T-bill’s, megjithëse për tre alternativat e tjera ekzistojnë pesë rezultate të mundshme. P.sh. mundësia e T-bills për të pasur normë kthimi 8% është 1.00 dhe mundësia e obligacioneve të korporatës për të pasur një normë kthimi prej 9% është 0.50. Në qoftë se shumëzojmë çdo rezultat të mundshëm me propabilitetin e tij të ndodhjes dhe i mbledhim ato, atëherë do të kemi mesataren e
peshave specifike të rezultateve. Peshat specifike janë propabilitetet dhe mesatarja e tyre quhet vlerë e pritshme. Përderisa rezultatet janë normat e kthimit, atëherë vlerat e pritshme janë normat e pritshme të kthimit. Norma e pritshme e kthimit k e quajtur “k me kapuç” mund të shprehet në formë ekuacioni si më poshtë:
kˆ = Norma e pritshme e kthimit =
n
∑
i =1
ki p
i
ku ki rezultati i i-të i mundshëm, Pi është propabiliteti i ndodhjes së rezultatit i dhe n është numri i rezultateve të mundshme. Duke përdorur ekuacionin më sipër mund të gjejmë që norma e pritshme e kthimit për Projektin 2 është 12.0% 5 k = Σ kiPi = ki(Pi) + k2(P2) + k3(P3) + k4 (P4) + k5(P5) = 1 = -2.0%(0.05) + 9.0%(0.20) + 12.0%(0.50) + 15.0%(0.20) + 26.0%(0.05) = 12.0%. Në njëjtën mënyrë mund të llogarisim kthimet e pritshme për tre alternativat e tjera të investimit. 8.3 Varianca dhe devijimi standard Varianca është një matëse e dispersionit (shpërndarjes) të rezultateve të mundshme rreth vlerës së parashikuar: sa më e madhe varianca, aq më i madh dispersioni. Për të llogaritur variancën e shpërndarjes diskrete përdoret formula më poshtë: n Varianca = σ² = Σ (ki –k)2 Pi i=1
Ekuacioni tregon që varianca është shuma e devijimeve në katror, shumëzuar me propabilitetin e ndodhjes për secilin devijim. Për të ilustruar le të llogarisim variancën e normave të kthimit për Projektin 2 sipas tabelës Dimë që norma e pritshme e kthimit e Projektit 2, k, është 12.0%. Kështu, varianca e tij llogaritet si vijon: n σ² = Σ (ki –k)2 Pi = i=1 (-2.0 - 12.0)2 (0.05) + (9.0 – 12.0)2 (0.02) + (12.0 – 12.0)2 (0.05) + (15.0 – 12.0)2 (0.20) + (26.0 –-12.0)2 (0.05) = = (-14.0)2 (0.05) + (-3.0)2 (0.02) + (0.0)2 (0.05) + (3.0)2 (0.20) + (14.0)2 (0.05) = 9.8 + 1.8 + 0.0 + 9.8 = 23.2 Varianca matet me të njëjtën njësi që maten rezultatet, në rastin konkret me përqindje, por në katror. Meqënëse është vështirë të jepet kuptimi i përqindjes në katror, atëherë si alternativë për matjen e dispersionit rreth mesatares përdoret devijimi standart. Devijimi standart (σ) është një matës statistikor i ndryshueshmërisë të një serie vëzhgimesh. Ai tregon se sa sipër ose poshtë vlerës së parashikuar do të jetë vlera aktuale. Sa më i vogël devijimi standart aq më i vogël do të jetë risku i mjetit. Devijimi standart (SD ose σ) gjendet duke marrë rrënjën katrore të variancës:
Devijimi standard = Sd = σ = σ² =
n Σ (ki –k)2 Pi
i=1 Kështu devijimi standard i normës së kthimit të projektit 2 mund të gjendet duke përdorur ekuacionin si vijon: σ = 23.2 = 4.28% Duke përdorur devijimin standart si matës të dispersionit mund të nxjerrim disa konkluzione të dobishme lidhur me shpërndarjen e rezultateve. Më i rëndësishmi, në qoftë se shpërndarja është e vazhdueshme dhe afërsisht normale, atëherë : ¾ ¾ ¾
68.3% e rezultateve do të shtrihen brenda një devijimi standart të vlerës së pritshme, 95.5% do të shtrihen brenda dy devijimeve standarte dhe pothuajse të gjitha rezultatet e tjera (99.7%) do të shtrihen brenda tre devijimeve standarte.
Tabela më poshtë përmban normat e pritshme të kthimit, variancat dhe devijimet standarte për të gjitha alternativat e investimit bashkë me koefiçientët e tyre të variacionit (CVS), të cilët do t’i shohim në seksionin që vijon. Vërejmë që T-bills kanë variancën dhe devijimn standart më të vogël, ndërsa Projekti 2 ka variancën dhe devijimin standart më të madh. Sipas tabelës mund të themi që T-bills janë alternativa më me pak risk dhe Projekti 2 ajo me më shumë risk. Megjithatë, kjo mund të jetë ose jo e vërtetë; para se të nxirret konkluzioni përfundimtar duhen marrë në konsideratë edhe disa faktorë të tjerë, përfshirë madhësitë e normave të pritshme të kthimit, pjerrësinë e shpërndarjeve, konfidencën tonë në parashikimin e shpërndarjeve probabile dhe lidhjen mes çdo mjeti me mjetet e tjera të mbajtura në një portofol investimi.
ALTERNATIVAT E
NORMA E PRITSHME E KTHIMIT Kthimi i pritshëm (k)
Varianca (Var ose σ) Devijimi standart (SD ose σ) Koef. i variacionit (CV)
INVESTIMIT
TBILLS
OBLIG. E KORP.
PROJEK TI 1
PROJEKTI 2
8.0%
9.2%
10.30%)
12.00%)
0.00
0.71
19.31
23.20
0.00%
0.84%
4.39%
4.82%
0.00
0.09
0.43
0.40
Tabela : Matësit e riskut dhe kthimit për alternativat e investimit sipas tabelës së parë
Koeficienti i Variacionit Si rregull i përgjithshëm sa më i lartë kthimi i pritshëm aq më i madh devijimi standart. Për të ilustruar supozojmë që Projekti X ka një normë të pritshme kthimi prej 30% dhe një devijim standart prej 10%, ndërsa Projekti Y ka normë të pritshme 10% dhe devijim standart 5%. Në qoftë se kthimet e projekteve janë afërsisht normale, atëherë Projekti X do të ketë një probabilitet shumë të vogël për të mos pasur një kthim negativ pavarsisht nga devijimi i tij standart 10%, ndërsa Projekti Y, megjithëse me një devijim standart sa gjysma do të ketë një probabilitet mjaft më të madh humbjeje. Si rezultat, që të përdorim devijimin standart si matës të riskut relativ për investimet kur kthimet e pritshme janë të ndryshme, ne duhet të standartizojmë devijimin standart dhe të llogarisim riskun për njësi të kthimit. Kjo realizohet duke përdorur koefiçientin e variacionit (CV), i cili është një matës i standartizuar i riskut për njësi të kthimit dhe llogaritet si raport i devijimit standart, σ me kthimin e pritshëm k. Koefiçienti i variacionit = CV = σ/k
Projekti X: CVX = 10% / 30% = 0.33 Projekti Y: CVY = 5% / 10% = 0.50 Pra shohim që Projekti Y aktualisht ka më shumë risk për njësi të kthimit të pritshëm se sa Projekti X. Si rrjedhim, argumentohet që Y është më i riskueshëm se X pavarësisht nga fakti se devijimi standart i X-it është më i madh. Rreshti 4 në tabelën e dytë tregon se CV-it për katër alternativat e investimit. Shihet që radhitjet në rastin e përdorimit të CV-it për të matur riskun janë të ndryshme nga radhitjet e bazuara në devijimin standart (SD): Projekti 2 është më i riskueshëm se Projekti 1 kur përdorim SD, por e kundërta është e vërtetë kur përdorim koefiçientin e variacionit për të matur riskun. 4.4 Analiza e Riskut të tregut: Mjetet e mbajtura në portofole Deri tani ne e kemi konsideruar rrezikshëmrinë e katër alternativave të investimit nën supozimin që secila është marrë në izolim (veças). Tani do të analizojmë rrezikshmërinë e mjeteve të mbajtura në portofole, ose kombinime të mjeteve. Siç do të shohim, një mjet i mbajtur si pjesë e një portofoli në përgjithësi është më pak i rrezikshëm se sa i njëjti mjet kur mbahet në izolim. Në të vërtetë, një mjet që do të ishte me risk po të mbahej në izolim mundet të mos jetë fare me risk po të mbahet në një portofol të diversifikuar mirë (të shumëllojshëm). Kthimi i pritshëm i një portofoli
Kthimi i pritshëm i një portofoli është thjeshtë mesatarja e peshave specifike të kthimeve të pritshme të letrave me vlerë që përbëjnë portofolin. n Kthimi i pritshëm i një portofoli = kp = Σ xi ki i=1
Kështu kp është kthimi i pritshëm i portofolit; xi fraksioni (ose pjesa) i portofolit të investuar në mjetin e i-të dhe n është numri i mjeteve në portofol. P.sh. supozojmë që aksioni A ka një kthim të pritshëm kA = 10%, aksioni B ka kB = 15% dhe ju planifikoni t’i investoni paratë tuaja në këto dy aksione. Në qoftë se i fusni të gjitha paratë në A, portofoli juaj prej një aksioni do ketë një kthim të pritshëm prej kp = kA = 10%. Në qoftë se investoni vetëm në B, kthimi juaj i pritshëm do të jetë kp = kB = 15%. Në qoftë se fusni gjysmën e parave në secilin aksion, atëherë kthimi juaj i pritshëm i portofolit do të jetë kp = 0.5 (10%) + 0.5 (15%) = 12.5%, mesatarja e peshave specifike të dy kthimeve të aksioneve. Sigurisht pas një viti, normat e realizuara të kthimit për dy aksionet A dhe B, vlerat ki mundet të jenë të ndryshme prej vlerave të tyre të pritshme, kështu kp do të jetë e ndryshme prej kp = 12.5%.
4.5 Risku i Portofolit Sapo pamë që kthimi i pritshëm i një portofoli është mesatarja e peshave specifike të kthimeve të pritshme të aksioneve individual në portofol dhe kontributi i çdo aksioni në kthimin e pritshëm të portofolit është xiki. Megjithatë, situata ndryshon kur është fjala për devijimin standart të një portofoli, σp, ai nuk është mesatarja e peshave specifike të SD-e të LV individuale në portofol dhe kontributi i çdo aksioni SD të portofolit nuk është xiσi. Në të vërtetë , teorikisht është e mundur të kombinohen dy aksione, të cilët individualisht janë të rrezikshëm (të matura sipas devijimit standart) dhe të formohet një portofol nga këto dy mjete të rrezikshme, i cili është komplet pa risk, me σp = 0%.
Për të ilustruar i referohemi situatës në figurën , që pasqyron normat e realizuara të ktimit për aksionet Ë dhe M dhe për një portofol në të cilin është investuar 50% nga secili mjet. Të dy aksionet secili me σi = 22.6% do të ishin me risk po të mbaheshin veças, por kur kombinohen në portofolin ËM me σp = 0.0% ato nuk janë fare me risk. Arsyeja që aksionet W dhe M mund të kombinohen për të formuar një portofol pa risk është se kthimet e tyre lëvizin në drejtim të kundërt me njëri-tjetrin – kur kthimet e Ë bien ato të M rriten dhe anasjelltas. Nga ana statistikore mund të themi që kthimet e aksioneve W dhe M janë në lidhje perfekte negative, me r = koef korrelacionit = -1.0. E kundërta e lidhjes perfekte negative, kur r = -1.0 është lidhja perfekte pozitive, kur r = +1.0. Kthimet e dy aksioneve në lidhje perfekte pozitive do të lëvizin lart e poshtë së bashku (në të njëjtin drejtim) dhe portofoli i përbërë nga dy aksione të tilla do të jetë po aq i rrezikshëm sa aksionet individuale.
Figura Shpërndarjet për normat e kthimit për dy aksione me korelacion perfekt negativ (r=-1,0 ) dhe për portofolin ËM
viti 1992 1993 1994 2001 2002 Kthimi mesatar Devijimi standart
aksioni Ë
aksioni M
portofoli ËM
40% (10%) 35%
(10%) 40% (5%)
15% 15% 15%
(5%) 15% 15%
35% 15% 15%
15% 15% 15%
22,6%
22,6%
0,0%
Figura Shpërndarjet për normat e kthimit për dy aksione me korelacion perfekt pozitiv (r=+1,0 ) dhe për portofolin ËM
viti
aksioni W
aksioni M
portofoli WM
1992 1993 1994
(10%) 40% (5%)
(10%) 40% (5%)
10% 40% (5%)
2001 2002 Kthimi mesatar Devijimi standart
35% 15% 15%
35% 15% 15%
35% 15% 15%
22,6%
22,6%
22,6%
Figurat tregojnë që: 1. 2.
kur dy aksione janë të lidhura perfekt negativisht, pra kur (r = -1.0) risku mund të eleminohet plotësisht, por kur dy aksione janë të lidhura perfekt pozitivisht (r = + 1.0) shumëllojshmëria nuk bën asgjë.
Në realitet shumica e aksioneve janë të lidhura pozitivisht por jo në mënyrë perfekte. P.sh. për aksionet e NYSE, koefiçienti i korrelacionit i kthimeve të dy aksioneve të zgjedhura rastësisht është rreth +0.6 dhe për shumicën e çifteve të aksioneve r shtrihet në kufinjtë +0.5 deri në +0.7. në kushte të tilla kombinimi i aksioneve në portofole e ul riskun, por nuk e eleminon atë plotësisht. Në një rast tjetër me dy aksione, koefiçienti i korrelacionit të të cilëve është r = +0.65. kthimi mesatar i realizuar i portofolit është i njëjtë me mesataren e kthimit të të dy aksioneve. Megjithatë, devijimi standart i portofolit është 20.6%, i cili është më i vogël se SD i secilit aksion. Kështu, risku i portofolit nuk është mesatarja e risqeve të komponentëve të tij (aksioneve), si përfundim themi se shumëllojshmëria e ka ulur, por nuk e ka eleminuar riskun. 4.6. Risku i diversifikueshëm kundrejt riskut të tregut Eshtë tepër e vështirë për të mos thënë e pamundur që të gjenden aksione te cilat nuk jane pozitivisht të korreluara. Përvoja tregon se shumica e aksioneve ecin me ekonomine kombëtare dmth kanë tendencë për kthime të mira kur ekonomia shkon mirë dhe e kundërta në rastet e krizave ekonomike. Prandaj edhe portofolet e mëdha kanë një
sasi risku por sigurisht jo aq sa në rastin kur paratë investohen vetëm në një aksion.
TENDENCA E ROE Niveli i riskut
ROE 20% 15% 10% 5% 0% -5%1994
1996
1998
2000
2002
2004 Numri i aksioneveViti në portofol
Figura tregon se si madhesia e portofolit ndikon tek risku i portofolit. Në figurë jepen të dhënat mbi portofolet e mëdha të krijuara nga një përzgjedhje e rastësishme e aksioneve të kuotuar në NYSE. Të dhënat mbi të cilat u ndërtua paraqitja grafike janë statistikore. Grafiku ilustron që risku i portofolit tenton të bjerë dhe ti afrohet një limiti me rritjen e madhesise se portofolit. Bazuar në të dhënat e viteve të fundit (pas 1990) devijimi standard σ1 i portofolit me 1 aksion (një aksion mesatar) është afersisht 35%. Ndërkohë një portofol që në perberjen e tij ka të gjithë aksionet, i quajtur portofoli i tregut (market portfolio) do të ketë një devijim standard σp rreth 18%. Siç shihet, rreth gjysma e riskut të pranishëm në një aksion mesatar mund të eleminohet me krijimin e një portofoli të mirë-diversifikuar në menyrë të studjuar. Pjesa e riskut që mund të eleminohet quhet risk i diversifikueshëm (diversifiable risk) nderkohe që pjesa e cila nuk mund të eleminohet quhet risk i tregut ose i padiversifikueshëm.
Risku i diversifikueshem shkaktohet nga grevat,planet e pasuksesshme marketing,kontratat e dështuara të firmes dhe arsye të tjera që janë specifike lidhur me nje firmë të vetme. Meqenëse këto ngjarje janë të shpeshta kjo mund të eleminohet me anë të diversifikimit; ngjarjet negative në një firmë mund të shmangen nga ato pozitive tek një firmë tjetër. Risku i tregut lidhet me faktorë që sistematikisht influencojnë mjaft firma: lufta, inflacioni, krizat ekonomike. Meqenëse shumica e aksioneve ndikohen negativisht nga këto faktorë, ky risk nuk mund të eleminohet nga diversifikimi. Dihet se investitorët kërkojnë shpërblim për riskun e marrë persiper nga ana e tyre,kur ata investojnë në një leter me vlerë.Kur flitet per njëe investim në një portofol mjetesh, kur investitori interesohet për riskun e portofolit më tepër se për riskun e latrave me vlerë individuale, atëherë si mund të matet risku i një letre individuale (pjesë e një portofoli)? Përgjigjen e jep Modeli CAPM i cili analizon lidhjen e ndërsjellë mes riskut dhe kthimit. Konkluzioni i parë i këtij modeli është: Risku relevant i një aksioni individual është pjesa e tij e kontributit tek risku i një portofoli të mirë-diversifikuar. Me fjalë të tjera risku i një aksioni të kompanisë GE është kontributi i riskut të këtij aksioni tek risku i portofolit që zotëron një individ dhe ku bën pjesë edhe aksioni i GE. Ndryshe, ky quhet edhe risk relevant (përkatës) dhe është shumë më i vogël se risku i mbajtjes së këtij aksioni në izolim apo vetëm. 8.7. Koncepti i betas (β) Tendenca e një aksioni për të lëvizur lart e poshtë (te ketë rritje vlere dhe ulje vlere) bashkë me tregun, reflektohet tek koeficienti (β). Një aksion me risk mesatar, me përkufizim, përshkruan nje aksion i cili lëviz lart e poshtë me të njëjtin hap me tregun në përgjithësi matur nga ndonjë indeks si S&P500 apo NYSE Index.
Ky aksion me përkufizim do të ketë β = 1.0 gjë që tregon se në qoftë se tregu lëviz lart ose poshtë me 10%, atëherë aksioni gjithashtu do të lëvizë lart ose poshtë me 10%. Një portofol i aksioneve të tilla (β) = 1.0 do të lëvizë lart ose poshtë në sinkronizim me mesataret e tregut të gjerë dhe ky portofol do të jetë po aq i rrezikshëm sa edhe mesataret. Në qoftë se një aksion ka (β) = 0.5, atëherë aksioni është gjysëm i lëvizshëm krahasuar me tregun – ai rritet ose ulet sa gjysma e tregut – dhe një portofol i përbërë nga aksione të tilla do të ketë risk sa gjysma e riskut të portofolit me (β) = 1.0 Nga ana tjetër në qoftë se (β) = 2.0 atëherë aksioni është 2 herë më i lëvizshëm se një aksion mesatar, kështu një portofol aksionesh të tilla do të jetë dy herë më i rrezikshëm se një portofol mesatar. Shumica e aksioneve kanë beta në kufinjtë 0.75 deri në 1.5 dhe mesatarja për të gjithë aksionet është në përkufizim 1.0. Kthimi nga aksioni i %
Aksioni H Risk i larte b=2 Aksioni A Risk mesatar b=1 Aksioni L Risk i ulet b=0,5
Kthimi nga tregu %
vitet
H
A
L
tregu M
1994 2001 2002
10% 30% -30%
10% 20% -10%
10% 15% 0%
10% 20% -10%
Pjerrësia e seciles drejtëz në grafikun e mesipërm tregon se si lëviz secili aksion në lidhje me tregun në përgjithësi. Në fakt, koeficienti i pjerrësisë (slope coefficient) i kesaj drejteze është koeficienti beta β. Koeficienti beta β për mijëra kompani llogaritet dhe publikohen nga Merryl Lunch,Value Line e kompani të tjera të specializuara në këtë fushë. Shumica e kompanive kane beta me vlera nga 0,50 – 1,50. Teorikisht është e mundur per nje aksion te kete nje beta negative.Në këtë rast kthimet nga ky aksion tentojnë të rriten kur kthimet nga aksionet e tjera ulen. Vërejtje me rëndësi 9 9 9
Në një vit të caktuar një aksion mundet që të mos lëvizë njëlloj me tregun megjithëse beta e tij është pozitive Kjo shkaktohet nga faktorë specifikë të kompanisë Nqs nje aksion me beta me te madhe se 1 i shtohet nje portofoli me beta 1 atëhere edhe beta e portofolit do të rritet
Lidhja e Riskut me Kthimet e kërkuara - Vija e Sigurisë së tregut (SML) Ekuacioni që lidh riskun e një Letre me Vlerë , të matur nga beta, me kthimin e tij njihet si Vijë e Sigurisë së Tregut (SML): SML : ki = kRF + (kM – kRF) βi Ku:
ki = norma e kërkuar e kthimit për aksionin e i-të (më sipër thamë që ki është norma e pritshme e kthimit. Në ekuilibër, ki = ki) KRF = norma e kthimit pa risk, përgjithësisht e matur nga norma e kthimit mbi LV të thesarit kM = norma e kërkuar e kthimit mbi një portofol të përbërë nga të gjitha aksionet, ose portofoli i tregut. Në ekuilibër, kthimet e kërkuara duhet të jenë të barabarta me kthimet e pritshme, kështu kM = kM. Keni parasysh që kA = norma e kërkuar e kthimit mbi një aksion mesatar në portofolin e tregut. Kështu, kA = kM kM – kRF = RPM = primi i riskut të tregut ose çmimi i riskut për një aksion mesatar. Ai është kthimi shtesë mbi normën pa risk i kërkuar për të kompensuar investitorët për pranimin e një sasie risku “mesatar”. bi = koefiçienti beta i aksionit të i-të. (kM – kRF)bi = RPi = primi i riskut mbi aksionin e i-të. Primi i riskut i një aksioni është më i vogël, i barabartë ose më i madh se primi i riskut mesatar duke varur nga fakti nëse beta është më e madhe, më e vogël, ose e barabartë me 1.0. Kështu, në qoftë se kRF = 9%, kM = 13% dhe bi = 0.5 Nga ekuacioni ki =11%: ki = 9% + (13% - 9%) (0.5) = 9% + 4%*0.5 = 9% = 2% = 11% 8.8 Modeli i vënies së çmimit të mjeteve kapitale –CAPM (Capital Asset Pricing Model) CAPM specifikon (përcakton) lidhjen ndërmjet riskut dhe normës së kërkuar të kthimit mbi mjetet kur ato mbahen në portofole të diversifikuara mirë.CAPM ka origjinën tek artikulli i Ëilliam F.Sharpe "Capital Asset Prices: A theory of market equilibrium under
conditions of risk" botuar ne Journal of Finance ne shtator 1964 dhe me të cilin autori mori edhe çmimin Nobel. Supozimet bazë të CAPM Si në të gjitha teoritë financiare edhe në zhvillimin e CAPM janë bërë një sërë supozimesh; ato janë përmbledhur më poshtë: 1.
2.
3.
4.
5. 6. 7.
8.
të gjithë investitorët janë maksimizues deri në ekstrem të pasurisë ose përfitimit të pritshëm të një periudhe të vetme, keshtu që ata zgjedhin mes portofoleve alternative në bazë të kthimit të pritshëm dhe SD të çdo portofoli. të gjithë investitorët mund të marrin ose të japin hua një shumë të pakufizuar fondesh me një normë pa risk kRF dhe nuk kanë kufizime për një shitje të shkurtër të ndonjë mjeti. të gjithë investitorët kanë vlerësime identike (të njëjta) të vlerave të pritshme të variancave dhe kovariancave të kthimeve ndërmjet të gjithë mjeteve; që do të thotë se investitorët kanë parashikime homogjene. të gjitha mjetet janë të ndashëm dhe likuid në mënyrë perfekte (që do të thotë, janë të tregtueshëm me çmimin fillestar) nuk ka shpenzime transaksionesh. nuk ka taksa. të gjithë investitorët vënë çmime (që do të thotë, të gjithë investitorët supozojnë se aktiviteti i tyre i blerjes dhe i shitjes nuk do të ndikojë mbi çmimet e aksioneve). sasitë e të gjitha mjeteve janë të dhëna dhe fikse.
Zgjerimet teorike në literaturë kanë modifikuar shumë prej supozimeve bazë të CAPM dhe në përgjithësi këto zgjerime kanë çuar në përfundime që janë konsistente me teorinë bazë. Megjithatë edhe zgjerimet përmbajnë supozime edhe të arsyeshme edhe jorealiste. Prandaj, vlera e modelit mund të vendoset vetëm nëpërmjet testeve empirike.
