Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA Sociologija subkultura u Hrvatskoj
Zasreb, 2 0 0 1 .
Zahvala Ova
knjiga
0 subkulturi
mladih,
Odsjeku Fako
nastala
za je
kao
kritici
dijalogu,
(urbanih
izrade
disertacije.
društvenih
znanosti
uvjeta
za,
plemenicima, kao
klupici.
po se s s
onima
zagrebačkom,
se
zahvaliti
i
materijalima Holmes,
Renata, Matko Domagoj,
u
su
i i
Također
se
mnogo
čemu
pokušaj
istraživanja sredini.
Katunariću,
Kalanju
Ivanu
svom
Rogiću,
primjedbama
na
tijekom
zahvaljujem
na
na
Zagrebu.
samo
našoj
pitanjima
podršci
i
specifično,
prijateljima,
kojima kojima
hvala
plemenu,
Keith
1999., u
nedostatkom
Pilar«
svojim
onima i
Posebno
drugim
dopune
»Ivo
Nikša Biljak, Alpi,
sam sam
Toshiyi
Crnomerec-Trnje-Martićeva, želim
ožujku
disertacije
upravi osigura
istraživanje
mladih.
Zahvaljujem na,
u
Vjeranu
Radi
poticajnim
Instituta subkulture
a
plemena)
i profesorima
doktorske
fakulteta
zjapi
profesoru
1 nakon vanju
obranio
Filozofskog koja
se
mentoru,
osnovi
okvir knjige,
mladih
Zahvaljujem
na
sam
praznine
subkulture
i
koju
sociologiju
postavljen
popunjavanja
je
proveo podijelio
i
pomogli
Veljac,
Daniela,
fotografijama, ove
Riba,
Nikša
na
trokutu partijskom Ovdje
fanzinima
knjige. Antonini,
Renato
Pandža,
Bruno
Vedran,
Dražen,
Marko,
Zil.
vreme
amsterdamskom.
su
nastanku
Damir,
Đubreta, Bahatee,
i
koji
su
sati
dragom
plemenu,
splitskom
i
mnogo nekoliko
Marijani,
žitnom svima
prijateljicama
To
i su:
Duda, Konjević, Borna,
URBANA PLEMENA
Uvod
S u b k u l t u r e m l a d i h p o z n a t e s u široj j a v n o s t i u g l a v n o m zbog
medijske
eksploatacije
ekscesnih
situacija,
zbog
k a m p a n j a » m o r a j r g j j a n j k e « i drugih načina medijske pre zentacije adolescentskih stilova života. T a k o je i d o m a ć a javnost d o z n a l a o postojanju h a š o m a n a , p u n k e r a , m e t a laca, darkera, ravera, skinheadsa i drugih aktera subkult u r n e s c e n e , kroz p r i z m u d e l i n k v e n c i j e i d e v i j a c i j e . T o n e znači da je o d n o s m e d i j a i subkulture t a k o j e d n o s t a v a n i j e d n o s m j e r a n , aliyukazuje na sliku koja se uspostavlja j£ d i j e l u d o m i n a n t n e k u l t u r e ; u t o j slici ( u č v r š ć e n o j n a s l o v i m a i p o d n a s l o v i m a n e - s a m o - ž u t o g tiska) d r o g a , nasilje, sa m o u b o j s t v o , k u l t o v i , v a n d a l i z a m i si. p r e d s t a v l j a j u s i n o n i m e z a r a v e , p u n k , d a r k , skins i o s t a l e s u b k u l t u r n e s t i l o v e . Nažalost,
broj
dosadašnjih
kampanja
moralne panike
o k o subkulturnih g r u p a veći je od b r o j a objavljenih soci o l o š k i h s t u d i j a o toj t e m i , b a r e m k a d a je riječ o H r v a t s k o j . y_syj]etu ( p o s e b n o u S A D - u i V. Britaniji) s u b k u l t u r e m l a d i h već više d e s e t l j e ć a p r i v l a č e p o z o r n o s t i p r e d m e t s u z a n i m a n j a s o c i o l o g i j e i s r o d n i h z n a n o s t i . Razvoj t e o r i j a o s u b k u l t u r i m o ž e m o pratiti još o d č i k a š k e š k o l e , o d prvih r a d o v a o t a d a n a s t a j u ć i m s o c i o k u l t u r n i m f r a g m e n t i m a ur b a n e sredine. Uz n a g l a s a k na »gang« kulturi m l a d i h i d r u g i m m a r g i n a l n i m g r u p a m a , čikaški autori d a l e k o s e ž n o su odredili p o d r u č j e istraživanja i p r o b l e m e »predmeta i m e tode« eventualne sociologije subkulture, m a d a je sam po j a m uveden nešto kasnije (50-ih) k a d a je d i o »gang« k u l ture opisan k a o »delinkventna subkultura«. Šezdesetih g o d i n a nastaje »skeptička revolucija« u sociologiji devijacije, pojavljuje se teorija etiketiranja, već uspostavljena teorija
9
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
0 » d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i « d a l j e se razvija, a p o j a v a » k o n -
niji, takav p o č e t a k d o m a ć e s o c i o l o g i j e subkulture čini se
t r a k u l t u r e « i e k s p l o z i j a o m l a d i n s k i h p o k r e t a i ž i v o t n i h stilo
r a z u m l j i v i m . O s i m što j e r a z u m l j i v , t a k a v p o č e t a k je, z b o g
v a k r a j e m šezdesetih o s i g u r a v a prisutnost t e m e (sub)kulture
istraživačkog »uvida iznutra«, poticajniji za b u d u ć e studije
mladih i u akademskim i u mnogim drugim, svakodnevnim
n e g o što b i t o b i l a i s k l j u č i v o t e o r i j s k a r a s p r a v a o s o c i o l o š
1 n e f o r m a l n i m k r u g o v i m a . U historiji n a s t a j a n j a ( n i k a d strikt
kim orijentacijama, paradigmama i osnovnim pojmovima
no utemeljene) sociologije subkulture, sedamdesete g o d i
s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , bez u p o r i š t a u d o m a ć o j s u b k u l t u r -
ne su obilježene d j e l o v a n j e m »Birminghamske škole«. So
noj stvarnosti. D r u g i m riječima, za našu sociologiju je b o
ciolozi te tradicije i do d a n a s su ostali najcitiranijim a u t o
lje i m a t i k n j i g u o t o r c i d i k a o ž i v o m a k t e r u s u b k u l t u r n e s c e n e
r i m a u p o d r u č j u s u b k u l t u r e m l a d i h . N j i h o v se u t j e c a j u
(nogometnog plemena, u jednom konkretnom periodu)
o s a m d e s e t i m g o d i n a m a učvrstio i u m n o g i m d r u g i m z e m
n e g o raspravu o utjecaju socio-biologijske p a r a d i g m e na
l j a m a (izvan u o b i č a j e n o g » z a p a d n o g k r u g a « ) k o j e s u s e
t e o r i j u Petera M a r s h a o r i t u a l i z i r a n o j a g r e s i v n o s t i i p o n a
susrele s vlastitom r o c k / p u n k (sub)kulturom. Sociologiju
šanju n o g o m e t n o g plemena uopće. N a r a v n o , ovakva ocje
s u b k u l t u r e m o g l o se iščitati i iz š i r e g p o d r u č j a » c u l l u r a l
na m o ž e vrijediti s a m o za p r v u , p o č e t n u fazu istraživanja u
stuclies« u k o j e m d a n a s d j e l u j u k l j u č n i » b i r m i n g h a m s k i «
o v o m p o d r u č j u , d o k g o v o r i m o o j e d n o j knjizi i n j e n o m
autori. Devedesete godine obilježene su novim subkultur-
m o g u ć e m u t j e c a j u , a p o ž e l j n o s t o b u h v a ć a n j a svih d i m e n
nim p o k r e t i m a i n o v i m interpretacijama k o j e traže p r o m j e
zija s o c i o l o š k o g r a d a n a m e ć e s e u s v a k o j s l j e d e ć o j f a z i
nu okvira »birminghamske« sociologije subkulture.
k a o s a m o r a z u m l j i v a I ) PojajT}_subkulture j e j o s t a _ š j r o k .
U
U H r v a t s k o j , n a s t a n a k b r o j n i h s u b k u l t u r a m l a d i h nije
p r i s t u p u t o m p r o b l e m u d o s a d a s u u s v i j e l u k o r i š t e n e sve
bio praćen sličnim razvojem socioloških istraživanja, no
tri d o m i n a n t n e s o c i o l o š k e o r i j e n t a c i j e ( i n l e r a k c i o n i s t i č k a ,
n a k o n recepcije osnovnih odrednica kontrakulture i sub
f u n k c i o n a l i s t i č k a , m a r k s i s t i č k a ) u raznim o b l i c i m a , s u p r o t
kulture Z a p a d a u našoj socijalnoj teoriji s e d a m d e s e t i h , u
stavi j e n i m i j c o m p l e m e n t a r n i m j p a n i j e č u d n o što i d a n a s u
d r u g o j polovici osamdesetih pojavljuju se radovi o d o m a
literaturi n a i l a z i m o n a n e s p o r a z u m e o k o u p o t r e b e p o j m a
ćim subkulturnim fenomenima, posebno o grafitima i sub
v a . K o l i k o su s l i č n i , a k o l i k o i o / l i č i t i p o j m o v i p o p u l »sub
k u l t u r i n o g o m e t n i h h u l i g a n a . V e ć pri p r v o m p o g l e d u n a
kultura«, »kontrakultura«, »alternativna kultura«, »kultura
1
d o m a ć e r a d o v e o subkulturi jasno je da su oni sociološki
m l a d i h « , » r o c k k u l t u r a « , »rave k u l t u r a « , t o ovisi o n a š o j d e
»zahvat u stvarnost« koji o s n o v n e p o j m o v e ( d o m i n a n t n a
finiciji, no činjenica je da u suvremenoj sociologiji ne
k u l t u r a , s u b k u l t u r a , stil, identitet, ritual itd.) u g l a v n o m p r e u
postoji o p ć a suglasnost o tim definicijama i da se p o j m o v i
z i m a , bez d u b l j e g p r o b l e m a t i z i r a n j a , i z n j i h o v o g a š i r e g
koriste različito. B u d u ć i d a t i p o j m o v i nisu n e v e z a n i u z k o n
t e o r i j s k o - m e t o d o l o š k o g k o n t e k s t a , o b o g a ć u j u ć i (»puneći«)
k r e t n i s a d r ž a j , a taj s a d r ž a j nije z a c e m e n t i r a n u v r e m e n u ,
te
definira
p o s t o j e i p r i g o v o r i k o j i t v r d e d a » s u b k u l t u r a « m o ž e biti p r i
njem) sadržajem iz d o m a ć e g istraživanja s a m o g f e n o m e
m j e r e n p o j a m z a f e n o m e n m o d s a , r o c k e r a ili p u n k e r a
na. S o b z i r o m na svojevrsnu napetost između evidentne
( 6 0 - i h i 7 0 - i h ) a l i , s o b z i r o m na p r o m j e n e u f e n o m e n u
različitosti k o n t e k s t a i isto t a k o e v i d e n t n e sličnosti s i m b o
s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a , isti p o j a m n e m o ž e v r i j e d i t i z a d a
l i č k o g svijeta s u b k u l t u r n i h a f i l i j a c i j a u H r v a t s k o j i V. B r i t a
našnja g r u p i r a n j a na rave, t e c h n o , »umreženoj« sceni kul-
in ;
pojmove
(donekle
ispražnjene fleksibilnijim
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
ture m l a d i h u d e v e d e s e t i m a . A u t o r i takvih teza ne u v a ž a
u k o n k r e t n o m v r e m e n u i p r o s t o r u ) m o r a biti v a ž a n p o č e t a k
v a j u č i n j e n i c u o b n a v l j a n j a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , niti d i j a l e k
p u n k a , č i n j e n i c e n a s t a j a n j a j e d n o g s u b k u l t u r n o g stila k r a
t i k u i n d i v i d u a l i z m a i k o l e k t i v i z m a u » n o v o m t r i b a l i z m u « , pa
jem sedamdesetih u V. Britaniji, upravo z b o g o n i h o p ć i h
im postojanje p u n k e r a u devedesetima izgleda nestvarno,
o d r e d n i c a koje se p o k a z u j u z a j e d n i č k i m a u različitim k o n
ili b a r e m n e d o v o l j n o s t v a r n o d a b i g r u p n i i d e n t i t e t L ž i v o l -
tekstima i u različitom v r e m e n u . N o , o p s e ž n a l i t e r a t u r a , k o j a
n i stil p u n k e r a _ d a n g 5 J n D g l i n a z v a t i s u b k u l t u r n i m k a k o s e
0 t o m e u z e m l j i »središtu« p o s t o j i , m o ž e , i z r a v n o p r e n e s e n a ,
to radilo s e d a m d e s e t i h i o s a m d e s e t i h .
izazvati zbrku u z e m l j a m a »periferije«. A k o se z a d r ž i m o na
r
S o b z i r o m na n a v e d e n e p r o b l e m e i višestruke z a d a ć e ,
primjeru punkera, dakle na sociološkim istraživanjima glaz
o v a j ć e r a d biti p o d i j e l j e n n a tri d i j e l a . U p r v o m d i j e l u a n a l i
b e n o g stila k a o p o d l o g e z a s t v a r a n j e ž i v o t n o g , s u b k u l t u r
ziraju s e o s n o v n i p o j m o v i i r a z v o j t e o r i j a o s u b k u l t u r i m l a
n o g stila i i d e n t i t e t a , u o č i t ć e m o k a k o a n g l o s a k s o n s k e
d i h , različite š k o l e , p r i s t u p i i d o p r i n o s i k l j u č n i h a u t o r a n a z -
analize često uzimaju u obzir p o j e d i n a č n i kontekst u k o j e m
načavanju okvira sociologije subkulture. U d r u g o m dijelu,
je verbalizacija n e k o g p r o b l e m a (a riječ je, n a r a v n o , o e n
p o j m o v i i k o n c e p t i s o c i j a l n e t e o r i j e bit će p r i m i j e n j e n i u is
g l e s k o m jeziku) d o b a r d i o o k v i r a z a i š č i t a v a n j e z n a č e n j a i
traživanju subkulture m l a d i h u Hrvatskoj, u pokušaju re
uloge p o j e d i n o g subkulturnog aktera, d o k k o d nas n e s a m o
konstrukcije stilova i identiteta od sedamdesetih do d e v e
d a i z o s t a j e k o n t e k s t o k o j e m s e g o v o r i (na p r i m j e r , p o b u n a
d e s e t i h . U o v o j r a d n j i širi p o j a m s u b k u l t u r e s u ž e n j e n a
u B r i x t o n u i n j e n širi r a s n i , s o c i j a l n i i p o l i t i č k i k o n t e k s t ) , n e g o
subkulturu m l a d i h , i to u g l a v n o m na o n e g r u p e koje svoj ž i v o t n i stil i i n d i v i d u a l n i / g r u p n i i d e n t i t e t z a s n i v a j u na r a z l i č i t i m p r a v c i m a g l a z b e ili s p e c i f i č n o m p r a ć e n j u s p o r t s k i h k l u b o v a . Sva l i t e r a t u r a u svijetu p o k a z u j e d a s u d o d e v e d e s e t i h (a u v e l i k o j m j e r i i d a n a s ) u p r a v o r o c k / p o p i d r u g a glazba, uz navijanje na sportskim s t a d i o n i m a , tvorili o n e dominirajuće, najčešće p o d l o g e i p o s r e d o v a n j a m l a d i m l j u d i m a za s t v a r a n j e s u b k u l t u r n i h stilova života. Čak i površnom promatraču bilo bi jasno da ne m o
1 e l e m e n t a r n o r a z u m i j e v a n j e teksta (pjesme) o k o j e m je riječ. To znači da sociološki pristup grupi p u n k e r a u Brixtonu, uz a n a l i z u p o j e d i n e p j e s m e ili n e k o g z n a k a , m o r a biti t e s t i r a n u d r u g o m prostoru i v r e m e n u , gdje (primjerice u Zapruđu) ne_postojlni pakistanska, ni jamajkanska,_ni englesko^bjeJačka
zaiedn[ca7~^ti~^ovoljno
razumijevanje
engleskog
jezika d o d a t n o iskrivljenog i p r i k r i v e n o g s n i m k a m a na n o sačima zvuka, d i ^ p o s t o j e punkeri. U z t e m e l j n a p i t a n j a o j o m e što s u s u b k u l t u r e m l a d i h ,
ž e m o m e h a n i č k i prenijeti sociološke kategorije, definicije i
k a k o su_nasjgjg.1 e _ L . o . d r i a v a l e s u o ] J J v o L u J j r v a t s k o j ,
i n t e r p r e t a c i j e , n a s t a l e u istr aži vanj u s u b k u l t u r n i h g r u p a u
dolazi do miješanja starih i nastajanja novih stilova, kakav
S A D - u ili V . B r i t a n i j i , u k o n t e k s t H r v a t s k e . M e đ u t i m , p r o u
im je o d n o s sa širom roditeljskom kulturom, u d r u g o m dijelu
kako
č a v a n j e i z v o r i š t a z a o p ć e o d r e d n i c e p o k r e t a i ž i v o t n o g stila
p o s e b n a p o z o r n o s t bit ć e p o s v e ć e n a n e k i m a s p e k t i m a života
(a te o p ć e o d r e d n i c e zajedničke su m l a d i m a najrazličitijih
subkulturnih grupa, primjerice upotrebi d r o g a . Također, zbog
socijalnih i g e o g r a f s k i h p o l o ž a j a ) , čini se n e o p h o d n i m ;
p o v e z a n o s t i p o j m o v a i stvarnih s u d i o n i k a , j e d n o p o g l a v l j e
o p ć a o d r e d n i c a »punkeri« vrijedi, i na sličan n a č i n služi,
obuhvatit će n e f e d o m a ć e aktere »novih društvenih po
sociologu u Brixtonu kao i u Z a p r u đ u . O n o m e tko p r o m a
kreta«. U trećem dijelu rada,' koji i m a r e z i m i r a j u ć u , za
tra p u n k e r e u Z a p r u đ u (uz n e u p i t a n p r i m a r n i e t n o g r a f s k i r a d
ključnu funkciju, analizira se o d n o s prvog i d r u g o g dijela,
12
13
Benjamin Perasović
dakle
odnos
između
relativno
uspostavljene sociologije
l.dio
s u b k u l t u r e m l a d i h u svijetu i d o m a ć i h istraživanja i s p o z n a j a , što ć e , n a d a m se, p r i d o n i j e t i r a z v o j u istraživanja i r a z u m i j e vanju fenomena subkulture.
SOCIOLOGIJA SUBKULTURA MLADIH
Uvod
D o n e d a v n o su pojedinačni radovi, knjige i zbornici p o s v e ć e n i o v o m p o d r u č j u n a g l a š a v a l i razlike u p r i s t u p u i v e ć i n o m slijedili p r e p o z n a t l j i v e , p a r a d i g m a t s k e o r i j e n t a c i j e u sociologiji, stvarajući nove varijacije u interakcionističkoj, funkcionalističkoj i konfliktnoj (marksističkoj) tradiciji r a z u m i j e v a n j a d r u š t v a . N o , p o j a m bricologe, što g a j e o d C . L . Straussa p r e u z e l a b i r m i n g h a m s k a š k o l a s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , i k o j i je p o s t a o k l j u č a n u i n t e r p r e t a c i j i s u b k u l turne konstrukcije stila, n a k o n u o b i č a j e n e u p o t r e b e u s u b kulturnoj
teoriji
počinje označavati
samu teoriju,
način
stvaranja socioloških m o d e l a u analizi društva. Tim p o j m o m F o r n a s ( F o r n a s i sur., 1 9 9 5 . ) n a z i v a vlastiti p r i s t u p , u kojem su semiotika, psihoanaliza, koncept kasne m o d e r n e i H a b e r m a s o v a teorija k o m u n i k a t i v n o g djelovanja, britan ske kulturne studije, s u v r e m e n a a n t r o p o l o g i j a i studije so-
14
15
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
cijalne strukture i m o b i l n o s t i uspješno spojeni s istraživa n j e m triju a d o l e s c e n t s k i h r o c k g r u p a . T e n d e n c i j u p r e v l a davanja
dosadašnjih
paradigmatskih
1. Č i kaska škola
dobro
isključivosti
ilustriraju G e l d e r i T h o r n t o n ( 1 9 9 7 . ) koji n a z n a č u j u z a j e d nički okvir raznovrsnih orijentacija u sociologiji subkulture,
U literaturi često s u s r e ć e m o »škole«, za koje m n o g i
k a o i T h o m p s o n ( 1 9 9 8 . ) koji reafirmira klasični, u s o c i o l o
autori tvrde kako preciznim raščlanjivanjem i v r e d n o v a
giji
njem
subkulture
nezaobilazni
k o n c e p t moralne panike,
uka
rada
i
doprinosa
svakog
predstavnika
određene
zujući na relevantnost tog koncepta u s u v r e m e n o m (medij
škole z a p r a v o č i n i m o upitnim sam zajednički nazivnik -
s k o m ) društvu rizika. Č a k i u p r i j a š n j e m r a z d o b l j u , u k o j e m
» š k o l u « . P o s t o j a n j e više n a r a š t a j a a u t o r a d o d a t n o k o m p l i
je n a g l a š a v a n j e različitosti i suprotstavljenosti teorijskih p r i
cira inzistiranje na p o j m u škole, pa je uvijek p o t r e b n o
stupa često prikrivalo njihove sličnosti, bilo je l a k o uočiti
pobliže odrediti sadržaj neke škole mišljenja i istraživanja.
z a j e d n i č k e p r o b l e m e i p o j m o v e , t e , bez o b z i r a n a v a r i r a j u
G e l d e r i Thornton (1997.) započinju odabir tekstova za
ći raspon kritičkog (i p o l e m i č k o g ) autorskog osvrtanja na
opsežni »reader« subkulture č i k a š k o m š k o l o m , koju l a b a v o
prethodnike, odčitati iz radova brojnih autora temeljna
definiraju i vezuju nekoliko naraštaja raznovrsnih teorijskih
poglavlja u nastajanju sociologije subkulture. Ta p o g l a v
i i s t r a ž i v a č k i h o r i j e n t a c i j a uz sveučilište u C h i c a g u , s m a
lja, uz dozu nasilja n a d širinom p o d r u č j a , m o ž e m o o v a k o
t r a j u ć i p i s a n j e » u d u h u « ili » u i m e « , č i k a š k e š k o l e d o v o l j n i m
odrediti:
za široki zajednički nazivnik. N e p r e c i z n o d e f i n i r a n j e rezul
1. Cikaška škola, 2. Teorija delinkventne subkulture, 3.
tiralo je uvrštenjem nekolicine a u t o r a koji ( p o p u t A l b e r t a
Interakcionizam, teorija etiketiranja i skeptična revolucija u
C o h e n a , najbližeg M e r t o n o v o j p a r a d i g m i u sociologiji) ne
sociologiji devijacije, 4. Kontrakultura i širenje p o z o r n i c e
s p a d a j u u č i k a š k u š k o l u . C i k a š k a skQJn, k o j a , s e n a j č e š ć e
za brojne (sub)kulture m l a d i h , 5. Koncept m o r a l n e panike,
s p o m i n j a l a u kontekstu » u r b a n e sociologije«, važna je za
6. B i r m i n g h a m s k a š k o l a , 7. P o s t - s u b k u l t u r n e s t u d i j e i geo
p o č e t a k svake r a s p r a v e o h i s t o r i j a t u s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e .
grafije
kultura
mladih.
Ove
cjeline
uglavnom
odgovaraju
v r e m e n s k o m redoslijedu nastanka teorija i aktera
(subcul
C a l d a r o v i ć ( 1 9 8 5 . ) je i t e m a t s k i i v r e m e n s k i j a s n o d e f i n i rao čikašku školu, obrađujući prvenstveno T h o m a s a , Parka,
ture u S A D - u i V. Britaniji, da b i s m o d a n a s , u uvjetima d j e
Burgessa, McKenzieja i Wirtha kao njene glavne predstav
l o m i č n o p o s t k o l o n i j a l n e z n a n o s t i , g o v o r i l i o a k t e r i m a ili
nike, označujući dvadesete i tridesete g o d i n e k a o ključno
sociološkim pristupima koji se zasnivaju m i m o dosadašnjih
r a z d o b l j e s t v a r a n j a p r e p o z n a t l j i v e t e o r i j e , t e izdvojivši m o
g e o g r a f s k i h ili t e o r i j s k o - p a r a d i g m a t s k i h o d r e d n i c a .
n o g r a f s k e studije i m e t o d o l o š k e aspekte u o p ć e k a o p o sebno
i
važno
poglavlje
djelovanja
čikaške
sociološke
škole. U r b a n o i m o d e r n o - to je r o d n o mjesto subkulture m l a d i h i a d o l e s c e n t s k i h ž i v o t n i h s t i l o v a već o k o p o l a s t o ljeća. Z b o g toga je korisno podsjetiti se prvih socioloških p r o m i š l j a n j a i i s t r a ž i v a n j a u r b a n e s r e d i n e . Bez o b z i r a n a mijene strukture društva i ubrzanje t e h n o l o g i j s k o - i n f o r m a -
ić
Benjamin Perasovie
URBANA PLEMENA
cijskog k o m p l e k s a , u s o c i o l o g i j i ne prestaju biti a k t u a l n i
tekla desetljeća, n e g o se bezbroj puta potvrdilo, u p r a v o u
o n i a u t o r i k o j i s u , p r i j e p o č e t k a 2 0 . s t o l j e ć a ili n a s a m o m
istraživanjima subkulturnih aktera. Cikaška m e t o d o l o g i j a
njegovom početku uočavali bitne društvene činjenice, pro
n a z v a n a je k v a l i t a t i v n o m , i a k o ne izbjegava statističke p o
cese i o b l i k e . Tonnies i S i m m e l n e o s p o r n o su utjecali na
datke, no presudnim smatra kvalitativni uvid u stvarnost,
a u t o r e č i k a š k e Škole. S i m m e l o v o » b l a s e « i »reserve« o d r e
često o č i m a o n i h koje se p r o m a t r a . Takav pristup m n o g i
đenje p o n a š a n j a u u r b a n o j sredini ne s a m o da odjekuje u
s u n a z i v a l i i e t n o g r a f i j o m ili u r b a n o m e t n o l o g i j o m . N e l s
r a d u Louisa W i r t h a , n e g o i u rap p j e s m a m a početka d e
A n d e r s o n j e u s o c i o l o g i j u u v e o » H o b o « svijet m i g r a n a t a
v e d e s e t i h . S i m m e l se d a n a s r e a k t u a l i z i r a u r a d o v i m a o
( A n d e r s o n , 1 9 2 3 . ) , a taj svijet l u t a l i c a , s e z o n s k i h r a d n i k a i
kulturi potrošnje i životnim stilovima (Chaney,
1996.) a
b o e m a čini jednu o d koncentričnih zona g r a d a analizira
č i k a š k a š k o l a p e r i o d i č n o d o ž i v l j a v a »revival« u s o c i o l o g i j i ,
nih i u Z o r b a u g h o v o j studiji o »Zlatnoj o b a l i i slumu« (Zor-
navodeći sociologe čak i devedesetih godina, da nakon
b a u g h , 1 9 2 9 . ) . F . T h r a s h e r j e s v o j e s e d m o g o d i š n j e istraži
svih r a s p r a v a o p o z i t i v i z m u , b i h e v i o r i z m u , e m p i r i c i z m u , u t j e
v a n j e o b j e l o d a n i o u knjizi »The G a n g « , o b r a đ u j u ć i 1 3 1 3
c a j u različitih p a r a d i g m i , još j e d n o m d a j u o c j e n u d o p r i
b a n d i (škvadri) u C h i c a g u , ( T h r a s h e r , 1 9 2 7 . ) , a S u t h e r l a n d
nosa čikaške škole sociologiji. Tako Rums (1996.) n a g l a
je, k a o k r i m i n o l o g , » s a m o p r i p r e m i o « knjigu o profesio
šava ne-pozitivistički k a r a k t e r č i k a š k i h istraživanja d v a d e s e t i h
n a l n o m lopovu koju je napisao sam profesionalni lopov.
i tridesetih g o d i n a i na o s n o v i o p s e ž n e literature d o k a z u j e
(Sutherland,
k a k o u p r a v o u s m j e r e n o s t n a e m p i r i j s k o istraživanje i o d b a c i
» a n i m i r - p l e s a č i c e « u n j i h o v i m p r i v r e m e n i m i s k o r a c i m a u svijet
vanje »apstraktnih teorija«, uz M e a d o v utjecaj, naglašava
d r u k č i j i h p r a v i l a i z a r a d e , ili u n j i h o v o j c j e l o k u p n o j k a r i j e r i
razliku koju kvalitativna usmjerenost p o d a c i m a i M e a d o v
» m o b i l n o s t i na d o l j e « (Cressey, 1 9 3 2 . ) . W. F. W h y t e je tri i
interakcionizam iskazuju p r e m a u o b i č a j e n o m , pozitivistič
pol g o d i n e p r o v e o u slumu, talijanskoj četvrti, sudjelujući u
k o m značenju empiricizma i biheviorizma u sociologiji.
životu »dječaka s ugla ulice«, ne z a n e m a r u j u ć i sudjelova
1 9 3 7 . ) . Paul G. Cressey pratio je d j e v o j k e ,
Tri m e đ u s o b n o i s p r e p l e t e n e d i m e n z i j e č i k a š k e s o c i o
nje (i promatranje) u aktivnostima njihovih socijalno m o
logije fvore njen zaštitni znak: teorija » h u m a n e e k o l o g i j e « i
bilnijih vršnjaka (Whyte, 1 9 5 5 . ) . Ne može se za svaku studi
spacijalno-socijalnih o d n o s a , teorija socijalne d e z o r g a n i z a -
j u č i k a š k e škole tvrditi d a j e z a s n o v a n a isključivo n a s u d j e -
cije te m e t o d o l o š k i , kvalitativni »povratak p o d a c i m a « . Pod
l u j u ć e m p r o m a t r a n j u , i a k o t o jest g l a v n a z n a č a j k a v e ć i n e ,
utjecajem o r g a n i c i z m a , čikaški autori pristupili su društvu
ali se i u d r u g i m izvorima p o d a t a k a , p o p u t p i s a m a , b i o
utvrđujući odnose prostornog i socijalnog, uspoređujući
g r a f i j a i o s o b n i h d o k u m e n a t a , p r i m j e ć u j e n a č e l o - što bliže
društvene procese (kompeticije, segregacije, a k o m o d a c i j e )
akteru, njegovoj definiciji situacije, bez z a d a n i h s h e m a i
sa s l i č n i m p r o c e s i m a u b i l j n o m i ž i v o t i n j s k o m s v i j e t u . K l a
b e z m o r a l i z i r a n j a o k o » n o r m a l n o s t i « ili » d e v i j a c i j e « .
s i č n o m s o c i o l o š k o m naslijeđu ostavili su (idealne) tipove poput biotičkog poretka, u k o j e m vlada kompeticija, i kultur n o g , u kojem vlada konsenzus, koncentričnih zona širenja grada,
dinamičkog
ekvilibrija.
Thomasovo
zapažanje
o
definiranju situacije nije izgubilo na valjanosti kroz p r o -
18
Z a p a ž a n j a Roberta Parka o g r a d u , o mozaiku malih svjetova, o paralelnim svjetovima, »moralnim miljeima«, o m o g u ć n o s t i d a s e u u r b a n o j s r e d i n i živi i s t o v r e m e n o u n e koliko takvih odvojenih svjetova (moralnih regija), inspira t i o n su početak istraživanja subkulture. Nastavljaju se i
19
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
konkretiziraju brojnim »socijalnim m o n o g r a f i j a m a « čikaške
velikih
š k o l e i do d a n a s o s t a j u svježa u s v o j i m f a s c i n a c i j a m a i
velikih »zvjerki«, » i g r a č a « , » g u b i c a « , »frajera«), koji p r e d s t a v
strahovima pred
l j a j u i d e a l k o j e m s e teži i k o j i t r e b a p o s t i ć i , o s t v a r i t i . S u
urbanim
kao
(»laboratorijskim«)
poljem
p o t r e b n o g istraživanja.
faca
na
mladog
delinkventa
(jezikom
subkulture:
djelovanje u aktivnostima g r u p e (delinkventna praksa) m o ž e
Č a l d a r o v i ć ( 1 9 8 5 . ) , S a u n d e r s ( 1 9 8 1 . ) , Ritzer ( 1 9 9 7 . )
pridonositi prestižu, m o ž e p o j e d i n c u dati osjećaj p o n o s a ,
i d r u g i k o j i su p i s a l i o č i k a š k o j š k o l i s p r a v o m su o m e đ i l i
superiornosti. Shaw ustaje protiv f o r m u l a uvriježenih u jav
razdoblje f o r m i r a n j a škole na dvadesete i tridesete g o d i n e .
nosti p o k o j i m a j e d e l i n k v e n c i j a izraz i n h e r e t n e z l o b e i z l o
M e đ u t i m , v e ć p o p i s i v a n j e k v a l i t a t i v n i h s t u d i j a , što s e k a o
ć e , n e p o s l u h a . O n o što j e b i t n o , t o j e d a s e u d e l i n k v e n c i j i
p o s e b n a cjelina n a m e ć e z b o g važnosti m e t o d o l o g i j e koja
postiže stimulacija, u z b u đ e n j e , svojevrsno ushićenje, z a d o
je s t v o r e n a u č i k a š k o j š k o l i , p r o š i r u j e v r e m e n s k i r a s p o n i
v o l j a v a s e g l a d z a » ž m a r c i m a « k o j i struje t i j e l o m . I p a k ,
na četrdesete g o d i n e , uključujući W h y t e o v u nezaobilaznu
k u l t u r n e v r i j e d n o s t i , m o r a l n i s t a n d a r d i d e l i n k v e n t n o g svijeta
s t u d i j u »Street C o r n e r S o c i e t v « . l a k o S u t h e r l a n d o v a k r i m i -
odstupaju
n o l o g i j a i s e r i j a i s t r a ž i v a n j a S h a w a i M c K a y a ne s p a d a j u u
U p r a v o j e a n a l i z a » d e l i n k v e n t n i h p o d r u č j a « i »šireg, k o n v e n
strožu d e f i n i c i j u t e o r i j s k o g d o p r i n o s a prve g e n e r a c i j e č i k a š k e
c i o n a l n o g drušlvu« nuvela istraživače na analizu p r o b l e m a
š k o l e , o v d j e s u b i t n a jer z n a č e »prijelaz« p r e m a t e o r i j i d e l i n
s o c i j a l i z a c i j e u n i ž o j i s r e d n j o j k l a s i , pa je iz s p o j a č i k a š k i
k v e n t n e s u b k u l t u r e . N a k o n niza i s t r a ž i v a n j a d e l i n k v e n t n i h
zasnovanih teorija o dezorganizaciji i diferencijalnoj aso
p o d r u č j a , cikaška kriminologija (inspirirana e k o l o š k i m teo
cijaciji s interpretacijama M e r t o n o v e p a r a d i g m e , nastala
rijama Burgessa o g r a d s k i m z o n a m a ) n a k o n u o b i č a j e n e
teorija »delinkventne subkulture«.
jako od onih šireg,
konvencionalnog društva.
teze o socijalnoj d e z o r g a n i z a c i j i , stvara teoriju d i f e r e n c i j a l ne asocijacije, u kojoj postaje jasno da društvene g r u p e dolaze u normativne konflikte i da, prirodno, proces uče nja može označavati učenje devijantnog p o n a š a n j a . D e v i j a c i j a se, o d p o č e t k a č i k a š k e š k o l e , n e d e f i n i r a i n d i v i d u a l n o n i p a t o l o š k i , n e g o s e p o m i č e u sferu s o c i j a l n o g a . Clifford Shaw (1 9 3 3 . ) , pišući o g r u p n o j tradiciji d e l i n k v e n c i j e m l a d i h , t v r d i d a želje i p o r i v i k o j i p o k r e ć u d e l i n k v e n t n o g d j e č a k a nisu ništa d r u k č i j i o d o n i h k o j i p o k r e ć u aktere konvencionalnih djelatnosti u društvu. Delinkven ciju Shaw opisuje k a o prirodnu p r i l a g o d b u očekivanjima g r u p e čiji j e č l a n d o t i č n i ( d e l i n k v e n t n i ) a k t e r . S v a k o j i n d i v i d u i j e v e o m a v a ž n o ( p o liniji p o ž e l j n o - n e p o ž e l j n o , d o p u š t e n o - n e d o p u š t e n o itd.) k a k o p o s t u p a j u o n i k o j i s u s n j o m najuže povezani, koji p r i p a d a j u istom k l u b u , sekti, klasi, profesiji. Shaw uočava i veliko značenje m o d e l a , utjecaja 70
','1
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
2. Teorija delinkventne subkulture
važnosti za subkulturu m l a d i h . Ipak, r a d i k a l n o o d s t u p a n j e p o n a š a n j a ( v r e d n o t a , n a č i n a života) n e k i h a d o l e s c e n t s k i h g r u p a , o d n j i h o v e šire s o c i j a l n e o k o l i n e , n a v e l o j e s o c i o loge pedesetih g o d i n a na g o v o r o »delinkventnoj subkul
S u b k u l t u m a s t v a r n o s t ( H o b o svijeta, » š k v a d r e i z ulice«,
turi«. M e d u n a j p o z n a t i j i m j e utemeljiteljima p o j m a Albert
rhe I culture
b a n d i , t a x i - p l e s a č i c a itd.) već je b i l a v i š e s t r u k o p r i k a z a n a u
( o h e n . ' I knjizi » D e l i n q u i m l B*>ys:
r a d o v i m a čikaške škole, i a k o bez korištenja s a m o g p o j m a
(1 9 5 5 . ) pita o n o što i m n o g i prije njega, k a k o netko postaje
»subkultura«. Istraživanje n e f o r m a l n i h g r u p a m l a d i h , » g o n
delinkventom, i u o d g o v o r u prihvaća čikaške spoznaje o
g o v a « ( š k v a d r i , k l a p a i b a n d i ) , n a s t a v i l o se i p r o š i r i l o iz
p r e n o š e n j u z n a n j a i v j e r o v a n j a ; » t a k o što uči p o s t a t i d e l i n
van početnih, znanstvenih i geografskih okvira C h i c a g o .
k v e n t o m , uključujući se u g r u p e u k o j i m a je t a k v o p o n a
U p r a v o u širokoj raspravi o f e n o m e n u »ganga«, delinkven
š a n j e već u s p o s t a v l j e n o , u k o j i m a s e p r o v o d i d e l i n k v e n t n a
ciji i d e v i j a c i j i , s t v o r e n je p o j a m d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e . S
praksa«. A n a l i z a d e l i n k v e n t n e prakse i s v a k o d n e v n o g ži
jedne strane teorija diferencijalnih asocijacija i kulturne
vota delinkvenata, upućuje na p o j a m kulture (i subkulture)
transmisije (koja i m a čikaške korijene), a s d r u g e strune
k o j i C o h e n , k a o i o s t a l i a u t o r i u t o m p o d r u č j u , koristi a n -
1
kao
način
života.
Za
@i fhe G o n g «
M e r t o n o v d o p r i n o s teoriji a n o m i j e , k u m o v a l i s u k o n c e p t u
tropologijski,
subkulture, o k o k o j e g a n i k a d nije p o s t i g n u t o p o t p u n o sla
»znanje, vjerovanja, vrednote, kodovi, ukusi, predrasude
Cohena
je kultura
g a n j e a u t o r a . Z a p r a v o , p o j a m subkulture p o j a v i o se, prije
k o j i su p o s t a l i t r a d i c i o n a l n i u d r u š t v e n i m g r u p a m a i k o j i se
šire r a s p r a v e o d e l i n k v e n c i j i , o z n a č u j u ć i s e g m e n t e p o p u l a
u njima postižu interakcijom«.
Ne negirajući
postojanje
c i j e i s o c i j a l i z a c i j s k e p r o c e s e k o j i s e , bez o b z i r a n a k r o v n i
n e č e g a što s e z o v e » a m e r i č k a k u l t u r a « , C o h e n n a g l a š a v a
p o j a m p o j e d i n o g (primjerice »američkog«) društva, oštro
d a p o s t o j i k u l t u r a u n u t a r k u l t u r e i d a j e s v a k o d r u š t v o iz
razlikuju p r e m a s p o l u , d o b i , klasi, z a n i m a n j u , r e g i o n a l n o j ,
nutra diferencirano na m n o g e subgrupe, subkulture d o b
konfesionalnoj i etničkoj pripadnosti. (Green, 1 9 4 6 . , G o r
n i h g r u p a , s u b k u l t u r e u n u t a r s u b k u l t u r e . Postoji t v o r n i c a i
d o n , 1 9 4 7 . ) Svijet u n u t a r s v i j e t a , k u l t u r a u n u t a r k u l t u r e ,
d u ć a n u n u t a r tvornice, subkultura sveučilišta i subkultura
d r u š t v o u n u t a r d r u š t v a , sve s u t o p r i r o d n a z a p a ž a n j a , p o
studentskog bratstva (bratovštine) unutar sveučilišta, p o
s e b n o a k o p r o m a t r a m o a m e r i č k o društvo brze u r b a n i z a
stoji s u b k u l t u r a s u s j e d s t v a i s u b k u l t u r a o b i t e l j i , k l i k e ili
c i j e i i n d u s t r i j a l i z a c i j e , uz s t a l n u i m i g r a c i j u . S o b z i r o m na
» g a n g a « u n u t a r s u s j e d s t v a . Sve t e s u b k u l t u r e i m a j u n e š t o
temu ovog rada, utemeljenje p o j m a subkulture u širokoj
z a j e d n i č k o : »sve s u n a s t a l e s a m o i n t e r a k c i j o m s o n i m a k o j i
lepezi različitosti, prije s v e g a e t n i č k i h i k o n f e s i o n a l n i h i d e n
u s v o m uvjerenju i djelovanju već dijele i utjelovljuju kul
titeta u t a d a š n j e m a m e r i č k o m d r u š t v u , n i j e o d p r e s u d n e
t u r n i o b r a z a c « . ( C o h e n , 1 9 5 5 . , str. 1 3 . ) K a d C o h e n g o v o r i o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i , g o v o r i o n a č i n u ž i v o t a k o j i je
U engleskom jeziku riječ »gang« ne označava s a m o b a n d u ili krimi n a l n u s k u p i n u , kako se to često k o d nas, p o s e b n o na dijelu novinar ske, »estradne« scene s m a t r a , n e g o označava i društvo (iz k a f i ć a , s u g l a ulice, iz škole itd.), d r u ž b u , k l a p u , ili kako bi se u Z a g r e b u reklo - škvadru.
22
nekako postao tradicionalan,
uobičajen među
izvjesnim
g r u p a m a u a m e r i č k o m društvu. Te grupe su škvadre dje čaka koje nastaju u delinkventnim susjedstvima većih a m e ričkih g r a d o v a . Č l a n o v i tih škvadri o d r a s t a j u , neki d a b i
ć3S
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
postali g r a đ a n i koji poštuju z a k o n , a neki da bi se približili
C o h e n , kao i drugi autori, ustvrđuje da je »hedonizam na
odraslijim i profesionalnijim oblicima kriminala. Delinkven
prvu« k a r a k t e r i s t i k a d r u š t v e n e k l a s e i z k o j e d e l i n k v e n t i d o
tna tradicija se održava d o b n i m g r u p a m a koje generacijski
laze, a ne s a m o obilježje »gangova«. G r u p n a a u t o n o m i j a
s l i j e d e iza o v i h k o j i o d r a s t a j u . D e l i n k v e n t i nisu o b i l j e ž e n i
t a k o đ e r je bitna karakteristika subkulture, jedini pritisak
nej
k o j i s e t o l e r i r a jest n e f o r m a l n i p r i t i s a k s a m e g r u p e , a s n a
n e t k o biti d e f e k t a n ili n e i n t e l i g e n t a n d a b i p o s t a o d e l i n -
g a m a izvana ne dopušta se utjecaj. Č l a n o v i škvadre ne
v
k v e n t p m . O n o što v r i j e d i z a d e l i n k v e n t e ( d a s u n e k i ž i v a h n i a n e k i u s p o r e n i , da su n e k i o z b i l j n o f r u s t r i r a n i a n e k i nisu, d a n e k i i m a j u o z b i l j n i h m e n t a l n i h p r o b l e m a a n e k i n e , itd.) v r i j e d i i za n e d e l i n k v e n t e . J e d i n a je razlika u izloženosti d e linkventnom obrascu, delinkventnoj tradiciji, u t o m e kako okolnosti favoriziraju asocijaciju s delinkventnim m o d e l i m a . Proces p o s t o j a n j a d e l i n k v e n t o m isti je k a o i p r o c e s p o s t o j a nja i z v i đ a č e m . Razlika je s a m o u k u l t u r n o m o b r a s c u s k o j i m s e d j e č a k p o v e z u j e , u d r u ž u j e . N a k o n što j e o p i s a o o s n o v n e uvjete n a s t a n k a s u b k u l t u r e , n a g l a š a v a j u ć i k u l t u r n i o b r a z a c i z a s n i v a j u ć i svoj p r i s t u p m i m o p s i h o l o š k i h d e t e r m i n i z a m a , C o h e n se pita o karakteru delinkventne subkulture.
žele n i k a k a v v a n j s k i , o b i t e l j s k i ili d r u g i n a d z o r . R e f e r e n t n i o k v i r i r e f e r e n t n a g r u p a - to su p o j m o v i koje C o h e n preuzima iz socijalne psihologije i d e t a l j n o ih obrazlaže, stvarajući temelje svog pristupa »delinkventnoj subkulturi«. N a č i n stvaranja referentnog okvira i d i n a m i k a referentne grupe, to je prava pozadina nastajanja subkul t u r e , uz p o l o ž a j a k t e r a u s o c i j a l n o j s t r u k t u r i . » A c t i o n is p r o b l e m solving«, to je temeljna
premisa.
Objašnjenje
subkulture kao tipa djelovanja usmjerenog rješavanju ne kog p r o b l e m a zadržat će se desetljećima n a k o n C o h e n o vih r a d o v a . Posebnu pozornost C o h e n posvećuje procesu promjene referentnog okvira, imajući na umu delinkventne
Sadržaj d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e jest neutilitaristički, m a
g r u p e k o j i m a se bavi. Situacija je za aktera uvijek relativ
liciozan i negativistički. Neutilitaristički karakter d o k u m e n
n a . T a s i t u a c i j a z a C o h e n a j e »svijet u k o j e m ž i v i m o , fizički
t i r a s p o z n a j a m a o r a š i r e n o m o b i č a j u k r a đ e i z z a b a v e , bez
uvjeti, okruženje, k o n a č n a o p s k r b a v r e m e n o m i e n e r g i j o m
p r i m a r n e motivacije u korištenju u k r a d e n o g a . Malicioznost
koja n a m je na r a s p o l a g a n j u , navike, o č e k i v a n j a , zahtjevi
ispisivanju
i s o c i j a l n a o r g a n i z a c i j a l j u d i o k o n a s « . T o što a k t e r v i d i ili
p o r u k a p o p u t »ne p a z i m i se« p r e k o u p o z o r e n j a » p a z i n a
prepoznaje
u
brojnim
oblicima
vandalizma,
o s j e ć a u vezi s o n i m što v i d i , ovisi o n j e g o v u k u t u g l e d a
č i s t o ć u « i si., t e u o č a v a n e g a t i v n i p o l a r i t e t p r e m a n o r m a
nja, koliko i o situaciji. N a š referentni okvir o d r e đ u j e k a k o
ma respektabilnog društva odraslih. Sljedeća značajka (o
stvari v i d i m o i što n a m o n e z n a č e . U s l u č a j u s t v a r n o t e š k i h
kojoj g o v o r e i d r u g i , uključujući i o n e koji se suprotstav
p r o b l e m a , za koje n e m a m o spremne solucije, o n a za koju
ljaju p o j m u subkulture d e f i n i r a n o m
s e i z b o r i m o u k l j u č u j e p r o m j e n u r e f e r e n t n o g o k v i r a . Ljudski
na Cohenov način,
p o p u t M i l l e r a i d r u g i h a u t o r a » k u l t u r e d o n j i h slojeva«) jest
p r o b l e m i , u p o z o r a v a C o h e n , nisu r a v n o m j e r n o r a s p o d i j e
» k r a t k o r o č n i h e d o n i z a m « . (»Short r u n h e d o n i s m « , ili j e z i k o m
ljeni p o u l o g a m a k o j e č i n e d r u š t v e n i sustav. Z a t o s u o d p r e
s u b k u l t u r e - h e d o n i z a m » n a prvu«). T u C o h e n p r i z n a j e k a
sudne važnosti d o b n e , s p o ln e , rasne i etničke kategorije, uz
ko je zapravo mali d i o g a n g aktivnosti delinkventan, k a k o
zaposlenje, ekonomski stratum, društvenu klasu. Socijalna
se većina v r e m e n a u škvadri o d v i j a u č e k a n j u n e k e z a b a
struktura i neposredni socijalni milieu i m a u determiniranju
v e , a v e ć i n a »fun« a k t i v n o s t i nisu p o s e b n o d e l i n k v e n t n e . I
s t v a r a n j a i s e l e k c i j e s o l u c i j a g o l e m u u l o g u i uz č i n j e n i c u
?4
25
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
s o c i j a l n e i n t e r a k c i j e (»naše s u d j e l o v a n j e u s u s t a v u s o c i j a l
j proteći će još dosta g o d i n a , u k o j i m a će nastati novi
ne interakcije djeluje na način kojim pristupamo našim
subkulturni akteri k a o i novi oblici medijskih posredovanja
problemima«) jedno je od uporišta C o h e n o v e teorije. Uz
p r i j e n e g o s o c i o l o g i j a s u b k u l t u r e p r i h v a t i svjesne z a h v a t e
p o j a m r e f e r e n t n o g o k v i r a stoji i b i t a n p o j a m r e f e r e n t n e
pojedinačnih, individualnih aktera u stvaranju zajedničke
grupe. Za pojedinca neke su grupe važnije, efektnije od
( s u b ) k u l t u r e . C o h e n inzistira n a g r u p n i m s t a n d a r d i m a , n a
drugih k a o autoriteti za definiranje valjanosti naših postu
p r o m j e n i z a j e d n i č k o g r e f e r e n t n o g o k v i r a jer t o o z n a č a v a
p a k a . T e š k o ć e m o s e b e uvjeriti (piše C o h e n ) d a j e u č l a n j i -
nastanak nove subkulture. Kada je j e d n o m stvoren, sub
vanje u neku stranku, crkvu, laganje o g o d i n a m a da bi se
kulturni sustav m o ž e perzistirati, ali ne p u k o m i n e r c i j o m .
d o b i l o p i ć e , g l a s a n j e z a r e p u b l i k a n c e , ili b i l o š t o , u r e d u ,
Subkultura m o ž e nadživjeti p o j e d i n c e koji su sudjelovali u
a k o n a š a r e f e r e n t n a g r u p a s m a t r a t a k v e stvari k r i v i m a , g l u
n j e n o m stvaranju, ali s a m o toliko d u g o d o k nastavlja slu
p i m a , n e p o t r e b n i m a . K l j u č n i uvjet s t v a r a n j a i p o j a v l j i v a n j a
žiti p o t r e b a m a o n i h k o j i d o l a z e n a k o n p r v i h s t v a r a l a c a .