4.9 Llogaritja e koeficientëve beta: Vija karakteristike
Kur profesor Ëilliam F. Sharpe zhvilloi CAPM, ai vuri re se risku i tregut i një aksioni të dhënë mund të matet me tendencën e tij për të lëvizur në tregun e përgjithshëm. Proçedura e ndjekur prej tij për të përcaktuar riskun e tregut është pasqyruar në figurën më poshtë e cila është sqaruar . Së pari jepen përkufizimet e termave : ki = norma historike (e realizuar) e kthimit mbi aksionin i. (Kujtoni që ki dhe ki janë përcaktuar si normat e pritshme dhe e kërkuar për aksionin i) kM = norma historike (e realizuar) e kthimit e tregut aI = termi intercept në boshtin vertikal, për aksionin i bI = slope, ose koefiçienti beta, për aksionin i cI = gabimi i rastit, që reflekton diferencën mes kthimit aktual mbi aksionin i në një vit të dhënë dhe kthimit të parashikuar nga vija e rregresionit. Kthimet historike mbi aksionin i janë dhënë në seksionin poshtë figurës , krahas me kthimet historike të tregut, kM. Vëreni që kur kthimet në treg janë të lartë edhe kthimet e aksionit I tentojnë të jetë të lartë dhe kur tregu është poshtë (në rënie), kthimet e aksionit I janë të ulëta. Kjo lidhje e përgjithshme shprehet më mirë në vijën e regresionit të paraqitur në figurë . Kujtoni çfarë tregon ekuacioni i vijës së regresionit. Ekuacioni Y = a + bx + e është forma standarte e një vije të thjeshtë regresioni. Në këtë ekuacion Y, variabli i varur është i barabartë me një konstante a plus b shumëzuar me x , ku x është variabli “i varur” plus një gabim të rastit e”. Kështu, norma e kthimit për aksionin i gjatë një periudhe të dhënë (ose të caktuar) kohe varet nga çfarë ndodh në tregun
e përgjithshëm të aksioneve, i cili matet nga kM, plus ngjarjet e rastit që presin aksionin i por që nuk ndikojnë në shumicën e aksioneve të tjera. Grafiku i ekuacionit të regresionit quhet vijë regresioni. Në artikullin e tij të vitit 1964, i cili zhvilloi CAPM, Sharpe e quajti vijën e regresionit vijë karakteristike të aksionit. Kështu, beta e një aksioni është pjerresia “the slope” e vijës së tij karakteristike. Vija e regresionit mund të ndërtohet duke përdorur paketa statistikore software-sh.
Vija e regresionit
Pyetje dhe diskutime Diskutoni aspektin e krijimit të portofilit të diversifikuar ,për një : -firmë tregtare të mallrave të konsumit -firmë prodhuese të produkteve të bulmetit -firmë prodhuese të lëngjeve të frutave -individ apo familje që ka akumular një sasi të hollash dhe vendos t’i investojë -një dealer që vepron në bursë, i cili blen aksione dhe instrumenta të tjerë financiarë për ti rishitur Si komentohen të njëjtat cështje për investime në korelacion negativ me njëri-tjetrin ? Ushtrime të zgjidhura Ushtrimi 1. Gjeni se sa e ka koeficientin beta aksioni A në qoftë se dihen të dhenat për të cilat ka ekuiliber ne treg : kA = 11,3%
kRF = 5% kM = 10%
Ne kushtet e ekuilibrit kemi të vërtetë barazimin e mëposhtëm : kA = kRF + ( kM - kRF ) b 11,3% = 5% + ( 10% - 5%) b b= 1,26 Ushtrimi 2. Kalkuloni normën e kërkuar të kthimit për kompaninë A duke supozuar që investitoret presin një normë inflacioni prej 5% në të ardhmen. Norma reale e kthimit për mjetet pa risk është 3% dhe premio e riskut të tregut RPM është 5%. Kompania ka një beta prej 2,0 dhe kthimi i realizuar ne 5 vitet e fundit ka qenë mesatarisht 15%.
kA = kRF + ( kM - kRF ) b = kRF + RPM * b Në këtë rast mungon vlera e normës nominale të mjeteve pa risk (norma e mjeteve pa risk në nje ekonomi me inflacion). kRF = k* + IP = 3% + 5% = 8% kA = kRF + ( kM - kRF ) b = kRF + RPM * b = 8% + 5% * (2,0) = 18% Ushtrimi 3. Kthimet e aksioneve të një kompanie dhe të tregut jepen më poshtë: viti
X
tregu
1
-14%
-9%
2
16%
11%
3
22%
15%
4
7%
5%
5
-2%
-1%
Nëse norma nominale e kthimit të mjeteve pa risk është 9% dhe kthimi i kërkuar për aksionet e kësaj kompanie është 15%, atëhere cili është kthimi i kerkuar ne treg po qe se tregu është ne ekuiliber ? b= ∆y / ∆x = (22-16) / (15-11) = 1,5 kS = kRF + ( kM - kRF ) b = 15% kM = 13%
kM - 9% = (15% - 9% ) / 1,5 =>
Kapitulli 5
5.1. Transferimi i kapitaleve 5.2. Instrumentët financiarë dhe tregjet financiare 5.3. Pjesëmarrësit në tregun e parasë 5.4. Instrumentet e tregut të parasë 5.5. Pjesëmarrësit në tregun e kapitalit dhe instrumentet që tregtohen aty
5.1. Transferimi i kapitaleve Transferimi i kapitaleve nga kursimtaret tek ata që kanë nevojë për ta mund të realizohet në tre mënyra : 1) transferimi direkt i parave dhe letrave me vlerë i cili ndodh në rastet kur një biznes i shet letrat e emetuara nga ai (aksione,obligacione) direkt popullatës, pa shkuar tek asnjë insitucion financiar 2) transferimi indirekt nëpërmjet bankave investuese (siç është psh. Banka investuese Morgan Stanley që vepron si ndermjetës dhe ndihmon emetimin e letrave me vlerë). Kompania ia shet letrat e saj me vlerë bankës investuese e cila pastaj ja shet këto kursimtarëve investitorë. Banka investuese ndërmerr nje risk pasi ajo investon paratë e veta pa qenë e sigurt në shitjen e lertave me vlerë. Ky quhet një transaksion i tregut primar. 1.TRANSFERTA DIREKTE LETRA ME VLERE PARATE
BIZNESET
KURSIMTARET
2.TRANSFERTA INDIREKTE NEPERMJET BANKAVE INVESTUESE LETRA ME VLERE
BIZNESET
PARATE
BANKAT INVESTUESE
LETRA ME VLERE PARATE
KURSIMTARET
3.TRANSFERTA INDIREKTE NEPERMJET INSTITUCIONEVE FINANCIARE
LETRA ME VLERE TE BIZNESIT
BIZNESET PARATE
NDERMJETESIT FINANCIARE
LETRA ME VLERE TE NDERMJETESIT
PARATE
KURSIMTARET
Diagrama e procesit të formimit të kapitalit BURIMI (Financial Management ) faqe 92
Brigham & Gapenski
3) transferimi indirekt nëpërmjet ndermjetesve financiarë si banka ose fondi i investimeve.Këtu ndermjetësi siguron fondet nga kursimtarët duke emetuar vetë letrat me vlerë dhe këto para i përdor për blerjen e letrave me vlerë te tjera (emetuar nga bizneset).Psh individi i jep paratë bankës kur ai blen çertifikatën e depozitës dhe banka këto para ja huazon një kompanie duke blerë letrat tregtare të emetuara prej saj.Ekzistenca e ndërmjetësve e rrit në mënyrë të ndjeshme efiçiencën e tregjeve të parasë dhe atyre të kapitalit. Shembuj 1) Në rastin e një bonoje thesari -njësi defiçitare ( njëkohësisht njësi huamarrëse ) Thesari i Shtetit – emetuesi i tyre,ai që ka nevojë për hua -njësi sufiçitare (njëkohësisht njësi huadhënëse ) – çdo blerës i tyre ,që vendos t’i japë hua shtetit.Ndër këta blerës mund të jenë njësitë ekonomike familjare,biznese,institucione bankare etj. -arsyeja e dhënies hua – fitimi nga investimi 2) Në rastin e një obligacioni korporate -njësi defiçitare ( njëkohësisht njësi huamarrëse ) korporata –emetuesi i tyre,ai që ka nevojë për hua -njësi sufiçitare (njëkohësisht njësi huadhënëse ) – çdo blerës i tyre ,që vendos t’I japë hua korporatës .Ndër këta blerës mund të jenë njësitë ekonomike familjare pra popullata. -arsyeja e dhënies hua – fitimi (të ardhurat shtesë të siguruara) nga investimi 5.2. Instrumentët financiarë dhe tregjet financiare Një instrument financiar është një letër me vlerë e cila shpreh detyrimin në para që lind nga marrja hua e fondeve prej zotëruesit të instrumentit.
Këto instrumente emetohen nga huamarrësit dhe u shiten huadhënësve, duke i bërë këta të fundit zotërues të tyre. Pra, për zotëruesin ai është një mjet financiar dhe për emetuesin është detyrim financiar. Instrumentet financiare janë të shumëllojshme dhe mund të emetohen nga njësitë ekonomike të sektorit privat ose të sektorit publik. Këto instrumente financiare tregtohen nga institucionet financiare dhe agjentët e tjerë ekonomikë në tregjet financiare. Tregjet janë vendet e specializuara ku transferohen fondet monetare nga njesite sufiçitare tek ato defiçitare dhe përcaktohen çmimet (kuotimet) e instrumentave financiare. Tregjet financiare mund ti klasifikojmë sipas disa kritereve. Klasifikimi më i përgjithshëm është ndarja në tregje të parasë dhe në tregje të kapitalit. Ky klasifikim bazohet në maturimin e instrumenteve financiare që tregohen në këto tregje. Letrat me vlerë maturim deri ne një vit quhen letra me vlerë të tregut të parasë dhe tregtohen në këtë treg. Letrat me maturim mbi një vit konsiderohen si letra me vlerë të tregut të kapitalit dhe tregtohen në këtë treg. Tregu i parasë dhe tregu i kapitalit Rrjedhja e fondeve nga njësitë sufiçitare në njësi defiçitare bëhet si nepërmjet tregut të parasë ashtu edhe nepërmjet tregut të kapitalit. Tregu i parasë ekziston në mënyrë që popullata,korporatat dhe qeveritë të mund të sigurojnë hua afatshkurtra kur kanë nevojë për fonde afatshkurtra ose kur kanë nevojë të investojë për periudha afatshkurtra fondet e tepërta në mënyrë që të nxjerrin nga to fitime. Njësitë sufiçitare shfrytëzojnë tregun e parasë si mundësi për të nxjerrë fitim nga ato para që i kanë të teperta për një periudhe afatshkurter. Duke qenë se huamarrjet kryhen për periudha afatshkurtra karakteristikat kryesore të instrumentave që tregtohen aty janë :
1) likuiditeti i lartë 2) afati i maturimit maksimumi 1 vit 3) risku i ulët i dështimit
5.3. Pjesëmarrësit në tregun e parasë Bankat tregtare Që prej shumë kohësh bankat tregtare janë pjesëmarrësit kryesorë të tregut të parasë si blerës dhe si shitës të instrumentave të ndryshëm. Banka Qendrore (Banka e Shqipërisë në rastin e Shqipërisë, Federal Reserve në rastin e SHBA ) Banka Qendrore nuk ka probleme lidhur me likuiditetin për vetë mundësinë e saj për emetim paraje. Politikën e vet monetare Banka Qendrore e ushtron nëpërmjet rezervave të detyrueshme që bankat e nivelit të dytë vendosin pranë saj. Gjithashtu Banka Qendrore blen dhe shet instrumenta në tregun e parasë në varësi të politikës së saj të momentit . Departamenti i Thesarit ( Ministria e Financave në rastin e Shqipërisë). Ndryshe nga Banka Qendrore departamenti i thesarit ka probleme të mëdha me likuiditetin . Mbledhja e tatimeve bëhet zakonisht në data të caktuara ( fund viti apo fund 6-mujori ) kurse shpenzimet qeveritare bëhen vazhdimisht gjatë gjithë vitit. Për më tepër shpenzimet qeveritare shpesh janë më të mëdha sesa të ardhurat. Departamenti i Thesarit ka detyrën e financimit të këtyre shpenzimeve kështu që i duhet të siguroje hua afatshkurtra dhe afatgjata. Korporatat Për arsye se korporatat kanë vazhdimisht probleme të mospërputhjes së flukseve të parasë ( cash floës) ato janë pjesëmarrëse aktive në tregun e parasë .Arkëtimet e parave të mallrave dhe shërbimeve bëhen në afate të ndryshme kohore kurse pagesat duhen bërë rregullisht për pagat, tatimet dhe furnizimet e ndryshme me lëndë të para. Për këtë disbalancë kohore financierët e korporatave duhet të marrin pjesë aktivisht në tregun e parasë me letrat tregtare apo si blerës instrumentash kur kanë tepricë fondesh.
5.4. Instrumentet e tregut të parasë Në tregun e parasë tregtohen një shumëllojshmëri instrumentesh financiare. Si më kryesoret përmenden bonot e thesarit, marrëveshjet e riblerjes, çertifikatat e depozitave, letrat tregtare, dhe pranimet bankare. 5.4.1. Letrat tregtare ( Commercial papers ) Emetuesi ( huamarrësi) - korporatat Bleresi ( huadhënësi ) – institutet pensioneve,popullata
e
sigurimeve,fondet
e
Letra tregtare është nje dëshmi premtimi e pagarantuar e emetuar për një shumë të caktuar dhe me maturim në një datë të caktuar. Letra tregtare emetohet kryesisht nga korporatat e medha për të financuar nevojat e tyre për kapitalin e punes ( mjete korente detyrime korente ) Arsyeja kryesore e emetimit të letrave tregtare është se ato përbëjnë një burim alternativ kundrejt huamarrjes nga banka . Emetimi i letrës tregtare nuk kërkon hipotekimin e ndonjë pasurie në formë garancie për blerësit ( që këtu del edhe fakti se letra tregtare është një deshmi e pagrantuar ) . Si rrjedhim vetëm firmat me kredibilitet të larte mund të shesin me sukses letra tregtare . Në përqindjet statistikore 2/3 e emetimeve të tyre e zënë firmat industriale dhe ato të shërbimit publik. Maturimi i letrave tregtare shkon deri në 270 ditë, por në praktikë më të shumtat e tyre shiten me maturim deri në 30 ditë. Norma e interesit e ofruar nga letrat tregtare, varet nga : • • •
afati i maturimit niveli i normës së interesit të tregut të parasë dhe shkalla e kredibilitetit apo reputacionit të emetuesit
Me që kanë shkallë me të lartë risku, letrat tregtare ofrojne një normë interesi më të lartë. Shkalla më e larte e riskut bën që tregu dytesor për letrat tregtare të mos jetë aq aktiv sa ai i bonove të thesarit.
5.4.2. Çertifikatat e depozitave (Certificates of deposit - CD’s) Çertifikata e depozites e negociueshme ( me pronesi të ndryshueshme ) është thjesht një depozite me afat e cila mund të tregtohet ne tregun sekondar disa here deri ne maturim. Çertifikatat e depozitave mund të jenë në monedhë kombëtare dhe në valutë të huaj. Vlerat e emetimit të çertifikatave të depozitave ndryshojne nga 100 000$ deri ne 10 milion$. Tendencat jane për emetime ne vlera të medha për të cilat ka edhe kerkesa për blerje . Përgjithësht maturimet e CD janë 1-4 mujore por ka edhe çertifikata me maturime 6-mujore por për to nuk është aktiv tregu sekondar. Arsyeja kryesore e lindjes së instrumentit çertifikatë depozite ishte rënia e nivelit të depozitimit në bankat e mëdha . Financierët e korporatave patën filluar të tregohen më të aftë në thithjen e kursimeve të popullatës me anë të titujve që kompanitë ofronin në tregun e kapitaleve. Gjithashtu mjaft para të kursimeve po shkonin drejt bonove dhe obligacioneve të thesarit . Normat e interesit që paguajnë çertifikatat e depozitave përcaktohet nga negocimet mes bankës dhe blerësit. Ajo influencohet nga normat e interesit në CD e bankave konkurente dhe nga kushtet korente të tregut të parasë. Banka vendos një normë zyrtare për CD e cila shërben si orientuese dhe nuk është një normë fikse . Kjo i shërben thithjes së klientëve. Interesat e çertifikatave të depozitave duhet të jenë diçka më të larta se interesat që ofrojnë bonot e thesarit afate të njejta maturimi. Bankat e mëdha e të mirënjohura kanë mundësi që të emetojnë çertifikata me norma interesi më të ulëta sesa bankat rajonale, duke shfrytëzuar reputacionin e tyre dhe besimin më të madh të popullatës tek ato. Blerësit kryesorë të çertifikatave të depozitave janë korporatat të cilat kërkojnë të nxjerrin fitime nga cash-i i tepërt që posedojnë në momente të caktuara të veprimtarisë së tyre ekonomike. Ky cash rezulton i tepërt vetëm për periudha afatshkurtra dhe
çertifikatat e depozitave i përshtaten kësaj me afatin e shkurtër të maturimit që kanë dhe riskun e tyre të ulët. Blerës të tjerë popullata. 5.4.3. Marrëveshjet e riblerjes.
( Repurchase agreements - REPO)
Marrëveshja e riblerjes është një kontratë për shitjen e letrave me vlerë nga një palë të tjera dhe më vonë riblerjen e tyre në një datë të caktuar të ardhme dhe me një çmim të caktuar. Marrëveshja konsiston në faktin pas një periudhe të caktuar kohe shitësi do rifitojë pronësinë mbi instrumentin financiar. Zakonisht pjesëmarrësit e këtyre marrëveshjeve janë institucionet financiare si bankat, shoqëritë e kursimit e të huasë, institucionet jobankare etj. Çdo transaksion i marreveshjes së riblerjes, i parë nga këndvështrimi i huamarrësit është transaksion riblerjeje, kurse i parë nga kendveshtrimi i huadhenesit është transaksion rishitjeje. 5.4.4. Pranimet bankare (Banker’s acceptances) Jane një miratim (pranim) me përgjegjësi për t’i bere një pagesë të ardhshme pruresit ne një shume të caktuar specifikuar ne marreveshje. Kur banka e pranon marrëveshjen ( vë në të vulën PRANUAR – ACCEPTED ) dhe është e detyruar ta shlyeje pagesen për llogari të klientit të saj. Shumica e pranimeve bankare lindin në transaksionet tregtare ndërkombëtare për të lehtesuar veprimet e import-eksportit . Marrëveshja që përmban pranimi bankar mund të formulohet ne monedhen vendase apo në një monedhë të huaj. Eksportuesi mund ta mbajë pranimin e bankës (garancinë) deri në datën në të cilën bëhet pagesa. Ai mund ta shesë këtë pranim përpara këtij afati me një zbritje me qëllim që të sigurojë likuiditetin e menjëhershëm. Investitori që i blen këto pranime me mbarimin e afatit merr pagesën e garantuar nga banka duke siguruar të ardhurën që del si diferencë e çmimit të blerjes me zbritje dhe vlerës së plotë të pranimit. Maturimi i pranimeve bankare lëviz nga 30-170 ditë.
5.4.5. Bonot e thesarit. ( Treasury bills ) Kur qeveritë duan të marrin hua, ato përdorin emetimin e letrave me vlerë afatshkurtër siç janë bonot e thesarit. Këto shiten periodikisht (çdo javë ose çdo dy javë) . Shitja bëhet në ankande të organizuara për këtë qëllim. Bonot e thesarit i tërheqin investitorët sepse shlyhen nga qeveria dhe prandaj nuk kanë risk (ose kanë risk zero – anglisht riskfree). Emetuesi i tyre (qeveria –Ministria e Financave) ka mundësi, që kur i mungojnë paratë për shlyerjen e bonove, t’i kërkojë bankës qendrore që të emetojë para të reja për t’i hedhur në qarkullim. Maturimi i shkurtër i tyre bën që ato të kenë një shkallë të madhe likuiditeti. Bonot e thesarit, nuk japin pagesa fikse (kupon), por ato shiten me një zbritje nga vlerae tyre nominale. Të ardhurat prej tyre llogariten si diferencë ndërmjet vlerës nominale dhe çmimit të blerjes (kjo, kur investitori e mban atë deri në maturim). Kur bonoja e thesarit shitet para maturimit në tregun dytësor, e ardhura del nga diferenca e çmimit me të cilin shitet dhe çmimit të blerjes. Gjithashtu, bonot e thesarit tërhiqen nga investitorët sepse të ardhurat e siguruara, prej tyre përjashtohen nga tatimi. Bonot e thesarit shiten me një çmim më të ulët se vlera nominale e tyre ose siç thuhet ndryshe ato shiten me ulje (discuont). Kur bonoja e thesarit mbahet nga investitori deri ne maturimin e saj, të ardhurat që sigurohen prej saj janë të barabarta me diferencën e vlerës nominale me çmimin e blerjes. Në rast se bonoja e thesarit shitet para maturimit, atëherë të ardhurat që sigurohen prej saj janë të barabarta me diferencën e çmimit të shitjes me çmimin e blerjes. Të ardhurat nga bonot e thesarit realizohen ose gjatë maturimit (shitjes) ose gjatë blerjes së saj.
5.5. Pjesëmarrësit në tregun e kapitali dhe instrumentet që tregtohen aty Nëse ju doni te blini një instrument financiar (aksion,obligacion,hua hipotekare) emetuar nga një biznes apo njësi ekonomike shteterore duhet të shkoni në tregun e kapitalit. E njëjta gjë nëse ju doni të shisni një letër me vlerë para afatit të maturimit, ose datës së premtuar nga emetuesi. Tregtimi i instrumentave financiare me afat maturimi mbi një vit realizohet në tregun e kapitalit. Tregu i kapitalit është burimi kryesor për plotësimin e kapitalit të shoqërive tregtare dhe burimi kryesor i financimit afatgjatë të investimeve afatgjata të shoqërive tregtare. Çmimi i instrumenteve që tregtohen në këtë treg luhatet shumë më tepër se sa çmimi i instrumentave të tregut të parasë. Gjithashtu, për vetë maturimin më të gjatë të këtyre instrumentave, këto tregje konsiderohen me shkallë më të lartë risku investimi. Në tregun e kapitalit marrin pjesë: • • • •
qeveria shoqëritë e mëdha tregtare individë bankat
Qeveria së bashku me njësitë administrative lokale (bashkitë) nëpërmjet fondeve mjaft të mëdha që marrin hua në këtë treg, ndikojnë mbi të, megjithëse nuk e mbizotërojnë atë me të njëjtën shkallë si tregun e parasë. Mbizotërues të këtij tregu janë shoqëritë e mëdha tregtare. Kompanitë (shoqeritë aksionere) janë kërkuesit dhe ofruesit kryesore të fondeve të tregut të kapitalit. Instrumentët e pronësisë (aksionet) përbejnë pjesën më të madhe të detyrimeve të shoqërive tregtare në tregun e kapitalit, megjithëse edhe obligacionet janë gjithashtu në shuma shumë të mëdha.