n o v e k u l t u r n e f o r m e jest p o s t o j a n j e n e k o g b r o j a a k t e r a , k o j i
Od svog osnovnog polazišta, o djelovanju kao rješavanju
su u e f e k t n o j m e đ u s o b n o j i n t e r a k c i j i , i k o j i i m a j u s l i č n e
p r o b l e m a , C o h e n dolazi do zaključka o subkulturi
p r o b l e m e p r i l a g o d b e . A k o ^ p o j e d i n a c nešto p o k u š a , pa u
soluciji, zapravo subkulluia predstavlja grupnu soluciju za
t o m e d o b i j e p o d r š k u , u i n t e r a k c i j i stvar r a s t e i m i j e n j a s e
neki p r o b l e m . O k o j e m je o p ć e m p r o b l e m u ' riječ? D e l i n
m o d e l , d j e l o v a n j e m nastaje novi kulturni m o d e l , stvara se
kventna subkultura smještena je u radničkoj klasi, obitelj
subkulturna solucija. U p o d r o b n o m opisu »eksploratornih
se promatra kao društvena jedinka,
gesti«, k a o značajki d r u š t v e n o g d j e l o v a n j a , p r e p o z n a j e m o
s u s t a v a . Č l a n s t v o u o b i t e l j i i m a v a ž n o s t i p o s l j e d i c e za
ali
kao
unutar klasnog
C o h e n o v u s l i k u d e l i n k v e n t n e g r u p e : » J e d a n ć e m a l o izviriti
p o j e d i n c a bez o b z i r a n a n j e g o v o i s k u s t v o u n u t a r n j e , jer
g l a v o m , ali će je p o v u ć i a k o ti (drugi) ne pokažeš neki
ć e d i j e t e u o d n o s u s v a n j s k i m s v i j e t o m osjetiti p o l o ž a j v l a
z n a k o d o b r a v a n j a , a k o n e k i m z n a k o m a f i r m a c i j e n e izviriš
stite o b i t e l j i u s o c i j a l n o j s t r u k t u r i . U p r a v o t o o d r e đ u j e i s k u
vratom u nekom smjeru. Pomak u nekom smjeru, proizvod
stva i p r o b l e m e s k o j i m a se s u s r e ć u svi č l a n o v i o b i t e l j i u
interakcije, pripada grupi, ni jednom članu p o s e b n o , iako
svojim o d n o s i m a s izvanobiteljskim svijetom. Djeca shva
je svatko izravno sudjelovao.« ( C o h e n ,
ćaju k a k o su njihove obitelji v r e d n o v a n e i rangirane. U-
1 9 5 5 . , str. 6 0 . )
Z a n i m l j i v o j e d a C o h e n tvrdi k a k o taj kulturni p r o c e s n e
nutar problema mobilnosti
(zapravo blokade mobilnosti)
m o r a biti p o s l j e d i c a n e k e svjesne a k t i v n o s t i , p a k a o p r i
naglasak je na m u š k a r c i m a (dječacima) radničke klase,
mjer nudi d o g a đ a n j a u vojsci, k a d a se vojnici žale na
d o k je za žene o s n o v n o sredstvo mobilnosti - u d a j a . Pro
n e š t o što n e m a u z r o k a u o r g a n s k o j p a t o l o g i j i , a l i j e s i t u a
b l e m , s k o j i m se d j e c a iz nižih s t r a t u m a d r u š t v a s u o č a v a j u
cija
na
v e ć u š k o l i , jest sustav v r e d n o t a s r e d n j e k l a s e i o č e k i v a n j a
m a s o v n e psihoneuroze na fronti
(kao o d g o v o r
problem) ipak stvarna, p o p u t zabilježenih slučajeva kada
nastavnika (većinom t a k o đ e r iz srednje klase). C o h e n a n a
s u v o j n i c i m a s o v n o s t a v l j a l i p l i n s k e m a s k e i trčali d o k t o r u
lizira tip s o c i j a l i z a c i j e u s r e d n j o j klasi d a b i n a g l a s i o p r o
uvjereni da su n a p a d n u t i b o j n i m otrovima. O č i g l e d n o je
b l e m različitosti u n u t a r koje d j e c a o d r a s t a j u i p r i h v a ć a j u
k a k o C o h e n ne m o ž e zamisliti eventualni proces s u b k u l -
v r e d n o t e svoje m a t i č n e , roditeljske kulture. Tip socijaliza
t u r a l i z a c i j e k a o ( m a k a r d j e l o m i č a n ) p l o d svjesne a k t i v n o s t i ,
cije u nižoj klasi smatra p o z n a t i m , o p i s u j u ć i ga u g l a v n i m
26
27
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
c r t a m a (to ć e d e t a l j n o o b a v i t i M i l l e r ) p a s e k o n c e n t r i r a n a
9 . P o š t o v a n j e v l a s n i š t v a . T o n e z n a č i želju z a m a t e r i
socijalizaciju srednje klase. Time se d o b i v a m o d e l m j e r e n j a
j a l n i m d o b r i m a , niti z n a č i j e d n o s t a v n o »poštenje« - t o z n a č i
svih u č e n i k a o č i m a p r o f e s o r a ,
ujedno prva strukturalna
p o š t i v a n j e p r a v a v l a s n i k a d a u č i n i o n o što želi s o n i m što
o g r a n i č e n j a z a d j e c u niže k l a s e , k a n d i d a t e z a b u d u ć e p r i
m u p r i p a d a , k a o n a g l a s a k s u p r o t a n zahtjevima d r u g i h koji
padnike delinkventnih subkultura. C o h e n navodi devet ka
su u o d n o s u p r i m a r n e g r u p e s v l a s n i k o m .
r a k t e r i s t i č n i h c j e l i n a , a s p e k a t a s o c i j a l i z a c i j e u s r e d n j o j klasi:
U s r e d n j o j klasi p r i s u t n a j e e t i k a i n d i v i d u a l n e o d g o
1 . A m b i c i j a , v i s o k a o č e k i v a n j a , o r i j e n t a c i j a n a dugu
v o r n o s t i , a u r a d n i č k o j klasi e t i k a r e c i p r o c i t e t a . S o b z i r o m
stazu i t e š k o d o s t i ž n e c i l j e v e , o d g a đ a n j e n a g r a d e , r o d i t e l j i
na r a z l i k u o d r a s t a n j a u n i ž o j i s r e d n j o j k l a s i , r a d n i č k o će
s e t r u d e u t i s n u t i d j e t e t u želju d a b u d e netko.
d i j e t e biti više u p u ć e n o n a g r u p e v r š n j a k a , n a » š k v a d r u _ s
2 . Etika s r e d n j e k l a s e j e e t i k a i n d i v i d u a l n e o d g o v o r n o
u g l a ulice« i b o r b u koja se t a m o v o d i , doživljavajući j e d a n
sti, o s l a n j a n j e p o n a j p r i j e n a s e b e s a m e , r o d i t e l j i t r e n i r a j u
tip s c e n e i a t m o s f e r e u r o d i t e l j s k o m d o m u , a d r u g i tip u š k o l i .
d j e c u z a u t r k u k o j u ć e trčati s a m a . T o m i n i m i z i r a o b a v e z u
Učitelj j e p l a ć e n d a stvara o s o b u p o kriterijima srednje klase,
d i j e l j e n j a , č a k i s r o đ a c i m a , p o s e b n o a k o to irtterferira s
k o j o j i s a m n a j č e š ć e p r i p a d a . Prihvaćeni stereotipi, o s n a ž e n i
postignućem ciljeva.
» s t r u k t u r a l n i m i m p e r a t i v i m a « (to z n a č i n a č i n o m n a k o j i u č i
3. N o r m e srednje klase visoko vrednuju n j e g o v a n j e vještina i kvalifikacija, atletskih i a k a d e m s k i h . 4. Svojevrstan asketizam, spremnost i s p o s o b n o s t za o d r i c a n j e , za p o d r e đ i v a n j e iskušenja n e p o s r e d n o g z a d o v o l j a v a n j a p o t i g n u ć e m ciljeva n a d u g e staze. 5. Racionalnost, svjesno planiranje, e k o n o m i z i r a n j e vremena. 6. P o n a š a n j e , l j u b a z n o s t , o s o b n o s t , » m a n i r i « ; u svijetu srednje klase umješnost u o d r e đ e n i m k o n v e n c i j a m a g o v o r a i d r ž a n j a n o s i o d r e đ e n i prestiž i s m a t r a se i n s t r u m e n t a l n i m za uspjeh. Važno je postojanje m n o g i h sekundarnih grupa, njeguje se sposobnost da se upoznaju novi ljudi, steknu poznanstva i prijatelji, u p o z n a neka utjecajna o s o b a . Strplji vost, s a m o k o n t r o l a , inhibicija s p o n t a n o s t i . 7. K o n t r o l a fizičke a g r e s i j e i n a s i l j a ( t a k v o se n a s i l j e s m a t r a s u b v e r z i v n i m ) , traže s e d o b r i o d n o s i s a što š i r i m k r u g o m . Prisutan je natjecateljski mentalitet u k o j e m se p o k a z u j u i n t e l e k t u a l n e , t e h n i č k e i s o c i j a l n e vještine i z n a n j a . 8. Konstruktivno provođenje s l o b o d n o g v r e m e n a , ci jeni s e h o b b y , i g r a k o j a u k l j u č u j e u č e n j e , u s v a j a n j e n e k o g p o s e b n o g z n a n j a , ne s m i j e se gubiti vrijeme.
t e l j a p r o c j e n j u j u n j e g o v i s u p e r v i z o r i ) izrazito s u n e p o v o l j n i z a u č e n i k e i z niže k l a s e ; d o b r a d j e c a s u p o s l u š n a , m i r n a , l j u b a z n a , žele nešto postići,
nasuprot onima
koje
roditelji
nisu o p r e m i l i t a k v i m v r i j e d n o s t i m a , i k o j a s u b u č n a , p r l j a v a , n e m i r n a , neposlušna. U školi k a o i na službenim mjes t i m a za p r o v o đ e n j e s l o b o d n o g v r e m e n a , »dečki s ugla« m o rali b i p r o m i j e n i t i g o v o r , p o n a š a n j e , p r i j a t e l j e , a m b i c i j e , n a v i k e , a i t a d a nije izvjesno da bi uspjeli. Z a t o se o n i n a k o n pokusnih u p o z n a v a n j a s različitim o r g a n i z a c i j a m a najčešće v r a ć a j u ulici ili k a f i ć u , g d j e i m s e n u d i m a n j e s a d r ž a j a a l i i h l j u d s k i o d n o s i više z a d o v o l j a v a j u . G r u p n a i n t e r a k c i j a služi k a o k a t a l i z a t o r o n i h p o t e n c i j a l a k o j i i n a č e n e b i bili v i d l j i v i . T o j e v a ž n o u s l u č a j u s t a t u s n e f r u s t r a c i j e , jer status o s i g u r a v a p o š t o v a n j e d r u g i h . N o v i sustav n o r m i , n o v o m j e r e n j e s t a t u s a k r i t e r i j i m a k o j i s u d r u k č i j i , bliži p o j e d i n c u , n e v r i j e d i a k o i d r u g i n e p r i h v a t e te kriterije, a d r u g i će ih prihvatiti a k o je prvi s p r e m a n na reciprocitet. C o h e n ruši sliku p o k o j o j o n o što d e f i n i r a m o k a o d o b r o i o n o što d e f i n i r a m o k a o z l o n a s t a j u i z o d v o j e n i h
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
i z v o r a . V r i j e d n o s t i k o j e su u o s n o v i , u s a m o j jezgri a m e r i č
subkulturnih
kog načina života, i koje p o m a ž u motiviranju p o n a š a n j a
termin »vrijednost« po M i l l e r u tendira ispiranju intrakultu-
što g a s m a t r a m o t i p i č n o a m e r i č k i m , m e đ u g l a v n i m s u d e
r a I n i h različitosti z b o g s v o j e o b o j e n o s t i p o j m o v i m a s l u ž b e
terminantama onoga Problemi
što s t i g m a t i z i r a m o
prilagodbe (kojima
kao patološko.
je delinkventna
subkultura
različitosti o d p o j m a v r i j e d n o s t i .
n o g ideala. (Miller,
1 9 5 8 . , str.
Uobičajeni
1 3 7 . ) K a k o i z g l e d a šest
o s n o v n i h (središnjih) p r e o k u p a c i j a ?
o d g o v o r ) d e t e r m i n i r a n i s u , d i j e l o m , istim o n i m v r e d n o t a
Frka (trouble). U p a s t i u f r k u ( p r o b l e m , n e v o l j u ) ili se
m a k o j e r e s p e k t a b i l n o d r u š t v o drži n a j s v e t i j i m . Isti v r i j e d
izvući i z n j e , t o s u g l a v n e p r e o k u p a c i j e m u š k a r a c a i ž e n a ,
n o s n i sustav, d j e l u j u ć i n a d j e c u r a z l i č i t o o s p o s o b l j e n u d a
r o d i t e l j a i d j e c e u nižoj klasi. Za m u š k a r c e to č e s t o u k l j u č u j e
ga p r i h v a t e , jest i n s t r u m e n t a l a n u g e n e r i r a n j u i d e l i n k v e n
tučnjavu, seksualne a v a n t u r e , o p i j a n j e , za žene sudjelova
c i j e i r e s p e k t a b i l n o s t i . ( C o h e n , 1 9 5 5 . , str. 1 3 7 . )
nje u seksu uz h e n d i k e p i r a j u ć e p o s l j e d i c e . P o š t o v a n j e i n e
Bez o b z i r a n a različita t e o r i j s k a p o l a z i š t a , v e ć i n a t a
poštovanje zakona je važno (posebno za majku koja po
d a š n j i h a u t o r a se slaže u s m j e š t a n j u d e l i n k v e n c i j e u niže
g l e d o m na m l a d i ć a , k o j e g je kći prvi p u t d o v e l a k u ć i , iščitava
slojeve društva, razlikujući se u i n t e r p r e t a c i j a m a p o n a š a n j a
p o t e n c i j a l e z a p r o i z v o đ e n j e ili i z b j e g a v a n j e frke ( p r o b l e m a ,
a d o l e s c e n a t a radničke klase i p r i p a d n o g susjedstva.
n e v o l j e ) . U l a ž e n j e u f r k u je m u l t i f u n k c i o n a l n o i služi za po
W a l t e r M i l l e r ( 1 9 5 8 . ) tvrdi d a j e d o m i n a n t n a k o m p o
stizanje r a z n i h , različito v r e d n o v a n i h c i l j e v a . O b a s u p o n a
nenta motivacije za delinkventna djela u p r a v o u p o k u š a j u
š a n j a , u s k l a d u s a z a k o n o m i m i m o n j e g a , izbori u n u t a r
aktera da slijedi o b l i k e p o n a š a n j a i p o s t i g n e s t a n d a r d e
k u l t u r e niže k l a s e . U l a z a k u f r k u p o n e k a d p r i d o n o s i p r e s t i ž u .
v r e d n o t a o n a k o k a k o su definirani u zajednici niže klase.
Č v r s t i n a , ž i l a v o s t (toughness) p o k r i v a više k v a l i t e t a ; f i
U slučaju »gang« delinkvencije Miller smatra da kulturni
z i č k u s p r e m n o s t , s n a g u , izdržljivost, a t l e t s k e v j e š t i n e . M u š -
sustav koji n a j v i š e u t j e č e n i j e » d e l i n k v e n t n a s u b k u l t u r a « ,
kost, simbolizirana složenim k o m p l e k s o m djela i izbjega
n e g o k u l t u r a s a m e z a j e d n i c e niže k l a s e , s a s v o j i m i n t e g r i
vanja; tetoviranje, izostanak sentimentalnosti, nerazmišlja-
t e t o m , d u g o m t r a d i c i j o m i o b r a s c i m a p o n a š a n j a . »Postoji
nje o umjetnosti i književnosti, konceptualizacija žena k a o
s u p s t a n c i j a l n i s e g m e n t d a n a š n j e g a m e r i č k o g d r u š t v a čiji
o b j e k a t a za osvajanje, vrline u fizičkim izazovima, neustra-
način života, vrijednosti i obrasci p o n a š a n j a predstavljaju
šivost i v j e š t i n a u t u č n j a v i . Z n a t a n b r o j m u š k e d j e c e u k u l
p r o d u k t d i s t i n k t i v n o g k u l t u r n o g s i s t e m a k o j i m o ž e biti n a
turi niže k l a s e n e o d r a s t a u z o c a , o d r a s t a u d o m i n a n t n o
z v a n n/za klasa. » N a č i n ž i v o t a n i ž e k l a s e o b i l j e ž e n je s e t o m
ž e n s k o m k u ć a n s t v u . M i l l e r misli d a , b a š z b o g n e m o g u ć n o
»središnjih p r e o k u p a c i j a « (focal concerns). O n i u p r a v l j a j u
sti i d e n t i f i c i r a n j a s o d r a s l o m m u š k o m o s o b o m , p o s t o j i t o l i k a
širokom i perzistentnom pozornošću i visokim stupnjem
opsesivna pažnja usmjerena na muškost. Homoseksualnost,
e m o c i o n a l n o g uključenja. K o n c e p t »focal concerns« Miller
k a o i s v a k o m e k a n o ili f e m i n i z i r a n o p o n a š a n j e , d o ž i v l j a v a se
koristi u m j e s t o k o n c e p t a v r i j e d n o s t i , i t o z b o g tri o s n o v n a
k a o o p ć a opasnost, izazivanje. Z a t o dolazi do premlaćiva
r a z l o g a . Prvo z a t o što se l a k š e m o ž e izvesti iz n e p o s r e d n o g
nja h o m o s e k s u a l a c a , a u o b i č a j e n o j e k o r i š t e n j e l o k a l n o g
t e r e n s k o g p r o m a t r a n j a , d r u g o z b o g t o g a što j e t o o p i s n o
t e r m i n a z a h o m o s e k s u a l c a k a o p o g r d n o g izraza o p ć e n i t o .
n e u t r a l a n p o j a m , d o k » v r i j e d n o s t « u sebi s a d r ž i p o z i t i v n o z n a č e n j e , i t r e ć e z a t o što o m o g u ć u j e p r o f i n j e n i j u a n a l i z u
Promućurnost,
l u k a v o s t (smartness)
podrazumijeva ka
p a c i t e t p o s t i z a n j a n e k o g m a t e r i j a l n o g d o b r a ili s t a t u s a kroz
Benjamin Perasović
m a k s i m a l n u mentalnu sposobnost i m i n i m a l n o korištenje fizičke s n a g e , l a k o je prisutan antiintelektualizam, pa će svi o b l i c i f o r m a l n o n a u č e n o g z n a n j a o u m j e t n o s t i , p o v i j e s t i ili perspektivi društva biti obezvrijeđeni i p o v e z a n i s r a z m e k š a v a n j e m (feminizacijom), korištenje m o z g a na pravi način v i s o k o s e c i j e n i . » U l i č n a p a m e t « stječe s e o d p r v i h d a n a s t a j a n j a »na u g l u « , k r o z r i t u a l n a z a d i r k i v a n j a , v r i j e đ a n j a , g d j e s e c i j e n i brzi i u b o j i t i o d g o v o r , i n v e n t i v n o s t , d o s j e t l j i vost. S k v a d r e s u g l a ulice često k o m b i n i r a j u čvrstinu i l u k a vost, ali se p a m e t lukavstva više cijeni. C i j e n j e n i t i p o v i »smartera« o b i č n o s u p r o f e s i o n a l n i k o c k a r , p r o m o t e r , »con-artist«. U z b u đ e n j e [excitement). Za m n o g e p o j e d i n c e niže klase
URBANA PLEMENA
lutriji. K o n c e p t s u d b i n e p r i s u t a n j e u m n o g i m f a n t a z i j a m a , u f o l k l o r u , u s n o v i m a o b o g a ć e n j u na l u t r i j i , a p r i k a z u j e n a m i sliku č o v j e k a k a o p i j u n a m a g i č n i h m o ć i , p i š e M i l l e r u tekstu koji je p o s t a o j e d a n od najcitiranijih u s v o m e području. A u t o n o m i j a , u toj s r e d i š n j o j p r e o k u p a c i j i p o s t o j i v e l i k a d i s k r e p a n c i j a i z m e đ u o n o g a što j e »overtlv v a l u e d « i o n o g a što j e » c o v e r t l v s o u g h t « . N a j e d n o j r a z i n i č e s t o i m a m o j a k o i z r a ž a n u želju z a a u t o n o m i j o m , z a o d b i j a n j e m v a n j s k e k o n t r o l e i restrikcija u p o n a š a n j u . N o , o s i m što na j e d n o j razini u o č a v a zahtjev za s a m o s t a l n o š ć u i o d b i j a n j e b r i g e i zaštite, M i l l e r tvrdi d a n a d r u g o j razini p o s t o j i želja z a b r i g o m i
ritam života fluktuira i z m e đ u rutinske i repetitivne d j e l a t n o
kontrolom, programiranjem vremena, pa se mnogi vra
sti s j e d n e , i t r a ž e n j a v i s o k e e m o c i o n a l n e s t i m u l a c i j e s
ć a j u i n s t i t u c i j a m a n a d z o r a ili p o d u z i m u j u sve d a b i i h v r a
d r u g e strane. Potraga za uzbuđenjem jedna je od najka-
tili u z a t v o r , v o j s k u , p s i h i j a t r i j s k u u s t a n o v u i s l i č n o . M i l l e r je
r a k t e r i s t i č n i j i h d i m e n z i j a ž i v o t a niže k l a s e . P r i p a d n i c i o b a
želju z a b r i g o m i z j e d n a č i o s a ž e l j o m d a s e b u d e k o n t r o l i
s p o l a uvelike k o n z u m i r a j u a l k o h o l , prisutne s u i g r e n a s r e ć u ,
ran, pa je opisivao »sačuvajte me od m e n e s a m o g « , p o r u
k o c k a n j e svih z a m i s l i v i h o b l i k a . U s p o s t a v l j e n j e o b r a z a c
ku koju dešifrira iz p o n a š a n j a p o j e d i n a c a koji »testiraju
»noći u g r a d u « , koji uključuje a l k o h o l , g l a z b u , seksualnu
d r u š t v o « i vrte se u k r u g u u k o j e m n a k o n f r k e , p i j a n s t v a ,
a v a n t u r u , t u č n j a v u , sve što v o d i u » t r o u b l e « ( f r k u , n e v o l j u ) .
t u č n j a v e , seksa i o s t a l o g a , o d l a z e ž e n i , r o d i t e l j i m a , u z a
Protutežu o v o m č e s t o m flertu s o p a s n o š ć u d a j u d r u g i o b l i c i
tvor, na p o s a o i slično, da bi o p e t n a k o n n e k o g v r e m e n a
d j e l o v a n j a u kulturi niže klase, koji uključuju d u ž a r a z d o b
k r e n u l i u p o t r a g u za f r k o m i u z b u đ e n j e m .
lja p a s i v n o s t i . I p a k , z a z n a t n u v e ć i n u j e svijet v i s o k o g rizi k a , a l k o h o l a , seksa i t u č n j a v e n a d n e v n o m r e d u j e d n o m t j e d n o , tvrdi M i l l e r .
J e d n o s p o l n a o k u p l j a n j a v r š n j a k a u n i ž o j klasi M i l l e r smatra tipičnim, i to z b o g ženski t e m e l j e n o g d o m a ć i n s t v a kakvo prevladava m e đ u d o n j i m slojevima društva. Muški
S u d b i n a (sreća). K o n c e p t s u d b i n e , s r e ć e , n e k e s n a g e
r o d i t e l j ili ne p o s t o j i , ili je p r i s u t a n m i n i m a l n o , a i n k o n z i s -
koja je izvan tebe, t a k o đ e r je jedna od karakterističnih
t e n t n o je uključen u o d g o j d j e c e . Psihološke, e d u k a t i v n e i
» s r e d i š n j i h p r e o k u p a c i j a « niže k l a s e . A k o t i i d e , a k o i m a š
ostale funkcije ne ostvaruju se unutar jedinke obitelji, n e g o
s r e ć e , o n d a s i s r e t a n , ali a k o t i j e s r e ć a o k r e n u l a l e đ a , n e
u jednospolnim i d o b n o strukturiranim g r u p a m a vršnjaka.
trebaš se ni truditi. Taj je k o n c e p t p o v e z a n s u z b u đ e n j e m ,
Adolescentska varijanta bitnog strukturalnog oblika života
a to se vidi i na p r i m j e r u v e l i k e r a š i r e n o s t i k o c k a n j a . Uz
u n i ž o j klasi jest » g r u p a s u g l a u l i c e « , ili a d o l e s c e n t s k i
u z b u đ e n j e , u d i m e n z i j i i g r a n j a k a r a t a ili b i l j a r a , p o t r e b n a
»street c o r n e r g a n g « . D e l i n k v e n t n i g a n g s a m o j e p o d g r u -
je i p a m e t ( p r o m u ć u r n o s t , l u k a v o s t ) a l i i č v r s t i n a , ž i l a v o s t .
p a , p o d v r s t a , i n e b i t r e b a o biti p r o m a t r a n i z o l i r a n o . U
N e k a d , n a r a v n o , č e k a š »čistu sreću« p o p u t s u d j e l o v a n j a u
g r u p i s ugla ulice d j e č a c i prvi put uče m u š k e u l o g e sa
32
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
s v o j i m v r š n j a c i m a s k o j i m a d i j e l e isti p r o b l e m i d e n t i f i k a c i j e
pripadaju zajedno sa svojim roditeljima. Djelovanje koje je
sa s p o l n i m u l o g a m a . To je najsolidarnija i najstabilnija
u s m j e r e n o n a sustav niže k l a s e i n a p o s t i g n u ć a u n u t a r t o g
p r i m a r n a g r u p a kojoj je neki od dječaka ikad p r i p a d a o
sustava, m o ž e p o n e k a d ugrožavati n o r m e u kulturi srednje
(Miller, 1 9 5 8 . , str. 1 4 8 . ) . G r u p n i o b r a s c i d j e l o v a n j a n a m e ć u
klase, ali to je usputni proizvod d j e l o v a n j a koje m o ž e n a
čvrstu u n u t a r n j u s o l i d a r n o s t , p a č l a n o v i m o r a j u i m a t i s p o
zvati p r o m i š l j e n o m a l i c i o z n i m ili n e k o n f o r m i s t i č n i m s a m o
s o b n o s t p o d r e đ i v a n j a i n d i v i d u a l n i h želja g r u p n i m i n t e r e s i m a ,
o n a j tko j e i s a m č v r s t o v e z a n u z n o r m e s r e d n j e k l a s e .
k a o i s p o s o b n o s t za intimnu i d u g o t r a j n u k o m u n i k a c i j u .