Individët duke vepruar edhe si huadhënës dhe si huamarrës luajnë rol më të rëndësishëm në këtë treg se sa në tregun e parasë. Bankat tregtare ndërhyjnë në këtë treg, megjithëse jo në të njëjtën shtrirje si në tregun e parasë. Aktivitetet e bankave tregtare në tregun e kapitalit përfshijnë investimet në aksione dhe obligacione me afat të gjatë, ndërmjetësimin në dhënien hua bizneseve dhe konsumatorëve dhe financimin e agjentëve dhe institucioneve të tjera të tregut të kapitalit. Agjentë dhe institucione janë komisionerët, tregtarët e letrave me vlerë dhe bankat e investimeve. Komisionerët dhe tregtarët luajnë një funksion ndërmjetësimi kyç në këto tregje, duke lehtësuar shitblerjen e instrumentëve financiarë. Instrumentet e tregut të kapitalit Instrumentet financiare që përfshihen në tregun e kapitalit janë të shumta, por ato mund ti ndajmë në dy grupe kryesore: në instrumenta financiare të borxhit dhe në instrumenta të pronësisë. a) Instrumente financiare të borxhit (tituj financiare të borxhit) Në instrumentët financiare të borxhit përfshihen: Instrumentet financiare të borxhit shtetëror. Të tilla janë: bonot e thesarit, dëftesat e thesarit, obligacionet e thesarit, obligacionet bashkiake etj. Këto instrumenta emetohen nga Qeveria qendrore ose ajo lokale. Instrumente financiare të borxhit privat, që lidhen me sektorin e biznesit të individëve dhe bankave të ndryshme, që përdorin një shumëllojshmëri të madhe instrumentesh borxhi. Këtu bëjnë pjesë: letrat tregtare, çertifikata e depozitave, obligacionet e korporatave, pranimet bankare, pengjet etj.
b) Instrumente financiare të pronësisë (tituj financiare të pronesise) : aksionet që mund të jenë: aksionet e zakonshme ose të parapëlqyera. Aksionet janë tituj pronësie dhe nuk janë të kthyeshme. Kjo nënkupton se zotëruesi i aksionit nuk ka të drejtë të tërheqë kapitalin e derdhur në shoëqerinë aksionere, por aksioni është i transmetueshëm dhe i tregtueshëm, zotëruesi i tij mund ta falë, ta kalojë në pronësi të një të treti ose ta shesë në tregun financiar sipas një çmimi, që quhet kurs i aksionit. Vërejtje 1)Instrumente të borxhit shtetëror janë edhe obligacionet e thesarit (Treasury bonds) dhe dëftesat e Thesarit (Treasury notes) por ato dallojnë nga bonot e thesarit (Treasury bills) nga : -afati i maturimit (bonot deri 1 vit, obligacionet dhe dëftesat 5,10 e deri 40 vjet) -tregu ku tregtohen (bonot në tregun e parasë , obligacionet dhe dëftesat e Thesarit, tregu i kapitalit) 2)Tregu i parasë është dicka tjetër nga tregu i shkembimeve valutore. Ai ka të bëjë vetëm me letrat me vlerë – instrumentet financiare me maturim deri në një vit. 3) ka edhe tregje rajonale të parasë (apo lokale) ku tregtohen letrat me vlerë të bashkive dhe të pushteteve lokale
Ilustrim Informacion mbi zhvillimin e ankandeve të fundit të Bonove të Thesarit të Qeverisë Shqiptare
Ankand Nr.856 Data e Ankandit: 28/10/2003 Data e Maturimi: 29/01/2004 Numri i diteve: 91 Shuma e shpallur: 3,400,000,000 lekë
Nr. i kërkesave konkuruese Totali Yield-i mesatar i ponderuar
Kërkuar
Pranuar
4
2
3,712,000,000 3,400,000,000 7.65 %
7.64%
Yield-i maksimal
7.70%
7.65%
Yield-i minimal
7.55%
7.55%
Yield-i mesatar i thjesht
7.64%
7.60%
Ankand Nr.858 Data e Ankandit: 28/10/2003 Data e Maturimi: 28/10/2004 Numri i diteve: 364 Shuma e shpallur: 2,900,000,000 lekë
Nr. i kërkesave konkuruese Totali
Kërkuar
Pranuar
31
15
6,471,270,000 2,900,000,000
Yield-i mesatar i ponderuar
10.08%
10.00%
Yield-i maksimal
10.25%
10.07%
Yield-i minimal
9.90%
9.90%
Yield-i mesatar i thjesht
10.06%
10.00%
Nga faqja e internetit e Bankës së Shqipërisë, www.bankofalbania.org
Pyetje dhe diskutime 1) Cilat janë avantazhet e financimit me letrat me vlerë? 2) Cilat janë pozicionet e bankave tregtare në tregjet e kapitalit si emetues të letreve me vlerë dhe si blerës të letrave me vlerë?
3) Pse kompanitë e sigurimeve dhe fondet e pensioneve kanë potenciale të mëdha investuese në tregjet financiare dhe a munden ato të krijojnë një portofol riskoz investimesh? 4) Cilat janë lehtësitë që krijon ekzistenca e një tregu efiçient kapitalesh për bizneset? Po për individët? 5) Çfarë do të ndryshonte në ekonominë shqiptare në rastin e mirëfunksionimit të Bursës së Tiranës?
Kapitulli 6
6.1. Aksioni si burim financimi afatgjatë 6.2. Aksionet e zakonshme (common stocks) 6.3. Aksionet e preferueshme ose të parapëlqyera (preferred stocks ) 6.4. Vlerësimi i aksioneve të zakonshëm 6.5. Terminologjia e përdorur për aksionet e zakonshme
Korporatat janë sot forma e biznesit më e përhapur në botën ekonomike. Ato angazhojnë kapitale të mëdha që kursen popullata dhe lëvizjet e çmimeve të aksioneve të tyre (njëkohësisht të indekseve të aksioneve në bursa) përbëjnë në shumicën e rasteve treguesin më të mirë për ekonominë e një vendi. Renditja totale
Emri i kompanisë
Renditja Renditja Renditja Renditja Nr.punëtorëve sipas sipas sipas sipas (në mijë) shitjeve fitimit vëll.aseteve kapitalizimit
1
Citigroup
6
2
1
6
253.8
2
General Electric
5
3
ExxonMobil
2
3
6
1
311.5
1
29
3
4
American International Group
98.8
11
14
8
9
76.9
5
Bank of America
17
9
4
21
142.7
6
Wal-Mart Stores
1
10
44
4
1313.5
7
Fannie Mae
19
12
2
30
4.3
8
6
42
10
318.1
9
4
43
18
176.5
25
8
34
12
203.8
8 9 10
International Business Machines Philip Morris Cos SBC Communications
11
Morgan Stanley
27
20
7
37
62.0
12
ChevronTexaco
7
19
47
22
68.4
12
JP Morgan Chase & Co
20
38
3
34
97.8
14
Freddie Mac
40
16
5
51
3.8
Renditja e kompanive në botë, për vitin 2002, sipas Forbes.com
Por, pse janë “popullore” d.m.th. pse kanë aq popullaritet korporatat dhe pse shtypi financiar shkruan aq shumë për to? Arsyet kryesore janë: ¾
në to investohen kapitalet të mëdha (në formë aksionesh ose
¾ ¾
obligacionesh) njerëzit e kanë burim të konsiderueshëm të ardhurash, fitimin nga investimi në letra me vlerë të korporatave, qoftë fitim kapital apo nga dividenti korporatat ngaqë punësojnë një numër të madh punonjësish (p.sh. nga Tabela më sipër : Citigroup 253.800 punonjës, General Electric 311.500 punonjës etj.), ndikimi i tyre në ekonomi është tepër i madh, efektet sociale të ekzistencës së tyre janë të konsiderueshme.
Janë me mijëra korporata të suksesshme në botë të cilat megjithëse me residencë në një vend të caktuar, kanë filialet e veta në mjaft vende të tjera. Shumëkombëshet (ose anglisht MNC-multinationals) janë shembulli më tipik i glogalizimit të ekonomisë. Renditja e kompanive shumëkombëshe në vitin 2002 ishte kjo: 1)Microsoft, 2)General Electric, 3)Nokia, 4)Mçdonalds, 5)IBM, 6)Coca Cola, 7)VISA International, 8)Intel, 9)Ëorld Disney, 10)Nestle Është kjo arsyeja pse studjohen aksionet, të cilat njëkohësisht përbëjnë : i) ii)
investim për individin i cili ka kursyer diçka nga të ardhurat e veta dhe kërkon të fitojë burim parash për korporatën e cila kërkon të bëjë një investim në mjetet e veta fikse
Aksioni, si letër me vlerë mund të jetë : i) ii)
‘’nominativ’’ ose me emrin e saktë të blerësit (zotëruesit) të aksionit ‘’prurësit’’ ose pa patur të përcaktuar emrin dhe gjeneralitetet e zotëruesit
6.1. Aksioni si burim financimi afatgjatë Një kompani që vepron në fushën e prodhimit të mallrave a shërbimeve për të qene e fuqishme financiarisht ka nevojë të grumbullojë mjete të shumta monetare të cilat të mund t'i përdorë për një kohë të gjate.
Këtë mënyrë finanacimi ja mundëson emetimi i aksioneve dhe blerësit e aksioneve bëhen automatikisht bashkëpronarë të kësaj shoqërie. Aksioni percaktohet si titull pronesie që perfaqeson një pjese të kapitalit shoqeror të një ndermarrjeje formuar si shoqeri aksionere ose si bashkepronesi me aksione. Korporata është një njësi ekonomike ligjore me ekzistencë të pavarur dhe e pavarur prej pronarëve të saj.Kjo formë biznesi siguron bashkimin e kapitalit të shumë personave për të zhvilluar një biznes të caktuar. Krijimi i korporatës ndjek një procedurë të caktuar që fillon me paraqitjen e kërkesës së organizatorëve themelues në organet shtetërore. Kërkesa përmban hollësi lidhur me aktivitetin që do ushtrojë, emrin dhe vendndodhjen e shoqërisë, numrin e aksioneve që kërkohet të emetohet si dhe vlerën nominale të tyre. pasi bëhet miratimi nga ana e organeve shtetërore, shpallet dokumenti i themelimit të korporatës. Aksionerët nënshkrues të korporatës mblidhen dhe zgjedhin bordin e drejtorëve pjesëtarët e të cilit ligjërisht kanë të drejtë të merren me drejtimin e korporatës. Organi më i rëndësishëm i drejtimit të korporatës është Asambleja e Aksionerëve. Fondet afatgjata që nevojiten për veprimtarine e tyre kompanitë i sigurojnë në dy mënyra (përveç fitimeve të mbajtura) : -duke emetuar aksione që janë tituj të përhershëm pronësie dhe i japin zotëruesit cilësinë e pronarit -duke emetuar marrëveshje borxhi afatgjate (psh obligacione) të cilat kanë të përcaktuar qartë afatin e maturimit dhe shumën që do shlyhet në maturim Të gjitha korporatat emetojnë aksione të zakonshme të cilat ia shesin individëve investitorë. Këta të fundit janë pronarët e vërtetë të firmës dhe mbajnë riskun në lidhje me pronësinë. Vec emetimit të aksioneve të zakonshme korporatat emetojnë edhe aksione të preferuara , që megjithëse kanë tiparet e borxhit ato mbeten formë e kapitalit aksioner.
MJETET
DETYRIMET burime afatshkurtra detyrime afatgjata
obligacione
mjetet fikse
KAPITALI i VET aksionet e zakonshme
6.2. Aksionet e zakonshme (common stocks) Nëse flitet për një aksioner ai mund të ketë një,pesë, dhjetëra apo mijëra pjesë aksionesh të zakonshme (shares of common stock) . Aksionet e zakonshme u japin zotëruesve të drejtat e mëposhtme : Të drejtën e votës në asamblenë e zakonshme dhe të jashtzakonhsme. Pikërisht për këtë ato quhen ndryshe aksione me të drejtë të plotë vote Të drejtën për pjesmarrje në ndarjen e fitimeve që rrjedhin nga veprimtaria e shoqërisë ( e drejta e dividentit). E drejta për të marre pjesë për shpërndarjen e pasurisë ekzistuese në castin e shkrirjes së shoqërisë ( E drejta e kuotës së likujdimit ) E drejta e parapëlqimit mbi aksionet dhe obligacionet e konvertueshme në aksione të emisionit të ri E drejta e marrjes së aksioneve në rastin e zmadhimit falas të kapitalit. 6.3. Aksionet e preferueshme ose të parapëlqyera ( preferred stocks ) Janë aksione që pergjithsisht i atribuojnë mbajtësve një të drejtë të dyfishtë pronësie :
• •
Përparësia në ndarjen e fitimeve Përparësia në rimbursimin e kapitalit në rastin e shkrirjes së shoqërisë.
Aksionet e preferuara mund të jene me të drejte vote të kufizuar. Rregulloret ose statutet mund të vendosin psh të kene të drejten e votes vetem ne vendimet e asamblese se jashtzakonshme . Aksionet me të drejte vote të kufizuar nuk mund të tejkalojne gjysmen e kapitalit shoqeror. Emisioni i këtyre aksioneve me të drejte vote të kufizuar ka si qëllim rritjen në vlere të kapitalit. Fletëaksionet sipas legjislacionit shqiptar Fletëaksionet janë letra me vlerë të cilat lidhen direkt me shoqëritë aksionere si subjekte themelore ekonomike. Me anën e tyre realizohet pronësia në mjetet e deponuara në ndërmarrje ( qoftë kjo ndërmarrje prodhuese ekonomike,bankë, etj ) . Poseduesi i fletëaksionit fiton dy të drejta themelore : 1)pjesëmarrja në pjesën e fitimit 2)pjesëmarrja në qeverisjen e subjektit ekonomik Me kalimin e fletëaksionit nga një person tek një i dytë mbartet edhe pronësia dhe të drejtat që delegon kjo pronësi. Fletëaksionet mund të lëshohen në valutë kombëtare ose të huaj mirëpo në tregun tonë tregtohen vetëm në valutën kombëtare. Çdo posedues aksioni ka të drejtën e marrjes së dividentit të deklaruar nga Asambleja. Në pjesën e parë të fletëaksionit e cila quhet baza, duhen shënuar elementat kryesorë të fletëaksionit. Pjesa e dytë përbëhet nga kuponi (triska) që shërben për pagimin e dividentit. Lëshimi i fletëaksioneve Vendimin për lëshimin e fletëaksioneve e nxjerr organi qeverisës ( bordi drejtues ) i subjektit ekonomik ekzistues ose themeluesi nëse kemi të bëjmë me një shoqëri që po krijohet rishtazi. Në vendimin për lëshimin e fletëaksioneve perpërcaktohet :
• • • • • •
emërtimi i lëshuesit të fletëaksioneve shenja e titullit (i preferuar apo i zakonshëm ) dhe fakti nëse është lëshuar në emër ( nominativ ) apo prurësit ( sjellësit) shuma e përgjithshme në të cilën lëshohet titulli , vlera nominale, numri i votave që siguron fletëaksioni. mënyra se si do paguhet dividenti koha dhe mënyra e regjistrimit të fletëaksioneve vendi dhe mënyra e pagimit të mjeteve për fletëaksionet.
6.3.1. Vlerësimi i aksioneve të preferuara Aksioni i preferuar është nje hibrid - ai është i ngjashem me obligacionet ne disa drejtime dhe me aksionin e zakonshem ne disa drejtime te tjera. Shumica e aksioneve te preferuar i japin zoteruesve te tyre te rregullta,fikse te dividenteve. Nqs pagesa vazhdon pambarimisht, e ardhura është nje e perhershme, vlera e se ciles, Vps gjendet si vijon:
Vps = D ps / K ps Vps - është vlera e aksioneve të preferuara D ps është dividenti i preferuar dhe k ps është norma e kërkuar e kthimit Nga ekuacioni i mësipërm kur dimë çmimin korent të aksionit të preferuar dhe dividentin e tij mund të gjejmë kps:
K ps = D ps / V ps
6.4. Vlerësimi i aksioneve të zakonshëm Aksioni i zakonshëm përfaqëson zotërim interesi të një korporate, por për një investitor tipik, një pjesë aksioni të zakonshëm është thjeshtë një copë letër me dy tipare kryesore. 1.Ai lejon mbajtësit të tij të marrë dividente, por vetëm nqs kompania ka të ardhura të mjaftueshme që lejojnë pagimin e dividentëve dhe vetëm nqs drejtimi zgjedh të paguajë dividentë në vend që t'i riinvestojë të gjithë fitimet. Ndërsa obligacioni përmban një premtim për të paguar interes, aksioni i zakonshëm nuk e parashikon ose siguron një premtim të tillë për të paguar dividentë - nqs zotëroni një aksion, ju mund të parashikoni të merrni dividentë për parashikimet tuaja mundet faktikisht të mos realizohen. Psh. Kompania LILCO, ka paguar dividentë për aksionet e saj për 50 vjet dhe njerëzit parashikojnë që këto dividentë do të vazhdojnë. Megjithëse kompania pati probleme të ndryshme dhe në atë periudhë ndaloi pagesën e dividentëve. por kompania LILCO vazhdoi të paguante interesin mbi obligacionet e saj; nqs ajo nuk do të bënte një gjë të tillë ajo do të falimentonte dhe mbajtësit e obligacioneve do të merrnin kompaninë në zotërim. 2.Aksioni mund të shitet në një datë të ardhme, me shpresë që çmimi i shitjes të jetë më i madh se ai i blerjes. Nqs aksioni shitet me cmim mbi atë të blerjes, atëherë investitori do të marrë një fitim kapital. Në përgjithësi në kohën kur njerëzit blejnë aksione të zakonshme, ato shpresojnë të marrin fitme kapitale përndryshe ato nuk do ti blenin aksionet. Mgjth pas blerjes së aksionit dikush mund të përfundojë me humbje kapitali në vend të fitimeve kapitale. Psh. Çmimi i aksionit të kompanisë LILCO ra nga $17.5 në $3.75 brenda një viti, si rrjedhojë fitimet kapitale të parashikuara mbi atë aksion u kthyen në humbje aktuale kapitali. Terminologjia e përdorur për aksionet e zakonshme Aksionet e zakonshme realizojne nje seri te parashikuar rrjedhash te ardhme parash, dhe vlera e nje aksioni gjendet si vlere prezente e serive
te pritshme te rrjedhave te ardhme te parave. Rrjedhat e pritshme te parave perbehen nga dy elemente: • •
nga dividentët e parashikuar për çdo vit dhe nga çmimi që investitoret parashikojne te marrin (arketojne) kur ato ta shesin aksionin.
Dt - dividenti që mbajtësit e aksioneve parashikojnë të marrin nëe fund të vitit t. D0 është dividenti më i fundit që është paguar ; D1 është dividenti i parë që pritet të paguhet, ai do të paguhet në fund të vitit; D2 është dividenti i pritshëm pas dy vitesh e kështu me radhë. P0 - Çmimi aktual i tregut të aksionit sot Pt - Çmimi i pritshëm i aksionit në fund të çdo viti t. Po është vlera e brendshme ose teorike e aksionit sot, parë kjo, mbështetur në analizën e bërë nga një investitor i veçantë; P1 ështe çmimi i pritshëm i aksionit në fund të vitit të I-rë, e kështu me radhë g - norma e pritshme e rritjes së dividentëve (nqs ne supozojme që dividentët parashikohen të rriten me norma konstante, g është e barabartë me normën e pritshme të rritjes së çmimit të aksionit). Investitorë të ndryshem mund të perdorin g të ndryshme për të vlerësuar aksionin e një firme. (kjo sipas parashikimit të tyre individual për veprimtarinë e ardhshme të firmës) Ks - minimumi i pranueshëm ose norma e kërkuar e kthimit për aksionin, duke marrë parasysh riskun e tij dhe kthimet e vlefshme mbi investimet e tjera. D1/Po - norma e pritshme e dividentit mbi aksionin gjatë vitit të ardhshëm. Nqs aksioni ështe parashikuar të paguajë dividente prej $1 gjatë 12 muajve që vijnë, dhe nqs çmimi i tij korent është $10, atëherë norma e pritshme e dividentit është $1 / $10 =0.10=10%. P1-P0/P0 - norma e pritshme e fitimeve kapitale mbi aksionin gjatë vitit që vjen. Nqs aksioni sot shitet me $10 dhe nqs ai parashikohet të rritet ne $10.5 në fund të vitit të parë, atëherë fitimi kapital i parashikuar është P1-P0 = $10.5-$10 = $0.50 dhe norma e pritshme e fimit kapital
është $0.50/$10=0.05=5%. Dividentet e pritshëm si bazë për vlerat e aksioneve Çmimet e aksioneve përcaktohen si vlerë e tashme e serisë së flukseve të parave që pritet të sjellë investimi në aksione. (cash floës -CF). Sa janë flukset e parasë (CFs) që një korporatë u siguron mbajtësve të aksioneve të saj? Së pari, mendoni si investitor, i cili blen një aksion me mendimin që ta mbajë atë përgjithmonë. Në këtë rast ajo që ju do të merrni është seria e dividentëve dhe vlera e aksionit sot llogaritet si PV e serisë së pafundme të dividentëve: Vlera e aksionit = P0 = PV e flukseve të pritshme të dividentëve të ardhshëm D1 + ----------(1+ks)1
∞ D2 + ..... + D∞ = ∑ Dt ------------------- t =1--------(1+ks)2 (1+ks) ∞ (1+ks) ∞
Vlera e aksionit me rritje zero Supozojme se dividentët nuk parashikohet të rriten fare por të mbeten konstant. Në këtë rast ne kemi një aksion me rritje zero, për të cilin dividentët e pritshëm në vitet e ardhme janë të barabartë me një vlerë konstante- që është, D1= D2 =D3 e kështu me radhë. Si rezultat, ne mund të heqim indekset e D dhe të risrukturojmë ekuacionin si më poshtë : D
+ D + ..... + D ---------------------------------------------------- = (1+ks)1 (1+ks)2 (1+ks) ∞
Siç u përmend edhe në diskutimin për aksionet e preferuar, një LV që parashikon të paguajë njeë vlerë konstante çdo vit, pergjithmone ështe quajtur e përhershme. Prandaj, një aksion me rritje zero është një e përhershme. Vlera e të përhershmes është e barabartë me pagesën, pjestuar me normën e zbritjes, kështu vlera e një aksioni me rritje zero llogaritet me formulën: P0 = D/ks nga kjo ne mund të llogarisim ks = D / P0 , pra ekuacioni më sipër mund të rrjedhë nga ekuacioni i mëparshëm duke zëvendësuar P0 dhe ks dhe duke e zgjidhur në funksion të ks. Pastaj ne mund të shohim çmimin e aksionit dhe dividentin e fundit (P0dhe D) në gazetën financiare dhe vlera D/P0 do të jetë norma e kthimit që ne mund të presim të realizojmë në qoftë se e blemë aksionin.
Rritja normale ose konstante e dividenteve të pritshëm Megjithëse modeli me rritje zero aplikohet në disa kompani, fitimet dhe dividentëet e shumicës së kompanive parashikohen të rriten çdo vit. Normat e pritshme të rritjes ndryshojnë nga një kompani në tjetrën, por rritja e dividentit në përgjithësi parashikkohet të vazhdojë në të ardhmen me një normë afërsisht të njejtëe me atë të PPK nominal (Produkti i Pergjithshem Kombetar real + inflacionin). Mbi këtë bazë ne mund të parashikojmë që dividenti i një kompanie mesatare ose ‘'normale’' të rritet me një normë 6-8% në vit. ( ky është vetem parashikim ! ) Kështu, nqs dividenti i fundit i një kompanie me rritje normale ose konstante është D0, atëherë dividentet e saj në çdo vit të ardhshëm “t” mund të parashikohen si Dt = D0 (1+g)t, ku g është norma konstante e pritshme e rritjes pasi D1= D0 (1+g), D2 = D0 (1+g)2 ..... Dt = D0 (1+g)t
duke përdorur këtë metodë për parashikimin e dividentëve të ardhshëm, ne mund të përcaktojmë vlerën korente të aksionit, P0 , duke përdorur ekuacionin siç e përshkruam më sipër - me fjalë të tjera, ne mund të gjejmë serinë e pritshme të flukseve të parasë CFs të ardhme (dividenteve), pastaj llogarisim PV te çdo pagese dividenti, dhe se fundi i mbledhim keto PV për të gjetur vleren e aksionit. Kështu, vlera e brendshme e aksionit është e barabartë me PV të dividentëve të ardhshëm të pritshëm. Nqs “g” është konstante, ekuacioni mund të rishkruhet si vijon: D0(1+g)1 + D0(1+g)2 +... + D0(1+g) ∞ D0(1+g) D1 -------------------------------------------------- = ----------- = --------(1+ks)1 (1+ks)2 …… (1+ks) ∞ (ks – g) (ks – g) Modeli i rritjes konstante quhet Modeli Gordon i rritjes (Gordon Groëth Model), kjo për nder të Myron J. Gordon i cili zhvilloi dhe e popullarizoi këtë model. Parapërgatitje para marrëveshjeve, mashtrim apo koincidencë Shumë studime tregojnë që efiçenca e tregjeve nuk është e formës së fortë – tregu mund të mposhtet nga ata që kanë mundësi për të marrë informacion të brendshëm. Informacioni i brendshëm është veçanërisht i vlefshëm kur kemi gllabërim (blerje) kompanish. Një shkrim në Business Week deklaron se një, nga çdo tre shkrirje të mëdha kompanish në 1994 është paraprirë nga një rrjedhje e informacionit të brendshëm në mënyrë jo-ligjore. Për shembull, ditën para se American Home Products hodhi në treg aksione për shitje me $95 për pjesë, për të kryer shkrirjen me American Cyanamid, u bë një tregti e madhe dhe aksioni i saj arriti deri nga $60 5/8 në $63 për pjesë. Artikulli vazhdon me demostrimin e një një numri rastesh të ngjashme, ku të gjitha me rezultojnë e një rritje të papritur të çmimit të aksioneve përpara se firmat të bëjnë deklaratat publike për shkrirje. Komisioni i Regjistrimit të Letrave me vlerë (SEC) 2 i cili është përgjegjës për kontrollin e shkrirjeve, shitjen e kompanive, po mbikqyrur sot shumë raste të ngjashme për parë nëse bëhet për fjalë për ndonjë tregti jo-ligjore (pra përdorimi i informacionit të brendshëm në mënyrë jo-ligjore). Ndodh që shumë rritje në çmimin e aksioneve para deklaratave publike për shkrirjen e kompanive të jenë rrjedhim i
2
Nga ang. Securities and Exchange Commission ose shkurt SEC
informatave ligjore – ndoshta një numër i urdhrave për blerje bërë nga shumë prefesionistë rezultojnë mjaft fitimprurës, si rezultat i hamendësimit ose prognozimit që ato i bëjnë shkrirjeve (blerje e një kompanie nga një tjetër). Mirëpo, ka raste në të cilët të dhënat (evidencat) sugjerojnë rrjedhje informacioni para se të ndodhin shkrirjet e kompanive. Harry. C. Johnson, anëtar i bordit dhe president i Red Eagle Resources Corporation, i cili është emëruar së fundi nga Lomak Petroleum tha një shprehje të paharruar, pasi shikoi që çmimi i aksionit të kompanisë së tij u rrit me 16 përqind, një ditë para se të deklarohej zyrtarisht marrëveshja e shkrirjes: “Kur ka shumë njerëz të përfshirë në një marrëveshje është një utopi të mendosh se nuk do të ketë një rrjedhje informacioni të brendshëm”. Burimi: FUNDAMENTALS OF FINANCIAL MANAGEMENT, Eugene F. Brigham, Joel F. Houston, fq. 295.
Ushtrime 1. Një pjesë aksionesh të preferuara premton të paguajë një dividend vjetor prej 6 $ për pjesë aksionesh.Nëse investitori kërkon që të realizojë një normë fitimi 12% në vit, cili do të ishte çmimi maksimal që ai do ishte i gatshëm të paguante ? 2. Një pjesë aksionesh të preferuara premton të paguajë një dividend sezonal prej 2,5 $ për pjesë aksionesh. Nëse aksioni shitet sot me 50 $ atëherë cila është norma aktuale e interesit që pritet të realizojë investitori ? 3. Dividendi i fundit që pagoi kompania Ëarner Corporation për aksionerët e vet të zakonshëm ishte 4 $. Si ekonomia në përgjithësi , ashtu edhe dividentët e kompanisë pritet të rriten në masën 10 %. Nëse investitori pretendon të realizojë një fitim prej 20 % në vit atëherë sa do ishte i gatshëm të paguante ai për këtë aksion ? 4. Një firmë sapo ka paguar një dividend prej 3 $ për pjesë aksioni.Nëse norma e pritshme e rritjes afatgjatë të dividentëve të firmës është 10 % atëherë sa do ishte i gatshëm të paguante secili prej investitorëve A dhe B që përkatësisht kanë normat e pretenduara të interesit : A- 14 % në vit B- 18 % në vit
5. Ju po mundoheni të përcaktoni çmimin e përshtatshëm për një tip aksioni (të kompanisë X).Plani juaj është që këtë aksion ta mbani për një vit dhe pastaj ta shisni për 154 $.Ndërkohë kompania pritet që të paguajë një dividend prej 6 $ në fund të vitit të ardhshëm. Nga ky investim ju pretendoni të realizoni një fitim prej 16 %:Cili do ishte çmimi maksimal i pagueshëm nga ju për këtë aksion të zakonshëm ? 6. Një pjesë aksionesh të zakonshme po tregtohen me çmimin 82,50 $. Dividendi aktual që paguan kompania është 3 $ për pjesë aksioni dhe pritet të rritet në mënyrë konstante në masën 14 %. Çfarë norme të pritshme ka individi nëse e blen sot këtë aksion ? Çështje teorike për diskutim 1) Cilat janë format e biznesit dhe përparësitë e formës së biznesit korporatë ? 2) Kush janë burimet e financimit të veprimtarisë së biznesit të një korporate dhe si realizohen këto në tregun e fondeve huadhënëse ? 3) Si kuptohet aksioni : si mënyrë financimi si formë investimi 4) Si bëhet dallimi mes : normë e kërkuar fitimi normë e realizuar fitimi normë e pritshme fitimi dhe dallimi mes : vlerësimi i aksionit cmimi i tregut i aksionit
Kapitulli 7
7.1. Obligacioni si kontratë borxhi afatgjatë dhe formë investimi 7.2. Terminologjia e pëdorur për obligacionet 7.3. Vlerësimi i obligacioneve
7.1. Obligacioni si kontratë borxhi afatgjatë dhe formë investimi Obligacioni është një kontratë borxhi afatgjatë e emetuar nga një njësi biznesi ose shtetërore. Njësitë ekonomike shtetërore (departamenti i Thesarit ose Ministria e Financave) kanë disa alternativa për të siguruar mjetet monetare që i nevojiten për mbulimin e deficitit buxhetor : • •
hua deri në një vit maturim - bono thesari(treasury bills) hua nga dy deri dhjetë e më tepër vite maturim - dëftesa thesari (treasury notes) dhe obligacione thesari (treasury bonds)
Këta të fundit përbëjnë një premtim që emetuesi (Ministria e Financave) i lëshon blerësit (huadhënësit) në shkëmbim të shumës së parave të cilat ai ia ka dhënë hua për një periudhë afatgjatë. Obligacionet shtetërore ndahen në dy grupe të mëdha : 1) obligacione të qeverive qendrore 2) obligacione të qeverive lokale Shtesë për prospektusin Prospectus Supplement $ 200 000 000 Korporata General Motors General Motors Corporation Obligacione 8% me maturim 1 nëntor 2013 8% bonds due November 1,2013 Interesat do paguhen çdo 6-muaj në datat 1 Nëntor dhe 1 Maj,duke filluar nga 1 Maj 2003 .Cmimi i shitjes në publik 1000$ (100% e vlerës nominale) Interest on the bonds is payable semianually on November 1st ,May 1st beginning May 1st 2003.Selling price to the public $1000 (100% of par value) Nwnshkruesit Salomon Brothers Inc
The First Boston Corporation
Merril Lynch
Modeli i një lajmërimi në shtypin financiar rreth një emisioni të ardhshëm obligacionar të një korporate
Në rastin e njësive ekonomike të biznesit (konkretisht korporatat) , ato kanë disa mundësi të sigurimit të fondeve të cilat grupohen në : • •
Burime afatshkurtra të fondeve ( psh letrat tregtare ) Burime afatgjata të fondeve ( aksionet ,obligacionet )
Ndryshimi thelbësor që kanë këto dy burime është fakti se aksioni të bën bashkëpronar në korporatë kurse obligacioni të bën kreditor të kompanisë titujt e së cilës blen. Ndryshime të tjera mes këtyre dy titujve janë : 1) afati i maturimit të obligacionit është i fiksuar kurse aksioni nuk ka afat të përcaktuar maturimi 2) interesi (kuponi ) që emetuesi (korporata) i jep blerësit njihet që më përpara kurse tek aksionet dividenti përcaktohet në bazë të fitimeve të realizuara dhe në varësi të vendimit që merr bordi drejtues për shpërndarjen e plotë ose të pjesshme të këtij fitimi 3) obligacioni duke qenë titull borxhi nuk i jep të drejtë vote dhe vendim-marrjeje zotëruesit të tij në Asamblenë e Zakonshme apo të Jashtëzakonshme P.sh më 2 Janar të 1997 kompania AFP ( Allied Food Products ) mori hua $ 50 000 000 duke shitur 50 mijë obligacione me $ 1000 secilin. AFP mori $ 50 000 000 dhe i premtoi obligacion-mbajtesve se do tu paguante $7.5mln interes vjetor dhe do t'iu ripaguante $50mln ne nje date te caktuar. Huadhenesit ishin te gatshem t'i jepnin AFP $50mln, keshtu vlera e emetimit te obligacioneve ishte $50mln. Por, si vendosen investitoret qe emetimi kishte vleren $50mln?.
7.2. Terminologjia e pëdorur për obligacionet Terminologjia e obligacioneve Për të treguar se si përcaktohet vlera e obligacioneve duhen përkufizuar disa terma: 1)Vlera nominale (par value –anglisht) është vlera e shtypur (e printuar) e obligacionit. Zakonisht, në SHBA ajo është $1000 ose shumëfishi i $1000 (p.sh 5000 $). Vlera nominale në përgjithësi përfaqëson shumën e parave që firma merr hua dhe premton t’i shlyejë në një datë të ardhme. 2) Norma kupon e interesit(coupon rate –anglisht) Obligacioni obligon (detyron) emetuesin të paguajë një sasi të caktuar dollarësh si interes për çdo vit ( ose në mjaft raste çdo 6 muaj). Kur kjo pagesë kuponi (siç quhet) pjesëtohet me vlerën nominale, rezultati është norma kupon e interesit. P.sh obligacionet e kompanisë AFP kanë vlerë nominale $1000 dhe paguajnë $150 interes çdo vit. Kuponi i ineteresit të obligacionit është $150 është fikse në momentin kur emetohet obligacioni dhe mbetet në fuqi, në kontratë, gjatë jetës së obligacionit. Mund të thuhet se shuma $150 është ‘’qeraja’’ për dhënien hua të shumës $1000. 3) Data e maturimit. (maturity date –anglisht) Në përgjithësi obligacionet kanë nje date te caktuar maturimi ne te cilen duhet te ripaguhet vlera nominale ( ose e shtypur). Obligacionet e AFP, të cilët ishin emetuar më 2 janar 1994 do të maturohen më 2 janar 2009, kështu ato kishin një afat 15 vjeçar deri në maturim në datën kur u emetuan. Shumica e obligacioneve kanë maturime origjinale (maturimi në kohën kur obligacioni është emetuar) nga 10 deri në 40 vjet, por çdo maturim është ligjërisht i lejuar. Sigurisht maturimi efekiv i obligacionit zvogëlohet çdo vit me kalimin e afatit të emetimit të obligacionit. Kështu, obligacionet e AFP kanë një maturim origjinal 15-vjet, pra në vitin 2001 ato kanë 14-vjet deri në maturim e kështu me radhë. 4) Premtimet (kërkesat) për thirrje (call provisions –anglisht)
Shumica e obligacioneve kanë premtimin ose klauzolën që emetuesi mund t'i paguajë ato para maturimit. Ky tipar quhet ose njihet si premtimi (kerkesa) për thirrje. N.q.s një obligacion është i thirrshëm dhe n.q.s normat e interesit në ekonomi bien (ulen), atëherë kompania mund të shesë një emetim të ri obligacionesh me normë të ulët interesi dhe të përdorë të ardhurat për të shlyer emetimin e vjetër me normë interesi të lartë. 5) Emetimet e reja kundrejt obligacioneve ekzistuese. Siç do të shohim cmimi i tregut i obligacioneve përcaktohet në radhë të parë nga pagesat e kuponit të interesave të tij. Sa më i madh kuponi, kur gjërat e tjera mbahen konstante, aq më i lartë çmimi i tregut i obligacionit. Në kohën kur emetohet obligacioni, kuponi vihet në nivel të tillë që do të bejë çmimin e tregut të obligacionit të barabartë me vlerën nominale të tij. N.q.s kemi një kupon më të ulët, atëherë investitorët e thjeshtë nuk do të jenë të gatshëm të paguajnë $1000 për obligacionin, ndërsa n.q.s vihet një më i lartë, investitorët do ta kërkojnë obligacionin dhe do ta çojnë çmimin e tij deri në $1000. Një obligacion që sapo është emetuar quhet ose njihet si emetim i ri (neë issue), gazetat financiare e klasifikojne një obligacion si emetim të ri përafërsisht 1 muaj pasi është emetuar. Pasi obligacioni qëndron në treg për njëfarë kohe, ai klasifikohet si obligacion ekzistues. Në përgjithësi, emetimet e reja të obligacioneve shiten shumë afër vlerës nominale, por çmimet e obligacioneve ekzistuese ndryshojnë mjaft nga vlera nominale. Modeli bazë i vlerësimit të obligacioneve Vlera e çdo instrumenti financiar (aksioni , obligacioni ) dhe bile edhe mjeti fizik si një apartamenti , paisje,makineri, etj- bazohet në vlerën prezente të flukseve të parave që parashikon të realizojë mjeti. Në rastin e obligacionit, flukset e parave konsistojnë në pagesat e interesit gjatë jetës së obligacionit plus kthimin e vlerës fillestare të huazuar, në përgjithësi vlerës nominale, kur obligacioni maturohet. Këtë mund ta paraqesim në vijën e kohës si më poshtë: 0 kd % 1 2 3 N I----------I-----------I----------I----------I - - - -- - - -I vlera INT INT INT INT
M kd; norma e kuotuar për obligacionet =15%. "k" me indeks "d" N; numri i viteve para se të maturohet obligacioni =15. N zvogëlohet çdo vit pas vitit kur obligacioni është emetuar, kështu një obligacion që kishte një maturim prej 15 vitesh kur ai ishte emetuar (maturimi origjinal) do të ketë N=14 pas një viti, N=13 pas 2 vitesh e kështu me radhë. Këtu ne supozojmë se obligacioni paguan interes një herë në vit, kështu N matet me vite. INT; paratë e interesit të paguara për çdo vit = prodhimin e normës së kuponit x vlerën nominale =0.15 ($1000)=150 $. N.q.s obligacioni do të kishte pagesat e interesit çdo 6 muaj, atëherë pagesa do ishte 75$ M; vlera nominale,ose e shtypur e obligacionit =$1000. Kjo vlerë duhet të paguhet në maturim. Tani ne mund të vizatojmë edhe njëherë vijën e kohës ku pasqyrohen vlerat numerike për të gjithë flukset e parasë qe premton obligacioni : 0 15 % 1 2 3 N I----------I-----------I----------I----------I - - - -- - - -I vlera $ 150 $ 150 $ 150 $ 150 $ 1000 7.3. Vlerësimi i obligacioneve Në përgjithësi për të gjetur vlerën e çdo obligacioni mund të përdoret ekuacioni më poshtë: Vlera e obligacionit = Vb = INT (1+kd)1
+ INT + .........+ INT (1+kd)2 (1+kd)N
+ M (1+kd)N
Ndryshe, duke përdorur tabelat e shprehim : Vlera e obligacionit = Vb = INT x PVIFA (kd,N) + M x PVIF (kd,N)
Duke zëvendësuar vlerat sipas shembullit të obligacioneve të kompanisë AFP do kemi: Vb = $150 (PVIFA 15%,15) + $ 1000 (PVIF 15%,15) Vërehet se flukset e parave përbëhen nga një e përvitshme N vjeçare plus një pagesë të vetme në fund të vitit N, gjë që është reflektuar në ekuacionet më sipër. Ndryshimet në vlerat e obligacioneve me kalimin e kohës Sa do të jetë vlera e obligacionit 1vit pas emetimit n.q.s kd mbetet konstante në 15%?. Ne mund të gjejmë këtë vlerë duke përdorur ekuacionin dhe tabelat, por tani koha deri në maturim është 14 vjet - që do të thotë N=14 . Shohim që Vb mbetet konstante $1000: Vb= $150(5.7245) + $1000(0.1413) = $999.98 = $1000 Vlera e obligacionit do të mbetet $1000 derisa norma e interesit e kuotuar për të, të mbetet (ose të jetë) konstante apo e njëjtë me normën kupon 15%. 1) Tani supozojmë se normat e interesit në ekonomi bien pasi janë emetuar obligacionet e Allied Food Products dhe si rrjedhojë, kd bie nën normën kupon, duke u zvogëluar nga 15% në 10%. Pagesat kupon të interesit dhe vlera e maturimit mbeten konstante, por tani në ekuacionin do të vendosen vlerat e PVIFA dhe PVIF per 10%. Vlera e obligacionit në fund të vitit të parë do të jetë $1368.31. Vb = $150 X PVIFA 10%,14 + $1000 X PVIF 10%,14 = = 150(7.3667) + 1000 (0.2633) = $1368.31 kështu n.q.s kd bie dhe shkon në normën kupon, atëherë obligacioni do te shitet mbi vleren nominale (ose të printuar në të ), ose do të shitet me prim.
Fakti që kd ka rënë në 10% do të thotë që n.q.s ju kishit $1000 për të investuar, ju mund të bleni obligacione të reja si ato të AFP , me përjashtim të faktit që ato do të paguajnë $100 në vit , çdo vit e jo $150. Natyrisht, ju do të preferonit $150 kundrejt $100, kështu do të jeni të gatshëm të paguani më shumë se $1000 për obligacionet e AFP me qëllim që të merrni kuponet e tyre më të larta. Të gjithë investitorët do të vërejnë këto fakte e si rezultat obligacionet e AFP do të rriten dhe çmimi i tyre do të shkojë në $1368,31 pikë në të cilën ato mund të sigurojnë të njëjtën normë kthimi për një investitor të mundshëm si obligacionet e reja (10%). 2) N.q.s normat e interesit në vitin e parë rriten nga 15% në 20%, pas emetimit, atëherë vlera e obligacionit do të kishte rënë në $769,49. Vb = $150 X PVIFA 20%,14 + $1000 X PVIF 20%,14 = = 150(4,6106) + 1000 (0.779) = $769,49 Në një rast të tillë obligacioni do të shitej me skonto prej $230.51 nën vlerën e tij nominale: Zbritja = Çmimi - Vlera nominale = $769.49 - $1000 = -$230.51
Konkluzione 1)Kurdoherë kur norma korente e interesit është e barabartë me normën kupon obligacioni do të shitet me vlerën e tij nominale ose të printuar. Normalisht, norma kupon vihet e barabartë me normën korrente kur emetohet obligacioni, kështu ai fillimisht shitet me vlerën nominale. 2)Normat e interesit ndryshojnë me kalimin e kohës, por norma kupon mbetet fikse pasi obligacioni është emetuar. Kurdoherë kur norma korrente është më e madhe se norma kupon, çmimi i obligacionit do të bjerë nën vlerën e tij nominale. Obligacione të tilla quhen obligacione të shitura me skonto.(discounted bond)
3)Kurdohere kur norma korrente është më e vogël se norma kupon, çmimi i obligacionit do të rritet mbi vlerën e tij nominale. Një obligacion i tillë quhet obligacion me premium.(premium bond) 4)Kështu, një rritje në normat e interesit do të shkaktojë që çmimi i obligacionit ekzistues të bjerë, ndërsa një ulje në normat e interesit do të bëjë që çmimi i tij të rritet. 5)Vlera e tregut e një obligacioni do të shkojë gjithmonë drejt vlerës së tij nominale kur data e maturimit të tij afrohet, duke parashikuar që firma nuk falimenton. Ushtrime 1. Një kompani ka pasqyrën e mëposhtme të të ardhurave dhe shpenzimeve për periudhën kontabël 2001-2002 : PASQYRA E TE ARDHURAVE dhe SHPENZIMEVE SHITJET KOSTOT OPERATIVE EBIT I EBT TATIMET (40%) NI DIVIDENTE (60%) SHTESA TEK FITIMET E MBAJTURA
në mijë $ (000) 36 000 30 788 5 217 1 300 3 917 1 566,8 2 350,2 1 410,12 490,8
Ajo ka dy lloj detyrimesh : dëftesa të pagueshme $ 1 546 000 borxh obligacionar $ 13 000 000 Zotëruesit e obligacioneve marrin $ 80/vit për çdo obligacion në vlerën $ 1000, në formë kuponash.
Cila është norma vjetore e interesit që firma i paguan bankës (për deftesat e pagueshme) ? 2. Supozojmë se ju dëshironi të blini një obligacion 20-vjecar me vlerë nominale 1000$ dhe që premton pagesa interesash prej 40$ çdo 6-muaj. Nqs ju pretendoni një normë fitimi prej 10% nga ky investim, cili është çmimi maksimal që ja vlen të paguani ju për këtë obligacion ? 3. Supozojme se kompania Ford Motor Company sapo ka emetuar (Nentor 2002) obligacione 10-vjecare me vlerë nominale $1000, me normë kuponi 10% dhe me pagesa kuponash gjashtë-mujore. a) dy vite më vonë normat e interesit ranë në 6%. Çfarë çmimi do jenë të gatshëm të paguajnë blerësit ? b) katër vite më vonë normat e interesit pritet të jenë 12%. Çfarë çmimi do jenë tëe gatshëm të paguajnë blerësit ?
Diskutime Cila është arsyeja e emetimit të obligacioneve krahasuar me mundesitë e tjera : aksione të reja të zakonshme, letra tregtare, hua bankare ? Çfarë avantazhi ne aspektin tatimor ka per kompaninë financimi me obligacione ? Kush e paguan një pjesë të interesave të obligacioneve ? Shpjegoni këtë me anë të dy pasqyrave të të ardhurave dhe shpenzimeve.
Ne rastin e Ministrisë së Financave cili mendoni se do ishte avantazhi ose disavantazhi i emetimit të obligacioneve të Thesarit krahasuar me bonot e Thesarit dhe dëftesat e Thesarit?
Kapitulli 8
8.1. Burimet e financimit të veprimtarisë ekonomike të kompanive 8.1.1 Rëndesia e kalkulimit te kostos se kapitalit 8.2 Komponentet e kapitalit 8.2.1 Taksat 8.2.2 Kostoja e borxhit 8.2.3. Kostoja e aksioneve të preferuara 8.2.4. Kostoja e fitimeve të mbajtura 8.2.5 Kostoja e aksioneve te zakonshme te emetuara rishtazi 8.3 Mesatarja e ponderuar e kostos së kapitalit
Me termin kapital kuptojmë fondet e përdorura për të financuar mjetet e firmës dhe veprimtarinë e saj. Kapitali përbën komplet anën e djathtë të pasqyrës së bilancit, duke përfshirë borxhin afatshkurtër dhe afatgjatë, aksionet e preferuara dhe kapitalin e zakonshëm ( aksione të zakonshme + fitime të mbajtura ). Këto fonde që i shërbejnë kompanisë për të financuar veprimtarinë e saj mund të grupohen në: • burime afatgjata të financimit (aksionet, obligacionet, fitimet e mbajtura) të cilat kryesisht synohet të përdoren për blerjen e mjeteve fikse. • burime afatshkurtra të financimit (detyrimet afatshkurtra që biznesi i ka të tretëve) të cilat për aq kohë sa i ka në dispozicion ndihmojnë biznesin. Për të përcaktuar koston e përgjithshme të kapitalit: ⇒ së pari identifikojmë dhe pastaj përcaktojmë koston e çdo komponenti kapitali ⇒ së dyti kombinojmë komponentet e kostos për të marrë mesataren e ponderuar të kostos së kapitalit (WACC).
1Rëndesia e kalkulimit te kostos së kapitalit
Në botën e sotme ekonomike, kalkulimit të kostos së kapitalit i jepet një rëndësi e madhe për disa arsye : 1) çdo biznes ka synim kryesor fitimin dhe maksimizimin e tij (gjë që në rastin e biznesit kompani shoqërohet me rritjen e çmimit të aksionit ). Për këtë arsye duhet që biznesi fondet e veta t’i sigurojë sa më lirë.Çmimin e këtyre fondeve e tregon kosto e kapitalit.Kur njihet kjo kosto është e mundur edhe të arrihet minimizimi i saj. 2) kur flitet për investime të ndryshme kapitale-buxhetim kapital që kërkon të bëjë një biznes psh.blerje paisjesh apo makinerish në ndihmë tëbiznesit, biznesi duhet të njohë se sa i kushtojnë paratë e sigururara për të bërë këto investime. 3) shume vendime qe marrin drejtuesit lidhur me marrjen me qera te paisjeve - leasing , apo me manaxhimin e aktiveve afatshkurtra (cash, letra me vlerë të tregtueshme, llogari të arkëtueshme, inventare
dhe raporti që duhet të ketë secila prej tyre në totalin e mjeteve afatshkutra) 9.2 Komponentet e kapitalit Kur është fjala për llogaritjen e kostos mesatare të ponderuar –WACC, detyra e parë është përcaktimi i komponentëve që duhen përfshirë nga burimet e financimit të veprimtarisë së biznesit. Shqyrtohen së pari detyrimet afatshkurtra të firmës që nuk kane lidhje me interesin: llogari të pagueshme, detyrime rrjedhëse për pagat detyrime rrjedhëse për taksat Këto rezultojnë nga operacionet normale të firmes, prandaj quhen detyrime spontane. Në analizen e buxhetimit të kapitalit, sasia e detyrimeve spontane në lidhje me një projekt të dhënë do te zbritet nga sasia që do të kërkohej për të financuar projektin. Psh: supozojmë që një projekt ka një kosto prej 2 000 000 $, që konsiston në 1500 000 mjete fikse dhe 500 000$ mjete korente të reja, psh: inventare. Megjithatë, kur projekti ndërmerret llogaritë e pagueshme dhe rrjedhëse do të rriten spontanisht me 200 000$. Këto fonde do kompesojnë rritjen në mjetet korrente, prandaj mjetet korente neto të kërkuara nga projekti ose kapitali punues neto do të ishte vetëm 300 000$ dhe fondet neto të kërkuara për projektin do të ishin vetëm 1 800 000$: ↑ në mjete fikse ↑ në mjete korente ↑ spontane në detyrimet korente fondet neto të kërkuara për projektin
$1 500 000 $500 000 $200 000
$ 300 000 $1 800 000
Meqenëse ne nuk interesohemi për koston e kapitalit spontan, detyrimet korrente spontane nuk përfshihen në vlerësimin e WACC-së.