( M i l l e r , 1 9 5 8 . , str. 1 5 5 . ) M i l l e r s e s u p r o t s t a v l j a o p r i s t u p i
Postoji
prilagodbu grupnim
ma po kojima se kulturni standardi srednje klase uzimaju
n o r m a m a . P r i p a d a n j e i status r j e š a v a j u s e k r o z d j e l o v a n j e ,
k a o m j e r i l o i p o k o j i m a s e k u l t u r u niže k l a s e s m a t r a j e d n o
kroz s r e d i š n j e p r e o k u p a c i j e i interese, k r o z »frku«, » u z b u đ e
stavno o p r e č n o m funkcijom normativnog poretka srednje
i
kapacitet i
m o t i v a c i j a za
n j e « , uz » l u k a v o s t « i »žilavost«. T o č n o se z n a t k o je p r i h v a
k l a s e , jer » k u l t u r a niže k l a s e j e p o s e b n a t r a d i c i j a s t o l j e ć i
ć e n a t k o n e , za k o g a g r u p a k a ž e » o n visi s n a m a « , a t k o
ma s t a r a , s v l a s t i t i m i n t e g r i t e t o m , a s t a n d a r d i s r e d n j e k l a s e
ne »visi« ili ne izlazi s g r u p o m k o j a ga ne p r i h v a ć a . Status
nestabilni su i p o m i č u se g o r e - d o l j e kroz povijest«. Utjecaj
se o p ć e n i t o postiže kvalitetama koje su d e f i n i r a n e u kulturi
k o n f o r m i r a j u ć e g e l e m e n t a m n o g o j e izraženiji o d o d b i j a j u -
n i ž e k l a s e , a status u n u t a r g r u p e p o s t a j e t a k o đ e r j e d n a o d
ćeg u cjelokupnoj motivaciji »gang« delinkvencije. (Miller,
sržnih
za
1 9 5 8 . , str. 1 5 5 . ) O s n o v n o o b j a š n j e n j e m o t i v a c i j s k e p o d l o g e
status u n u t a r g r u p e , k a o i p o s t i z a n j e s t a t u s a m e đ u r a z l i č i
g a n g k u l t u r e jest k o n f o r m i r a n j e e k s p l i c i t n i m i i m p l i c i t n i m
t i m g r u p a m a . Status j e v e o m a v a ž a n i s v a k o d j e l o v a n j e
n o r m a m a t r a d i c i o n a l n e kulture niže klase.
preokupacija...
Miller detaljno
opisuje
borbu
p r i m a r n o je u s m j e r e n o statusu, a ne p r o b l e m u legalnosti ili
ilegalnosti, »moralnosti« sredstava
kojima
D o k se Millerova korekcija uvažavala u tada narasta-
se postiže
j u ć o j literaturi o d e l i n k v e n c i j i , s u b k u l t u r i i nižoj k l a s i , C o h e -
status. S o b z i r o m na središnje p r e o k u p a c i j e niže klase,
n o v a d e f i n i c i j a šire je p r i h v a ć e n a , te uz r a d o v e C l o w a r d a i
M i l l e r u s t v r đ u j e k a k o s u i l e g a l n a d j e l a ili e k s p l i c i t n o p o d r
O h l i n a tvori p r e p o z n a t l j i v i p e č a t p r v o g f o r m u l i r a n j a s u b k u l
ž a n a , ili i m p l i c i t n o z a h t i j e v a n a , ili n a p r o s t o nisu p o t i s n u t a .
t u r e k a o k u l t u r e »škvadre« d e l i n k v e n t n i h d j e č a k a . Z a n i m l j i v o
O s n o v n a teza W a l t e r a M i l l e r a g o v o r i o m o t i v a c i j i č l a n o v a
je k a k o će dvadesetak g o d i n a kasnije marksistički usmje
b r o j n i h » š k v a d r i s u g l a ulice«. T e m e l j t e m o t i v a c i j e , p o
r e n a b i r m i n g h a m s k a š k o l a p r e u z e t i k l j u č n e d e f i n i c i j e i z ras
M i l l e r u , jest p o z i t i v a n p o k u š a j p o s t i g n u ć a o n i h s t a n j a , k v a
p r a v e o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i p e d e s e t i h g o d i n a i, u s p r k o s
liteta i u v j e t a , k o j i su v i s o k o v r e d n o v a n i u a k t e r o v o m n a j
n a č e l n o j kritici p a r a d i g m e u č i j e m krilu su te t e o r i j e izrasle,
važnijem kulturnom milieu. Z b o g toga se Miller čudi C o -
sačuvati d u h »subkulture k a o o d g o v o r a n a kolektivno d o
h e n u i d r u g i m a koji p o n a š a n j e »škvadri s u g l a « i d e l i n k v e n
življeni p r o b l e m s o c i j a l n e s t r u k t u r e « .
tnih d j e č a k a o p i s u j u k a o m a l i c i o z n o , n e g a t i v i s t i č k o ili b u n t o v n o . Teze ( v e o m a p r i s u t n e u t o d o b a ) p o k o j i m a s u m l a d i d e l i n k v e n t i u s u k o b u s k u l t u r o m s v o j e z a j e d n i c e , M i l l e r u su n e p r i h v a t l j i v e , jer o n o b j a š n j a v a d e l i n k v e n t n o p o n a š a n j e k a o k o n f o r m i r a j u ć e k u l t u r n o m s u s t a v u niže k l a s e k o j e m u
34
Uz naslijeđe čikaške sociologije i k r i m i n o l o g i j e (Shaw, Sutherland, M c K a y ) , nesumnjiv je M e r t o n o v utjecaj na p i o nire definiranja subkulture.
U radu »llegitimna sredstva,
a n o m i j a i devijantno ponašanje« (1968.) Richard A. C o w a r d pristup d e v i j a n t n o m p o n a š a n j u i d e l i n k v e n t n o j s u b k u l 35
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
turi s m a t r a d i j e l o m šire t e o r i j e a n o m i j e . P o n j e m u , t e o r i j a a n o m i j e i m a l a je dvije bitne faze, obilježene D u r k h e i m o m (prva) i M e r t o n o m ( d r u g a ) , d o k t r e ć a f a z a o b i l j e ž a v a r a d s a m o g C l o w a r d a , te O b l i n a i srodnih autora. Durkheimova teorija a n o m i j e sociološka je klasika unutar koje C l o w a r d izdvaja poznata
mjesta;
neograničene aspiracije i slom
r e g u l a t o r n i h n o r m i . D u r k h e i m polazi o d p o s t o j a n j a fizičkih i m o r a l n i h p o t r e b a , i d o k su prve a u t o m a t s k i r e g u l i r a n e č o v j e k o v o m o r g a n s k o m s t r u k t u r o m , z a d r u g i niz t a k v a r e g u l a c i j a s o c i j a l n i h ž e l j a i strasti nije m o g u ć a . B u d u ć i d a i n d i v i d u a n e m o ž e s a m a provesti o g r a n i č a v a n j e strasti, t o m o r a učiniti kolektivni p o r e d a k koji definira i o d r e đ u j e ci ljeve p o k o j i m a l j u d i o r i j e n t i r a j u s v o j e p o n a š a n j e . K a d a t r a d i c i o n a l n e v r i j e d n o s t i i z g u b e svoj a u t o r i t e t , r a s t u a p e t i t i , k a d a s e sruši n o r m a t i v n i p o r e d a k , a s p i r a c i j e s v e j e d n o p o r a s t u i d o l a z i d o d e r e g u l a c i j e , a n o m i j e . A n o m i j a ili d e r e g u l a c i j a p o j a č a n a je strastima koje nisu disciplinirane u vrijeme k a d a bi im discipliniranje bilo najviše p o t r e b n o . Kada čovjekova očekivanja ne nalaze mogućnost ispu njenja, nastaje devijantno ponašanje. To se d o g a đ a u vrijeme nagle depresije,
n a g l o g p r o s p e r i t e t a ili r a p i d n i h
tehnoloških promjena. Robed M e r t o n unaprijedio je teoriju a n o m i j e , zani majući se posebno za onaj problematični aspekt raskora ka ciljeva i sredstava, k a d a postoji iznimno snažan n a g l a s a k n a o d r e đ e n i m c i l j e v i m a , bez o d g o v a r a j u ć e g n a g l a s k a na institucionalnu p r o c e d u r u . A n o m i j a je slom u kulturnoj strukturi, k a d a postoji disjunkcija kulturnih n o r m i i ciljeva s
društvenom p l a n u . Za C l o w a r d a je bitno uočiti k a k o se M e r t o n fokusira na o g r a n i č a v a n j e kulturne strukture druš t v e n o m s t r u k t u r o m . Bitni s t r u k t u r a l n i d i f e r e n c i j a l i u p r i s t u p u kulturno o d o b r e n i m ciljevima su d o b , s p o l , etnicitet i d r u štvena klasa. U o č e n i diferencijali u dostupnosti legitimnih s r e d s t a v a u s p j e h a u v o d s u u C l o w a r d o v u »treću f a z u « t e o rije a n o m i j e , u k o j o j se a n a l i z i r a j u različiti p r i s t u p i i l e g i t i m n i m s r e d s t v i m a . K a o što s u k o n v e n c i o n a l n a s r e d s t v a z a d o s t i z a n j e c i l j e v a r a z l i č i t o d i s t r i b u i r a n a u d r u š t v u , k a o što postoje varijacije u stupnju do kojega
pojedinci
mogu
postići o b r a z o v a n j e , kvalifikacije i m o b i l n o s t na društvenoj ljestvici, t a k o v a r i j a c i j e p o s t o j e i u d o s t u p n o s t i i l e g i t i m n i h s r e d s t a v a p o s t i z a n j a c i l j a . O b a s u s t a v a šansi ( k o n v e n c i o nalni i nekonvencionalni) su o g r a n i č e n i , prije n e g o beskraj no d o s t u p n i . Različito su d o s t u p n i i s o b z i r o m na m j e s t o pojedinca u društvenoj strukturi. (163) S r e d s t v a (putevi) s t i z a n j a d o cilja p o d r a z u m i j e v a j u a ) s t r u k t u r e u č e n j a i b) s t r u k t u r e š a n s i . U s r e d i n a m a u k o j i m a je r a c k e t s t a b i l n a institucija, m l a d i su izloženi d i f e r e n c i j a l n o j asocijaciji, koja pomaže preuzimanju kriminalnih vrijedno sti i v j e š t i n a . Ne z n a č i da će svi m l a d i , k o j i u č e i u s v a j a j u o d r e đ e n a znanja i vještine, to znanje m o ć i i primijeniti, p o s t o j i »višak« k o j i n e ć e d o s p j e t i d o e l i t n i h p o l o ž a j a n a k o j i m a su oni koji se m l a d i m a prikazuju k a o m o d e l i , k a o u l o g e o d r a s l i h , uspješnih k r i m i n a l a c a . K a o i k o d o n i h koji se o b r a z u j u za l e g i t i m n i b i z n i s , i o n i h k o j i će u t o m b i z n i s u uspjeti, š k o l o v a n j e ne o d r e đ u j e tko će uspjeti a tko će p a s t i u v e l i k o j u t a k m i c i b i z n i s a ili k o n v e n c i o n a l n o j s t r u k t u r i
j e d n e , i s o c i j a l n o s t r u k t u r i r a n i h m o g u ć n o s t i za d j e l o v a n j e u
zaposlenja u o p ć e . Distinkcija između struktura učenja i
s m j e r u tih c i l j e v a i n o r m i , s d r u g e s t r a n e . K a d a k u l t u r n e
s t r u k t u r a šansi p r e u z e t a j e o d S u t h e r l a n d a . P a i a k o o n n i j e
v r i j e d n o s t i p o s t a v l j a j u z a j e d n i č k e c i l j e v e u s p j e h a z a širu
g o v o r i o o d i f e r e n c i j a l i m a u š a n s a m a , p o v e z a o je k r i m i n a l n o
p o p u l a c i j u , a d r u š t v e n a s t r u k t u r a r i g o r o z n o o g r a n i č a v a ili
ponašanje s diferencijalnom asocijacijom koja favorizira i
u potpunosti zatvara pristupe dopuštenim načinima njiho
o m o g u ć u j e stjecanje k r i m i n a l n i h v r e d n o t a i kvalifikacija,
v a o s t v a r e n j a , t a d a d e v i j a n t n o p o n a š a n j e slijedi n a š i r e m
k a o i s uvjetima koji o s n a ž u j u , o h r a b r u j u s u d j e l o v a n j e u
36
37
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
k r i m i n a l n o j d j e l a t n o s t i . C l o w a r d želi n a s t a v i t i r a s p r a v u n a
organizaciji sluma odbacujući ideju dezorganizacije. S obzi
mjestu na k o j e m je S u t h e r l a n d stao, pitajući se: 1. postoje
r o m na teoriju različite d o s t u p n o s t i ilegitimnih sredstava,
li
ilegitimnim
C l o w a r d i O h l i n obogatili su teoriju a n o m i j e za novu di
»strukturama učenja« i 2. postoje li diferencijali koji o g r a
menziju. Konformizam, inovacija, ritualizam, povlačenje i
ničavaju realizaciju ilegitimnih u l o g a . To je i g l a v n a z n a
p o b u n a , pet M e r t o n o v i h klasičnih tipova p r i l a g o d b e p o n a
društveno strukturirane
čajka Clowardova
razlike
pristupu
diferencijali
šanja i u l o g a , s a d a se p r o m a t r a j u i s o b z i r o m na n o v e d i - .
p o s t o j e ( a p r e t p o s t a v k a j e d a p o s t o j e ) , o n d a t r e b a istraži
ferencijale dostupnosti. Tako, primjerice povlačenje, o p i
vati posljedice koje takvi diferencijali ostavljaju na p o n a
sano kao neuspjeh na legitimnom putu i inhibiranost za
šanju
nelegitimna sredstva m o ž e označavati i o n e koji n e m a j u
ljudi
u
pristupa,
u
različitim
jer a k o t a k v i
dijelovima
društvene
strukture.
(Shaw i M c K a y implicirali su dostupnost ilegitimnih sred
i n h i b i c i j a a l i i m n e l e g i t i m n a s r e d s t v a nisu d o s t u p n a , ili s u
stava u svom k o n c e p t u e k o l o g i j e d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a u
doživjeli neuspjeh u ilegalnoj karijeri. C l o w a r d i O h l i n s m a
urbanoj sredini,
p o s e b n o u nalazima koji g o v o r e k a k o
t r a j u d a sve d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e n a s t a j u z b o g o g r a n i
pojedine zone zadržavaju kriminalne karakteristike unatoč
č e n o g pristupa legitimnim sredstvima postizanja cilja, ali
d e m o g r a f s k i m p r o m j e n a m a u tim z o n a m a — o t u d a teorija
do varijacija dolazi zbog nejednakog pristupa ilegitimnim
» k u l t u r n e t r a n s m i s i j e « k r i m i n a l n i h v r i j e d n o s t i , još j e d n a o d
sredstvima. Tako će u z a j e d n i c a m a koje karakterizira poli
k a s n o č i k a š k i h teza k o j a je u s v o j e n a u t e o r i j a m a o d e l i n
tički z a š t i ć e n o r g a n i z i r a n i k r i m i n a l , u k o j i m a p o s t o j i p o t p u n
kventnoj subkulturi, o n a koja p o s e b n u važnost pripisuje
pristup
i n t e g r a c i j i različitih d o b n i h g r u p a d e l i n k v e n a t a . ) P r e n o š e
d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e . U z a j e d n i c a m a niže k l a s e , u k o
nje vrijednosti, znanja i vještina, stabilna asocijacija s d r u
j i m a nisu toliko d o s t u p n a ilegitimna sredstva, pojavljivat će
ilegitimnim
sredstvima,
dominirati
kriminalni
tip
g i m a , t o s u k l j u č e v i z a rješenje p r o b l e m a p r i s t u p a k r i m i
se d v a d r u g a t i p a d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e - k o n f l i k t n i t i p i
nalnim u l o g a m a , stvoreni u djelima S h a w a , M c K a y a , Su-
tip povlačenja. U konfliktnom tipu delinkventne subkulture
t h e r l a n d a . P o C l o w a r d o v u m i š l j e n j u , o n i nisu z a p o č e l i s
p o m i č e se statusni c i l j ; s n e d o s t i ž n o g n o v c a i k a r i j e r e u
k o n c e p t o m različite d o s t u p n o s t i i l e g i t i m n i h s r e d s t a v a jer s u
k o n v e n c i o n a l n o m k a o i u n e k o n v e n c i o n a l n o m svijetu, statu
bili p o d d o j m o m v l a s t i t o g p o j m a d e z o r g a n i z a c i j e , k o j i s e
sni cilj p r e m j e š t a s e n a u l o g u u l i č n i h r a t n i k a . P r o b l e m »re
protivi detaljno o p i s a n o j organizaciji života u s l u m u (rad
putacije« postaje ključan za objašnjenje nečijeg statusa m e
o d istih a u t o r a ) . C i k a š k i a u t o r i s u t a k v a p o d r u č j a zvali d e
đ u b o r b e n i m g o n g o v i m a (škvadrama). O n i koji p r i p a d a j u
z o r g a n i z i r a n i m a s a m o z b o g t o g a što s u u n j i m a p r e v l a d a
subkulturi
vale k r i m i n a l n e vrijednosti, a ne k o n v e n c i o n a l n e . Suther
s r e d s t v i m a , a uz to su i i n h i b i r a n i za t u č n j a v u , pa t r a ž e svoj
l a n d j e i s t v o r i o p o j a m d i f e r e n c i j a l n e g r u p n e a s o c i j a c i j e jer
status u g r u p a m a k o d k o j i h j e u n u t a r n j e i s k u s t v o d o m i n a n
povlačenja također nemaju
pristup i l e g i t i m n i m
je p o j a m dezorganizacije postao neupotrebljiv. Sutherland
tna vrijednost. Iz d a n a š n j e perspektive m o g u ć e je uputiti
se u s r e d o t o č i o na sredine (okoline, strukture) u č e n j a , k a k o
niz p r i g o v o r a t a k v o m o d r e đ i v a n j u s u b k u l t u r n i h t i p o v a , n o
n a s t a j u i k a k o s e o d r ž a v a j u , nije s e p i t a o k a k o t a k v i p r i
p e d e s e t i h i p o č e t k o m š e z d e s e t i h , bez o b z i r a n a k r i t i č k e
stupi ilegitimnim p u t e v i m a d o l a ž e n j a do cilja variraju u
p r i m j e d b e koje su se i o n d a upućivale tim a u t o r i m a , k o n
d i j e l o v i m a društvene strukture. W h y t e je t a k o đ e r pisao o
cepti C o h e n a , Shorta, C l o w a r d a i O h l i n a , o konfliktnoj,
38
3Q
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
kriminalnoj i subkulturi p o v l a č e n j a , prihvaćeni su od šireg
z b o g prirode a m e r i č k o g društva i potrebe da se n o v o u s p o -
k r u g a a u t o r a k o j i su se t a d a u k l j u č i l i u r a s p r a v u o » d e l i n
stavljeni p o j a m p r o t e g n e i primijeni na c j e l o k u p n o društvo
kventnoj subkulturi«.
u k o j e m s u o č i t o p o s t o j a l e r a z l i k e i z m e đ u » s u b d r u š t a v a « ili
2
D a v i d D o w n e s ( 1 9 6 6 . ) , najzaslužniji za prenošenje
n a p r o s t o kultura (talijanska, irska, poljska, židovska zaje
r a s p r a v e u V. B r i t a n i j u i d a l j n j i r a z v o j s u b k u l t u r n e t e o r i j e ,
d n i c a , a f r o a m e r i č k e z a j e d n i c e , s o c i j a l n i svijet niže k l a s e ) , s
p r i g o v a r a C o h e n u što nije subkulturu p o d i j e l i o n a : a) o n u
jedne strane, i p r o b l e m a adolescencije i delinkvencije, m l a
k o j a s e f o r m i r a izvan k o n t e k s t a d o m i n a n t n e k u l t u r e , p o p u t
denačkih g r u p a i njihove (sub)kulture, s d r u g e strane. T a
kultura
imigrantskih
grupa
koje
postaju
subkulturom
u
k o n t e k s t u d o m a ć e k u l t u r e ili r e g i o n a l n i h k u l t u r a k o j e p r e t
k o p o s t a j e j a s n o d a o n o što Y i n g e r z o v e k o n t r a k u l t u r o m , Cohen
naziva delinkventnom
subkulturom,
a
da
Miller
h o d e , m i j e š a j u s e i n a različite n a č i n e o d g o v a r a j u n a p r i
opet o d b a c u j e p o j a m delinkventne subkulture zalažući se
tiske u o k v i r u j u ć e d o m i n a n t n e k u l t u r e , i b ) o n e s u b k u l t u r e
z a p r o m a t r a n j e p r o b l e m a u »kulturi n i ž e k l a s e « . I p a k , p o
koje nastaju unutar konteksta d o m i n a n t n e kulture i dijele
j a m subkulture bio je najprihvaćeniji u sociologiji devija
se na dvije k a t e g o r i j e ; 1) o n e koje nastaju u p o z i t i v n o m
c i j e , u k r i m i n o l o g i j i je u j e d n o m r a z d o b l j u » d e l i n k v e n t n a
o d g o v o r u na z a h t j e v e s o c i j a l n i h i k u l t u r n i h s t r u k t u r a , a to
subkultura« postala klasičnim p o j m o m , a koncepti C o h e n a ,
su profesije, d o b n e g r u p e , razne »subkulture zaposlenja« i
Shorta, C l o w a r d a i O h l i n a n a c r t o m brojnih istraživanja. U
si. 2 ) o n e k o j e n a s t a j u u n e g a t i v n o m o d g o v o r u n a z a h t j e v e
središtu pozornosti tih g o d i n a bila je g r u p a a d o l e s c e n a t a
socijalnih i kulturnih struktura; to su delinkventne s u b k u l
( g a n g , škvadra, klapa) i p o n a š a n j e koje je često bilo kri-
t u r e , r e l i g i j s k o - m e s i j a n i s t i č k e , revivalističke s u b k u l t u r e i p o l i
m i n a l i z i r a n o ; s m a t r a l o se, n a o s n o v i s t v a r n i h p o d a t a k a ,
tičko ekstremne subkulture. Milton Yinger (1960.) predlo
k a k o g r u p n o kršenje z a k o n a čini većinu m l a d e n a č k i h kaz
žio je da se o nizu s u b k u l t u r a g o v o r i k a o o k u l t u r a m a
nenih d j e l a , pa je teorija o delinkventnoj subkulturi stigla
u n u t a r kulture, razlikujući n o r m a t i v n e sustave subdruštava
na p l o d n o tlo u kriminologiji koja se posvetila istraživanjima
od normi koje se pojavljuju u konfliktnim situacijama. Za
» m a l o l j e t n i č k i h b a n d i « . T i s u ć e s t r a n i c a i s p i s a n e su u želji
konfliktne situacije Y i n g e r se služio p o j m o m k o n t r a k u l t u r e ,
za što p r e c i z n i j i m o p i s o m š k v a d r i i b a n d i , a s p o j s o c i o l o g i
opisujući stvaranje kontravrijednosti, pa iako nije n e g i r a o
je i j a v n o g m n i j e n j a d o n i o je p o p u l a r n e p r e d o d ž b e o čvrsto
d a p o s t o j e konflikti s u b k u l t u r a s a š i r o m k u l t u r o m , n a g l a š a v a o
strukturiranim, strogo hijerarhijski organiziranim g r u p a m a
je konflikt k a o središnji za kontrakulturu. Z b o g t o g a , po
s jasnim vodstvom, zajedničkim novcem i kriminalnom ori
Y i n g e r u , u analizi subkulture nije p r e s u d n o opisati njen
jentacijom, lako grupni karakter delinkvencije mladih nije
o d n o s sa širom k u l t u r o m , d o k u pristupu kontrakulturi to
sporan, o t o m e kako te grupe izgledaju pruženo je m n o
jest k l j u č n o , z b o g r a z u m i j e v a n j a k o n t r a k u l t u r n i h n o r m i . D o
š t v o , č e s t o m e đ u s o b n o s u p r o t s t a v l j e n i h s l i k a . Lewis Y a b l o n -
o v a k v e razlike u u p o t r e b i p o j m o v a d o l a z i l o j e p o n a j p r i j e
sky ( 1 9 6 2 . ) s u p r o t s t a v i o je s v o j e n a l a z e s l i k a m a o č v r s t o i hijerarhijski strukturiranim g r u p a m a ; njegov je »nasilnički
O v d j e se koncepti C o h e n a i Shorta, neznatno različiti (poluprofesionalni l o p o v nasuprot k r i m i n a l n o j subkulturi) o d C l o v v a r d - O h l i n o v o g pristupa, uzimaju z a j e d n o , k a o koncept nastajanja tri o s n o v n a tipa subkulture. 4 0
g a n g « »gotovo grupa« u kojoj n e m a čvrstog o d r e đ e n j a u l o g a , prisutna je nestalnost, fluktuacija članstva, m i n i malni konsenzus normi, p o r e m e ć e n o vodstvo, ograničene
41
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
definicije očekivanja članstva, ograničena kohezija. N o , i dalje postoji m o g u ć n o s t da se »near g r o u p « Y a b l o n s k o g p r o g l a s i s a m o » n e s t r u k t u r i r a n i m g a n g o m « , k a o što j e t o učinio Downes (1966.). David Mafza (1964.) prigovorio je teorijama delin kventne subkulture da zanemaruju individualnu slobodnu v o l j u , z b o g t o g a što o b i č n o n a g l a š a v a j u d e t e r m i n i r a n o s t k u l t u r o m (što j e n a s l i j e đ e d i f e r e n c i j a l n e a s o c i j a c i j e i k u l t u r n e t r a n s m i s i j e ) ili s t r u k t u r o m (što j e z a s l u g a t e o r i j e a n o mije i analiza strukturnih b l o k a d a socijalne mobilnosti). Matza je negirao postojanje posebnih (kriminalnih) vred nota kod delinkvenata. N a z n a č i o je p o d z e m n e vrijednosti k o j e su p r i s u t n e u c i j e l o m d r u š t v u ( p o s e b n o u l i t e r a t u r i , filmovima,
umjetnosti
uopće,
medijima),
pokazujući
da
strast z a a v a n t u r o m , r i z i k o m i u z b u đ e n j e m leži p u n o d u b l j e u društvu od površne podjele na k o n v e n c i o n a l n o i n e k o n v e n c i o n a l n o , s p a j a j u ć i m l a d o g d e l i n k v e n t a i b o g a t o g biz n i s m e n a . D e l i n k v e n t i č e s t o žive p o d u t j e c a j e m o b a s v i j e t a , k o n f o r m i z m a i n o n k o n f o r m i z m a , ali nisu p o t p u n o o d r e đ e n i ni jednim od njih. »Tehnike neutralizacije« su verbalne i racionalizirajuće strategije koje su delinkventi izabrali da bi pomirili ta d v a svijeta, o d n o s n o da bi m o g l i balansirati dalje. »Tehnike neutralizacije« kojima se delinkventi brane o d s o c i j a l n e k o n t r o l e o p i s a l i s u M a t z a i Sykes ( 1 9 6 1 . ) . Pet klasičnih t e h n i k a i » v e r b a l n i h s t r a t e g i j a « s u : 1. negiranje o d g o v o r n o s t i ; koncept koji se o sebi n u d i jest o n a j o » b i l i j a r s k o j k u g l i « - » n i s a m ja to m i s l i o « . . .
4 . o p t u ž i v a n j e o p t u ž i t e l j a - »svi z n a j u d a j e p o l i c i j a k o r u m p i r a n a « , »vlast j e n a s i l n i j a o d n a s « , » p r o f e s o r i s u nepravedni (pristrani)«... 5 . p o z i v n a višu l o j a l n o s t , » n i s a m t o u č i n i o z b o g s e b e « , djelo je učinjeno zbog p o m o ć i prijatelju, obitelji, škvadri, z b o g svetih ili p o l i t i č k i h u z r o k a , p o z i v a n j e n a višu l o j a l n o s t o p r a v d a v a »niže« p o č i n j e n o d j e l o . D a v i d M a t z a u k l j u č i o se u r a s p r a v u o d e l i n k v e n c i j i i devijaciji
u
vrijeme kada
je t e z a
o delinkventnoj subkulturi
dominirala časopisima i k n j i g a m a , no njegov pristup, za snovan
u tradiciji f e n o m e n o l o g i j s k e sociologije,
bliži je
interakcionizmu i sljedećoj etapi promišljanja, istraživanja subkulturnih fenomena nego tadašnjim (kasnočikaškim i mertonovskim) z a s a d a m a teorije o subkulturi. Od
početka
upotrebe
pojma
subkultura,
kakav
nas
z a n i m a (a i ranije, kroz r a d o v e čikaške škole), s u s r e ć e m o s e s d i m e n z i j o m u r b a n o g a ; g r a d o v i ( C o h e n b i r e k a o »veći američki gradovi«) i urbanitet tvore g o t o v o nužan, konsti tutivni e l e m e n t u nastajanju subkulture m l a d i h . S u b k u l tura nastaje u urbanoj sredini, a neformalne g r u p e m l a d i h »s u g l a ulice«, uz često bitno razlikovanje n o r m i i v r i jednosti »škvadre« od o n i h šireg i k o n v e n c i o n a l n o g d r u štva, p o s t a j u p a r a d i g m a t s k i p r i m j e r i s a d r ž a j n o v o n a s t a l o g a p o j m a . M e đ u t i m , već u p o č e t n o j u p o t r e b i p o j m a s u b k u l t u r a (i to p r i m i j e n j e n o g a na o m l a d i n s k e g r u p e , bez šireg z n a č e n j a koje se tiče a m e r i č k e etničke i k o n f e s i o n a l n e imigracijske šarolikosti) prisutna je dvostrukost, r a s p o d i j e -
2 . n e g i r a n j e o z l j e d e ili s t v a r n e štete, g d j e k r a đ a a u t o
Ijenost z n a č e n j a k o j a se k o d b r o j n i h a u t o r a ne n a g l a š a v a
m o b i l a postaje p o s u d b a a krađa nečije imovine vjerojatno
e k s p l i c i t n o . Riječ je o d v j e m a d i m e n z i j a m a ; u j e d n o j , s u b
koristi v l a s n i k u z b o g o s i g u r a n j a . . .
kultura označava o d r e đ e n u društvenu g r u p u ,
konkretni,
adolescentski
subkultura
3 . n e g i r a n j e žrtve - p o k u š a j d a s e žrtva p r i k a ž e k a o
(»delinkventni«)
gang,
gdje
je
l e g i t i m n i cilj n a p a d a , b i l o d a j e riječ o d u ć a n u u k o j e m u
z a p r a v o kultura o d r e đ e n e (»delinkventne«) škvadre.
p r o d a v a č i k r a d u , p a s e » p o k r a l o k r a d l j i v c e « , ili s u n a p a d
p r i s u t a n je i o p i s u k o j e m r e a l n i m l a d i ć i o d r a s t a j u , » n a
nuti h o m o s e k s u a l c i » s a m i t o tražili« i t d .
p u š t a j u s u b k u l t u r u « , ali s u b k u l t u r a o s t a j e p o d u v j e t o m d a
4?
No,
43
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
služi p o t r e b a m a i i n t e r e s i m a g e n e r a c i j e k o j a d o l a z i . T o
č a n adolescentski g a n g , subkulturni akter, prestane p o
z n a č i d a p o j a m s u b k u l t u r e i s t o v r e m e n o o z n a č a v a i sustav
stojati. K a k o s a d a m o ž e sustav vrijednosti ostati »u zraku« i
vrijednosti ( n o r m i , vjerovanja, stilova, n a č i n a života) i k o n
čekati neki novi naraštaj da postane njegov nositelj, na
kretnog aktera
tu
koji način postoji subkultura m l a d i h u n e k o m susjedstvu
Ta se dvostrukost o d r ž a l a od p e d e s e t i h
a k o se cijela g e n e r a c i j a i akteri na koje se taj p o j a m o d
d o d a n a s , kroz r a z l i č i t e š k o l e , a l i s a s l i č n i m n e n a g l a š a v a -
nosio r a s p a l a i u svojoj postadolescentskoj fazi predstavlja
n j e m s a m e d v o s t r u k o s t i , p a p o n e k a d o n o što s e o d n o s i n a
s a m o niz i n d i v i d u a u d r u š t v u o d r a s l i h , s m o ž d a n e š t o s p e
sustav v r i j e d n o s t i i n o r m i i i m e n u j e n e k o m s u b k u l t u r o m
cifičnijim u s p o m e n a m a i sjećanjima? Za C o h e n a i d r u g e
p o s t a n e t e o r i j s k i e n t i t e t različit o d d r u š t v e n e ( s u b k u l t u r n e )
a u t o r e teze o » d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i « riječ je o o b r a s c i m a
grupe analizirane u konkretnom prostoru i vremenu. A k o
p o n a š a n j a k o j i s u p o s t a l i t r a d i c i o n a l n i , k o j i s u s e ustalili u
z a m i s l i m o g r u p u d j e č a k a » s u g l a « , n j i h o v g r u p n i identitet
s u s j e d s t v i m a »većih a m e r i č k i h g r a d o v a « . U s p r k o s i n z i s t i r a -
(često o k r u n j e n p o s e b n i m i m e n o m ) , e v e n t u a l n e f a z e r a z
nju na društvenoj strukturi, na stalnoj socijalnoj osnovi za
v o j a , v e ć e ili m a n j e s u k o b e s p o l i c i j o m , m o d e l s k i u t j e c a j
nastajanje subkultura kao svojevrsne reakcije na struktu
(bilo k o j e g smjera) na d r u g e m l a d e u susjedstvu, njihove
ralne blokade mobilnosti, time se ne može objasniti onaj
sukobe s d r u g i m sličnim g r u p a m a , njihov sleng, vrednote,
p o s e b n i , s i m b o l i č k i svijet k o j i r a z l i k u j e s u b k u l t u r e , i t o n e
ukuse i cjelokupnu subkulturu, dakle a k o zamislimo neku
s a m o unutar procesa diferencijacije na »konfliktne, krimi
(grupu)
( s u b ) k u l t u r u - živi.
koji
te vrijednosti,
norme -
subkulturnu g r u p u d j e č a k a opisanu u sociološkoj literaturi,
n a l n e i s u b k u l t u r e p o v l a č e n j a « (što t a k o đ e r ovisi v e ć i n o m
m o ž e m o zamisliti i proces odrastanja kojLrezultira p o v l a
o »vanjskim« č i m b e n i c i m a ) , n e g o se ne m o g u d o b r o uočiti
č e n j e m »s u g l a ulice«. Z n a č i li to i n e s t a n a k j e d n e s u b k u l
s p e c i f i č n o s t i i n o r m a t i v n a d i n a m i k a u g r u p a m a »istovrsne«
ture? Sudeći po tezama a u t o r a »delinkventne subkulture«,
subkulture. M o ž e m o razumjeti sociologe koji su pedesetih
o n a s e m o ž e o d r ž a t i » a k o služi p o t r e b a m a s l j e d e ć e g e n e
g o d i n a , n a k o n što j e p o j a m s u b k u l t u r e v e ć b i o d j e l o m i č n o
racije, nasljednika«. M e đ u t i m , o d l a z a k jedne g r u p e s ulič
u u p o t r e b i , o z n a č a v a j u ć i š i r o k o z a s n o v a n u a m e r i č k u raz
n e scene n e m o r a n u ž n o biti p r a ć e n p o p u n j a v a n j e m t o g
nolikost većih i manjih društvenih (rasnih, etničkih, konfe
m j e s t a » n o v i m k l i n c i m a « , niti e v e n t u a l n a s l j e d e ć a g e n e r a
s i o n a l n i h itd.) g r u p a , p o s e g n u l i z a t i m p o j m o m i učvrstili
c i j a m o r a i z r a ž a v a t i s l i č n e s t a v o v e i d i j e l i t i isti k u l t u r n i o b
ga
r a z a c . I p a k , u t e k s t o v i m a iz p e d e s e t i h p o d r a z u m i j e v a se
mnogobrojnih neformalnih grupa mladih, socijalno i spa-
zbog
očigledne
posebnosti,
izdvojenosti
ponašanja
nastajanje m n o g i h sličnih subkultura, z b o g sličnih uvjeta
cijalno segregiranih z a j e d n o s roditeljima. »Nešto«, što se
života u društvenoj strukturi, z b o g čvrstog strukturalnog
k a o skup n o r m i , vrijednosti, stavova, navika i ponašanja
u t j e c a j a i k o č n i c a k o j e n a s t a j u u p r o c e s u m o b i l n o s t i inspiri
ustalilo, d o d a t n o je osnaženo činjenicom kriminaliziranja,
r a n o m kulturnim ciljevima. N o , s obzirom na m n o g o b r o j
» d e v i j a c i j e « , p a s e n e t r e b a č u d i t i što s u d o b n a , s p o l n a i
ne o p i s a n e i istraživane škvadre i b a n d e , m o ž e m o zamisliti
klasna specifičnost d o b r o g dijela aktera, na osnovi g r u p n e
i p r o c e s u k l a p a n j a u d r u š t v o o d r a s l i h , u k o j e m n e t k o završi
t r a d i c i j e m a l o d o b n i č k e d e l i n k v e n c i j e i n a č i n a ž i v o t a »na
u zatvoru, netko osnuje obitelj, nova generacija ne popuni
u g l u ulice« nazvani d e l i n k v e n t n o m s u b k u l t u r o m . Razdvo
p r o s t o r a u t o m a t s k i , i » N o r t o n s « , » C h e r u b s « ili b i l o k o j i sli-
j e n o s t z n a č e n j a p o j m a n a sustav v r i j e d n o s t i s j e d n e i n a
4 4
45
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
s a m u d r u š t v e n u g r u p u s d r u g e s t r a n e , stvorit ć e još više
se »subkultura« u j e d n o m r a z d o b l j u o č i g l e d n o koristila k a o
p r o b l e m a kasnije,
posredovanja
»ad h o c koncept« svaki put k a d a je t r e b a l o naglasiti nor
( p a i k o n s t r u k c i j e ) stila i i d e n t i t e t a b u d u p r i s u t n i j a u j a v n o
mativne aspekte bilo kojeg ponašanja koje odstupa od
sti, a » d e v i j a n t n i « m o d e l o d s t u p a n j a v r i j e d n o s t i i n o r m i o d
o p ć e g s t a n d a r d a . ( D o w n e s , 1 9 6 6 . , str. 9.) Z b o g t o g a s o c i o
o n i h d o m i n a n t n e k u l t u r e r a z n o v r s n i j i i p o m a k n u t o d sfere
logiju subkulture m l a d i h ne treba striktno svoditi na o n e
n e p o s r e d n e kriminalizacije i etikete delinkventnosti. Ipak, u
r a d o v e koji koriste s a m p o j a m subkulture, n e g o p r e p o z n a
prvim definiranjima subkulture osjeća se naglasak na g r u p u ,
vati u r b a n e , a d o l e s c e n t s k e i d o n e k l e z a s e b n e svjetove,
na procijep strukture i kulture g d j e se kolektivno mijenja
o k v i r e ( s u b ) k u l t u r n o g s a d r ž a j a k a o n a č i n a (stila) ž i v o t a i
referentni okvir i raste važnost r e f e r e n t n e g r u p e , a n a s t a j a n j e
izborenog identiteta.
k a d a različita medijska
s u b k u l t u r n e s o l u c i j e teže s e v e z u j e u z i n d i v i d u a l n i , s v j e s n i , i z b o r p o j e d i n c a . K a d a s više s t r o g o s t i p r i s t u p i m o g r u p a m a koje predstavljaju subkulturu u g l a v n i m r a d o v i m a iz toga v r e m e n a , m o ž e m o se pitati o različitostima m e đ u n j i m a , o prolaznosti nečijeg a n g a ž m a n a koji je d o b n o o d r e đ e n i u vezi s t i m n e d o s t a t k o m j a m s t v a z a o p s t a n a k i b u d u ć e k a rakteristike sustava vrijednosti n a z v a n o g s u b k u l t u r o m , m o g l i b i s m o iz i s t r a ž i v a n j a izvući d i j e l o v e u k o j i m a se v i d i da k o n f l i k t n i , k r i m i n a l n i ili n a r k o f i l s k i k a r a k t e r s u b k u l t u r e nisu n i p e d e s e t i h bili t a k o r a z d v o j e n i k a k o s e u t e o r i j s k i m r a d o v i m a s u g e r i r a l o . N o č i n j e n i c a j e d a a u t o r i t a d a nisu smislili bolji p o j a m i da se on čak zadržao, unatoč usložnjavanju i sve v e ć o j r a z n o l i k o s t i p o j a v a i s u d i o n i k a n a k o j e s e p r i m j e n j u j e . M n o g i s u a u t o r i bili svjesni p o t e š k o ć a s v i š e z n a č n o š ć u p o j m a , p a s u g a i d a l j e koristili, n a v o d e ć i , p o p u t J o h n a Bushnella, da bi m o ž d a bilo bolje da ga sociolozi nisu ni k a d n i počeli koristiti. (Bushnell, 1 9 9 0 . ) N a p r i m j e r u u r b a ne e t n o l o g i j e čikaške škole vidi se nastanak s o c i o l o g i j e subkulture čak i kada se sam p o j a m subkulture ne koristi. B i t n o j e istraživanje s a m o g f e n o m e n a , bez o b z i r a n a r a z l i čite p o j m o v e k o j e a u t o r i koriste, jer riječ je o r a z u m i j e v a n j u više ili m a n j e z a s e b n o g s v i j e t a , v r i j e d n o s t i , n a č i n a ž i v o t a , ( s u b ) k u l t u r e h o b o l u t a l i c a , jazz g l a z b e n i k a ili » d j e č a k a s u g l a ulice«. D a v i d D o w n e s , koji je i s a m p r i d o n i o širenju t e o r i j e o s u b k u l t u r i iz S A D - a u V. B r i t a n i j u , p i s a o je k a k o
46
47
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
3. Interakcionizam, teorija etiketiranja i skeptička revolucija u sociologiji devijacije
je Charles H o r t o n C o o l e y , koji t a k o đ e r utječe na suvre m e n i i n t e r a k c i o n i z a m i p r i d o n o s i k o n c e p t u o s o b e , pri č e m u s e »ja u z r c a l u « i s k a z u j e k a o s p o s o b n o s t d a s a m i sebe v i d i m o o n a k o kako v i d i m o bilo koju d r u g u socijalnu stvar.
I n t e r a k c i o n i z a m u sociologiji i s o c i j a l n o j p s i h o l o g i j i o b i č
Herbert Blumer je zasnovao simbolički interakcioni
n o s e vezuje u z t e m e l j e k o j e j e t o m p r i s t u p u p o s t a v i o G e o r g e
z a m na M e a d o v u naslijeđu, ali je kritiku »redukcionizma«
Herbert M e a d , iako je p o j a m »simbolički interakcionizam«
( p o p u t M e a d o v e kritike r e d u k c i o n i z m a W a t s o n o v a b i h e v i o
skovao njegov učenik Herbert Blumer. Sveučilište u C h i c a -
r i z m a ) p r o š i r i o na sve p s i h o l o g i j s k e i s o c i o l o g i j s k e t e o r i j e i
gu p o n o v o n a m se nameće kao rodno mjesto teorija i pri
koncepte
stupa neizmjerno važnih za sociologiju subkulture m l a d i h .
strukture i kulture. B l u m e r o v o inzistiranje na važnosti zna
Filozofija p r a g m a t i z m a , k a o i radikalni b i h e v i o r i z a m ,
koji
individualno
determiniraju
kategorijama
č e n j a stvari z a d j e l a t n a l j u d s k a b i ć a n e d o p u š t a o b j a š n j e n j e
utječu na M e a d o v u teoriju i na kasnije interpretacije, pri
ponašanja
č e m u je za u t j e r a j p r a g m a t i z m a v a ž n o i z d v o j i t i : 1 . u s r e d o
s o c i o l o g i j e , n e g o s e čvrsto u k o t v l j u j e u d r u š t v e n o j k o n s t r u k
točen je na i n t e r a k c i j u a k t e r a i s v i j e t a , 2. r a z u m i j e v a n j e i
ciji s t v a r n o s t i . A k o p r o m o t r i m o s e d a m o s n o v n i h p r i n c i p a
a k t e r a i svijeta k a o d i n a m i č k i h p r o c e s a a ne s t a t i č k i h struk
simboličkog interakcionizma koje kao zajedničke ključnim
tura i 3. pripisivanje velikog značenja s p o s o b n o s t i m a ak
a u t o r i m a n e k o l i k o p u t a n a g l a š a v a Ritzer, u o č i t ć e m o i i n -
t e r a d a i n t e r p r e t i r a j u s o c i j a l n i svijet. (Ritzer,
1997.) lako
s p i r a t i v a n o k v i r z a p r o u č a v a n j e s u b k u l t u r e m l a d i h , jer j e
polazi od biheviorizma, M e a d proširuje analizu ponašanja
djelatnost s u b k u l t u r n o g aktera već n a g l a š e n a u k o n c e p t i
n a d u h o v n e p r o c e s e , s m a t r a j u ć i svijest a k t e r a n e z a o b i l a z
ma Mertonovih učenika, dok je ovdje djelatni naboj defi
n o m č i n j e n i c o m u p r o c e s i m a p o n a š a n j a , p a j e svoj b i h e
niranja i redefiniranja oslobođen strukturalnog nametanja
viorizam
» p r o b l e m a « k o j e m je subkultura »solucija«:
zvao »socijalnim«,
(Watsonovog).
U
(Mind,
Society)
Self and
svom
za
razliku
ključnom, Mead
se
od
»radikalnog«
»predavačkom« djelu odmiče
od
animalne
psihologije kao temelja radikalnog biheviorizma, zasniva j u ć i n a l j u d s k o j s p o s o b n o s t i r a z m i š l j a n j a niz r a z l i k o v a n j a
»vanjskim
silama«
ili
kategorijama
makro-
1 . Ljudska b i ć a , z a razliku o d nižih ž i v o t i n j a , r a s p o l a ž u sposobnošću razmišljanja. 2. Sposobnost razmišljanja oblikovana je procesom socijalne interakcije.
k o j a s e t i č u svijesti, o s o b e i d r u š t v a . Svijest j e s h v a ć e n a
3. U s o c i j a l n o j i n t e r a k c i j i ljudi u č e o z n a č e n j i m a i s i m
k a o socijalni proces, a u l o g a s i m b o l a i jezika p r e s u d n a u
b o l i m a koji im o m o g u ć a v a j u korištenje specifične ljudske
nastajanju unutarnje i vanjske komunikacije aktera, kao i
sposobnosti razmišljanja.
procesa socijalizacije u o p ć e . U M e a d o v u radu nalaze se temelji (poput p o j m a uloge i mogućnosti igranja u l o g a , k o n c e p t a o s o b e k a o o d n o s a »ja« i » m e n e « itd.) m n o g i h k a s n i j i h i n t e r a k c i o n i s t i č k i h p r i s t u p a k o j e s u razvili B l u m e r , G o f f m a n i drugi. Ideju o p r o m a t r a n j u s a m o g a sebe razvio
4. Značenja i simboli o m o g u ć u j u ljudima ostvarivanje akcije i interakcije. 5. Ljudi m o g i izmijeniti ili m o d i f i c i r a t i z n a č e n j a i s i m b o le k o j e k o r i s t e u a k c i j i i i n t e r a k c i j i , na o s n o v i s v o j e i n t e r pretacije situacije.
49
Benjamin Perasović URBANA PLEMENA
6 . L j u d i m o g u izvesti t e m o d i f i k a c i j e i p r o m j e n e z b o g m o g u ć n o s t i i n t e r a k c i j e s a m i h s a s o b o m i s d r u g i m a , što i m o m o g u ć u j e ispitivanje potencijalnih tokova akcije, procjenji vanje prednosti i manjkavosti, te o d a b i r najpovoljnije akcije. 7. Prepletanje m e đ u o v i s n i h o b r a z a c a akcije i interak cije stvara g r u p e i društva. S o b z i r o m na M e a d o v o naslijeđe, pojavile su se dvije suprotne metodologijske paradigme, ona Blumerova, koja teži » s i m p a t i č k o j i n t r o s p e k c i j i « i o b n a v l j a k v a l i t a t i v n e m e t o de čikaške škole, i o n a Kuhnova, koja smatra da se u M e a d o v u n a s l i j e đ u m o ž e u t e m e l j i t i i » t v r đ a « , e m p i r i j s k a , siste m a t s k a m e t o d o l o g i j a k o j a teži g e n e r a l i z a c i j i i z a k o n i t o s t i m a k a o jedinstvenim karakteristikama svake znanosti.