Gjithashtu duhet të vendosim se si t’i trajtojmë detyrimet afatshkurtra jospontane siç janë deftesat e pagueshme: •
•
Nqs borxhi afatshkurtër përdoret nga firma vetëm si financim i përkohshëm për të suportuar luhatjet ciklike apo sezonale në mjetet korrente ai nuk e duhet te perfshihet ne llogaritjen e WACC. Nqs firma e përdor borxhin afatshkurtër si pjesë të financimit të saj të qendrueshëm, atëherë ai duhet përfshirë në vleresimin e kostos së kapitalit. Megjithatë, përdorimi i borxhit jospontan afatshkurter për të financuar mjetet afatgjata përbën shumë risk dhe nuk është i zakonshëm për firmat e manaxhuara mirë.
Ne do te supozojme qe borxhi afatshkurter me interes perdoret vetem per te mbështëtur kapitalin punues ciklik ose sezonal, prandaj ne do ta perjashtojme borxhin afatshkurter kur te llogarisim WACC. Borxhi afatgjate, aksionet e preferuara dhe kapitali i zakonshëm janë burimet primare për zgjerimin e kapitalit, kështu që ato janë komponentet e përfshirë nëe llogaritjen e WACC. 9.2.1 Taksat Lind pyetja: A duhet te perdorim nje kosto para apo pas taksave? Aksioneret janë të interesuar për fluksin e parave në dispozicion të tyre, dmth: atë fluks parash në dispozicion të aksionmbajtësve pasi janë paguar taksat e korporatës. Prandaj të gjitha analizat duhet të reflektojnë plotësisht ndikimin e taksave. Kështu do të shprehim të gjitha komponentet me kosto të vleresuara pas taksave. .2 Kostoja e borxhit Nga sa u diskutua më sipër, kostoja e borxhit është kostoja pas taksave e borxhit të ri. Megjithëse një gjë e tillë duket e lehtë, në praktikë dalin disa probleme. Së pari: duhet të vendosim nëse borxhi afatshkurtër duhet përfshirë në të Së dyti: jo të gjitha borxhet af-gjata kanë një pagesë të njohur dhe fikse dhe secila formë borxhi në përgjithësi ka diçka të ndryshme në koston e
vet. Një manaxher financiar nuk mund të dijë në fillim të periudhës planifikuese tipet dhe sasinë ekzakte të borxhit që do të përdoret në të ardhmen. Megjithatë, një manaxher financiar e di mirë se ç’lloj borxhi është tipik për fitimin e tij. Psh: National Computer Corporation (NCC) shet letra tregtare për të financuar nevojat e kapitalit punues ciklik dhe emeton obligacione 30vjeçare për të krijuar kapitalin e borxhit afatgjatë. Në këtë mënyrë, për qëllime planifikimi, manaxherët e NCC përfshijnë vetëm borxhin afatgjatë në vlerësimin e WACC dhe supozojnë që ky borxh do të konsistojë në obligacione 30-vjeçare. Supozojmë që është janar 1994, dhe bankierët e NCC deklarojnë që do t’i ofrohet publikut një obligacion i ri 30-vjeçar, jo i thirrshëm me kupon 11% dhe me pagesa 6-mujore, me vlerë nominale 1000$. Kostot e emetimit janë 1% e emetimit ose 10$ për çdo 1000$ vlere nominale të obligacionit. Kështu, të ardhurat neto nga çdo obligacion do të ishin 1000$ - 10$ = 990$. Taksat federale + taksa shteterore e NCC = 40$. Me këtë informacion do të vlerësojmëe koston e borxhit në dy hapa: 1. 2.
1)
0
gjejmë koston e borxhit para taksës, e rregulluar sipas kostos së emetimit(flotation cost) rregullimi (adjustment) i pas taksave
1
2 3 55
55
4 55
5
6 55
58 ……. 55 55
59
60 periudha 55
$ 55
$1000
Te ardhura neto te obligacionit = $990 = n ∑ Pagesa gjysem vjetore te interesit + vl.nominale t=1 (1 + kd / 2 )t ( 1 + kd / 2 )2n
$990 = $ 55 * PVIFA (60,kd/2) + $1000 * PVIF (60,kd/2) Prej këtej kd / 2 = 5.56%, kështu kostoja e borxhit e rregulluar sipas kostos së emetimit është kd = 11.12%. Një formulë e perafërt për llogaritjen e kd : kd = INT + ( M – Vb)/ N (M + Vb) / 2 2) kostoja e borxhit pas taksave = kostoja para taksave * (1-T) = kd e rregulluar sipas kostos së emetimit * (1-T) = 11.12% (0.60) = 6.67% Vërejtje me rëndësi : 1) kosto e emetimit të borxhit permbledh shpenzimet e bëra nga emetuesi (korporata) jo vetëm për printimin fizik të letrës me vlerë por edhe pagesat që i bëhen bankave investuese për këshillimin dhe për përgatitjen e dokumentacionit që ajo bën për llogari të emetuesit. 2) në raste të rralla, kur kosto e emetimit të borxhit është shumë e vogël, ajo nuk merret parasysh. 3) u parashikua një vlerë konstante e taksave të korporatës për një periudhë 30-vjecare gjë që vështirë të ndodhë. Një ndryshim në të
ardhurat e taksueshme të korporatës do sjellë ndryshime edhe në koston e borxhit të llogaritur. e aksioneve të preferuara Një numër firmash përfshirë edhe National Computer Corporation (NCC), përdorin aksione të preferuara si pjesë të financimit të tyre të qendrueshëm. Për të përcaktuar këtë kosto duhet theksuar se: 1. 2.
3.
dividendet nuk janë të zbritshëm nga të ardhurat e taksueshme, prandaj nuk është nevoja për një rregullim në lidhje me taksat megjithëse aksionet e preferuara kanë qenë emetuar formalisht pa një datë të përcaktuar maturimi, shumë nga aksionet e preferuara të emetuara kohët e fundit kanë tiparin e thirrjes, një fond amortizimi apo të dyja megjithëse pagesa e dividendëve të preferuar nuk është e detyrueshme, firmat në përgjithësi janë shumë të predispozuara për t’i paguar ato, sepse në rast të kundërt: ⇒ nuk mund të paguajnë dividendet e aksioneve të zakonshme. ⇒ do ta kenë të vështirë të sigurojnë fonde shtesë në tregjet e kapitalit. ⇒ në disa raste aksionmbajtësit e preferuar kanë të drejtë të marrin në dorë kontrollin e firmës.
Supozojme se bankierët investues sugjeruan që firma të shesë aksione të preferuara të përhershme (perpetuale) me një normë prej 10%. Nqs aksioni ka një vlerë nominale prej 100$, atëherë dividendi vjetor do të ishte 10$. Kostoja e emetimit do të ishte 2.5% të vlerës nominale. Prandaj firma do të marrë një të ardhur neto prej 97.50$ për çdo aksion të shitur dhe do të ketë një detyrim prej 10$ për aksion në vit( në formën e dividendit).
Llogaritja e kostos për aksionet e preferuara perpetuale do të jetë:
Kostoja e aksioneve te preferuar
= kps = Dps = $10 = 0.1026 = 10.26% Pa $97.50
stoja e fitimeve të mbajtura Nje firmë mund të rrisë kapitalin e vet të zakonshëm në dy forma: 1.duke mbajtur fitimet, 2.duke emetuar aksione të rinj të zakonshëm Prandaj për të vlerësuar koston e kapitalit të zakonshem duhet të marrim në konsideratë kostot e dy tipeve të tij. -koston e fitimeve të mbajtura - Ks është përqindja e kthimit që aksionmbajtësit kërkojnë nga aksionet e zakonshme të firmës. Fitimet neto të firmës pas taksave dhe dividendeve të preferuara, i përkasin aksionmbajtësve të saj të zakonshëm. Obligacionmbajtësit kompensohen me pagesa fikse dividendi, dhe të ardhurat që mbesin i perkasin aksionmbajtesve të zakonshëm, dhe shërbejnëe për të “paguar rentën” mbi kapitalin e aksionmbajtësve. Firma mund të paguajë dividendet ose t’i mbajë fitimet për riinvestime në biznes. Nqs nje pjese e fitimeve mbahet, shfaqet një kosto opurtune. Aksionmbajtesit mund t’i kishin marre keto fitime ne formen e dividendit, e t’i kishin investuar ato në aksione, obligacione, pasuri të patundshme e kështu me rradhë. Prandaj firma duhet të fitojë nga fitimet e mbajtura të paktën aq sa vetë aksionmbajtësit mund të fitojnë nga alternativa të tjera investimi me risk ekuivalent. Çfarë përqindjeje kthimi presin të fitojnë aksionmbajtësit nga investimet e tjera me risk ekuivalent? Përgjigja është ks, sepse ato mund ta fitojnë këtë kthim, duke blerë aksionet e kësaj firme apo të një firme të ngjashme me të.
Një nga metodat që përdoren për vlerësimin e kostos së fitimeve të mbajtura është metoda e DCF -flukset e skontuara të parasë (Discounted Cash Flows ) Dimë që vlera e një aksioni P0, është vlera prezente e flukseve të dividendëve të parashikuar (modeli Gordon i Rritjes) : P0 = D1 + D2 + D3 +……..+ D∞ (1+ks)∞ (1+ks)1 (1+ks)2 (1+ks)3 Gjithashtu, dimë që kur është dhënë çmimi i tregut të aksionit P0 mund të gjejmë ks, kthimin e parashikuar me anë të ekuacionit: P0 = D1 + D2 + D3 +………+ D∞ (1+ks)3 (1+ks)∞ (1+ks)1 (1+ks)2 Së fundi, kur tregu është në ekuilibër, dhe ai në përgjithësi është në
ˆ
ekuiliber, ks = k s , pra vlerësimi i normës së parashikimit të kthimit na siguron ne gjithashtu normën e kërkuar të kthimit. Nqs një aksion parashikohet të rritet me një normë konstante ne mund të përdorim modelin e rritjes konstante për të vlerësuar ks: Ks= D1 / P0 + g Ka tre metoda për vlerësimin e g-së, parashikimin e saj. (më gjerësisht lënda e drejtimit financiar) ksioneve te zakonshme te emetuara rishtazi Kur fitimet e mbajtura nuk mjaftojnë për zgjerimin e firmës, atëherë ajo emeton aksione të zakonshme, dhe kapitali neto ka një kosto më të lartë sesa fitimet e mbajtura. Shitja e kapitalit të ri të zakonshëm përfshin kostot e emetimit. Këto kosto zvogëlojnë të ardhurat neto nga emetimi i aksioneve të reja, duke rritur kështu koston e fondeve. Kur firma shet një aksion të ri të zakonshëm, ajo merr një të ardhur neto prej P0 (1-F), ku F është kosto e emetimit e shprehur në përqindje. F konsiston në shpenzimet e emetimit siç janë: kostot e printimit, komisionet e bankierit investues, ashtu edhe efektet e çmimit që rezultojnë nga presioni i tregut.
Modeli i DCF me rritje konstante, i rregulluar për të përfshirë kostot e emetimit, është përdorur për të vlerësuar ke, kostoja e kapitalit të rritur nga emetimi i aksioneve të reja të zakonshme: Të ardhurat neto = P0(1-F) = D1 / ke – g Nga kjo nxjerrim ke:
ke = D1 / P0 (1-F) + g
9.3 Mesatarja e ponderuar e kostos së kapitalit Çdo firme ka nje strukture kapitali e cila është kombinim i borxhit, aksioneve te preferuara dhe kapitalit neto, e cila synon maximizimin e çmimit te aksionit. Edhe kur firma e zgjeron kapitalin e saj, perpiqet qe te financoje ne nje menyre te tille qe struktura aktuale e kapitalit te jete afer asaj te synuar ne bote. Formula e pergjithshme per vleresimin e kostso se kapitalit është: WACC = wd kd (1-T) + wPSKPS + WCE * (kS ose kE) Këtu Wd, Wps dhe Wce janë peshat e synuara për borxhin, aksionet e preferuara dhe kapitalin neto, respektivisht. shtrime tëzgjidhura 1) Korporata Becker Glass Corporation ka një strukturë optimale kapitali me 40% borxh 10% aksione të preferuara 50% aksione të zakonshme Kosto e borxhit pas taksave për firmën është 6% dhe ajo mund të shesë sasi të pakufizuara borxhi me këtë normë. Aksionet e preferuara të firmës për momentin po shiten me $90 për pjesë dhe për to paguhet dividendi prej $10 për pjesë.
Sidoqoftë, firma mund të arketojë neto vetëm $80 nga shitja e tyre. Kompania pret të mbajë $ 15 000 nga fitimet e vitit të ardhshëm. Aksionet e zakonshme shiten për momentin me 40$ por firma do të arkëtojë vetëm 34$ nëse ajo emeton aksione të reja. Momentalisht firma paguan një dividend prej $2 për pjesë aksionesh të zakonshme dhe investitorët presin që dividendët të rriten pambarimisht me 10% nëvitet e ardhshme. Cila është kosto e fitimeve të mbajtura për firmën ? ks = (2,00 *1,10 / 40 ) + 0,10 = 15,50% Cila është kosto e aksioneve të reja të zakonshme për firmën ? kns = (2,00 *1,10 / 34 ) + 0,10 = 16,50% Cila është kosto e aksioneve të preferuara për firmën ? kp = $ 10 / $ 80 = 12,50% Cila është pika e thyerjes në kurbën e MCC ? $ 15 000 / 50% = $ 30 000 Cilat janë vlerat e WACC përkatësisht para dhe pas emisionit të ri ? WACC1 = 6% * 0,40 + 12,50% * 0,10 + 15,50% * 0,50 = 11,40% WACC2 = 6% * 0,40 + 12,50% * 0,10 + 16,50% * 0,50 = 11,90% 2) Korporata Becker Glass Corporation parashikon të ketë fitime para interesit dhe taksave gjatë vitit të ardhshem në masën 1 000 000$ dhe pret që dividendët të rriten pafundësisht me një normë konstante prej 12,5% në vit. Firma ka një gjendje borxhi afatgjatë 5 000 000$ me normë kuponi prej 8% dhe gjithashtu ka emetuar aksione të zakonshme 100 000 pjesë. Historikisht kompania i ka paguar aksionerëve të vet 50% të fitimeve si dividend. Çmimi korent i aksioneve të zakonshme të kompanisë është 40$ por do duheshin përballuar 10% kosto emetimi
nëse do të vendosej shitja e aksioneve të reja. Norma e taksës që paguan firma është 40%. Gjeni koston e fitimeve të mbajtura për firmën. EBIT INTERESI EBT T NI
1000000 400000 600000 240000 360000
EPS = $360 000 / 100 000 = $ 3,60 D1 = 0,50 * $ 3,60 = $ 1,80 ks = (1,80 / 40 ) + 0,125 = 17% Gjeni koston e aksioneve të reja të emetuara për firmën. kns = (1,80 / 40 *0,90 ) + 0,125 = 17,50%
Kosto e kapitalit ne dy rastet : me fitimet e mbajtura me aksionet e reja te emetuara
Kapitulli 9 9.1 Rëndësia e buxhetimit kapital 9.2 Ngjashmëritë midis buxhetimit të kapitalit dhe vlerësimit të letrave me vlerë (me metodën DCF) 9.3. Rregullat e vendimit per buxhetimin e kapitalit. 9.4. Periudha e shlyerjes ( periudha e mbulimit të investimeve per projektin) 9.5. Periudha e mbulimit zbritëse ( me skontim ) 9.6.Vlera e tashme neto (Net Present Value) 9.7 Norma e brendshme e rikthimit (kthimit) -IRR 9.8. Indeksi i perfitueshmërisë
9.1 Rëndësia e buxhetimit kapital Ndërsa një buxhet është një plan i cili jep hollësira mbi hyrjet dhe daljet e projektuara të parave gjatë disa periudhave të ardhme, buxheti kapital është një përmbledhje e shpenzimeve të planifikuara në mjetet fikse. Buxhetimi kapital është procesi i tërë i analizimit të projekteve, dhe i marrjes së vendimit se cili prej këtyre projekteve do të përfshihet në buxhetin kapital. buxhetimit kapital Një numër faktorësh e bëjnë buxhetimin kapital, tepër të rëndesishëm: Së pari, meqenëse efektet e vendimeve të buxhetimit të kapitali, vazhdojnë për shumë vjet, vendimmarrësi humbet një pjesë të fleksibilitetit të tij. Psh blerja e një mjeti me një jetë ekonomike 10vjeçare shpesh e “mbyll” firmën për një periudhë 10-vjeçare. Përveç kësaj, meqenëse zgjerimi i mjetit lidhet rrënjësisht me shitjet e parashikuara të ardhme, një vendim për të blerë një mjet fiks që parashikohet të zgjasë 10 vjet përfshin një parashikim 10-vjeçar të shitjeve. Një parashikim i gabuar i kërkesave të mjeteve, mund të ketë pasoja serioze. Nqs firma investon shumë, ajo do të shkaktojeë shpenzime të mëdha të panevojshme. Nqs ajo nuk shpenzon drejt, do të dalin dy probleme: -paisjet e firmes nuk do të jenë në shkallën e mjaftueshme të modernizimit, për ta bërë ate të aftë për të prodhuar produkte konkuruese, gjatë gjithë periudhës afatgjatë. -nqs ajo ka kapacitet te pamjaftueshem, ajo do të humbe nje pjese se saj te tregut, pjese kjo qe do t’i kaloje firmave te saja rivale, dhe te fitosh konsumatoret e humbur, ne përgjithesi kërkohen shpenzime të medha shitjeje, ulje çmimesh, ose peërmiresime të produktit, gjithsecila prej tyre është e kushtueshme. Së dyti buxhetimit të kapitalit është koherenca- mjetet e kapitalit duhet të jenë në dispozicion kur ato nevojiten. Psh një firmë përpqej të
operonte pranë kapacitetit të saj, në pjesën më të madhe të kohës. Gjatë një periudhe 4-vjeçare, firma u ndesh me rritje te herepashershme te kerkeses per produktet e saj, gjë që e bëri atë të kthente shumë porosi. Pas një rritjeje të theksuar në kërkesë, ajo shtoi kapacitetin duke marrë me qera një ndeërtesë shtesë, dhe duke blerë dhe instaluar paisjet e duhura. Por ju deshën 6-8 muaj për teë bërë gati kapacitetin shtesë, por pas ketyre muajve nuk kishte më një kërkesë të shtuar për prodhimin e ri, sepse firmat e tjera kishin zgjeruar operacionet e tyre dhe kishin marrë një pjesë më të madhe tregu. Nqs kjo firmë do të kishte bërë një parashikim të përshtatshëm për kërkesën, dhe të kishte planifikuar kapacitetin e saj të ri, 6 muaj-1vit përpara, ajo do të kishte qenë në gjendje, jo vetëm të mbajë por edhe të rrisë pjesën e saj të tregut. Buxhetimi efektiv i kapitalit do të përmiresojë si problemin e kohës, ashtu edhe cilësinë e mjeteve të shtuara. Një firmë e cila parashikon nevojat e saj për kapital (mjete), përpara, mund të blejë dhe të instaloje mjetet përpara se shitjet e saj të jenë në kapacitet. Megjithatë në praktikë, shumë firma nuk porosisin paisje e makineri të reja derisa ato t’i jenë ofruar kapacitetit të plotë, kanë nevojë të zhvendosin paisjet e vjetra ose të shtojnë linja të reja produkti. Kjo shpesh rezulton me lista të gjata porosish, kohë të gjatë pritjeje për makineri, keqësim të cilësisë në mjetet e kapitalit, dhe një rritje të kostove të paisjeve. Gjera të tilla ndodhin nqs rriten shitjet për shkak të një rritjeje në kërkesën e përgjithshme të tregut, dhe të gjitha firmat në industri do të priren të porosisin mjetet e kapitalit në të njëjtën kohë. Një firmë e cila i parashikon nevojat e saj, mund t’i mënjanojë këto probleme. Megjithatë nqs një firmë parashikon rritjë në kërkesë dhe për këtë qëllim ajo zgjerohet, nqs shitjet nuk rriten, ajo do të ngarkohet me kapacitet të tepërt dhe kosto shumë të larta. Këto mund ta çojnë firmën në humbje deri në falimentim. Prandaj parashikimi i shitjeve është kritik. Së fundi, buxhetimi i kapitalit është gjithashtu i rëndesishëm, sepse zgjerimi i mjeteve përfshin shpenzime thelbësore e të konsiderueshme, dhe perpara se firma të shpenzojë një sasi të madhe parash ajo duhet të pergatisë planet e përshtatshme – një sasi e madhe parash, nuk janë të disponueshme automatikisht. Një firmë që ka ndërmend një program shpenzimesh të mëdha kapitale, mund t’i duhet të rregullojë financimin
e saj disa vite më përpara pëer të qenë e sigurt për pasjen e fondeve të kërkuara për zgjerim. Si gjenerojnë (nga vijnë) idetë e projekteve të reja investuese ? Projektet investuese ndjekin zakonisht rrjedhën mendo-konceptoimplemento. Projektet investuese vijnë nga vetë firma. Psh. një përfaqësues i departamentit të shitjeve mund të raportojë se klientët po kërkojnë një produkt të ri të vecantë që kompania s’po e prodhon aktualisht. Ky përfaqësues i shitjeve diskuton me departamentin e kërkimeve marketing për të bërë një parashikim të mundshëm lidhur me pjesën e tregut për këtë produkt. Më vonë këto kalkulohen nga inxhinierët dhe kontabilistët e kostos të cilët bëjnë vlerësimet parashikuese për koston e produkteve të reja. Nëse shihet që ia vlen atëherë ndërmerret produkti i ri. Veç këtyre, idete e reja vijne edhe nga nivelet më të ulëta të drejtimit dhe nga punonjësit dhe kryesisht për përmirësime cilësore për produktet ekzistuese. Nqs një firmë ka një staf të aftë dhe me fantazi, ide të shumta të reja gjenerojnë nga nivelet e ulëta të ndërmarrjes. Më e vështira kosiderohet përzgjedhja e më të mirave mes këtyre projekteve. Klasifikimet e projekteve Analiza e qëllimeve të shpenzimit të kapitalit nuk është nje operacion i pakushtueshem (pa kosto). Me fjalë te tjera, duhen shpenzuar para në mënyrë që të shpresohet sigurimi i fitimeve në të ardhmen. Për disa tipe projektesh duhet një analizë e detajuar ndërsa për të tjera mjaftojnë procedura më të thjeshta. Firmat në përgjithësi i klasifikojnë projektet në kategoritë e mëposhtme: a-Zëvendësimi: mirëmbajtja e biznesit
konsiston në shpenzimet e domosdoshme për zëvendësimin e paisjeve të dëmtuara që janë përdorur për të prodhuar produkte fitimprurëse. Këto projekte janë të nevojshme nqs firma do të vazhdojë atë tip biznesi qe ka aktualisht (biznesin korrent). Të vetmet çështje për t’u diskutuar në këtë rast janë: - a duhet të vazhdojmë të prodhojmë këto shërbime apo produkte dhe - a duhet të vazhdojmë të përdorim makineritë dhe paisjet tona ekzistuese Zakonisht përgjigjet janë “po”, kështu që vendimet e mirëmbajtjes merren normalisht pa një proces të stërholluar të marrjes së vendimit. b-Zëvendësimi: reduktimi i kostos kjo kategori përfshin shpenzime të zevendësimit të paisjeve të servisueshme por jo bashkëkohore. Qëllimi i këtyre shpenzimeve është të ulë kostot e punës, materialeve ose inputeve të tjera si psh elektriciteti. Vendime të tilla janë disi më diskrete, prandaj për të mbështëtur shpenzime të tilla, në përgjithesi kërkohet një analizë më e detajuar. c-Zgjerimi i produkteve apo tregjeve ekzistuese shpenzimet për të rritur nivelin e prodhimit (increasing output) e produkteve ekzistuese ose për të zgjeruar rrjetet e shpërndarjes në tregjet ekzistuese (në të cilat shërben firma). Këto vendime janë më komplekse sepse ato kërkojnë marrjen në konsideratë saktësisht të kërkeseës së ardhshme në tregjet e produkteve të firmës. Gabimet janë të mundshme prandaj kërkohet një analizë akoma më e detajuar dhe vendimi final merret nga niveli më i lartë brenda firmës. d-Zgjerimi në produkte apo tregje të reja këto shpenzime janë të nevojshme për të prodhuar një produkt të ri ose për t’u zgjeruar në një zonë gjeografike në të cilën aktualisht nuk shërbehet. Këto projekte përfshijnë vendime strategjike që mund të ndryshojnë natyrën themelore të biznesit, dhe normalisht kërkojnë shpenzimin e shumave të medha të parave në periudha të gjata. Në këtë rast keërkohet një analizë shumeë e detajuar dhe vendimet finale mbi
produktet apo tregjet e reja, në përgjithesi merren nga bordi i drejtoreve, si një pjesë e planit strategjik të firmës.(plan afatgjatë) e-Projektet për sigurimin shendetesor dhe/ose për mjedisin shpenzimet e nevojshme per te vepruar ne perputhje me rregullat qeveritare, marrëveshjet e punës, dhe me termat e politikës së sigurimit shëndetësor përfshihen në këte kategori. Këto shpenzime shpesh quhen investime të detyrueshme ose projekte jo fitm-prurëse. Mënyra se si trajtohen këto projekte varet nga madhësia e tyre. Projektet e vogla trajtohen në mënyrë të ngjashme me projektet e kategorisë -a që u pershkrua më lart. f- Kërkim- Zhvillimi ( R&D – Research and Development ) për mjaft firma R&D perben tipin me te rendesishem dhe me me teper peshe ne shpenzimet kapitale. Sado që këto shpenzime, nga ana konceptuale, mund të analizohen si investime të prekshme –të trupëzuara, në mjetet fikse (tangible assets), flukset e parasë që ato gjenerojnë janë te pasigurta që vështirëson një analizë DCF. Ajo që përgjithësisht ndodh, është se manaxherët supozojnë flukse subjektive për R&D. g-Të tjera kjo kategori përfshin ndërtesa zyrash , vende parkingu, avione per drejtuesit e keshtu me radhe. Mënyra se si trajtohen varet nga madhësia e tyre ne vlerë. Në përgjithësi, llogaritje relativisht të thjeshta dhe vetëm pak dokumenta mbështëtese, kërkohen për vendimet e zëvendësimit, veçanërisht në investimet e mirëmbajtjes.
Analiza më të detajuara kërkohen për reduktimin e kostos, për zgjerimin e linjave ekzistuese të prodhimit dhe veçanërisht për investimet në produkte apo zona të reja. Gjithashtu, brenda çdo kategorie projektet shkallëzohen sipas kostos së tyre (në mjete monetare): sa më i madh investimi i
kërkuar, aq më të detajuara analizat, dhe aq më i lartë niveli i zyrtarit, i cili duhet të auotrizojë shpenzimet. Në vendimet në lidhje me produktet e reja, në përgjithësi të dhënat statistikore mungojnë, prandaj në këtë rast gjykimi është elementi kyç në procesin e marrjes së vendimit. (me metodën DCF) Buxhetimi i kapitalit përfshin ekzaktësisht 6 hapat që janë përdorur në analizat e letrave me vlerë: 1. duhet të përcaktohet kostoja e projektit. Kjo është e ngjashme me gjetjen e çmimit që duhet paguar për një aksion ose obligacion. 2. manaxhimi duhet të bëjë vlerësimin e flukseve të parashikuara të parave nga projekti, duke përfshirë vlerën e mjetit në një datë specifike të fundit. Kjo është e ngjashme me vlerësimin e flukseve të dividendëve të ardhshëm ose pagesave të interesit në një aksion ose obligacion. 3. rrezikshmëria e flukseve të parave të projektuara duhet të vlerësohet. Për ta bërë këtë, manaxhimi ka nevojë për informacion rreth probilitetit të shpërndarjes (pasigurisë) të flukseve të parave. 4. pasi bëhet vlerësimi mbi rrezikshmërinë e flukseve të parave të projektuara, manaxhimi përcakton koston e kapitalit, me të cilin flukset e parave do të skontohen. (discounting) 5. pastaj, fluksi i parave të parashikuara kthehen(skontohen) në vlerën e tashme (presente) për të siguruar një vlerësim të mjetit për firmën. Kjo është ekuivalente me gjetjen e vlerës prezente të dividendëve të ardhshëm të parashikuar(aksioni) ose pagesave të interesit(obligacioni). 6. vlera prezente e flukseve të parashikuara të parave krahasohet me shpenzimet e kërkuara ose koston e projektit. Nqs vlera e mjetit e kalon koston e tij, projekti duhet pranuar, në të kundërt projekti duhet lënë mënjanë. Nqs nje investitor individual identifikon dhe pastaj investon në një aksion ose obligacion, vlera e tregut e të cilit është më e vogël sesa vlera e tij e vertetë, vlera e portofolit të investitorit do të rritet. Në
mënyrë të ngjashme, nqs firma identifikon nje mundesi investimi me një vlerë prezente më të madhe se kostoja e tij, vlera e firmës do të rritet.
9.2 Ngjashmëritë midis buxhetimit të kapitalit dhe vlerësimit të letrave me vlerë (me metodën DCF) Prandaj ekziston nje lidhje direkte midis buxhetimit të kapitalit dhe vlerës se aksionit: sa me efektive procedura e buxhetimit të kapitalit të firmës, aq me i madh do të jetë çmimi i aksionit të saj. 6 metoda primare, përdoren aktualisht për të klasifikuar projektet dhe për të vendosur nëse ato duhen pranuar ose jo per t’u perfshire ne buxhetimin e kapitalit: • • • • • •
periudha e shlyerjes (payback period) periudha e shlyerjes me skontim ( discunted payback period) vlera e tashme neto ( NPV ) norma e brendshme e kthimit ( IRR ) norma e brendshme e rikthimit e modifikuar ( MIRR ) indeksi i fitimshmërisë ( PI )
Ideja e analizes së buxhetimit kapital është identifikimi i atyre projekteve të cilet do të maximizojne çmimin e aksionit të firmës. Ne do të perdorim flukset e parave të treguara ne tabele per projektet S dhe L, për të ilustruar secilen metodë, dhe do të bëhet një supozim i rëndësishëm që projektet janë njelloj të riskueshëm. Me rëndësi Flukset e parave në secilin vit CFt (Cash Floës në periudhen t) janë vlerat e parashikuara dhe ato janë rregulluar duke reflektuar : tatimet zhvlerësimin vlerat e mbetura
Gjithashtu meqenëse shumë projekte kerkojne nje investim si ne mjetet fikse ashtu edhe në kapitalin punues (ëorking capital = mjete korente – detyrime korente), shpenzimet e investimit CFt përfshijnë edhe ndryshimet në kapitalin punues neto.
9.4. Periudha e shlyerjes ( periudha e mbulimit të investimeve per projektin) Se fundi ne supozojme që të gjitha flukset e parave shfaqen në fund të vitit të caktuar. VITET
PROJEKTI
S
PROJEKTI
0
(1000)
(1000)
1
500
100
2
400
300
3
300
400
4
100
600
L
Projektet dallohen ne dy tipe kryesore : -projekte të pavarura –të cilat kanë natyra të ndryshme dhe mund të pranohen njëkohësisht -projekte ekskluzivisht reciproke –të cilat kanë të njejtën natyrë investimi dhe përjashtojnë njëri-tjetrin dhe pranimi i njërit prej tyre hedh poshtë projektin tjetër. Quhen ndryshe përjashtimore. Periudha e shlyerjes, përkufizohet si numri i parashikuar i viteve të kerkuara per të mbuluar investimin origjinal në projekt. Kjo ishte metoda e parë formale e përdorur në buxhetimin e kapitalit. Periudha e mbulimit për projektet S dhe L janë
Per.e mbulimit S : 2 1/3 vite Per.e mbulimit L : 3 1/3 vit Menyra më e lehtë për llogaritjen e periudhës së mbulimit është duke akumuluar flukset neto të parave të projektit dhe duke parë se kur kjo shumë bëhet 0. Psh për projektin S kemi: VITET
PROJEKTI S
KUMULATIVE
0
(1000)
(1000)
1 2 3 4
500 400 300 100
(500) (100) 200 300
Periudha e mbulimit = viti perpara mbulimit të plotë + ( investimi i pambuluar / flukset e parave në vitin kur ndodh mbulimi ). Periudha e mbulimit për S = 2+100/300=2 1/3vite Nqs firma kërkonte një periudhë mbulimi prej 3 vitesh ose më pak, projekti S do të pranohej kurse projekti L do të rrezohej (s’do pranohej). Nqs projektet do të ishin eksluzuvisht reciproke, S do të klasifikohej mbi L, sepse S ka periudhë mbulimi më të shkurtër. Disa firma perdorin periudhëen e mbulimit të rregullt. 0.5. Periudha e mbulimit zbritëse ( me skontim ) 9.5. Periudha e mbulimit zbritëse ( me skontim ) është e ngjashme me periudhën e rregullt të mbulimit, perveç faktit se flukset e parashikuara të parave do të skontohen sipas kostos se kapitalit të projektit (WACC). Kështu periudha e mbulimit zbritëse perkufizohet si numri i viteve të kërkuara për të mbuluar investimin nga flukset neto zbritëse të parave. Tabela më poshtë përmban fluket neto zbritëse të parave per projektet S
dhe L duke supozuar se të dy projektet kane nje kosto kapitalli prej 10%. VITET
PROJEKTI PROJEKTI S Kumulative L Kumulative
0
(1000)
(1000)
(1000)
(1000)
1
455
(545)
91
(90)
2
331
(214)
248
(66)
3
225
11
301
(360)
4
68
79
410
5
Per të ndërtuar ketë tabelë, secili fluks parash ne tabelen e meparshme, pjestohet me (1+k)t = (1.10)t, ku t është viti të cilit i perket fluksi i parase, dhe k është kostoja e kapitalit per projektin. Pas 3 vjetësh, projekti S do të gjenerojë (sigurojë) $1011 flukse parash të skontuara (zbritëse). Meqenëse kostoja është $1000, periudha e mbulimit zbritëse është nën 3 vjet ose: 2 + ($214 / 4225) = 2.95 vjet, kurse per projektin L është 3.0 + 360 / 410 = 3.88 vite. Siç shihet, për projektet S dhe L klasifikimet janë të njejta, pavarësisht se cila metodë mbulimi përdoret. Megjithatë shpesh periudha e rregullt e mbulimit dhe periudha e mbulimit me skontim japin klasifikime konfiktuale. Vihet re që mbulimi është një tip i analizës së “pikës së ekuilibrit” në kuptimin që nqs rrjedhjet e parave hyjne me normën e parashikuar deri në vitin e mbulimit, atëhere projekti do të ktheje investimin e tij fillestar. Megjithatë, periudha e rregullt e mbulimit nuk merrr parasysh koston e kapitalit- në flukset e parave nuk reflektohet as kosto e borxhit as kosto e kapitalit neto të përdorura për të ndërmarrë projektin.
Periudha e mbulimit zbritëse, e merr parasysh koston e kapitalit- ajo tregon vitin (pikën e ekuilibrit) pasi janë mbuluar kostot e borxhit dhe kostot e kapitalit neto. Por të dy metodat e mbulimit kanë mangësi serioze- veçanërisht faktin që ato injorojnë të gjitha flukset e parave, që shfaqen pas periudhës së mbulimit- procedurat e tjera të buxhetimit të kapitalit kanë më pak të ngjarë të çojnë në gabime në zgjedhjen e projekteve. Megjithëse metoda e periudhës së mbulimit ka disa gabime serioze si një kriter i klasifikimit të projekteve, ajo siguron informacion në lidhje me faktin se për sa kohë fondet do të jenë të lidhura në një projekt. Kështu sa me e shkurtër periudha e mbulimit, kur gjerat e tjera mbahen konstante, aq më i madh është likuiditeti i projektit. Gjithashtu meqenese rrjedhjet e parashikuara të parave në të ardhmen, në pergjithesi shihen si më të riskueshme sesa flukset e afërme të parave, periudha e mbulimit, perdoret shpesh si nje matës i mirë i rrezikshmërisë së projektit. .6.Vlera e tashme neto (Net Present Value) 9.6.Vlera e tashme neto (Net Present Value) Me njohjen e të metave të dy metodave të siperpermendur, u kerkuan rruge të tjera per permiresimin e efektivitetit të vlerësimit të projektit. Nje nga keto metoda është NPV, e cila mbështëtet ne flukset e skontuara të parave (DCF). Per të zbatuar ketë metode, ne proçedojme si me poshtë: 1. Gjejmë vlerën prezente të flukseve neto të parave për çdo periudhë duke përfshirë si hyrjet ashtu edhe daljet e parave(infloës & outfloës), të skontuara me koston e kapitalit WACC. 2.Gjejme shumën e flukseve neto të skontuara të parave, kjo shumë quhet NPV e projektit. 3. Nqs, NPV është pozitive, projekti duhet pranuar; nqs NPV është negative projekti duhet braktisur; dhe nqs dy projektet janë eksluzivisht reciproke duhet zgjedhur, projekti me NPV-në më të madhe. NPV mund të shprehet:
n
NPV = ∑ CFt t=0 (1+k)t ku CFt është fluksi neto i parave e parashikuar per vitin t dhe k është kostoja e kapitalit për projektin.CF0 =I Fluksi dalës i parave (shpenzimet e projektit, siç janë kostoja e paisjeve të blera ose ndërtimit të fabrikës) konsiderohet si fluks negativ i parave. Ka raste kur t nuk shpreh vite por 3 -mujorë ose muaj. Me një kosto kapitali prej 10%, NPV për projektin S është $78.82:
0 k=10% 1 2 3 4 ---------I-----------I-----------I-----------I ($1000) $500 $400 $300 $100 454.55 330.58 225.39 68.30 NPVS = $78.82 Nga nje proçes i ngjashem, ne gjejme NPVL = $49.18. të dy projektet do të pranoheshin nqs projektet janë të pavarura, kurse nqs projektet janë eksluzivisht reciproke do të pranohej vetëm S sepse NPVS > NPVL. Arsyetimi per metoden NPV Nqs NPV = 0, kjo do të thotë qe flukset e parave të projektit janë ekzaktësisht të mjaftueshem per : (1) të paguar kapitalin e investuar (2) për të sigururar normën e kërkuar të kthimit në atë kapital Në qoftë se një projekt ka një NPV pozitive, atëherë flukset e parave të tij po krijojnë një kthim të tepërt, dhe meqenëse kthimi ndaj obligacionmbajtësve është fiks, kthimi i tepërt është vetëm për
aksionmbajtësit e firmës. Prandaj, në qoftë një firmë ndërmerr një projekt me NPV= 0, pozicioni i aksionmbajtësve (pronarëve) mbetet konstant- firma bëhet më e madhe, por çmimi i aksionit të saj mbetet i pandryshueshëm. Kur firma ndërmerr një projekt me NPV pozitive pozicioni i aksionmbajtësve (pronarëve) përmiresohet. Nga shembulli ynë, pasuria e aksionmbajtësve do të rritet me $78.82 në qoftë së firma ndërmerr projektin S dhe $49.18 në qoftë së ndërmerr projektin L e parë në këtë mënyrë është e lehtë të kuptohet pse preferohet projekti S në vend të L. 9.7 Norma e brendshme e rikthimit (kthimit) -IRR IRR përkufizohet si norma zbritëse e cila barazon vlerën prezente të hyrjeve të parashikuara të parave nga projekti, me vlerën prezente të kostove të parashikuara të projektit:
n
NPV = ∑ CFt t=0 (1+IRR)t
=0
per projektin S do të kemi: 0
IRR=?
1
($1000) $500
2 $400
3 $300
4 $100
shuma e PV per CF1-4 = $1000 NPV =$ 0 IRR =14.5% është norma e skontimit e cila bën që: ∑ PV ( CF1-4 ) = koston 1000$. IRR mund të llogaritet me një makinë llogaritëse financiare ose kompiuter, pjesa më e madhe e firmave e kanë kompiuterizuar proçesin e buxhetimit të kapitalit, dhe mund të llogarisë shpejt IRR, NPV dhe periudhat e mbulimit për të gjitha projektet. Duke përdorur makinat
llogaritëse financiare gjejme IRRS = 14.5% dhe IRRL = 11.8%. në qoftë se të dy projektet kanë nje kosto kapitali, ose normë penguese (hurdle rate) prej 10%, atëhere në qoftë se të dy projektet janë të pavarura, të dy duhen pranuar- ata të dy parashikohen të fitojnë më tepër se sa kostoja e kapitalit e nevojshme për të financuar ato. Në qoftë se projektet janë ekskluzivisht reciproke, S renditet më lart se L dhe duhet të pranohet ndërsa L duhet braktisur. Në qoftë se kostoja e kapitalit është më e madhe se 14.5%, atëherë të dy projektet do të braktisen. Vihet re, që formula e IRR-së është thjesht formula e NPV-së e cila gjen normën e skontimit që e bën NPV = 0. Kështu për të dy metodat, ekuacioni bazë është i njëjtë, vetëm se në metoden e NPV-së, norma e skontimit “k” është e specifikuar, dhe NPV gjendet, ndersa në metodëen e IRR-së, NPV është 0 pra është e specifikuar, ndersa IRR përcaktohet. Arsyetimi për metodën e IRR-së Faktikisht, IRR e një projekti është norma e tij e parashikuar e kthimit. Nqs IRR e kalon koston e fondeve të përdorura për të finacuar projektin, atëherë mbetet një tepricë pas pagesave për kapitalin, i cili kalon tek aksionmbajtësit e firmës. Prandaj, ndërmarrja e një projekti me IRR më të madhe se kostoja e tij e kapitalit, rrit pasurinë e aksionmbajtësve. Nga ana tjetër, në qoftë se IRR është më e vogël se kostoja e kapitalit, atëherë ndërmarrja e këtij projekti ngarkon një kosto mbi aksionmbajtësit aktualë. Karakteristika e “pikës së ekuilibrit” bën që IRR-në ta përdorim në vlerësimin e projekteve të kapitalit. 1.8. Indeksi i perfitueshmerise Një tjetër metodë e përdorur për të vlerësuar projektet është indeksi i përfitueshmërisë (PI) ose siç quhet ndryshe raporti përfitime / kosto:
PV(përfitimeve) PI =
= PV(kostove)
∑ CIFt / (1+k)t n
∑ COFt / (1+k)t t=0
këtu CIFt paraqesin flukset hyrëse të parashikuara të parave, kurse COFt paraqesin daljet e parashikuara të parave, ose kostot. PI tregon përfitueshmerinë relative të një projekti. PI për projektin S, bazuar në një kosto kapitali prej 10% është 1.079: PIs = $1078.82 / $1000 = 1.079 Në mënyrë të ngjashme PIL = 1.049. një projekt është i pranueshëm, në qoftë se PI e tij është mëe e madhe se 1.0, dhe sa më e madhe PI, aq më i lartë klasifikimi i projektit. Prandaj, në qoftë se projektet S dhe L janë të pavarura, atëherë të dy duhen pranuar, kurse në qoftë se do të jenë eksluzivisht reciproke, projekti S klasifikohet mbi L, prandaj pranohet projekti S. Matamatikisht, metodat e NPV-së, IRR-së dhe PI-së do të çojnë gjithmonë në të njëjtat vendime pranimi / braktiseje të projekteve të pavarura: Nqs NPV-ja e një projekti është pozitive, IRR-ja e tij gjithmonë do të kalojë k-në (WACC-në) dhe PI e tij do të jetë gjithmone më e madhe se 1.0. Megjithatë, NPV, IRR, dhe PI mund të japin klasifikime konfiktuale për projektet eksluzivisht reciproke.
Kapitulli 10 10.1.Vendimet lidhur me strukturen e kapitalit 10.2.Risku i biznesit dhe faktorët që e përcaktojnë 10.3.Leva operacionale 10.4.Risku financiar 10.5.Teoria e strukturës së kapitalit
Struktura e kapitalit dhe vendimet lidhur me te. Modelet MillerModigliani dhe kuptimi i tyre. Risku i biznesit dhe risku financiar. 10.1.Vendimet lidhur me strukturen e kapitalit
Ne temat e meparshme - (tema mbi riskun dhe kthimin e pritshem ) u diskutua koncepti i riskut nga kendveshtrimi i investitorit individual. Ne kete teme trajtohet risku nga kendveshtrimi i firmes (shoqerise aksionere qe ushtron nje aktivitet biznesi ). Ky ka dy aspekte : 1) Risku i biznesit ose risku i mjeteve te firmes (aseteve) nese ajo nuk futet ne borxh ,pra nuk emeton obligacione. 2) Risku financiar ose risku qe paraqet per aksioneret –pronare perdorimi i borxhit ne veprimtarine e kompanise. Nga ana konceptuale firma ka një mase të caktuar risku të pranishme në veprimtarine e saj, që është risku i biznesit. Nëse firma përdor borxh (emeton obligacione) ajo i ndan investitoret (ofruesit e fondeve) në dy grupe dhe përqendron pjesën më të madhe te riskut te saj te biznesit tek njeri grup tek aksioneret. Kjo për arsye se : -obligacionmbajtësit e kanë të sigurt kuponin e interesit që marrin pavarësisht nëse pronarët aksionerë do të marrin apo jo divident -obligacionmbajtësit kanë përparësi në tërheqjen e shumës së investuar në rast likuidimi, kur firma falimenton 10.2.Risku i biznesit dhe faktorët që e përcaktojnë Risku i biznesit pare ne menyre te shkeputur (in a stand-alone sense) eshte nje funksion i pasigurise se pranishme ne parashikimet e normes se ardhshme te kthimit prej mjeteve te firmes- ROA. Ky raport mund te matet ne menyra te ndryshme, por ne funksion te analizes se struktures se kapitalit, menyra e meposhtme eshte me e pershtatshmja :
Kthimiperi nvestitore t mjetettota le
ROA = Kthimi per investitoret (obl+ak) / Mjetet totale + NI (për aksioneret) + Interesat (obl)/ Mjetet totale Nese firma nuk perdor borxh ,atehere pagesat e saj per interesat do jene zero, mjetet e saj do jene te financuara vetem nga kapitali aksioner ( equity financed ) dhe ROA = ROE ROA (kur borxhi zero)=ROE= NI (për aksionerët )/ Aksionet e zakonshme
ROA(kurborxhizero) = ROE =
NIperaksioneret aksionetezakonshme
Risku i biznesit i një firme pa borxh mund të matet nga devijimi standart i ROE se pritshme te saj σ ROE . Figura 1 paraqet disa elemente te rendesishme persa i perket ruskut te biznesit te firmes SEC (Strasburg Electronics Company) grafiku i siperm jep tendencen e ROE nga 1986 deri ne 1996 duke krahasuar parashikimin me realen gje qe ndihmon si analistet edhe manaxheret e kompanise kur flitet per te ardhmen grafiku i poshtem jep vleresimin subjektiv te bere per shperndarjen probabilitare te ROE se firmes per 1996 . Vlera 8% eshte shume nen vleren e pritshme 12%
TENDENCA E RO E RO E 20% 15% 10% 5% 0% - 5 %1 9 9 4
1996
1998
2000
2002
2004 V iti
Fig 1
Fluktuacionet e ROE në të kaluarën (1986-1996) qenë shkaktuar nga mjaft faktorë–bumet dhe recesionet në ekonominë kombëtare, produktet e reja të futura në treg si nga firma edhe nga konkurentët e saj, grevat e punetorëve etj.. Ngjarje të tilla mund të ndodhin edhe në të ardhmen prandaj ROE e realizuar do të jetë më e ulët ose dhe më e lartë se vlera e pritshme. Kjo pasiguri lidhur me ROE të firmës në të ardhmen, kur ajo nuk përdor financim me borxh (obligacione) emërtohet risku bazik i biznesit për firmën. Risku i biznesit ndryshon jo vetëm nga një industri në tjetrën por edhe mes firmave të së njëjtës industri. Më tej, risku i biznesit ndryshon me kalimin e kohës. Psh shërbimet elektrike në SHBA konsideroheshin si biznesi që kishte riskun më të ulët të biznesit por ngjarjet që ndodhën bënë që ROE e këtyre bizneseve të pësonin rënie vlere dhe rrjedhimisht të ngrihej risku i biznesit të tyre. Periudhën e fundit (pas vitit 2000) bizneset e përpunim ushqimeve dhe ato të shitjes me pakicë të ushqimeve konsiderohen si bizneset me riskun më të ulët të biznesit. Faktoret që përcaktojnë riskun e biznesit Ka disa faktorë që ndikojnë në riskun e biznesit por si më të rëndësishmit përmenden
-Ndryshueshmëria në kërkesë –sa më stabile të jetë kërkesa për produktin që prodhon një firmë aq më i madh risku i saj i biznesit -Ndryshueshmëria në çmimin e shitjes–firmat ,produktet e te cilave shiten ne tregje teper fleksibel (te paqebdrueshme) jane te ekspozuara më tepër ndaj riskut të biznesit sesa firmat produktet e të cilave shiten në tregje të qëndrueshme -Ndryshueshmeria ne çmimin e inputeve– firmat, inputet e të cilave janë të pasigurta persa i perket çmimit stabël dhe furnizimit të vazhdueshëm kanë një shkallë më të lartë të riskut të biznesit -Aftësia (por njëkohësisht mundësia) per te shoqeruar rritjen e cmimit te inputeve me rritjen e cmimit të produkteve– sa më shpejt cmimi reflekton kushtet e reja të kostos, pra rritjen e saj, aq më i ulët risku i biznesit i firmës -Aftesia për të nxjerrë produkte të reja – në mënyrë të tillë që t’i përgjigjen kërkesës momentale të tregut dhe të jenë efektive në aspektin e kostos, aq më i ulët risku i biznesit i firmës -Pesha që zënë kostot fikse – leva operacionale .Nese nje perqindje e konsiderueshme e kostove janë fikse dmth nuk ulen me rënien e kërkesës për produktet e firmës, atëherë firma është e ekspozuar ndaj një risku biznesi më të lartë. 10.3.Leva operacionale Një faktor me rëndësi përsa i përket riskut të biznesit është edhe pesha që zënë kostot fikse në operacionet e firmës. Nëse ato zënë një peshë të madhe atëherë një rënie e vogël në shitjet e firmës do të çojë në rënie të madhe të ROE së saj. Kështu që, po të mbahen konstant parametrat e tjerë, sa më të mëdha kostot fikse të firmës aq më i madh risku i saj i biznesit. Kostot e larta fikse janë më tepër të lidhura me firmat shumë të automatizuara dhe firmave industriale. Gjithashtu edhe firmat të cilat
mbajnë pranë tyre punëtorë tepër të kualifikuar që duhet të paguhen edhe në raste krizash ekonomike (recessions) kanë kosto fikse të larta. Nqs një firmë ka kosto të larta fikse atëherë thuhet se ajo ka një shkallë të lartë të levës operacionale. Në fizikë leva përdoret për te treguar nje mjet i cili te ndihmon te ngresh me pak force nje objekt te rende.Ne politike perdoret per njerezit fjala ose veprimi i te cileve ka peshe te madhe. Ne terminologjine e biznesit ,nje shkallle e larte e leves operacionale (kur faktoret e tjere mbeten konstant) ben qe nje ndryshim i vogel ne shitjet, te shkaktoje nje ndryshim te madh ne ROE e firmes. – Figura 2 ilustron kete ide Figura e ilustron këtë ide duke krahasuar rezultatet qe firma (SEC) mund te prese sikur ajo të perdorte nivele te ndryshme te leves operacionale. Plani A ka të bëjë me një shumë relativisht të vogël të kostove fikse 20 000 $. Këtu firma nuk ka makineri aq të automatizuara e rrjedhimisht zhvlerësimi, mirëmbajtja, taksat e pastrimit etj. të lidhura me to do të jenë të ulëta. Njëkohësisht, pjerrësia relativisht e madhe krahasuar me rastin kur leva operacionale është e madhe, tregon se kostot variable për njësi të prodhuar janë më të larta. Plani B ka të bëjë me nivel më të lartë të kostove fikse 60 000 $. Këtu firma përdor makineri e paisje më të automatizuara (më të evoluara e më të shtrenjta dhe që mundësojnë një prodhim me kosto më të ulët për njësi). Pika e ekuilibrit o o
Plani A -40 000 njësi të prodhuara Plani B -60 000 njësi të prodhuara
Ne mund të kalkulojmë përkatësisht këto njësi duke u bazuar në atë që kemi ekuilibër kur ROE = 0, pra kur EBIT = 0 EBIT = 0 = PxQ – VxQ – E
ku kemi P– çmimi mesatar i shitjes për njësi të prodhuar, Q – njësitë e prodhuara,V- kosto variable për njesi të prodhuar dhe F- kostot operacionale. Sasia e ekuilibrit Q BE (breakeven quantity) Q BE =
F/ P–V
Kështu për planin A Q BE = 20 000 $ / 2,00$ – 1,50$ = 40 000 njesi Kështu për planin B Q BE = 60 000 $ / 2,00$ – 1,00$ = 60 000 njesi Por si ndikon leva operacionale tek risku i biznesit? Po të mbahen konstant faktorët e tjerë, sa më i lartë niveli i levës operacionale të firmes aq me i larte risku i saj i biznesit. Kjo ilustrohet më mirë nga figura 3 e cila jep shpërndarjet probabilitare të ROEA dhe ROEB bazuar në të dhënat e tabelës tek figura 2.