bliže a k t e r u , subjektu istraživanja, i s t o v r e m e n o o k r e ć u ć i fokus dotadašnje analize devijantnog ponašanja s »devijan a t a « na sustav i institucije s o c i j a l n e k o n t r o l e . Za razliku od a u t o r a koji su na osnovi kasnočikaške k r i m i n o l o g i j e i M e r t o n o v e t e o r i j e a n o m i j e stvorili tezu o delinkventnoj subkulturi, razrađujući detaljno p o j a m i tipo v e s u b k u l t u r e , i n t e r a k c i o n i s t i č k i u s m j e r e n i a u t o r i n i s u inzistirali n a p o j m u s u b k u l t u r e , č a k s u g a o d b a c i v a l i , ili koristili p a r a l e l n o s p o j m o m k u l t u r e ( o d r e đ e n o g a k t e r a ) . Bez o b zira n a ( n e ) k o r i š t e n j e p o j m a s u b k u l t u r e , i n t e r a k c i o n i s t i s u istraživali s l i č n e f e n o m e n e , k o j i s e o d r a z d o b l j a p r v e g e n e r a c i j e č i k a š k e š k o l e n a l a z e u k n j i g a m a (i u s t v a r n o s t i ) p o d različitim i m e n i m a : u r b a n i h lutalica ( H o b o i drugi), vršnjačkih g r u p a , b a n d i , ovisniku, prostitucije, k r i m i n a l n o g svijeta, psihijatrijskih u s t a n o v a , z a t v o r a , » m o r a l n i h r e g i j a « , jazz g l a z b e n i k a , p u š a č a m a r i h u a n e , r a z n o v r s n i h n e k o n v e n c i o n a l n i h i » d e v i j a n t n i h « a k t e r a . U p r a v o je i n t e r a k c i o n i s t i č k i pristup devijaciji r a d i k a l n o izmijenio perspektivu- s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e , stvorivši s v o j e v r s n u » s k e p t i č k u r e v o l u c i j u « . K a o što n a o p ć o j r a z i n i d r u š t v a i s o c i j a l n e t e o r i j e i n t e r a k c i o n i z a m želi p r o m a t r a t i s u b j e k t , p r o c e s d e f i n i r a n j a s i t u a cije i konstruiranja stvarnosti, t a k o u p o d r u č j u devijacije interakcionisti vide prvenstveno socijalni proces u kojem a k t e r i d e f i n i r a j u i r e d e f i n i r a j u s i t u a c i j e i u k o j e m na k o n a č a n rezultat »devijantnosti« s n a ž n o utječu institucije soci jalne kontrole. Ključni p o j m o v i interakcionističkog pristupa d e v i j a c i j i bili s u : p r i m a r n a i s e k u n d a r n a d e v i j a c i j a , g l a v n i i p o m o ć n i status, s e k v e n c i j a l n i m o d e l , d e v i j a n t n o k a r i j e r a , etiketiranje, sligma, m o r a l n o poduzetništvo, societalna reak
O v d j e n i j e t o l i k o v a ž n o p r i k a z a t i sve a s p e k t e r a z v o j a
c i j a i t d . F r a n k T a n n e n b a u m j e još 1 9 3 8 . o p i s a o » t a g g i n g «
interakcionizma i otvoriti raspravu o sociološkim p a r a d i g
p r o c e s , b l i z a k o n o m e što d a n a s z o v e m o e t i k e t i r a n j e m , a
m a m a , koliko je značajno uočiti da se f e n o m e n u subkul
Edwin Lemert ( 1 9 5 1 . ) postavio je temelje interakcionističkog
ture pristupilo iz nove perspektive. Ta je perspektiva, uva
pristupa devijaciji. Ipak, m o r a l o je proći deset do petnaest
žavajući d i o naslijeđa p r v o g naraštaja čikaške škole, prišla
g o d i n a , d a b i tek u š e z d e s e t i m L e m e r t o v o ( i j o š r a n i j e ,
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
I c m n e n b a u m o v o ) t e o r i j s k o n a s l i j e đ e p o s t a l o šire p r i h v a ć e n o
tehnike,
mnogi
su
interakcionistički
sociolozi
devijacije
i a k t u a l i z i r a n o s o c i o l o š k i m r a d o v i m a . Što se to d o g o d i l o u
našli p o s a o n a Z a p a d n o j o b a l i , u K a l i f o r n i j i , g d j e s u s e
d r u š t v u , što j e u t j e c a l o n a t a k o r a z l i č i t u r e c e p c i j u i n t e r a k -
tada otvarala nova r a d n a mjesta na fakultetima. Z b o g to
cionističkog pristupa devijaciji u pedesetim i u šezdesetim
ga su neki nazivali interakcioniste š k o l o m » Z a p a d n e o b a
g o d i n a m a ? Stephen J . Pfohl n a t o p i t a n j e o d g o v a r a u k a z i
le«, a n e k i s u i h i m e n o v a l i » n e o č i k a š k i m a u t o r i m a « . D a v i d
v a n j e m na društvene pokrete i p r o m j e n e u p o l i t i č k o m ži
M a t z a j e p r o b l e m a t i z i r a o d j e l o v a n j e triju k l j u č n i h š k o l a ,
votu Amerike. (Pfohl, 1 9 8 5 . ) To je razdoblje k a d a su snaž
triju g r u p a c i j a a u t o r a u p o d r u č j u d e v i j a c i j e , a t o s u : č i k a š -
ne socijalne i političke b o r b e zapljusnute k a m p u s e i širu
ka škola, funkcionalisti (zapravo Mertonovi učenici, autori
javnost, studenti su se počeli m a s o v n i j e uključivati u p o k r e t
»delinkventne subkulture«) i »neočikaški« sociolozi. M a t z i n a
za g r a đ a n s k a prava, i po Pfohlovom mišljenju, to je »do
knjiga »Becoming Deviant«, naslovom i v r e m e n o m objavlji
v e l o e t i k e t u d e v i j a c i j e b l i ž e , u vlastiti d o m « . S o c i o l o z i s u
vanja, ne o d u d a r a od m n o g i h klasičnih r a d o v a sociologije
ubrzo uvidjeli da njihova djeca, studenti, prijatelji, r o đ a c i ,
devijacije s kraja šezdesetih, no o n a predstavlja specifičan
a p o n e k a d i oni sami, bivaju uhapšeni, pretučeni, n a p a d
teorijski pristup i a u t o r o v n a p o r da na p r i m j e r u e v a l u a c i j e
nuti s u z a v c e m , š p i j u n i r a n i , stigmatizirani, zastrašivani, p o
d o t a d a š n j i h r a d o v a i »škola« u s o c i o l o g i j i d e v i j a c i j e p r i k a
p u t » o b i č n i h d e v i j a n a t a « . ( P f o h l , 1 9 8 5 . , str. 2 8 6 . ) B r o j n e
ž e p l o d n o s t vlastite o r i j e n t a c i j e k o j u n a z i v a s o c i o l o š k i m
kontradikcije » u o b i č a j e n o g « etiketiranja postale su vidljivi
n a t u r a l i z m o m , a k o j u b i s m o d a n a s smjestili u p o d r u č j e
j e ; k a d a j e z a p o č e o rat, o n i k o j i s e nisu htjeli b o r i t i t r e t i r a n i
f e n o m e n o l o g i j s k o g pristupa. Doprinos čikaške škole Matza
su k a o k r i m i n a l c i , policijski u p a d i p u c a n j e u p r i p a d n i k e
visoko vrednuje, uočavajući slabosti proizašle iz k o r e k c i o -
organizacije »Crne pantere« proglašen je o p r a v d a n i m či
nalističke p a r a d i g m e k a o takve, kojoj se na početku sto
n o m , o d g o v o r n a n a p a d s m a t r a n j e u b o j s t v o m . Politički
ljeća čikaški autori n i k a k o nisu uspjeli otrgnuti. P r o b l e m
aktivisti k o j i s u s e žalili n a p r i s l u š k i v a n j e t e l e f o n a p r o g l a š e
devijacije u M a t z i n o m djelu naznačen je p o j m o v n i m p a r o
n i s u p a r a n o i č a r i m a , ž e n e k o j e s u tražile j e d n a k u p l a ć u z a
vima razlika, p o p u t korekcije i poštovanja, patologije i
j e d n a k i r a d p o s t a l e s u » p s i h o l o š k i misfits« ( o s o b e n e p r i l a
raznolikosti, te jednostavnosti i složenosti. Poštovanje f e n o
g o đ e n e o k o l i n i ) . D u g i niz t a k v i h p r i m j e r a u s m j e r i o j e p o
m e n a b i t n o j e p o l a z i š t e u i s t r a ž i v a n j u k o j e n e m a svoj p r e d
zornost s o c i o l o g a , socijalnih psihologa i srodnih a u t o r a ,
m e t ili » o b j e k t « , n e g o je u M a t z i n o m d u h u u v i j e k riječ o
(koji s u s t v a r a l i t e o r i j u s o c i e t a l n e r e a k c i j e ) n a o n e k o j i i m a j u
s u b j e k t u i s t r a ž i v a n j a . P o š t o v a n j e se t e š k o p o s t i ž e u i s t r a ž i
m o ć da etiketiraju d r u g e ; fokus se sada p o m i č e s etiketira-
vanjima potpuno nepoštovanih djelatnosti,
n i h n a o n e k o j i e t i k e t i r a j u , d e v i j a c i j a s e p r o m a t r a u svjetlu
(većina ljudi u društvu) ne s a m o da ne poštuje n e g o i o s u
socijalne kontrole, pogled se usmjerava na odnos između
đuje. Osnovni je razlog, zbog kojeg je poduzeto toliko
o n i h koji etiketiraju i o n i h koji su etiketirani k a o d e v i j a n t n i .
istraživanja o devijaciji, želja za asistiranjem društvu k a k o
(Postaje j a s n o d a s u t o o d n o s i m o ć i , d a n e k e d r u š t v e n e
bi se riješilo p r o b l e m a t i č n i h (devijantnih) aktivnosti. K o r e k
grupe
drugih.)
c i j a j e u k o r i j e n u svih r j e š e n j a , o n a j e c i l j . Z a t o p r i s t u p k o j i
D i p l o m i r a v š i na sveučilištu u C h i c a g u , g d j e su p o d v o d
želi u k l o n i t i d e v i j a c i j u M a t z a n a z i v a k o r e k c i o n a l n i m . K o -
s t v o m Everetta H u g h e s a u p o z n a l i k v a l i t a t i v n e i s t r a ž i v a č k e
rekcionalna perspektiva o n e m o g u ć u j e kapacitet empatizi-
57
imaju
moć
etiketiranja
i
stigmatiziranja
koje društvo
53
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
ranja a time i razumijevanja subjekta istraživanja. U takvoj
su »nasuprot d a n a š n j o j l a b a v o j
p e r s p e k t i v i , u k o j o j svi n a s t o j e otkriti u z r o k e , e t i o l o g i j u , k a k o
» e k o l o š k i u s i d r e n i « . ( M a t z a , 1 9 6 9 . str. 2 3 . )
bi se devijacija u korijenu uništila, veća je m o g u ć n o s t da
koncepciji subkulture« -
F u n k c i o n a l i z a m (u varijanti M e r t o n a i njegovih u č e n i
se sam f e n o m e n izgubi. Korekcionalisti objašnjavaju fe
ka) M a t z a s a g l e d a v a iz perspektive d a l j n j e g n a p r e d o v a n j a
n o m e n i z v a n a i s d i s t a n c e , k a o da je riječ o s t u d i j i o b j e k t a ,
svijesti
a studija
objekta
potpuno
je s u p r o t n a studiji
o potrebi
poštovanja devijantnog fenomena,
pa
subjekta.
u o č a v a k a k o je funkcionalistički pristup p r i d o n i o izbacivanju
U p r a v o u studiji subjekta p o š t o v a n j e i e m p a t i j a b i t a n su
k o n c e p t a p a t o l o g i j e iz s o c i o l o g i j e i socijalne p s i h o l o g i j e .
a l a t i s t r a ž i v a n j a , o n i s u o s n o v n i resurs b e z k o j e g a o s t a j e
D o k su predstavnici marksističke (konfliktne) orijentacije u
g o l e m a distanca između analitičara i subjekta.
sociologiji obično prigovarali funkcionalistima zbog njiho
Jedna od m n o g i h uočljivih posljedica averzije, koju
v o g a p o l o g e t s k o g stava p r e m a p o s t o j e ć e m , p r e m a d o m i
m n o g i sociolozi osjećaju p r e m a devijantnom f e n o m e n u ,
n a n t n o j k u l t u r i i d r u š t v e n o m p o r e t k u , M a t z a (uz svijest o
jest n j i h o v a n e m o g u ć n o s t o d v a j a n j a m o r a l n i h s t a n d a r d a
m n o g i m m a n a m a funkcionalizma) upravo u svojevrsnom
od aktualne deskripcije. »Da bi se počelo s p o š t o v a n j e m ,
f u n k c i o n a l i s t i č k o m »afirmacionizmu« vidi pozitivan p o m a k
uvažavanjem, razumijevanjem devijantnog fenomena, p o t r e b n o j e p r i v r e m e n o ili t r a j n o s u s p e n d i r a t i k o n v e n c i o n a l n u moralnost«. (Matza,
1 9 6 9 . , str.
17.) C i k a š k a škola nije
izbjegla korekcionalni p o g l e d , ali je naglasila subjektivnost, položaj subjekta istraživanja, provela je detaljan opis i d o v e l a n a s bliže s t v a r n o m svijetu i ž i v o t u . T a j u l a z a k u d e v i j a n t n i svijet n a r u š i o j e p a r a d i g m u p a t o l o g i j e i a f i r m i r a o p r i s t u p u k o j e m se s u b j e k t p o š t u j e i n j e g o v svijet g l e d a iz n u t r a . M a t z a je često n a g l a š a v a o da nas p o š t o v a n j e i u v a ž a v a n j e d o v o d i u » z a g r l j a j s u b j e k t u « , n o taj z a g r l j a j n i j e izraz n e k o g f i l a n t r o p s k o g r a s p o l o ž e n j a , n e g o p u t k o j i s o c i o l o g a vodi ka subjektovoj definiciji situacije. U r a d o v i m a čikaške škole M a t z a primjećuje raspodijeljenost; u teorij skom, interpretativnom okviru pojavljuju se korekcionalni pogledi i patologija k a o »socijalna dezorganizacija«, a u e t n o g r a f s k o m r a d u ocrtali su r a d i k a l n u različitost i r a z n o l i kost, pa je o p r e d j e l j i v a n j e za raznolikost n a s u p r o t p a t o l o giji bilo d o s t u p n i j e i lakše izvodivo sljedećim g e n e r a c i j a m a sociologa. Analizirajući p o j m o v e čikaške škole, M a t z a je
prema poštovanju i razumijevanju devijantnog fenomena. Merton je tvrdio kako p o d određenim okolnostima kardi nalna američka vrijednost - ambicija, promovira kardinalni a m e r i č k i p o r o k - d e v i j a n t n o p o n a š a n j e , a d u g a č k i niz c i t a t a iz k n j i g a M e r t o n o v i h u č e n i k a k o j i su p i s a l i o » d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i « M a t z a koristi k a k o b i n a g l a s i o , r i j e č i m a A l b e r t a C o h e n a , d a o n o što n e o d o b r a v a m o , o d b a c u j e m o , i o n o što n j e g u j e m o jest s p l e t e n o o d i s t o g v l a k n a , o d iste n i t i . l a k o D a n i e l Bell b a š i nije p r a v i p r i m j e r f u n k c i o n a l i s t i č k i o r i j e n t i r a n o g a u t o r a , n j e g o v a cijela M a t z a n a v o d i u z d o p r i nos f u n k c i o n a l i s t i č k o g pristupa koji je ( u p r a v o u Bellovu slučaju) kriminalne djelatnosti prikazao k a o d i o svakodnev n o g , američkog načina života, odbacujući implikacije o » n o r m a l n o m « i » p a t o l o š k o m « p o n a š a n j u . O n o što s u z a počeli autori čikaške škole, a nastavili funkcionalisti, i što M a t z a v i d i k a o n a p r e d o v a n j e svijesti o p o t r e b i p o š t o v a n j a i r a z u m i j e v a n j a d e v i j a n t n o g f e n o m e n a , još s u više n a g l a s i l i »neočikaški autori«. O n i su (Lemert, Becker, G o f f m a n . . . ) u p o t p u n o s t i o d b a c i l i i d e j u p a t o l o g i j e , ili k a k o b i L e m e r t r e k a o , »zauvijek napustili a r h a i č n e , m e d i c i n s k e p r e d o d ž b e
» d e v i j a n t n i svijet« i » i z o l i r a n o k u l t u r n o p o d r u č j e « [isolated
po k o j i m a se ljudi dijele na n o r m a l n e i patološke«. Proces
cultural area) s m a t r a o o d l i č n i m i k o r i s n i m k o n c e p t i m a , k o j i
d i f e r e n c i j a c i j e jest n e o s p o r a n , i d i f e r e n c i r a n o p o n a š a n j e
54
55
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
u o p ć e m o ž e u o d r e đ e n o m d r u š t v u ili u o d r e đ e n o m v r e m e n u biti »socijalno prihvatljivo«, a u n e k o m d r u g o m d r u štvu ili u d r u g o m v r e m e n u » s o c i j a l n o n e p r i h v a t l j i v o « . N a osnovi takvih gledišta jasno je k a k o za te autore ne m o ž e postojati, na razini » c j e l o k u p n o g a m e r i č k o g društva«, k o n senzus o t o m e k a k v o j e p o n a š a n j e p o ž e l j n o a k a k v o n e p o ž e l j n o . K o n t a k t s a s u b j e k t o m i s t r a ž i v a n j a i p r o m a t r a n j e iz n u t r a , »na t e r e n u « , n a s l i j e d i l i s u o d s t a r e č i k a š k e š k o l e , i z a interakcionističke (»neočikaške«, po Matzi) a u t o r e p a t o l o g i j i više d o i s t a n i j e b i l o m j e s t a . U sferi s o c i j a l n e e g z i s t e n c i j e p o s t o j a l a je s a m o r a z l i č i t o s t i r a z n o l i k o s t , a s p e c i f i č n a m e t o d o l o g i j a i s n j o m p o v e z a n o »blisko p r o m a t r a n j e « , p o štovanje subjektova
pogleda,
tvore
najbolju
zaštitu
od
patologijskih implikacija korekcionalnog pristupa. O s i m š t o j e i d e j u p o š t o v a n j a (appreciation) s u p r o t s t a vio k o r e k c i o n a l n o m p o g l e d u , ideju raznolikosti postavio umjesto patologije, a jednostavnost distinkcije konvencio nalnih i devijantnih f e n o m e n a zamijenio naglašavanjem k o m p l e k s n o s t i , D a v i d M a t z a j e još j e d n o m p r o š a o kroz dosadašnje škole sociologije devijacije, konstruirajući novu
va vrata) i postala p o p u l a r n a u n j e n o m društvu. S h v a ć a l a je da joj je to društvo m a l o »prebrzo«, ali nije htjela žrtvo vati
stečenu
popularnost nekakvim
puritanizmom.
Upo
znala je u t o m društvu J i m a , i zatrudnjela. O v a slika Matzi služi d a o b j a s n i p o j a m a f i l i j a c i j e , k o j i j e u z v e ć s p o m e n u t i p o j a m afiniteta činio p o d l o g u raznovrsnim objašnjenjima devijantnog ponašanja. D j e v o j k a C (sve tri d j e v o j k e i m a j u po 1 5 g o d i n a ) u p i s a n a je ž e l j o m roditelja u p a r o h i j a l n u školu g d j e joj je b i l o d o b r o , o s i m što j e j e d n a sestra v e o m a s t r o g o n a s t u p a l a i stavljala naglasak na nevinost. Djevojka je nevinost č u v a la, sastajući se s d j e č a c i m a i ne odlazeći n i k a d d a l j e od poljupca. Jedne večeri, sjedila je sa svojim tadašnjim m o m k o m u autu, i upravo kad je došlo do p o z d r a v n o g poljupca, policajac, brat navedene časne, otvorio je vrata a u t a optužujući djevojku da je prostitutka, prijeteći m l a d i ću da će ga optužiti za silovanje. N a k o n t o g a , d o k su m l a d i sjedili u š o k u , o č i n s k i s e n a s m i j a o i r e k a o » v i d i m d a ste d o b r a d j e c a , o v o g p u t a n e ć e biti n i š t a , a l i n e m o j t e d a
e v a l u a c i j u k r o z tri t e m e l j n a p o j m a - a f i n i t e t , a f i l i j a c i j a , i
v a s j o š j e d n o m o v d j e u h v a t i m « . I d u ć e tri m i n u t e m l a d i s u
označavanje
primjer
š u t j e l i , i o n d a i s t o v r e m e n o i z g o v o r i l i »vvhat t h e hell«. K a o
petnaestogodišnje djevojke koja ostaje trudna u o d r e đ e
r e z u l t a t tih o k o l n o s t i , d j e v o j k a j e z a t r u d n j e l a . O v a j p r i m j e r
n i m o k o l n o s t i m a , M a t z a p r i k a z u j e tri o s n o v n a o b j a š n j e n j a
Matzi je poslužio za ilustraciju o z n a č a v a n j a , i za razliku od
k o j a leže u p o z a d i n i v e ć i n e p r o b l e m a t i z i r a n j a d e v i j a n t n o g
čikaške škole i Mertonovih učenika, upućuje na »neočikaš
p o n a š a n j a . Djevojka A o d r a s l a je u kući p r e p u n o j r o d b i n e ,
ke« a u t o r e k o j i s u p o j a m o z n a č a v a n j a s h v a t i l i , i u p o t r i j e b i l i
(affinity,
affiliation,
signification).
Uzevši
r o d i t e l j i su r a d i l i i bili r i j e t k o k o d k u ć e . Starija b r a ć a i sestre
g a n a r a z l i č i t i m r a z i n a m a s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e . T o j e velik
su t a k o đ e r radili i ostavljali o n e m l a đ e da se brinu s a m i o
p o m a k u o d n o s u na teorijsko istraživačku šetnju od a f i n i
sebi - n i t k o nije m a r i o jesu li išli u š k o l u , jesu li t r e b a l i n e š t o
teta do afilijacije, g d j e se stalno s u s r e ć e m o s p o j m o v i m a
ili bili sretni. K a o rezultat t a k v i h o k o l n o s t i , d j e v o j k a A je
predispozicije, dezorganizacije, a n o m i j e itd. Matza d o b r o
z a t r u d n j e l a . O v a j slučaj p r i k a z u j e p o j a m a f i n i t e t a k o j i leži u
p r i m j e ć u j e da je g e n e r a c i j a m a k r i m i n o l o g a i pozitivistički
p o z a d i n i s o c i o l o š k i h o b j a š n j e n j a . N a l a z i se i u r a d o v i m a
usmjerenih s o c i o l o g a uspjelo nešto teško zamislivo - o d
č i k a š k e škole i u r a d o v i m a a u t o r a » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « .
v o j i t i s t u d i j u o k r i m i n a l u od s t u d i j e o d r ž a v i . Sto z n a č i biti
D j e v o j k a B se s r o d i t e l j i m a m o r a l a p r e s e l i t i u d r u g i
registriran, etiketiran, definiran, klasificiran, o z n a č e n , to
k v a r t . S p r i j a t e l j i l a s e s g o d i n u d a n a s t a r i j o m s u s j e d o m (pr-
M a t z a s m a t r a n e i z o s t a v n i m d i j e l o m svake studije o d e v i j a c i j i .
56
57
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
Z a p r a v o , veza i z m e đ u o r g a n i z i r a n o g , p r e m d a diverzificira-
šnjenje devijacije, po k o j e m devijacija nastaje k a d se u
n o g , a u t o r i t e t a d r ž a v e i p o s t o j a n j a d e v i j a n t n i m , jest n a j š i r e
i g r u u k l j u č i n e k i o d f a k t o r a , a o n i s e svi » m u l t i v a r i j a n t n o
značenje označivanja koje Matza razmatra i do kojeg mu
analiziraju« i promatraju istovremeno, poput inteligencije,
je stalo, u č e m u se njegove intencije d o b r i m d i j e l o m p o
susjedstva, obitelji, o s o b i n a ličnosti, situacijskih faktora i
klapaju s interakcionističkim pristupom devijaciji i teorijama
sličnog. N a s u p r o t t o m e , interakcionisti su se zalagali za
»societalne reakcije«.
s e k v e n c i j a l n i m o d e l , jer o n , z a r a z l i k u o d s i m u l t a n o g , o m o
E d w i n L e m e r t , pišući d e s e t l j e ć e i s p r e d s v o g a v r e m e n a ,
g u ć u j e praćenje nastajanja »devijantne karijere«. Ne d j e
razlikovao je p r i m a r n u od s e k u n d a r n e devijacije. (Lemert,
l u j u svi f a k t o r i n a r a z v o j d e v i j a c i j e i s t o v r e m e n o , n e k i m o g u
1 9 5 1 . ) P r i m a r n a d e v i j a c i j a p o k l a p a s e s » n o r m a l n i m « ili
biti v a ž n i u o h r a b r i v a n j u e k s p e r i m e n t i r a n j a ili n o n k o n f o r -
k o n v e n c i o n a l n i m p o n a š a n j e m u t o l i k o što j e u n j e g a u k l o p
m i z m a , a d r u g i m o g u biti u t j e c a j n i u o d r ž a v a n j u p o s t o j e
ljena, integrirana, p o p u t čovjeka koji se p o v r e m e n o na
ćih (uspostavljenih u n e k o m k o n k r e t n o m razdoblju) o b r a
n e k o j zabavi n a p i j e ali k o j e g nitko ne s m a t r a a l k o h o l i č a -
zaca kršenja pravila. Sekvencijalne »kontingencije karijere«
r e m ili d e v i j a n t n i m u s m i s l u o p i j a n j a . P r i m a r n a d e v i j a c i j a
uključuju objektivne činjenice socijalne strukture i p r o m j e
m o ž e biti m o t i v i r a n a r a d o z n a l o š ć u , s t r e s o m , g r u p n i m o č e
n e u p e r s p e k t i v i , m o t i v a c i j e i želje i n d i v i d u e . O d p o s e b n e
kivanjima, zapravo nizom raznovrsnih bioloških, psihološ
s u v a ž n o s t i i r e a k c i j e d r u g i h l j u d i , jer p o n a š a n j e d r u g i h
kih i socijalnih č i m b e n i k a . Pošto ta devijacija nije » p r e p o
prema o n o m e tko je označen kao devijant drastično se
znata« kao ključna, intervenirajuća varijabla u stvaranju
m i j e n j a , što m o ž e v o d i t i i p r e m a m j e r a m a r e p r e s i j e k o j e
i d e n t i t e t a p o j e d i n c a , o n / o n a n e m o r a r e o r g a n i z i r a t i svoj
u t j e č u n a ž i v o t n e š a n s e d e v i j a n t a ; o n / o n a m o ž e biti z a
identitet u skladu s d e v i j a c i j o m . Tek u slučaju veće vidlji
t v o r e n a ) , i z b a č e n ( a ) ili o n e m o g u ć e n ( a ) u p o s l u , n a t j e r a n ( a )
vosti i u č e s t a l o s t i , ili (što je p r e s u d n o ) u s l u č a j u d r u š t v e n e
n a s k r i v a n j e , a sve t o m o ž e v o d i t i p r e m a n o v o m i d e n t i t e t u
reakcije, individua pokušava djelovati, prilagođavajući se,
koji se zasniva na a u t s a j d e r s k o m statusu. H o w a r d Becker
primjerice, češćem opijanju pronalaženjem n o v o g radnog
j e n e s u m n j i v o n a j z a s l u ž n i j i što s u m n o g e i n t e r a k c i o n i s t i č k e
m j e s t a ili p r o f e s i j e g d j e ć e s e t a k v o p o n a š a n j e više t o l e r i
p o s t a v k e i p e r s p e k t i v a » s o c i e t a l n e r e a k c i j e « (na d e v i j a c i j u )
rati. Sekundarna devijacija nastaje u uvjetima društvene
dobili
svoj
oblik
u
»teoriji
etiketiranja«
[labelling
theory).
r e a k c i j e , k a d a » d e v i j a n t « p o č i n j e koristiti s v o j e p o n a š a n j e i
N j e g o v o , s a d već k l a s i č n o d j e l o » O u t s i d e r s « , p o č i n j e u p r a
u l o g u z a s n o v a n u n a n j e m u k a o s r e d s t v o vlastite o b r a n e ,
vo zalaganjem za sekvencijalni model devijacije, za m o d e l
n a p a d a , ili n a p r o s t o p r i l a g o đ a v a n j a p r o b l e m i m a k o j i p r o i z
devijantne karijere i pažljivo praćenje razvoja devijantnog
l a z e i z d r u š t v e n e r e a k c i j e n a p o n a š a n j e što j e p r e p o z n a t o
identiteta u v r e m e n u , o b i č n o o s n a ž e n o g a reakcijama d r u
k a o devijantno. Pojedinac se sada poistovjećuje s u l o g o m
štva n a i n i c i j a l n u d e v i j a c i j u .