Shpërndarja subjektive e propabiliteteve të ROE
Densiteti i propabiliteteve
ROE (%) ROE 10% Faktike
ROE 12% parashikuar
Por, deri në ç’masë firma e kontrollon shkallën e levës së saj operacionale?
Në një masë te madhe shkalla e levës operacioanle përcaktohet nga teknologjia që i nevojitet biznesit. Shërbimet elektrike, kompanitë e telefonisë, kompanitë ajrore, kompanitë e industrisë kimike duhet të bëjnë investime të mëdha dhe kjo rezulton në kosto fikse të larta. Ndërkohë magazinat ushqimore nuk kanë nevojë për investime të medha dhe kanë një shkallë të ulët të leves operacionale. 10.4.Risku financiar Risku financiar është risku shtesë që paraqet për aksionerët –pronarë përdorimi i borxhit në veprimtarinë e kompanisë. (emetimi i obligacioneve). Konceptualisht aksionerët-pronarë përballojnë një masë të caktuar risku që është e pranishme në veprimtarinë e firmës –risku i biznesit. Ky i fundit mund të përkufizohet edhe si pasiguria e pranishme në parashikimet e firmës për ROE e saj në të ardhmen, në rastin kur firma financohet vetëm me aksionet e zakonshme (pa borxh). Nqs firma përdor borxh (emeton obligacione) kjo shkakton që risku i biznesit të përqendrohet vetëm tek aksionerët e saj. Për të ilustruar mund të marrim shembullin e 10 individëve që vendosin të fillojnë një biznes për të prodhuar një artikull të caktuar. Ekziston një masë e caktuar risku biznesi. Secili prej tyre zotëron 10% te aksioneve të firmës dhe mban pjesen e vet njëlloj si të tjerët, të riskut të biznesit. Në rastin kur e njëjta firmë me të njëjtën sasi kapitali, kapitalizohet 50% me aksione -5 individe dhe 50% me borxh (obligacione) -5 individët e tjerë, kemi një situatë të tillë që 5 individët e parë do të mbajnë të gjithë riskun. Pra, aksionet do të jenë dyfish më riskoze se në rastin e parë. Konkluzioni Përdorimi i levës financiare, borxhit përqendron riskun e biznesit tek aksionerët e firmës.(pronarët e saj) Le të marrim shembullin e një firme SEC e cila ka mjete (asete) 175 000 $ të gjitha të financuara me aksione. Nqs firma përdor planin A (nga figura 2) atëherë ROE e pritshme e saj do të jetë 12% me nje devijim standart prej 8% .
Tani supozojmë që vendos të ndryshojë strukturen e vet të kapitalit duke emetuar 87500 $ borxh me kd = 10% të cilat i përdor për zëvendësimin e 87500 $ nga kapitali aksioner. Tani kemi një situatë kur kapitali aksioner bëhet 87500 $ dhe ROE e firmës rritet në 18 %.
PARASHKIMI SITUATA E RE (me borxh) EBIT i pritshem (i pandryshueshem) INTERESI (10% kur ka borxh) EBT TAKSAT Net Income ROE (e pritshme)
$37,500 $8,750 $26,250 $10,500 $15,750 18% $15750 / $87500
SITUATA E VJETER (pa borxh) $37,500 0 $35,000 $14,000 $21,000 12% $21000 / $175000
Pra, përdorimi i borxhit shkakton efektin “levë” tek ROE duke e lëvizur nga 12% në 18%. Vihet re se kthimi total për investitorët (aksionerë dhe obligacionmbajtës) është Net Income =$ 21000 kur nuk përdoret borxh. Ndërkohë ky është $24500= $15750+ $8750 kur përdoren $87500 borxh. Diferenca prej $3500 ($24500-$21000) vjen si rezultat i kursimeve nga taksat dhe konkretisht nuk taksohen $8750 që u paguan si interesa. Meqenese sigurimi i gjysmës së kapitalit nëpërmjet borxhit do të çojëe në rritjen e fitimit në vlerë monetare dhe gjithashtu rrit ROE e aksionerëve atëherë a duhet firma të marrë hua ose a duhet që firma të përdorë levën financiare? Analiza gjithmone duhet mbeshtetur tek problemi se përdorimi i borxhit rrit riskun i cili përballohet nga aksionerët dhe kjo do të zbehte efektet pozitive që sillte borxhi.
Për ilustrim shohim situatën aktuale në rastin kur EBIT del $5000 nga $35000 që ishte parashikuar
AKTUALE $ 875000 BORXH EBIT aktual INTERESI (10% kur ka borxh)
$8,750
0
EBT
-$3750
$5,000
TAKSAT
(40%)
$5000
PA BORXH $5000
-$1,500
$2,000
Net Income
-$2,250
$3,000
ROE aktuale ROE e pritshme
-2,6 %
1,7 %
18 %
12%
Figura 4 jep një analizë më të plotë të efekteve të levës financiare tek ROE e firmës. Pjesa e sipërme tregon ROE në dy rastet me struktura kapitali të ndryshme. Sa më i madh përdorimi i borxhit aq më e ndjeshme është ROE ndaj ndryshimeve në EBIT. Pjesa e poshtme e figurës tregon efektet e levës në shpërndarjen probabilitare të ROE së firmës. Me borxh zero ROE është 12% me njëe shpërndarje relativisht të ngushtë ndërkohë që niveli 50% i borxhit shoqërohet me një situatë më të riskueshme
densiteti i propabiliteteve plani A
plani B
E(ROE) për Planin A
E(ROE) për Planin B
ROE në %
10.5.Teoria e strukturës së kapitalit Analizat e mësipërme treguan se përdorimi i borxhit përgjithësisht rrit kthimin e pritshëm për aksionerët (ROE të pritshme) por njëkohësisht me këtë rrit edhe masën e riskut të tyre. Problemi që shtrohet para manaxherëve është i tillë: A është rritja në kthimin e pritshëm e mjaftueshme për të kompensuar aksionerët për rritjen në risk? Për këtë ndihmojnë teoritë e strukturës së kapitalit të cilat nuk i japin kesaj çështjeje një përgjigje krejt të prerë por orientojnë manaxherët në përcaktimin e sasisë së borxhit kundrejt kapitalit aksioner. Teoria moderne e strukturës së kapitalit filloi në 1958 kur profesorët Franco Modigliani dhe Merton Miller publikuan artikullin shkencor me me influencë të shkruar ndonjëherë. Me këtë punim “The Cost of Capital, Corporation Finance and the Theory of Investment” ata fituan edhe çmimin Nobël. Ata provuan që nën disa kushte specifike (disa supozime restriktive) se vlera e firmës (V=D+S) nuk ndikohet nga struktura e kapitalit të saj. Thënë ndryshe autorët argumentojnë se nuk ka rëndësi se si strukturohet kapitali i një firme.
Supozimet për të cilat është e vëertetë teoria janë joreale por teoria ka rëndësi sepse i tregojnë manaxherëve se si kjo strukturë bëhet ndikuese (influencon) në vlerën e firmës . Kushtet për të cilat është e vërtetë teoria Modigliani-Miller : Të mos jetë i pranishëm efekti i taksave (taksat zero) fakti që taksat paguhen pasi zbriten interesat e borxhit ndikon që firma të marrë borxh, gjithashtu stimulohet ri-investimi i fitimeve të mbajtura Të mos ketë kosto në rastet e falimentimit (bankruptcy) në praktikë falimentimet janë tepër të kushtueshme qoftë në aspektin juridik ashtu edhe në atë kontabël Të mos ketë asimetri informacioni supozohet që manaxheret dhe pronarët (aksionerët) kanë identikisht të njëjtin informacion gjë që është praktikisht e pamundur. Në fakt është i njoehur fenomeni i informacionit asimetrik dmth manaxherët janë shumë më të informuar sesa mjedisi jashtë dhe kjo ka efektet e veta. Struktura optimale e kapitalit është ajo kur firma maksimizon vlerën e saj (V) dhe minimizon koston e saj të përgjithshme të kapitalit (WACC)
Kapitulli 11 11.1. Kuptimi mbi politikat e dividentit 11.2. Terminologjia që lidhet me dividendët në korporata 11.3. Investitorët preferojnë një dividend të lartë 11.4. Për investitorët dividendi është i parëndësishëm 11.5. Investitorët preferojnë një dividend të ulët
11.1. Kuptimi mbi politikat e dividentit Bizneset e suksesshme realizojnë fitime. Të ardhurat që sigurojnë ato mund t’i riinvestojne ne mjetet operative (asetet ekzistuese), mund ti investojnë në letrat me vlerë që emetojnë të tjerët (kryesisht ato qeveritare), mund t’i përdorin për të shlyer borxhin (kur ky është i thirrshëm) ose mund t’ja shperndajnë aksionerëve –pronarë. Nese merret vendimi qe keto para ti shperndahen aksionereve dalin tre ceshtje per tu diskutuar : ¾ ¾ ¾
Çfarë përqindjeje do të shpërndahet nga fitimi neto? A do të jetë dividendi në formen cash dividend apo me paratë do tërhiqet nga qarkullimi një pjesë e aksioneve? Sa e qendrueshme do të jetë shpërndarja dmth a do të ketë pagesa stable të dividendëve edhe në vitet në vazhdim?
Politika e dividentit përfshin, zgjedhjen midis alternativës për të paguar fitimet apo mbajtjes së tyre për riinvestim në firmë. Modeli themelor i çmimit të aksionit, P0 = D1/(ks – g), tregon që nëse firma adapton një politikë të pagimit të dividenteve cash, D1 do të rritet, dhe do të sjellë rritjen e çmimit të aksionit. Megjithatë, nëse dividentët cash rriten, atëherë do të ketë më pak para për riinvestim dhe norma e pritur e ardhshme e rritjes do të ulet dhe do të çojë në uljen e çmimit të aksionit. Kështu ndryshimi i dividenteve ka dy efekte të kundërta. Politika optimale e dividentit për një firmë synon balancën midis dividentëve korent dhe rritjes së ardhshme e cila maksimizon çmimin e aksionit. Teoritë e politikave të dividendit Një numër faktorësh influencojnë politikën e dividentit ato mund të jenë: opurtinitetet invesuese në dispozicion të një firme, burime alternative të kapitalit dhe preferenca e aksionerëve për të ardhura korente ndaj atyre të ardhme. Pra, mund të jenë këto faktorë që çojnë në përcaktimin e një politike të caktuar të dividentit.
Studiuesit që e kanë çuar përpara teorinë e dividentëve, mund të ndahen në tre grupe ose shkolla të ndryshme. Shkolla e parë që është edhe më e vjetër, afirmon se investitorët preferojnë një dividentë të lartë. Shkolla e dytë afirmon se politika e dividentëve është e parëndësishme. Shkolla e tretë afirmon që investitorët preferojnë një divident të ulët. 11.2. Terminologjia që lidhet me dividendët në korporata Dividendi –sinjali më i mirë që mund të japë një manaxher. Detyra kryesore (primare) e manaxherëve të një kompanie është maksimizimi i çmimit të aksionit. Ky çmim është vlera e tashme e flukseve të pritshme të parasë që do të japë investimi i dikujt në aksione. Dhe fluksi kryesor i parave që jep investimi ne aksione është dividendi . Dividentet në aksione- është një emision aksionesh të reja shprehur dhe shpërndarë sipas përqindjes ekzistuese të aksioneve në firmë. Kjo realisht nuk ka vlerë derisa tregu të përgjigjet me dividende cash nëpërmjet rritjes së çmimit të aksioneve si pasojë. Për shembull supozojmë se për një aksion që po shitet për 50$ copa kompania deklaron një dividend 10% të aksioneve. Tregu reagon me një ulje të çmimit të aksionit në vlerën 45,45$. Që këtu, një investitor që mban (zotëron) 100 pjesë aksionesh do ketë 110 pjesë aksionesh por vlera totale e tregut do jetë e njëjtë 110 x 45,45 $ =100 x 50$ . Dividentet cash- janë pagesat cash që i bëhen aksionmbajtesve në rastet kur këtë e vendos Asambleja e Përgjithshme e aksionerëve. Data e deklarimit- është data kur asmbleja e mbledhur miraton propozimin për pagesën e dividendëve dhe përcakton datën e saktë se kur do bëhet pagesa e dividendëve (zakonisht pas disa javëve). Për aspektin kontabel data e deklarimit vlen për ta kthyer në detyrim shumën e dividendëve. Pra që nga ajo datë shuma totale del në anën e djathtë të bilancit si detyrim korent. Data e rregjistrimit- është data kur investitori rregjistrohet si aksionmbajtës dhe figuron si përfitues i një dividendi të mundshëm
që do të merret në të ardhmen. Data e pagimit- zakonisht disa jave pas dates se regjistrimit, eshte data kur çeqet e dividendëve do dërgohen tek aksionmbajtësit. Data ex– divident- ose 4 ditë para datës së rregjistrimit, përcakton se kujt i përket dividendi që deklarohet kur aksioni shitet . Nqs aksioni shitet atë ditë ose pas datës ex – divident, zotëruesi (shitësi) merr dividentin. Nqs aksioni shitet para asaj date, aksionmbajtësi i ri merr dividentin . Extra–divident- është një dividend shtesë i paparalajmeruar që vendoset për t’ju paguar zotëruesve të aksioneve. 11.3. Investitorët preferojnë një dividend të lartë Mbështetësit më të shquar të teorisë për dividendë të lartë kanë qenë Lintner (1962) dhe Gordon (1963). Argumenti kryesor i tyre për këtë çështje niset nga arsyetimi tradicional që investitorët kanë antipati për riskun; pra, një dividend i marrë shpejt, është me më pak risk se sa një fitim i mundshëm në llogarinë kapitale,që do të merret në një të ardhme pak a shumë të largët. Si rrjedhojë, aksionerët do të kërkojnë dividend sa më të lartë që të jetë e mundur dhe gjithashtu, mund të bëjnë që të rritet vlera e aksioneve të një shoqërie në bursë duke shpërndarë dividendë të lartë. Kjo linjë mendimi, në thelb i përkiste dhe opinioneve të përhapura në SHBA dhe Angli, të paktën për një farë periudhe. Edhe më 1965, Rubner shkroi një libër, për t’i kërkuar qeverisë t’i detyrojë shoqëritë që të shpërndajnë të gjithë fitimin si dividendë. Sipas autorit, një masë e tillë do të çonte për një kohë të shkurtër në dyfishimin, ndoshta edhe në trefishimin e vlerës së aksioneve. Gordon dhe Linter argumentuan se dividendi në duart e investitorëve është me më pak risk sesa fitimi që mund të realizohet nga investimi i tij në shoqëri, pra investitorët kërkojnë kthim më të madh ks, në qoftë se ky kthim ka si komponent të tij një g > D1/P0.
11.4. Për investitorët dividendi është i parëndësishëm Kundër argumentimeve të shkollës së parë, u ngritën Miler & Modigliani, me një artikull të publikuar më 1961 Ata mbështetën hapur parëndësinë e politikës së dividendëve, duke u nisur nga një hipotezë e tregjeve financiare perfekte. Sipas Milerit dhe Modiglianit (MM) politika e dividendëve nuk ka ndikim në normën e kërkuar të kthimit ks. Kjo hipotezë është debatuar gjerësisht në rrethet akademike në botë. Miller dhe Modigliani nuk ishin dakort me argumentat e Gordon – Lintner. Ata argumentuan se ks është e pandikuar nga politika e dividendëve. Kjo do të thotë që investitorët janë indiferentë për madhësinë D1/P0 dhe g. Ata e konsideronin teorinë e Gordon-Lintner si “teoria e zogut në dorë”. Sipas Millerit dhe Modiglianit shumë investitorë planifikojnë t’i riinvestojnë dividendët e tyre në aksionet e shoqërisë ose të një shoqërie të ngjashme dhe në çdo ngjarje risku i rrjedhave përcaktohet vetëm nga risku i hyrjeve operative dhe jo nga politika e pagimit të dividendëve. Argumentet e tyre nuk u kundërshtuan brenda kuadrti të një tregu perfekt. Shumë e kanë kundërshtuar jorealiste hipotezen e tregjeve perfekte ashtu si edhe teoria e tyre mbi strukturën e kapitalit te sjoqerive aksionere. Teoria e Miller – Modiglianit bazohet pikërisht në hipotezat e tregut perfekt dhe si rrjedhojë, në rezultatet e zbuluara prej tyre përsa i përket strukturës financiare optimale. Shkurtimisht, disa nga hipotezat që qëndrojnë në bazë të demonstrimit të tyre janë: tregjet afatgjata të kapitalit janë rezultative, domethënë titujt sigurojnë të ardhura;
administratorët (manaxherët) e shoqërisë jane “të arsyeshëm”, ata gjithmone i marrin vendimet e tyre në bazë të kriterit të maksimizimit të vlerës së aksioneve; informacione mbi shoqëritë, të disponueshme nga të gjithë dhe që nuk përmbajnë shpenzime të rëndësishme (pra, nuk ka asimetri informative ndërmjet investitorëve dhe manaxherëve); asnjë investitor nuk mund të ndikojë në mënyrë të ndjeshme në çmimin e tregut të titujve; “mos ekzistenca” e tatimeve as mbi të ardhurat personale e as mbi ato nga aksionet; “mos ekzistenca” e kostove të emetimit të titujve dhe e shitblerjes së tyre; Ata theksuan në teorine e tyre se aksioneret mund të ndërtojnë vetë politikën e dividendit të përshtatshme për to: 1) në rastin kur duan para cash dhe kompania ka vendosur për të reinvestuar të gjithë fitimin e realizuar, aksionerët mund të shesin një pjesë të aksioneve 2) ne rastin kur i gjithë fitimi shpërndahet dhe ata nuk e duan këtë, mund të blejnë në bursë edhe disa pjesë aksionesh të kësaj shoqërie L I G J Nr. 9326 , date 6.12. 2004 PËR DISA SHTESA DHE NDRYSHIME NË LIGJIN NR.8438, DATË 28. 12. 1998 "PËR TATIMIN MBI TE ARDHURAT”, I NDRYSHUAR. ……………………………………………. Neni 13 4. Tatimpaguesi, subjekt i tatimit mbi fitimin, pas pagimit të tatimit mbi fitimin, në përputhje me dispozitat e ligjit nr.7638, datë 19.11.1992 “Për shoqëritë tregtare”, brenda gjashtëmujorit të parë të çdo viti, detyrohet të miratojë rezultatet financiare të vitit paraardhës. a) Shoqëritë tregtare duhet të depozitojnë pranë organeve tatimore, jo më vonë se data 31 Korrik, vendimin e organit kompetent vendim-marrës të shoqërisë, për përdorimin e fitimit pas tatimit të vitit paraardhës. Përdorimi i fitimit ose i një pjese të tij për rritjen e
kapitalit themeltar, për rezerva ligjore e statutore dhe mbartja e fitimit, nuk konsiderohen shpërndarje e dividendit. b) Shoqëritë tregtare nëse nuk kanë depozituar pranë organeve tatimore deri më 31 Korrik vendimin e organit kompetent vendim-marrës për përdorimin e fitimit të vitit paraardhës, fitimi pas tatimit, pa përfshirë rezervat e domosdoshme ligjore, për efekte tatimore, konsiderohet dividend për t’u shpërndarë dhe tatohet në masën10%. Në këtë rast tatimi derdhet nga shoqëria në favor të organeve tatimore brenda datës 30 gusht të periudhës tatimore në vazhdim. c) Çdo zvogëlim kapitali, që nuk ka për qëllim mbulimin e humbjeve dhe që nuk përbën kontribut në para të pronarëve, konsiderohet dividend i tatueshëm. Në këtë rast, tatimi mbahet në burim dhe derdhet nga shoqëria në favor të organeve tatimore brenda 30 ditëve nga data e marrjes së vendimit për zvogëlimin e kapitalit.”
---------------11.5. Investitorët preferojnë një dividend të ulët Shkolla e tretë është e fundit në kohë. Një përfaqësues i kësaj rryme është Brennan (1970). Mbështetësit e kësaj teorie u nisën nga konstatimi që është zbatuar në SHBA deri në vitin 1986, që përgjithësisht, dividendët taksoheshin më shumë se fitimi i pashpërndarë. Konkluzionet e kësaj teorie ishin që aksioneri do të pranonte me dëshirë një normë më të ulët frytshmërie për titujt që zoteron, të rikthyer në formën e fitimit në llogari, në vend të dividendëve. Në favor të kësaj teorie janë disa sisteme fiskale, të cilët më tendencë nxisin eleminimin e çdo pagese formale të dividendëve dhe përdorimin e burimeve “të kursyera” për blerjen e aksioneve të veta, deri në kufirin e kthimit të të gjithë fitimit të shoqërisë në fitim kapital (të pashpërndarë). Por kjo gjendje ndryshon kur tarifat e tatimit mbi fitimin dhe mbi dividendët janë të njëjta. Megjithatë, mbetet një ndryshim: ndërsa tatimet mbi dividendët paguhen në vitin kur dividendët shpërndahen, ato mbi fitimet kapitale paguhen në momentin e rishitjes së aksioneve.
Pra, mbetet një avantazh i mundshëm, në favor të fitimit të pashpërndarë, ndonëse jo në përmasat e gjendjes së mëparshme. Në këtë mënyrë teoria Brennan ka humbur një pjesë të besimit të mundshëm. Roli i tatimeve në politikën e dividendëve Në të vërtetë, tatimet mund të ushtrojnë një rol të madh në zgjedhjen e preferencave të investitorëve ndërmjet dividendëve dhe fitimeve kapitale. Veçanërisht ka shumë rëndësi roli i tatimit mbi të ardhurat. Në të vërtetë, një investitor me të ardhura mesatare, paguan një tarifë fiskale më të ulët mbi fitimet në llogarinë e kapitalit, në krahasim me atë mbi të ardhurat nga dividendët. Shumë investitorë institucionalë i kanë të ardhurat e tyre nga dividendët të përjashtuara nga tatimi, kurse ato nga fitimet kapitale jo. E kështu me radhë. Pra, mund të dallohen grupet e investitorëve me preferenca të ndryshme në lidhje me politikën e dividendëve. Vetë Miller e Modigliani e kanë përfshirë këtë konstatim, të paktën pjesërisht, në teorinë e tyre. Një nga mangësitë e Miller–Modiglianit është ekzistenca e të ashtuquajturit efekt i klientelës. Në thelb tregu është i ndarë në segmente dhe jo të gjithë aksionerët kanë të njëjtat interesa dhe të njëjtat arsye (motive) specifike. Ne perberje te investitoreve ekzistojnë grupe të ndryshme me objektiva të ndryshëm. Kështu pensionistët ose personat me të ardhura të vogla nga njëra anë qe pretendojne dividende maksimale dhe te shpejta, dhe disa investitorë që duke patur te ardhura te konsiderueshme do te preferonin shtyrjen e dividendeve (dividende minimale). Pra, thonë Miller dhe Modigliani, në një treg të segmentuar, krijohet një ekuilibër ndërmjet ofertës dhe kërkesës për dividentë, sipas të cilit klientelat e veçanta, grupet e veçantë të kontribuesve, shpërndajnë preferencat e tyre për blerjen e titujve aksionarë sipas nevojës së tyre fiskale.
Së fundi, asnjë shoqëri nuk do të rriste vlerën e aksioneve duke ndryshuar drejt rritjes politikën e dividendëve, sepse në thelb do të humbiste klientelën e saj dhe avantazhin që lidhet me të (Black dhe Scholes, 1974). Megjithatë, afirmojnë Miller – Modigliani, një rritje në dividendët, që çon në rritjen e vlerës së tregut të aksioneve të kësaj shoqërie, do të thoshte se kjo vlerë nuk u rrit pse u shpërnda një dividend më i madh, por sepse tregu perceptoi një përmirësim në perspektivat e kthimit të shoqërisë. Papërsosmëri të tjera të tregut Në hipotezën e tregut perfekt, kostot e emetimit të titujve dhe kostot e shitjes janë të parëndësishëm. Në të vërtetë, kostot e emetimit të titujve kanë rëndësinë e tyre, që rritet për titujt e veçantë përpjestimisht me uljen e përmasave të emisionit dhe përgjithësisht për aksionerët, përpjestimisht me shpeshtësinë e vetë emisionit. Nga ana tjetër, aksionerët që duan të realizojn fitime kapitale, duhet të shesin titujt duke përballuar një kosto transaksioni; edhe në këtë rast pesha në përqindje e kostos është në lidhje të zhdrejtë me madhësinë e transaksionit. Faktori i parë (kosto e emetimit) është në favor të mbajtjes së fitimit, i dyti (kosto e transaksionit) është kundër. Teoria e sinjaleve dhe politika e dividendëve Në trajtimin Miller – Modiglianit nënkuptohet që tregu i njeh perspektivat e kthimit të shoqërisë dhe mbi këtë bazë vlerëson vlerën e vëtë shoqërisë. Por, teoria e sinjaleve, niset nga supozimi që në realitet, nuk ekziston një transparencë e plotë informative,por përkundrazi, vërtetohet një aisimetri e informacionit ndërmjet atyre që drejtojnë shoqërinë dhe investitorëve të mundshëm. Pra, nga ky këndvështrim, një rritje e dividentëve mund të ndryshojë perceptimin nga na e tregut të perspektivave të shoqërsë, pra edhe të vlerës së saj (Ross 1977, Bhattacharia 1980).
Përgjithësisht, autorët që janë marrë me këto çështje, nënvizojnë se një shoqëri që rrit dividentët çon një sinjal pozitiv në treg. Në fakt, ajo sinjalizon se kompania është në gjendje të përballojë flukset e ardhshëm të dividendeve këto pagesa dhe se këta flukes parashikohet te jenë në rritje. (norma e parashikuar g ) Nga pikëpamja financiare, për një shoqëri, do të ishte shumë e rëndë, nëse nuk do të japë për një kohë të gjatë sinjale të përmirësimit të perspektivave të saj të kthimit (dividendeve), me anë të rritjes së dividendëve. Vërtetohet edhe efekti i kundërt: nëse shoqëria pakëson dividendët, vlera e aksioneve ulet. Gjithashtu, pakësimi i dividendëve normalisht bën të ulet vlera e aksioneve më shumë sesa rritja e dividendëve bën që të rritet ajo. Si teoria e agjensisë ashtu edhe ajo e sinjaleve nënvizojnë në fund të fundit, dhe në mënyrë korrekte, se ekzistojnë shumë lidhje të mundshme ndërmjet politikës së dividendëve dhe vlerës së shoqërisë, në kundërshtim me atë që supozojnë Miller – Mogdiliani. Politika e deividendit për bizneset e vogla Politika e dividentit përfshin vendime të përcaktimin e sasisë së fitimeve që do t’ju shpërndahen aksionmbajtësve. Ndërsa shumë firma të mëdha ose ato që janë në fazën e maturimit gjatë ciklin e biznesit paguajnë një pjesë të fitimeve si dividentë çdo vit, shumë firma të vogla dhe që përjetojnë një rritje të shpejtë nuk paguajnë fare divident. Ndërsa firmat e vogla janë në fazën e rritjes ato kanë mjaft nevojë për financim. Mirëpo, firmat e vogla kanë mundësi të kufizuara të hyrjes në tregjet e kapitalit, prandaj ato duhet të mbështeten në financimin e brendshëm (fitimet e mbajtura) në një masë më të madhe se firmat e mëdha. Por me kalimin e kohës ndërsa firma dhe produktet e saj maturohen, rritja zvoglohet, dhe kërkesat për financim ulen, ajo do të fillojë të paguajë dividentë. Kompania Apple Computer mund të përdoret për të ilustruar këtë proces. Apple u themelua më 1977, dhe në vitin e parë të operimit shitjet e saj ishin $660,000. Më 1978, shitjet u rritën me 550 përqind, ose $3.6 milion, dhe kompania realizoi një fitim prej $660,000. Rritja vazhdoi me një ritëm të shpejtë edhe për vitet në vazhdim. Fillimisht, të gjithë aksionet ishin të zotëruar nga themeluesit, dhe nga pak sipërmarrës aventurierë. Këto investitorë dëshironin të siguroheshin për suksesin e kompanisë, dhe ishin kështu më të interesuar për fitimet kapitale, sesa për dividentët e taksueshëm. Kështu që firma nuk pagoi dividentë. Në të vërtetë, nga 1978 deri më 1987, të gjithë fitimet u investuan në vetë biznesin që i realizoi ato, dhe kështu u përdoren për mbështetjen e rritjes, e cila ishte mesatarisht rreth 50 përqind (vjetore). Duhet theksuar që Apple nuk ka emetuar kurrë borxh afatgjatë; ajo ka gjetur në vend të tij mënyrën e mbështetjes në fitimet e mbajtura dhe me raste
emetimin e aksioneve të zakonshme. Apple kishte 120 milion pjesë aksionesh në qarkullim më 1995, disa herë më shumë se 33 milion që kishte më 1978. Nga viti 1988 konkurrentë të ri hynë në treg, dhe rritja e Apple po zvoglohej. Analistët llogaritën që të ardhurat e Apple do të rriten tashmë me një normë prej 26 përqind gjatë periudhës 1988 deri më 1993. Edhe pse norma e rritjes vjetore prej 26 përqind në vit ishte mbi mesataren, ajo ishte larg asaj të hershme prej 50 përqind. Duke parë se gjëndja ka ndryshuar, bordi drejtues deklaroi më 1987 një normë vjetore dividenti prej $0.25 për pjesë. Çmimi i aksionit reagoi në mënyrë të favorshme pas këtij veprimi, kështu që për vitet pasardhës dividenti u rrit. Më 1988 u bë $0.32, dhe më 1995 ai shkoi në $0.48 për pjesë. Kjo histori ilustron tre pika: Së pari, firmat e vogla dhe me rritje të shpejtë kanë nevojë zakonisht të mbajnë fitimet e tyre, dhe sigurisht të sigurojnë kapital nga burime të jashtme, në mënyrë që të mbështesin e rritjen. Rritja kërkon para, dhe bile edhe kompani mjaft fitimprurësi si Apple kanë vështirësi për të gjeneruar para të mjaftueshme nga fitimet për të mbështetur rritjen e shpejtë. Së dyti, ndërsa firma dhe produktet e saj maturohen, rritja e saj do të zvogëlohet, dhe nevojat e saj për fonde do të zvogëlohen. Kur rritja e Apple filloi të zvogëlohej, ajo s’kishte më nevojë të mbante fitimet e saja, dhe kështu që filloi të paguante dividentë. Së treti, shitja e aksioneve nga firmat e maturuara interpretohet shpesh nga investitorët me atë që menaxhimi pret kohë të vështira. Mirëpo, kjo nuk ndodh në rastin kur emetuesi është i ri, dhe përjeton rritje të shpejtë: tregu kupton që emetimi i ri i aksioneve bëhet për mbështetjen e rritjes, dhe që menaxhimi i firmës parashikon mundësi jashtëzakonisht të mira investimi. Burimi: FUNDAMENTALS OF FINANCIAL MANAGEMENT, Eugene F. Brigham, Joel F. Houston, fq. 488.
Zgjedhjet operative të shoqërisë Nga mënyra se si angazhohen praktikisht shoqëritë, ekzistojnë edhe teori kontradiktore përsa i përket politikës së dividendëve. Mund të pohohet se shoqëri të veçanta tentojnë të zgjedhin një politikë të bazuar nga njëra anë në teorinë që preferon menaxheri dhe nga ana tjetër në një varg konsideratash operative. Ndërmjet konsideratave operative merren parasysh faktorë të ndryshëm kufizues si, mundësia e burimeve alternative të financimit. Dmth.kompania duhet të marrë në konsideratë se çfarë alternativash ka për mënyra të tjera financimi me kostot përkatëse dhe nëse ia vlen më mirë të mbahen dividendëd apo të shpërndahen ato.
Mundësia e gjetjes së fondeve alternativë të financimit, që lidhen me riinvestimin e fitimit, është një faktor tjetër i rëndësishëm që merret parasysh. Fjala është për aftësinë për të marrë borxh të metëjshëm ose për të emetuar aksionë të rinj. Këta aksione, nga ana e tyre, janë të lidhur me konsideratat për koston, për politikën financiare të shoqërisë, për kontrollin mbi shoqërinë, etj. Ndërmjet kufizimeve, janë me rëndësi ato që lidhen me disa kontrata financimi. Në marrjen e borxheve nga institucionet e jashtme, shpesh shoqëritë nënshkruajnë kushte, të cilat mund të kërkojnë mundësinë e shpërndarjes së dividendëve për një numër të caktuar vitesh, ose më shpesh, kufizojnë shumën e dividendëve. Rëndësi kanë edhe kufizimet në shpërndarjen e dividendëve, që vendosen nga “dispozitat ligjore ose statutore”. Një faktor i rëndësishëm është norma e inflacionit. Siç dihet, në periudhën e inflacionit, në kushte të tjera të barabarta, dhe pra, do të kemi tendencën e uljes së dividendëve (McCawley,1980). Në përgjithësi, disponibiliteti i likuiditeteve (sasi të konsiderueshme para cash gjendje në arkën e firmës) kushtëzon shpërndarjen e mundshme të dividendëve dhe shumën e tyre. Zakonisht merren parasysh kthimi i shoqërisë dhe kufizimet eventuale ligjore në shpërndarjen e fitimit. I lidhur me fitimin është edhe të qënit ciklik i tij, që lidhet me të qënit ciklik të biznesit të shoqërisë. Është e dobishme të kujtohet se në stadin fillestar të jetës së një shoqërie, tentohet të sakrifikohet shpërndarja e dividendëve për nevojën, zakonisht të rëndësishme të fondeve për të financuar zhvillimin. Në fazat më të pjekura të zhvillimit të aktivitetit dhe më zakonisht, kur mungojnë investimet e leverdisshme, dividendët mund të jenë krahasimisht të lartë.
AUTORËT Dr. Elez OSMANI ka lindur në Ulqin dhe është diplomuar në Fakultetin e Ekonomisë të Universitetit të Prishtinës. Ka përfunduar studimet pasuniversitare (Magjistraturën) në Fakultetin e Shkencave Organizative të Universitetit të Beogradit dhe ka marrë Doktoraturën në Fakultetin e Ekonomisë të Universitetit të Podgoricës. Ka një përvojë të konsiderueshme profesionale si në detyrën e ekonomistit ashtu edhe në mësimdhënie. Konkretisht ka punuar si: profesor për lëndët ekonomike në shkollën e mesme “Vllazërim-Bashkimi” Ulqin, Udhëheqës Komercial në “Gornji Ibar” të Rozhajës, Udhëheqës për Investime në “Agropogon” të Ulqinit, Drejtor Financiar në Ndërmarrjen Bujqësore “AgroUlqin” të Ulqinit, Sekretar për Financë dhe Ekonomi, Drejtor i Përgjithshëm në Ndërmarrjen Bujqësore “AgroUlqin” të Ulqinit, Këshilltar në Bankën e Parë të Biznesit nga Beogradi në Ulqin, Pedagog pranë Fakultetit të Ekonomisë të Universitetit të Shkodrës. Është anëtar i Unionit të Ekonomistëve mbarëshqiptarë dhe udhëheq Qendrën e Hulumtimeve Ekonomike në Ulqin dhe ka marrë pjesë me referate në një sërë aktivitetesh shkencore të fushës ekonomike. Dr. Elez OSMANI ka botuar: “Drejtimi i Investimeve në Rajonin Bregdetar të Malit të Zi”, “Drejtimi i Projekteve- tekst universitar” (bashkëautor).
Bledar STRINIQI, MBA ka lindur në Shkodër dhe është diplomuar për FinancëKontabilitet në Fakultetin e Ekonomisë të Universitetit të Tiranës. Ka përfunduar studimet pasuniversitare (Master në Administrim-Biznes) organizuar nga Fakulteti i Ekonomisë i Universitetit të Tiranës dhe Universiteti i Nebraskës. Punon në Departamentin e Mbikqyrjes Bankare pranë Bankës së Shqipërisë dhe është Lektor i lëndëve “Hyrje në Financë” dhe “Financat Publike” pranë Fakultetit të Ekonomisë të Universitetit të Shkodrës. Ka marrë pjesë në një numër të konsiderueshëm trajnimesh dhe specializimesh si dhe ka referuar në mjaft seminare dhe konferenca më karakter shkencor. Ka botuar disa artikuj në revista shkencore ekonomike, si dhe është bashkëautor në “Historia e Bankës Qendrore në Shqipëri” botuar nga Banka e Shqipërisë dhe “Drejtimi i Projekteve” botuar nga Qendra për Hulumtime Ekonomike Ulqin.
Dorian DELTINA, MBA ka lindur në Shkodër dhe është diplomuar për AdministrimBiznes në Fakultetin e Ekonomisë të Universitetit të Shkodrës. Ka përfunduar studimet pasuniversitare (Master në Administrim-Biznes) organizuar nga Fakulteti i Ekonomisë i Universitetit të Tiranës dhe Universiteti i Nebraskës. Punon në Fakultetin e Ekonomisë të Universitetit të Shkodrës që nga viti 2001 si pedagog dhe që nga viti 2004 si Faculty Advisor i organizatës studentore SIFE. Gjithashtu është i angazhuar part-time si profesionist i lirë pranë SOS-Fshati i fëmijëve Shqipëri dhe organizatës "Business Innovation Center". Ka marrë pjesë në mjaft kurse, trajnime dhe specializime të ndryshme brenda dhe jashtë vendit si dhe ka përfunduar një sesion internship-i tremujor pranë dy kompanive italiane në Bolonja në vitin 2000.
Ka marrë pjesë dhe referuar në seminare dhe konferenca të ndryshme si dhe është aktiv në pozicione të ndryshme në shoqërine civile si Kryetar i organizatës rinore RISH "Të Rinjtë për Integrim Shoqëror", anëtar i Bordit Ekzekutiv të organizatës "Qendra për Politika Zhvillimi", etj.
REFERENCAT o o o
o o o o o o o o o o o
Eugene Brigham, Luis Gapenski; Financial Management, Theoru and practice 7th edition Banka e Shqipërisë, 101 terma nga bankingu qendror- broshurë e botuar nga Banka e Shqipërisë me rastin e Konferencës V të Bankës së Shqipërisë, 2004. Grup autorësh: Prof.Dr.Iljaz Fishta, Prof.Ass.Dr.Esmeralda Uruçi, Kostaq Postoli, Llazi Balliu, Bledar Striniqi MBA, Miranda Ramaj, Rudina Gorishti,Gramoz Kolasi, Aida Hysi. Historia e Bankës Qendrore në Shqipëri, Banka e Shqipërisë, 2003. Banka e Shqipërisë, raporte të ndryshme. Saunders Anthony, "Financial Institutions Management”, botimi i tretë, viti 2000. Bonin John, “Financial Intermediation in Southeast Europe: Banking in Balkan”, tetor 2000. Jeff Madura; Personal Finance and Financial Planning Workbook, 2/e Lawrence J. Gitman; Principles of Managerial Finance, 10/e, Frederick S. Mishkin and Stanley G. Eakins; Financial Markets and Institutions, 4/e, Michael H. Moffett, Arthur I. Stonehill and David K. Eiteman; Fundamentals of Multinational Finance, 1/e, Thomas E. Copeland, McKinsey & Company, J. Fred Weston, The Anderson School at UCLA; Financial Theory and Corporate Policy, 3/E Englewood Cliffs 1996; International financial markets Herbert B.Mayo, Financa Tiranë 1995 David N. King 1999; Financial claims and derivatives, 1st edition
Shoqëria e Sigurimeve “ATLANTIK” http://www.atlantik.com.al
Drejtoria Rajonale Shkodër Lagje “Manush Alimani”, Rruga “Alqi Kondi” Nr.57 Tel/Fax 355 224 0001
Disa nga shërbimet që ofron Shoqëria e Sigurimeve “Atlantik” sh.a. Sigurimi i mjeteve motorike
-Pergjegjesine e mbajtesve te mjeteve motorike ndaj paleve te treta. Ketu perfshihen mbulimi i mjeteve motorike si per mjetet e regjistruara ne Shqiperi dhe ato te regjistruara jashte vendit, kur hyne ne teritorin shqiptar. -Sigurimin e vete mjetit motorik (kasko), per rreziqe te ndryshme deri nga te gjitha rreziqet Sigurimi i pronës dhe pasurisë
-Sigurimi nga zjarri - Sigurimi nga vjedhja - Sigurimi nga te gjitha rreziqet ne ndertim (CAR). - Sigurimi nga te gjitha rreziqet ne montim (EAR). - Sigurimi i makinerive (MI). - Sigurimi i parave ne kasaforte (CIS). - Sigurimi i parave ne udhetim (CIT) -Sigurimi i pergjithshem i bankave (BBB) - Sigurimi i mallrave gjate transportit si brenda dhe jashte vendit. Sigurimi i shëndetit dhe sigurimi nga aksidentet
- Sigurimi nga aksidentet personale. - Sigurimi i shendetit ne udhetim per personat qe udhetojne jashte shtetit. Sigurimi i përgjegjësive dhe garancive
-Sigurimi i pergjegjesise civile. -Sigurimi i pergjegjesise se produktit. -Sigurimi i pergjegjesise profesionale. -Sigurimi garancise se ofertes per subjekte te ndryshme qe marrin pjese ne tenderat dhe garancise se kontrates. Oferta speciale sigurimi “All risks”
Per kliente te fuqishem, te cilet posedojne potenciale te mjaftueshem per marrje ne sigurim, shoqeria jone , perveç ofertave speciale ne tarifa, mund te mbuloje dhe sigurimin e rreziqeve te tilla si: -Nderprerja e veprimtarise ekonomike -Sigurimi nga te gjitha rreziqet (All Risks) "ATLANTIK" sh.a. ju ofron mundesine per te bere pagesa periodike (me baze mujore) per policat e sigurimit qe do te beni me ne. Kjo eshte e realizueshme mbi bazen e nje kontrate bashkepunimi, ne te cilen do te percaktohen menyrat dhe afatet e rakordimeve/pageses per sherbimet qe ne do te kryejme per Ju.
Agjensia e Udhëtimeve” Vllazën Lluja” Adresa: Lagje “Parrucë”, Rruga “Zogu I” Nr.10 Tel/Fax: 00355 224 71 89 e-mail:
[email protected] Veprimtaria: Transport-Turizëm-Import-Eksport
Kallaba Company Adresa : cerape b.b.Telefon : 00381 85 425 202; 00381 69 084 251 Veprimtaria: Tregti me shumicë dhe pakicë
Vila“Mediterran” Veprimtaria: Dhoma dhe apartamente me kondicioner Adresa : Rruga e Kosovës, Pinjesh Tel/Fax: 00381 85 412 174
“Bella Vista” Veprimtaria: Kafe-restorant-Pizzeria Adresa : Rruga“H.Ali Ulqinaku” Telefon : 00381 85 402 088 dhe 00381 85 402 089 www.touristinmontenegro.com/bellavista
“Hidro-H” Veprimtaria: inzhinjering, shpuarje pusesh Përfaqësues gjeneral i Pedrollo Tel/Fax: 00381 85 411 543 e-mail:
[email protected]
“Air Travel MCM” Veprimtaria: bileta aeroplani, bileta për anije, aranzhmane turistike Telefon : 00381 85 412 412 dhe 00381 85 401 020 www.mcmtravel.com e-mail:
[email protected]
“Air Travel MCM”
Veprimtaria: bileta aeroplani, bileta për anije, aranzhmane turistike Telefon : 00381 85 412 412 dhe 00381 85 401 020 www.mcmtravel.com e-mail:
[email protected]
Auto-Servis “Vesko” Vesko Milovic Adresa : Plazhi i Madh, Ulqin Tel: 00381 85 455 222 dhe Fax: 00381 85 455 333
“Agrofarma” Mefit Jakupi dhe Hajrullah Shabani Adresa: Rruga e Kosovës, Pinjesh Tel: 00381 69 429 917 dhe 00318 69 628 146 e-mail:
[email protected]
Restorant“Montana” Adresa : Rruga e Kosovës, Pinjesh Tel: 00381 85 411 361 dhe 00381 69 037 644
Muharrem Rama “Kombi Transport” Adresa : Shtoj, Ulqin Tel: 00381 85 457 030 dhe 00381 69 330 482
Agjensia Turistike“Arlind Tours- Llolla Company” Veprimtaria: Aranzhmane turitike brenda dhe jashtë vendit Adresa : Kodra p.n. Ulqin Tel/Fax: 00381 85 425 191 dhe 00381 69 031 506
“Liman Commerce” Veprimtaria: Tregti me shumicë dhe pakicë për auto-pjesë Adresa : Bulevardi “Vëllezërit Frashëri” Ulqin Tel/Fax: 00381 85 411 706
Dr.Elez Osmani; Bledar Striniqi, MBA; Dorian Deltina, MBA -------------------------------------------------------------------------------------
Qendra për Hulumtime Ekonomike, Ulqin (Adresa Pinjesh b.b.) është themeluar në vitin 1995 dhe ka një anëtarësi prej 50 studjuesish të ekonomisë nga Mali i Zi, Shqipëria dhe Kosova. Ajo ka organizuar mjaft aktivitete shkencore, (konferenca, seminare, simpoziume) me pjesëmarrje ndërkombëtare (Seminar o aktivnostima u vezi vaučera, Okrugli sto u vezi razvoja turizma Crne Gore - primorske regije) QHE Ulqin ka botuar “Drejtimi i Investimeve në Rajonin Bregdetar të Malit të Zi”(E.Osmani); “Drejtimi i Projekteve” (E.Osmani, B.Striniqi) dhe të tjera. Qendra për Hulumtime Ekonomike e Ulqinit ka organizuar Shkollën e Edukimit në Distancë (Distance Learning) në bashkëpunim me Begradska Poslovna Skola