d e v i j a n t a , m o ž e se u k l j u č i t i u d e v i j a n t n e g r u p e i o s n a ž i t i svoj d e v i j a n t n i i d e n t i t e t . R e a k c i j a d r u š t v a n a d e v i j a c i j u t a k o je uzrokovala novu devijaciju, etiketiranje devijanta uve ć a l o j e d e v i j a c i j u . T i p i č n o z a i n t e r a k c i o n i s t i č k i p r i s t u p jest napuštanje tradicionalnog, »simultanog« obrasca za obja-
58
B e c k e r ( 1 9 6 3 . ) je j e d n o s t a v n i m i p r e c i z n i m s o c i o l o š k i m j e z i k o m n a g l a s i o k l j u č n e p o s t a v k e t e o r i j e e t i k e t i r a n j a : Sve društvene g r u p e stvaraju pravila i pokušavaju ih nametnuti i provesti. Društvena pravila definiraju situacije i njima o d g o v a r a j u ć e vrste p o n a š a n j a , s p e c i f i c i r a j u ć i n e k o d j e l o v a -
59
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
n j e k a o » d o b r o « , i z a b r a n j u j u ć i d r u g o k a o »loše«. O n o m e
v i l o a d a s e z a n j i h n e z n a , o d n o s n o nisu e t i k e t i r a n i . D e
tko prekrši pravilo se ne vjeruje i on postaje autsajder.
vijacija je tako posljedica o d g o v o r a drugih na djelovanje
M e đ u t i m , onaj tko je označen kao autsajder može imati
neke o s o b e . Da bi potkrijepio tvrdnje o relativnosti d e v i j a
d r u k č i j i p o g l e d n a stvar. M o ž d a n e ć e p r i h v a t i t i p r a v i l o p o
cije (koja je k o d m n o g i h »klasičnih« a u t o r a patologijske
k o j e m j e p r o s u đ e n , niti ć e p r i h v a t i t i o n e k o j i s u m u s u d i l i
p a r a d i g m e n e u p i t n a č i n j e n i c a ) , B e c k e r n a v o d i niz » o p ć i h
k a o k o m p e t e n t n e ili k a o l e g i t i m n o o v l a š t e n e d a t o r a d e .
m j e s t a « i istraživački p o t k r i j e p l j e n i h č i n j e n i c a s o c i o l o g i j a
O t u d a drugo značenje pojma:
može
d e v i j a c i j e i k r i m i n o l o g i j e , p o p u t o n i h o razlici p r o c j e n e d e -
svoje suce smatrati a u t s a j d e r i m a . Becker se suprotstavlja
vijantnosti s obzirom na to kada se neko djelo d o g o d i l o ,
gledištima da postoji nešto inherentno devijantno s a m o m
t k o g a j e p o č i n i o ( m l a d i ili s t a r i , p r i p a d n i k niže k l a s e ili
d j e l u , k o j e krši n e k o d r u š t v e n o p r a v i l o , i u p u ć u j e o š t r u k r i
s r e d n j e , b i j e l i m u š k a r a c k o j i j e n a p a o c r n k i n j u ili c r n a c k o j i
prekršitelj
pravila
tiku znanstvenicima koji ne p r o p i t u j u devijaciju k a o takvu
j e n a p a o b j e l k i n j u itd.) i d r u g i h p o z n a t i h r e z u l t a t a i s t r a ž i
n e g o j e u z i m a j u k a o d a t o s t , što z n a č i d a t i m e p r e u z i m a j u i
vanja koji idu u prilog sljedećem zaključku. Devijacija nije
v r i j e d n o s t i g r u p e k o j a je s t v o r i l a s u d o d e v i j a c i j i . Svijest o
z a s e b n a k v a l i t e t a k o j a se n a l a z i u n e k o j vrsti p o n a š a n j a a
pluralnosti društva i karakterislikumu društvenih g r u p a n a
u nekoj ne, to je proces koji uključuje o d g o v o r e d r u g i h na
vodi Beckera (kao i m n o g e d r u g e sociologe s u v r e m e n o g
p o n a š a n j e o k o j e m j e riječ. D r u g i m r i j e č i m a , d e v i j a c i j a n e
d r u š t v a koji s u s e o d m a k l i o d slike o h o m o g e n i m d r u š t v i m a
leži u p o n a š a n j u s a m o m , n e g o u i n t e r a k c i j i o n o g a t k o j e
i kulturama) na zaključak o m o g u ć e m kršenju pravila jed
p o č i n i o n e k o d j e l o i d r u g i h koji n a t a j č i n o d g o v a r a j u . A n a
ne g r u p e p o š t o v a n j e m pravila d r u g e - ljudi su istovremeno
liza p r o c e s a e t i k e t i r a n j a d o v o d i n a s d o u o č a v a n j a p r o b l e
članovi raznovrsnih g r u p a u društvu, a konsenzus o »zdra
m a m o ć i i različite d i s t r i b u c i j e m o ć i u d r u š t v u , d r u š t v e n i m
v o m p o n a š a n j u « nije m o g u ć na način konsenzusa o »zdra
g r u p a m a . B e c k e r r a z m a t r a n a m e t a n j e p r a v i l a k a o izraze
v o m o r g a n i z m u « . K l j u č n a B e c k e r o v a teza n a g l a š a v a d a j e
m o ć i ; evidentno je da neke grupe m o g u drugima namet
devijacija društveno stvorena, i to ne tako k a k o su autori
nuti s v o j a p r a v i l a , k a o stari m l a d i m a , m u š k a r c i ž e n a m a ,
n e k a d pisali o s o c i j a l n o m miljeu d e v i j a n a t a i s o c i j a l n o m
bijelci c r n c i m a , »wasp« m a n j i n a m a i i m i g r a n t i m a , srednja
k o n t e k s t u s i r o m a š t v a ili d e z o r g a n i z a c i j e , n e g o t a k o što » d r u
k l a s a u s p o s t a v l j a p r a v i l a k o j i h s e niža m o r a p r i d r ž a v a t i u
štvene g r u p e stvaraju devijaciju postavljajući p r a v i l a čije
š k o l i , n a s u d u , d r u š t v e n i m i n s t i t u c i j a m a . Razlike u d o b i ,
kršenje devijaciju konstituira i, primjenjujući ta pravila na
s p o l u , e t n i c i t e t u i klasi su r a z l i k e u m o ć i , a o n e g r u p e , k o
o d r e đ e n e ljude, etiketiraju ih k a o autsajdere. Dakle, devi
jima društveni položaj daje specifično oružje i m o ć , naj
jacija nije neka k a k v o ć a djela koje čini p o j e d i n a c , n e g o je
s p o s o b n i j e su za n a m e t a n j e i p r o v o đ e n j e svojih pravila.
posljedica primjene pravila i sankcija p r e m a prekršitelju.
Teorija etiketiranja i perspektiva societalne reakcije u o p ć e ,
prisili e t i k e t u , d e v i j a n
o t v o r i l a je n o v o p o g l a v l j e u s o c i o l o g i j i d e v i j a c i j e i i z a z v a l a
D e v i j a n t je o n a j k o m e su u s p j e š n o
t n o p o n a š a n j e j e o n o k o j e l j u d i t a k v i m e t i k e t i r a j u . « (Be
pravu »skeptičku revoluciju«. S o b z i r o m na p o j a m kulture i
c k e r , 1 9 6 3 . , str. 1 0 . ) I z t o g a slijedi n e m o g u ć n o s t t r p a n j a
subkulture, treba naglasiti k a k o interakcionisti nisu to razli
d e v i j a n a t a u isti, h o m o g e n i k o š , jer m o ž d a s u e t i k e t i r a n i
k o v a n j e stavili u središte s v o j e g i n t e r e s a , ali su o s t v a r i l i
n e k i k o j i nisu p r e k r š i l i p r a v i l o , k a o što s u n e k i p r e k r š i l i p r a -
m o g u ć n o s t pristupa brojnim subkulturnim akterima unutar
60
61
Benjamin Perasović
nove perspektive i
URBANA PLEMENA
ponovo aktualiziranih
(koju bi m o g a o u s k l a d u s n a v e d e n i m , vlastitim r i j e č i m a ,
m e t o d a i s t r a ž i v a n j a k o j a sežu o d p r v i h d a n a č i k a š k e š k o l e .
novih
(starih),
zvati i s u b k u l t u r o m ) n e k e d e v i j a n t n e g r u p e n e g o se upuštati u
Ipak, Becker se osvrnuo na p r o b l e m kulture i subkulture
dubinska
analizirajući Redfieldovu definiciju kulture, o n u o razumije
kulturnog polja suvremenog društva u kojem postoje za
v a n j i m a i z n a č e n j i m a k o j a su p r i d a n a d j e l i m a i o b j e k t i m a ,
s e b n i svjetovi, s u b d r u š t v a i r a z n o v r s n e ( s u b ) k u l t u r e . N j e g o v i
i koja postaju tipična za članove društva na osnovi njihove
o p i s i » k a r i j e r e « p u š a č a m a r i h u a n e , k a o i svijeta jazz g l a z
m e đ u s o b n e komunikacije. A k o je kultura stupanj do koje
b e n i k a , inspirativni su i d a n a š n j e m istraživaču subkulture,
g a j e k o n v e n c i o n a l i z i r a n o p o n a š a n j e č l a n o v a društva p o s t a
b e z o b z i r a n a t r i d e s e t a k g o d i n a k o l i k o j e o d tih i s t r a ž i v a n j a
pojmovna raščlanjenja
i o n a k o već d e f i n i r a n o g
l o isto z a sve, B e c k e r u s e t a k v a d e f i n i c i j a č i n i p r i m j e r e n a
p r o š l o , z a t o što t a k a v p r i s t u p , t e m e l j e n
h o m o g e n i m d r u š t v i m a ( k o j a s u n e k a d a u t o r i zvali » p r i m i
s v a k o d n e v n o g života g r u p e o kojoj je riječ, uz s o c i o l o š k u
tivnima«) ali n e p r i m j e r e n a s u v r e m e n o m , s l o ž e n o m društvu.
pronicljivost u prepoznavanju formalnih i neformalnih, r o d
Organizacija zajedničkih razumijevanja u grupi d a n a s je
b i n s k i h , prijateljskih, d o b n i h , s o c i o e k o n o m s k i h i d r u g i h a s p e -
po Beckerovu mišljenju primjenjiva na m a n j e g r u p e koje
k a t a o d n o s a m e đ u a k t e r i m a , m o r a i d a n a s rezultirati us-
stvaraju k o m p l e k s n o m o d e r n o društvo, a to znači da etnič
p i e h o m u i s t r a ž i v a n j u s u b k u l t u r n i h a k t e r a . U B r i t a n i j i je
na
poznavanju
k e , religijske, r e g i o n a l n e , p r o f e s i o n a l n e i d r u g e g r u p e m o g u
interakcionistički pristup i m a o i sljedbenike a ne s a m o kri
i m a t i v l a s t i t o » z a j e d n i č k o r a z u m i j e v a n j e « , što z n a č i i s v o j u
tičare, pa se za koncept »moralne panike«, kako ga je
kulturu. Na j e d n o m mjestu u »Autsajderima«, usprkos n a
r a z r a d i o Stanley C o h e n , m o ž e reći d a m n o g e k l j u č n e p o j
čelnoj nezainteresiranosti za fokusiranje na p o j m o v e kul
m o v e duguje Beckeru i srodnim a u t o r i m a . U »Autsajderi
t u r e i s u b k u l t u r e k a k o su ih d e f i n i r a l i M e r t o n o v i u č e n i c i (a
m a « je proces nastajanja i u v o đ e n j a pravila u društvu k a o
što j e p o s v e r a z u m l j i v o s o b z i r o m n a r a z l i k u i n t e r a k c i o n i s t i -
određujući okvir devijacije i devijantnih g r u p a opisan d e
čke perspektive od o n e koju dijele autori »delinkventne
t a l j n o , a u n u t a r t o g p r o c e s a (koji n a z i v a i » m o r a l n i m p o
s u b k u l t u r e « ) , B e c k e r koristi C o h e n a , C l o w a r d a i O h l i n a z a
duzetništvom«)
vlastito pojašnjenje p o j m a : »Kultura nastaje u o d g o v o r u
u l o g u , l a k o j e i f o r m a l n i (policijski) d i o m o r a l n o g p o d u z e t
na problem s kojim se zajedno suočava g r u p a ljudi, ukoliko
ništva n e o p h o d a n u p r o v o đ e n j u p r a v i l a , o n s t u p a n a s n a
su sposobni m e đ u s o b n o djelovati i efektivno komunicirati.
g u tek n a k o n što s u u l o g u o d i g r a l i k r e a t o r i p r a v i l a , m o r a l n i
T a m o g d j e ljudi a n g a ž i r a n i u d e v i j a n t n i m a k t i v n o s t i m a i m a j u
p o d u z e t n i c i k o j e B e c k e r z o v e i » m o r a l n i m k r i ž a r i m a « ili » k r i
p r i l i k u m e đ u s o b n o d j e l o v a t i , v j e r o j a t n o ć e razviti k u l t u r u
ž a r s k i m r e f o r m a t o r i m a « . Z a p r a v o , z a B e c k e r a j e križarski
o k o p r o b l e m a koji izrastaju iz razlika i z m e đ u njihove d e f i
reformator prototip stvaratelja pravila. T a k v o g čovjeka za
n i c i j e o n o g a što č i n e i d e f i n i c i j e k o j u d r ž e d r u g i č l a n o v i
n i m a s a d r ž a j p r a v i l a (za r a z l i k u o d p r o v o d i t e l j a p r a v i l a ,
d r u š t v a . Stvorit ć e p o g l e d e n a s e b e i s v o j u d e v i j a n t n u d j e
p o l i c a j c a , k o m e sadržaj pravila nije bitan) i on polazi od
latnost, k a o i na o d n o s e s d r u g i m č l a n o v i m a društva. K a d
nezadovoljstva postojećim pravilima. Uznemirava ga neko
te k u l t u r e d j e l u j u u n u t a r , i u razlici s p r a m k u l t u r e š i r e g d r u
zlo i on o s j e ć a da ništa u svijetu n e ć e biti i s p r a v n o d o k se
štva, o n e se često nazivaju s u b k u l t u r a m a . « (Becker, 1 9 6 3 . ,
ne stvore pravila (zakoni) za korekciju t o g a zla. Takvi kri-
str. 8 1 , 8 2 . ) N o , B e c k e r u j e b i l o v a ž n i j e p r i k a z a t i k u l t u r u
žari-reformatori misle da je njihova misija sveta. Becker je
6?
lik
moralnog
poduzetnika
igra
značajnu
63
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
o p i s a o likove p r o h i b i c i o n i s t a i d r u g i h koji žele spriječiti
p r a v i l a (policije) k o j e s e m o ž e p r i l i č n o r a z l i k o v a t i o d m i š l j e
p o r o k e , seksualnu d e l i n k v e n c i j u , k o c k u (igre na sreću),
n j a šire j a v n o s t i , i o d m i š l j e n j a m o r a l n i h k r i ž a r a , a u p r a v o
razlikujući m o r a l n o g križara od h u m a n i t a r n o g , koji se z a u
to se jasno p o k a z a l o (iznenadivši m n o g e ) prilikom afere
zima za ukidanje ropstva, zabranu dječjeg rada i slično.
» c r n a ruža« i l o v a na s u b k u l t u r n e »vještice« u Z a g r e b u sre
O v a Beckerova zapažanja, dalekosežno i m i m o vremen
d i n o m o s a m d e s e t i h , o č e m u će više riječi biti u d r u g o m d i j e l u
ske distance, p o g a đ a j u u s i i k a m p a n j a m o r a l n e p a n i k e
ovog rada.
kakve su bile o r g a n i z i r a n e i na našim p r o s t o r i m a , k a o i m n o g i m drugim europskim prostorima i mjestima sukoba d o m i n a n t n e kulture i subkultura, iako su ta zapažanja te m e l j e n a na specifičnom a m e r i č k o m iskustvu. T a k o je u a m e r i č k o m kontekstu opisana suradnja moralnih i h u m a nitarnih križara, s n a g l a š a v a n j e m jedne specifičnosti k o d m o r a l n o g križarstva - to je izraz a k t e r a iz g o r n j i h s l o j e v a d r u š t v a , o n i h k o j i b i željeli u č i n i t i ž i v o t b o l j i m o n i m a i s p o d sebe, bez obzira na to p r i h v a ć a j u li to ovi »dolje« i sviđaju li im se sredstva za vlastiti s p a s . Za n a š u s i t u a c i j u su B e c k e rove ocjene o m o r a l n i m križarima, kao o n i m a koje zani m a j u ciljevi a n e s r e d s t v a , p u n o a k t u a l n i j e o d n j i h o v o g k l a s n o g o d r e đ e n j a , jer iz te o r i j e n t a c i j e na cilj p r o i z l a z i o s l a n j a n j e n a »eksperte« k a d a n e k a a k c i j a m o r a l n i h k r i ž a r a rezultira i z r a d o m z a k o n a . T a d a n a scenu s t u p a j u , p r i m j e r i ce, psihijatri, k a o u slučaju izrade z a k o n a o seksualnim p s i h o p a t i m a , što B e c k e r n a v o d i k a o p r i m j e r u » A u t s a j d e rima«. Logično je da p r o v o d i t e l j i m a pravila (policiji) nije toliko važan sadržaj koliko s a m o postojanje pravila i o č e kivanje poštovanja p r e m a o n o m tko pravila p r o v o d i , osi gurava njihovu primjenu. Beckerovo zapažanje o m o g u ć n o s t i d a s e n e k o g a p r o g l a s i d e v i j a n t n i m n e z a t o što j e p r e k r š i o n e k o p r a v i l o , n e g o s a m o z a t o što j e i s k a z a o n e poštovanje p r e m a provoditelju pravila (»službenoj osobi«), d o s l o v n o v r i j e d i i d a n a s , p o t v r đ u j e se u i s t r a ž i v a n j u ž i v o t a raznovrsnih subkulturnih grupa i o d n o s a s policijom.
U
i s t o m o d l o m k u ( B e c k e r , 1 9 6 3 . , str. 1 6 0 . ) o p i s u j e s e i raz vijanje zasebnog, specifičnog mišljenja kod provoditelja
64
H o w a r d B e c k e r s e č u d i (baš k a o i M a t z a i m n o g i d r u g i interakcionisti, f e n o m e n o l o z i i zagovornici perspektive societalne reakcije) k a k o je većina znanstvenih istraživanja i p r o m i š l j a n j a d e v i j a c i j e p u n o više z a o k u p l j e n a l j u d i m a k o j i krše p r a v i l a n e g o o n i m a k o j i i h s t v a r a j u i p r o v o d e . » Z a p u n o r a z u m i j e v a n j e d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a m o r a m o stvo-riti r a v n o t e ž u i z m e đ u t a d v a m o g u ć a žarišta i s t r a ž i v a n j a « , e k s p l i c i t n o ć e n a g l a s i t i B e c k e r ( 1 9 6 3 . , str. 1 6 3 . ) . Z a t o i n terakcionistička perspektiva koja mijenja fokus p r o m a t r a n j a nije s v o d i v a n a j e d n o d i m e n z i o n a l n o s t ( k o j u a u t o r i m a teorije etiketiranja spočitavaju neobaviješteni i površni kriti č a r i ) , n e g o želi u s p o s t a v i t i r a v n o t e ž u k o j e d o t a d a u s o c i o logiji nije bilo. Za sociologiju subkulture m l a d i h interakcio nistički d o p r i n o s j e v e o m a v e l i k i v a ž a n , t e m e i p o j m o v i koji d o m i n i r a j u djelima Beckera i G o f f m a n a čine d o b a r dio okvira za razumijevanje subkulturnog f e n o m e n a i spe c i f i č n o g , s t i g m a t i z i r a n o g p o l o ž a j a što g a d i o s u b k u l t u r n i h aktera ima u društvu. Beckerovi »Outsiders« predstavljaju s o c i o l o š k u » k l a s i k u « i , u s p r k o s o s p o r a v a n j i m a , nisu i z g u b i l i n a a k t u a l n o s t i , p o s e b n o u svjetlu d a n a š n j e g , š i r e g o b n a v ljanja teorija o moralnoj panici. Interakcionistički autori uspjeli su prikazati život m a r ginaliziranih, subkulturnih g r u p a , k a o i f u n k c i o n i r a n j e »to t a l n i h i n s t i t u c i j a « , ali s u i z b j e g l i o n u d v o s t r u k o s t k o j a s e uvukla u radove autora »delinkventne subkulture«, u koji m a nije u v i j e k j a s n o g d j e j e p o s e b n a d r u š t v e n a g r u p a a g d j e sustav v r i j e d n o s t i s n j o m u v e z i . T o j e p o s l j e d i c a z a o bilaženja socijalne strukture u traženju čvršćih o b j a š n j e n j a
65
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
i o d r e đ e n j a (sub)kulture neke g r u p e , iako su interakcionisti bili d o b r o u p u ć e n i u p r o b l e m m o ć i koji je usko vezan uz
4. Kontrakultura
p r o b l e m društvenog položaja, uz p r o b l e m »glavnog« i »po m o ć n o g « s o c i j a l n o g statusa. N o , s o b z i r o m n a d i n a m i k u p r o c e s a interakcije i u p u ć e n o s t u n a s t a j a n j e s i m b o l i č k i h svje
lako je p o j a m kontrakulture bio prisutan u sociologiji
t o v a m a r g i n a l i z i r a n i h g r u p a , a u t o r i p o p u t B e c k e r a ili G o f f -
prije d r u g e p o l o v i c e šezdesetih g o d i n a , n a s t a n k o m b r o j n i h
m a n a nisu se u p u š t a l i u d e f i n i c i j e n a s t a j a n j a » s u b k u l t u r n i h
društvenih pokreta i buntovničko-otpadničke_(sub)kulture
t i p o v a « , k a o što s u t o r a d i l i M e r t o n o v i u č e n i c i , C o h e n ,
m l a d i h u S A D - u , knjiga T h e o d o r a Roszaka prihvaćena je
C l o w a r d , O h l i n i d r u g i koji s u z a k l j u č i v a l i o u z r o c i m a n a
k a o sinonim za
s t a n k a » k r i m i n a l n e « , »konfliktne« i » s u b k u l t u r e p o v l a č e n j a « .
kulturnih gibanja,
p o j m o v n i okvir raznovrsnih imenujući zajednički
političkih
i
nazivnik pokreta
U d o b a , k a d a se interakcionistički pristup p r o b i o na
k o n t r a k u l t u r o m . T o ć e izazvati d a l e k o s e ž n e p o s l j e d i c e , p o
sociološku s c e n u , postojala je z n a č a j n a , ali m a r g i n a l n a i
s e b n o u svjetlu k a s n i j e p r i m j e n e p o j m a n a s l i č n e f e n o m e
najširoj javnosti v e ć i n o m n e d o s t u p n a subkulturna scena.
ne u k o n t e k s t u V. B r i t a n i j e i d r u g i h e u r o p s k i h z e m a l j a .
Bilo da se radi o »klasičnim« delinkventima (kakvi su o p i
D r u g a p o l o v i c a šezdesetih g o d i n a , širom svijeta, t o l i k o je
s a n i u r a d o v i m a a u t o r a » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « ) , ili o
z a n i m l j i v o i z g u s n u t o p o d r u č j e interesa z a s o c i o l o g i j u , a n
d e v i j a n t i m a k o j i n i s u k r i m i n a l i z i r a n i niti i z o p ć e n i i z d r u š t v a ,
t r o p o l o g i j u , f i l o z o f i j u , s o c i j a l n u p s i h o l o g i j u , d a j e d n a diser
ali s u z b o g s v o g n o n k o n f o r m i z m a s t i g m a t i z i r a n i
t a c i j a n e b i bila d o v o l j n a n i k a d a b i c i j e l a b i l a p o s v e ć e n a
(poput
jazz g l a z b e n i k a i z B e c k e r o v e s t u d i j e ) , s u b k u l t u r n i a k t e r i
tom razdoblju, tako da
ulaze u s o c i o l o g i j u k a o subjekti istraživanja, uz specifično
o b u h v a ć a n j a svih d i m e n z i j a o n o g a što s e n e k a d n a z i v a
p o š t o v a n j e i bez m o r a l i z i r a n j a , d o k s e p r o c e s n j i h o v o g
jednostavno »duhom
stigmatiziranja razobličava k a o etiketiranje i igre (borbe)
dimenzija
koje u
unaprijed m o r a m o odustati od
šezdesetih«.
najvećoj
Ipak,
postoji
mjeri simboliziraju
nekoliko navedeno
m o ć i društvenih g r u p a . N o , to ne znači da je slika subkul
r a z d o b l j e . O s i m o p ć i h karakteristika t a d a š n j e g stanja svi
t u r n o g a k t e r a u š l a u d o m p r o s j e č n o g A m e r i k a n c a , niti d a
jeta k o j e o b i l j e ž a v a j u b l o k o v s k a p o d i j e l j e n o s t , p r i v r e d n i i
su š k v a d r e s u g l a u l i c e u v e ć o j m j e r i m e d i j s k i p o s r e d o v a l e
t e h n o l o š k i rast n a j r a z v i j e n i j i h z e m a l j a , j o š a k t u a l n i k o l o n i
svoj i d e n t i t e t t e m e l j e n n a b o r b i z a » r e p u t a c i j u « . B r o j l j u d i
j a l i z m i , r a t o v i , o v d j e je v a ž n o u p o z o r i t i na rat u V i j e t n a m u i
k o j i s u č i t a l i G o f f m a n o v e »Azile« z n a t n o j e m a n j i o d b r o j a
široki antiratni pokret koji je t a d a nastao, k a k o u zemlji
l j u d i k o j i ć e p e t n a e s t a k g o d i n a k a s n i j e g l e d a t i »Let i z n a d
r e g r u t a c i j e z a s a m rat (SAD) t a k o i š i r o m s v i j e t a , a r t i k u l i r a
kukavičjeg gnijezda«. Dvostruka priroda m e d i j a (kao stva
j u ć i s a d r ž a j e k o j i izlaze i z » v i j e t n a m s k o g « o k v i r a , s t v a r a j u ć i
ratelja i razaratelja, k a o aktera mobilizacije i rekuperacije)
n o v e oblike protesta, novi d u h životnosti i neformalnosti
do p u n o g izražaja d o ć i će u p r a v o u d r u g o j p o l o v i c i šezde
izraza na javnoj p o z o r n i c i . T a k o đ e r , to je p e r i o d student
setih g o d i n a . Raznovrsna subkultura iskoračila je na javnu
skih p o k r e t a i n a g l a š e n o g u l a s k a a d o l e s c e n t s k i h a k t e r a u
scenu nastankom kontrakulture, i definitivno učinila upitnim
s o c i j a l n i i p o l i t i č k i život, pri č e m u s t u d e n t s k i p o k r e t i , š t r a j
m n o g e postavke koje su je vezivale uz k l a s i č n a , klasna i
k o v i , d e m o n s t r a c i j e i o k u p a c i j e s v e u č i l i š t a nisu k a r a k t e r i
socijalizacijska o d r e đ e n j a .
stika s a m o z a p a d n i h z e m a l j a . T o s u g o d i n e u k o j i m a d o b a r
66
67
L
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
d i o m l a d i h n a p u š t a z n a n s t v e n o - t e h n i č k i o p t i m i z a m »civili
ke d o m i n a c i j e . Stotine tisuća m l a d i h napuštali su svoje
zacije« koja p u t u j e na M j e s e c i i s t o v r e m e n o u m i r e od g l a d i
d o m o v e , raskidali s k o n v e n c i o n a l n i m n a č i n o m života, lu
ili r a t u j e , što se na sveučilištu iskazuje i k a o p o j a č a n interes
t a l i , o s n i v a l i r u r a l n e k o m u n e , ili s e o k u p l j a l i u s v o j e v r s n e
za d r u š t v e n o - h u m a n i s t i č k e znanosti. Šezdesete su i g o d i n e
zajednice u velikim u r b a n i m središtima. M n o g i su kretali
širenja rock-kulture, brojnih oblika p o b u n e protiv autori
p r e m a Indiji, I r a n u , N e p a l u , u n o s e ć i h o d o č a s n i č k e e l e m e n t e
t e t a , a u širu k u l t u r u ušli su već mitski m o m e n t i p o p u t k o s e ,
ne s a m o u takva p u t o v a n j a , g d j e ih se može očekivati,
c v i j e ć a , »ljeta l j u b a v i « , k a o i d r o g e , n a s i l j a , t e o b a v e z n i h
n e g o u putovanje kao takvo koje ne m o r a nužno voditi
p r e t j e r i v a n j a i i s k r i v l j a v a n j a p o z n a t i h iz m e d i j s k o g p r e d s t a v
n e k o m h r a m u ili i m a t i o d r e d i š t e u o p ć e , a n a d o m a ć e m
l j a n j a h i p i j e v s k o g stila ž i v o t a . O s i m k l a s i č n i h » r e v o l u c i o
terenu hodočasnički i »posvećeno-nomadski« oblici puto
n a r n i h « g r u p a , k o j e s u ž e l j e l e i z m j e n u svijeta u s k l a d u s a
vanja m o g l i su se primijetiti i p r i g o d o m o d l a z a k a na rock
n e k o m o d I j e v i č a r s k i h i d e o l o g i j a , k r a j e m š e z d e s e t i h sve j e
festivale, g d j e je W o o d s t o c k s a m o najpoznatiji i p o p u t si
brojnija scena koja z a g o v a r a s a m o p r o m j e n u k a o p r e d u
n o n i m a , d o k britanski S t o n e h e n g e u potpunosti n a g l a š a v a
vjet, d a k l e r a d n a s a m o m s e b i , z a h v a t u s v a k o d n e v n i ž i v o t
k a k o spiritualnu dimenziju posjete drevnim k a m e n o v i m a ,
k a o polje borbe, i tu se sreću jedan d i o n e - s a m o - d e k l a -
t a k o i čvrstu (često k r v a v u ) b o r b u z a p r a v o n a v l a s t i t o » h o
rativno a n t i a u t o r i t a r n e n o v e ljevice i k o n t r a k u l t u r n i akteri.
dočašće«.
P o j a č a n i interes za f i l o z o f i j u i s o c i o l o g i j u , p s i h o a n a l i z u , d r e v
Č i n j e n i c a j e d a m n o g o t o g a što j e n a s c e n i b i l o p r i
ne mudrosti, d u h o v n e prakse, š a m a n i z a m , m o ć n e biljke,
s u t n o nije b i l o t o l i k o n o v o i o r i g i n a l n o , m n o g i u m j e t n i č k i
u z i m p e r a t i v estetske d i m e n z i j e , n o v i h i z r a z a u g l a z b i , p l e
eksperimenti, »novootkrivene« filozofije i religije, politički
s u , p o s t a j e sve više k a r a k t e r i s t i k o m t a d a š n j i h g e n e r a c i j a
m a n i f e s t i , sve s e t o m o g l o n a ć i , p a ž l j i v o m a n a l i z o m , u
koje oblikuju »duh šezdesetih«. N e f o r m a l n o s t , n o n k o f o r m i -
m a n j i m k r u g o v i m a k u l t u r n i h ( b e a t n i c i i_fjr[je n j i h e g z i s t e n -
z a m , spontanost, ekspresivizam, na jednoj strani bunt i
cijalisti, nadrealisti, d g d g . . ) i političkih o p o r b e n j a k a g l a v
prosvjetiteljska r e t o r i k a , a n a d r u g o j r e c e p t i v n o s t , i n t r o s p e k
nim strujama z a p a d n o g društva (od uzora revolucionarne
c i j a i m e k a n i , z a o b i l a z e ć i p r i s t u p k o n f l i k t i m a . Sve j e t o
p o l i t i k e m n o g i s u a k t e r i bili a k t u a l n i u d e v e t n a e s t o m s t o
m o g u ć e odčitati
iz
navedenog duha,
ali se m e d i j s k i m
ljeću i p o č e t k o m dvadesetog). M e đ u t i m , nikad prije, na
posredovanjima m o ž e m n o g o toga izmijeniti, pa eksperi
tako m a s o v n o j i javnoj razini, to oporbenjaštvo, koje je
menti s k o m u n i t a r n i m n a č i n o m života m o g u postati s a m o
kulturno i političko (nekad razdvojeno u dimenziji kulture i
p r i m j e r o m » s e k s u a l n e r e v o l u c i j e « u o č i m a šire j a v n o s t i i
politike, a nekad spojeno), s naglašavanjem adolescent-
voajerske roditeljske kulture. Nije to s a m o p r o b l e m senza-
skog a k t e r a »generacijskog jaza«, nije bilo p e r c i p i r a n o od
cionalizma, n e g o se odnosi na stvarnu opasnost i p r o b l e
t o l i k o g b r o j a p r o m a t r a č a , u n a s t a j u ć e m svijetu sve s l o ž e
me sa socijalnim e k s p e r i m e n t i m a koji su
n i j i h p o s r e d o v a n j a ž i v o t n o g stila, č e m u j e p r i d o n i o i t a d a š
krasili s c e n u .
Poštovanja vrijedan pokušaj prevladavanja lažnog m o r a l a , klasičnih oblika b r a č n i h veza, posesivnosti i sličnog, m o ž e u s v o m o b l i k u života u k o m u n i ostvariti z n a č a j n e rezultate i d o n i j e t i l j u d s k u s r e ć u , ali m o ž e o z n a č a v a t i i r a z n o l i k e o b l i -
70
nji s t u p a n j r a z v o j a t e h n o l o g i j e i m e d i j a . Bez o b z i r a na to v o d i li n a s istraživački i m p u l s p o d r u č j e m g l a z b e i o p ć i h k u l t u r n i h , u m j e t n i č k i h e k s p r e s i j a , ili p o dručjem političkih g r u p a , pokreta i (izvan)institucionalnog /1
URBANA PLEMENA
djelovanja, n e m i n o v n o je u o č a v a n j e specifičnosti koje se p o j a v l j u j u p e d e s e t i h i š e z d e s e t i h g o d i n a , i k o j e su v e z a n e u z n a s t a j a n j e n o v i h n a r a š t a j a n a sceni d r u š t v a k o j e izlazi i z neposrednog
»poslijeratnog«
razdoblja.
Stvaranje
novih
senzibiliteta, novih t e m a k a o i novih pristupa starim t e m a m a , uz »nastajanje generacija« u m a n n h e i m o v s k o m smislu, krasilo je s c e n u m i r o v n i h i p o l i t i č k i h p r o s v j e d a , k a o i n a s t a juću scenu rock kulture. U r a z d o b l j u h l a d n o g r a t a i r a s t a k o n z u m e r i z m a , uz hidrogensku b o m b u i o p ć u prijetnju uništenjem, uz »pra zninu« koju su neki osjećali »nestajanjem« (integracijom) »tradicionalnog subjekta revolucije« a neki sivilom i beživotnošću industrijske civilizacije u o p ć e , nastaju artikulirani i oni neosviješteni, politički, k a o i tjelesni, pokreti m l a d i h p r o t i v z a t e č e n o g s t a n j a d r u š t v a i »civilizacije«. N a k o n » p r o speriteta i učvršćenja d r u š t v e n o g mira« p e d e s e t i h , uz već 3
prisutnu p o b u n u a m e r i č k e »beat« g e n e r a c i j e , i u Britaniji n a s t a j u » g n j e v n i m l a d i l j u d i « , a iz u m j e t n i č k i h » a v a n g a r d i « b u n t p r o t i v t r a d i c i j e širi s e u n a s t a j u ć o j k u l t u r i m l a d i h . A m e r i č k a situacija obilježena je p o k r e t o m za g r a đ a n s k a prava k a o i »pokretom« k u k o v a , a u Britaniji nastaje m a sovni
pokret okupljen o k o ideje a t o m s k o g razoružanja.
»Aldemarstonskim marševima« (u A l d e m a r s t o n u se proiz v o d i l o a t o m s k o oružje)
obilježeno
je
nastajanje
novog
p r o t e s t n o g , m i r o v n o g p o k r e t a u V. Britaniji koji se izborio z a p r o s t o r izvan t r a d i c i o n a l n e p o l i t i k e i o b n o v i o i n t e l e k tualne, g r a đ a n s k e , anarhističke i umjetničke o s n o v e za brojne oblike suprotstavljanja dominantnoj politici.
Dok
a k t e r i » A l d e m a r s t o n s k i h m a r š e v a « (i šire s c e n e k o j a se u V. Britaniji uspostavila o k o k a m p a n j e za a t o m s k o razoružanje
O v a f o r m u l a c i j a , k a o i primjeri koji će slijediti u opisu europske vari jante širenja tradicionalne sfere političkog d j e l o v a n j a (nizozemski p r o vosi, berlinska k o m u n a 1, utjecaj rock kulture i primjer iz Švicarske) preuzeti su od M a s s i m a T e o d o r i j a (1 9 7 6 . )
73
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
potkraj pedesetih godina) ovladavaju područjem politike, građanske nepokornosti
i
izravne akcije,
aktualizirajući
birokratizme parlamentarnih suprotstavljanja i laburističke m o n o p o l e u tipovima o p o r b e n e politike, dotle mladi teddy boysi, i ubrzo m o d s i i rockeri, održavaju svoje rituale n o v o p r o n a đ e n o g a zvuka i pokreta, obrede neartikulirano buntov n e z a j e d n i c e n e v e r b a l n i h l o z i n k i . »Teddy boysi s u č e k a l i n a Presleyja. S v a t k o i s p o d d v a d e s e t e š i r o m svijeta j e č e k a o « , p r i m j e ć u j e Jeff N u t t a l ( 1 9 6 8 . ) u s v o j o j »ku Ituri b o m b e « koja sociologiji subkulture pruža jedan od najupečatljivijih prikaza nastajanja novih generacija i novih senzibiliteta vezanih uz g l a z b u , u širem s o c i j a l n o - p o l i t i č k o m kontekstu pedesetih i šezdesetih g o d i n a , l a k o se u s o c i o l o g i j i o b i č n o razlikuje p o j a m kontrakulture od subkulture, u p o k u š a j u rekonstrukcije procesa nastajanja aktera i »duha v r e m e na«, u analizi p o č e t k a šireg i h e t e r o g e n o g g e n e r a c i j s k o g g i b a n j a n e m o ž e m o uvijek razdvajati m e đ u s o b n o ispreple t e n e a s p e k t e »više p o l i t i č k o g « ili »više k u l t u r n o g « i z r a z a bunta i separacije, upravo zbog stvaranja specifičnog sen z i b i l i t e t a k o j i m o ž e biti izražen n a više n a č i n a . » M l a d e n a čka pobuna s dvostrukim značenjem - političko-duhovnim i e g z i s t e n c i j a l n o - n a s i l n i č k i m - p r i v l a č i l a j e , a k o ne v e ć i n u , a o n o bar velik b r o j , t a k o da se m o ž e govoriti o p r o m j e n a ma kolektivnih ponašanja«.'
1
(Teodori, 1976.) Ta »promje
na p o n a š a n j a « m o g l a se primijetiti u p o d r u č j u politike i p o d r u č j u kulture, a pedesete i početak šezdesetih g o d i n a s a m o s u u v o d u j o š širi p r o c e s k o n t r a k u l t u r n o g o p o r b e n j a štva k o j i će u s l i j e d i t i u d r u g o j p o l o v i c i š e z d e s e t i h . Elvis U v r i j e d n o m t e o r i j s k o - d o k u m e n t a r i s t i č k o m i deskriptivnom približava nju »historijata novih ljevica« svim zainteresiranima, T e o d o r i j u su se potkrale sitne greške o k o definiranja subkulturnih a k t e r a , no o n e ne utječu na valjanost o p š i r n o g prikaza koji d o k a z u j e specifičnu p o v e z a nost novoljevičarskih i kontrakulturnih g i b a n j a širom E u r o p e , ali i ra zliku kontrakulturne orijentacije od tipičnih političkih p o k r e t a ljevice i r e v o l u c i o n a r n i h sekti.
74
Presley s i m b o l i č k i o z n a č a v a p o č e t a k s t v a r a n j a s u b k u l t u r n i h , p l e m e n s k i h a f i l i j a c i j a m e đ u a d o l e s c e n t i m a , bez o b z i r a n a komercijalizam i namjere njegovih menadžera i promotora. Prvi Elvisovi f i l m o v i p r i k a z i v a n i u V. Britaniji bili su p r a ć e n i d e m o l i r a n j e m s t o l i c a , i širi p r o c e s n a s i l n i č k o g o b i l j e ž a v a n j a r o c k s v e t k o v i n e d o b i o je u E n g l e s k o j naziv »Presley riots«. »Presleyjeve p o b u n e « , k a k o N u t t a l o b j a š n j a v a , bile s u p o novno, osvetničko otkriće dionizijske svečanosti. Ponovno je o t k r i v e n a i » g l a d za z a j e d n i c o m u n j e n o m t e m e l j n o m o b l i k u , orgijastičkom ritualu«, a nasilje i d e m o l i r a n j e kina nije, p o N u t t a l o v u m i š l j e n j u , b i l o u p e r e n o »protiv d r u š t v a « , n e g o je s v j e d o č i l o o » p o t p i s i v a n j u « , o želji da se k a ž e »bili s m o ovdje«, o »plemenskim gestama plemenske signifikantnosti«, o o b l i c i m a z a h v a l e Elvisu i d r u g i m a što su vlastito n a s i l j e i r o d i t e l j s k e t a j n e iznijeli u j a v n o s t . ( N u t t a l , 1 9 6 8 . , str. 2 3 , 2 4 . ) Brzi razvoj r o c k k u l t u r e , i s n a g a strasti k o j a ga je p r a t i l a , nije s e d o g a đ a o s a m o u z e m l j a m a e n g l e s k o g g o v o r n o g područja; u d o b a uoči sukoba modsa i rockera i nastajanja m o r a l n e p a n i k e u E n g l e s k o j , u F r a n c u s k o j se, u l i p n j u 1 9 6 3 . , više o d sto t i s u ć a m l a d i h o k u p i l o r a d i r o c k k o n c e r t a i s u k o b i l o s p o l i c i j o m na »Place de la N a t i o n « u Parizu, o s t a v l j a j u ći za s o b o m iste o n e » p l e m e n s k e geste« i »zahvale« i z r e č e n e a d o l e s c e n t s k i m j e z i k o m o k o j i m a N u t t a l piše na e n g l e s k o m . Temelji rock-kulture već su u d a r e n i , nastajanje novih p o l i t i č k i h ( d r u š t v e n i h ) p o k r e t a z a p o č e l o je u S A D - u i V. Britaniji, prije p o l o v i c e š e z d e s e t i h , n o m n o g i a u t o r i s e s l a ž u da prava prekretnica započinje o k o 1 9 6 5 . Druga polovica šezdesetih obilježena je najrazličitijim a k t e r i m a , m e đ u k o j i m a su o v d j e važni o n i koji u p o t p u n o s t i s p a j a j u kulturnu i p o l i t i č k u d i m e n z i j u izraza n o v i h s e n z i b i l i t e t a , želeći u k i n u t i m n o g e d o t a d a š n j e d u a l i z m e , p o p u t o n o g a koji razdvaja j a v n o i p r i v a t n o , ili u m j e t n o s t i s v a k o d n e v n i život. U Nizozemskoj nastaje »provotarijat«, zapravo g r u p a aktera kojima je provokacija m e t o d a borbe protiv poretka, 75
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
i koji n o v u k u l t u r n o - p o l i t i č k u s e n z i b i l n o s t i z r a ž a v a j u » h a p p e -
a u t o m o b i l a s u l i c a , s a d n j e d r v e ć a nasred ceste i o s n i v a
ninzima« i s i m b o l i č k i m a k c i j a m a , ali i »klasičnim«, p a r l a
nja privremenih slobodnih pješačkih z o n a . O n i su t a k o đ e r
m e n t a r n i m s r e d s t v i m a . N o , o s i m što s u 1 9 6 6 . n a g r a d s k i m
n a g r a d s k o j razini p o s t i g l i i p a r l a m e n t a r n i u s p j e h , još veći
izborima dobili svog predstavnika u gradskoj skupštini, a
od provosa, definitivno osiguravši prisutnost antiautoritar-
sljedeće g o d i n e se »samoukinuli«, provosi će prvenstveno
n o g , d u h o v i t o g , s p o n t a n o g ali i i n s t i t u c i o n a l n o g o t p o r a p o
o s t a t i p o z n a t i p o s v o j i m » b i j e l i m p l a n o v i m a « . Bijeli b i c i k l i
stojećem poretku u novijoj povijesti socijalnih pokreta Eu
ostavljeni u g r a d u na u p o t r e b u g r a đ a n i m a , bijeli d i m n j a c i
rope.
n a t v o r n i c a m a ( e k o l o š k a svijest!), b i j e l e š k o l e ( » r e v o l u c i o
U E n g l e s k o j , r a z n o l i k a u n d e r g r o u n d s c e n a raste u s v i m
narnih učenika«), squafterski planovi za kraljičinu p a l a č u ,
p r a v c i m a ; tiraže p o d z e m n i h , alternativnih listova dostižu
z a v j e r a b o s i h n o g u , č i t a v niz a k c i j a k o j e s u p o k a z a l e a n a r
do 50 tisuća, otvaraju se informativni centri, o s n o v a n a su
hističku i p r o v o k a t i v n u p r a k s u o t p o r a , o k u p l j a j u ć i u m j e t n i k e ,
središta z a b e s p l a t n u p r a v n u p o m o ć s u b k u l t u r n i m a k t e r i
b e a t n i k e , h i p s t e r e , i n t e l e k t u a l c e , r a z n e aktiviste i »ulični p r o -
m a n a u d a r u r e p r e s i j e , sve s u č e š ć a h i p i j e v s k a o k u p l j a n j a ,
^ v o t a r i j a t « . Izvrgli s u r u g l u p o t r o š n j u d u h a n a , z a p r a v o ž e l e ć i
festivali p o e z i j e i p o l i t i k e , z a u z i m a j u s e p r a z n i s t a n o v i , t a k o
osuditi potrošačku groznicu kao takvu. Bacali su d i m n e
da je i u c e n t r u L o n d o n a , na P i c c a d i l l y j u , d j e l o v a l a s q u a t -
kutije na »kraljevske« zaruke i o m e t a l i rituale kraljevske
terska k o m u n a novih protestnih aktera. Društvo za » M e n t a l
p o r o d i c e u Nizozemskoj. N a k o n policijskih akcija protiv
Avvareness« z a k u p i l o j e j e d n u s t r a n i c u T i m e s a , 2 4 . s r p n j a
provosa, oni
uzvraćaju d u h o v i t o š ć u još j e d n o g »bijelog
1 9 6 7 . , i u z šezdeset p o t p i s a p o z n a t i h j a v n i h d j e l a t n i k a
p l a n a « , o v a j p u t o b i j e l o j p i l e t i n i (a u n i z o z e m s k o m s l e n g u
zaključilo k a k o je zakon protiv upotrebe m a r i h u a n e načel
to je o z n a k a za policajca) u kojem se nudi pretvaranje p o
no n e m o r a l a n , a u praksi neprimjenljiv. Šesnaest d a n a
licajaca u socijalne radnike. J a b u k a koja se pojavljivala
»dijalektike o s l o b o đ e n j a « , festivala koji su organizirali ista
na v e ć i n i l e t a k a i p r o g l a s a » p r o v o « p o k r e t a p r i h v a ć e n a je i
knuti antipsihijatri (Berke, C o o p e r , Laing) p o t v r d i l o je ša
u d r u g i m s r e d i n a m a , a p r o v o g r u p e nastale su u M i l a n u ,
r o l i k o s t a k t e r a u z a j e d n i č k o j želji za d r u k č i j i m d r u š t v o m i
Briselu,
Te
svijetom, o s l o b o đ e n j e m čovjeka. Uz p r e d a v a n j a i rasprave
grupe su nastajale potaknute o t p o r o m i oblicima simbolič
b i l o je i p o e z i j e i r o c k g l a z b e , sve se p r e t v o r i l o u m u l t i c l i -
kih i p r o v o k a t i v n i h a k c i j a p r o v o s a , bez č v r š ć e o r g a n i z a c i j e
menzionalni h a p p e n i n g , a m e đ u ostalima sudjelovali su
jer n i s a m i n i z o z e m s k i p r o v o s i nisu bili o r g a n i z a c i j s k i p o v e
Herbert M a r c u s e , Allen G i n s b e r g , Stokeley C a r m i c h a e l ,
z a n i . Riječ je o s p o n t a n o s t i i a n a r h i s t i č k o m d j e l o v a n j u »tre
Paul G o o d m a n , R o n a l d L a i n g , S i m o n V o n k e n o o g i d r u g i .
Antwerpenu,
Kopenhagenu,
San
Franciscu.
n u t k a « , k o j e m nije s m e t a l o i s t i c a n j e p r o v o k a n d i d a t a n a
Filozofija, sociologija, poezija, duhovnost, M a r x i mantre,
g r a d s k i m i z b o r i m a , u p r a v o z a t o što s e n e r a d i o d o k t r i n a r -
crnački aktivizam, psihologija, antipsihijatrija, rock i psi-
nosti n e g o o životnosti.
h o d e l i c i , sve s u t o b i l a r a v n o p r a v n a p o d r u č j a i s t r a ž i v a n j a i
N a k o n s a m o u k i d a n j a p r o v o s a , tri g o d i n e k a s n i j e n a stali s u » k a b o u t e r s i « ( p a t u l j c i ) k o j i s u n a s l i j e d i l i d i o t e m a i
i d j e l o v a n j a p r i s u t n i h , o k u p l j e n i h u s v r h u t r a ž e n j a p u t a iz 1 krize s u v r e m e n o g d r u š t v a .
taktike, zauzimajući prazne kuće, proglašavajući »slobodnu
Rat u V i j e t n a m u o m o g u ć i o j e d o d a t n i m o b i l i z a c i j s k i
državu orange« i sudjelujući u akcijama p o p u t odstranjivanja
kontekst raznovrsnim g r u p a m a , akterima proturatnog dje-
76
77
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
l o v a n j a . M e đ u n j i m a j e , z b o g još j e d n o g p r i m j e r a s p a j a n j a
j e i m a o više v a r i j a c i j a u A m e r i c i . O n a j d i o k o n t r a k u l t u r e koji
o s o b n o g i političkog, ilustrativno djelovanje berlinske »ko
se o p i s u j e p o j m o m » s a m o i s k l j u č e n j a « iz d r u š t v a i u č i j u »is-
m u n e 1«. O s m e r o l j u d i , a k t i v i s t a , u d r u ž i l i s u s e u k o m u n u
ključenost« ne treba sumnjati, o b i č n o se vezuje uz g l a z b u ,
zbog zaključka o nemogućnosti stvarnog djelovanja
na
d r o g e , d u h o v n u p r a k s u , ili p a k u z » i n d u s t r i j u s l o b o d n o g
p r o m j e n i d r u š t v a bez p r o m j e n e u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u .
v r e m e n a « g d j e j e sljedbeništvo i d o l i m a r o c k - g l a z b e p r e z r e n o
» N e m o g u s e n a z i v a t i r e v o l u c i o n a r i m a o n i čiji o s o b n i životi
od »revolucionarnih aktera«. M e đ u t i m , u drugoj polovici
o d r a ž a v a j u iste o n e g r a đ a n s k e v r i j e d n o s t i p r o t i v k o j i h s e
š e z d e s e t i h t a k v a p o d j e l a i i n t e r p r e t a c i j a nije još b i l a r a š i r e
b o r e , i k o j e č i n e s v a k o d n e v n i život n e p o d n o š l j i v i m . « T a k o
na, pa su rock-akteri funkcionirali k a o »glas pokreta«, k a o
u k o r i j e n u p o t r e b e z a o s n i v a n j e m b e r l i n s k e k o m u n e leži
p r o r o c i i d e t o n a t o r i , ili b a r e m i n s p i r a t i v n i p o s r e d n i c i p r o
staro uvjerenje, u šezdesetim g o d i n a m a aktualizirano, po
testa i o d b i j a n j a . U Š v i c a r s k o j , u Z u r i c h u , n a k o n k o n c e r t a
k o j e m o n i koji žele mijenjati društvo, m o r a j u u s v o m p o
Rolling Stonesa, d e m o l i r a n a
našanju, u svojim m e t o d a m a rada, pristupu, pokazati dio
d o g a đ a j a , akter koji se n a z v a o »antiautoritarni ljudi«, t i
je dvorana.
Povodom tog
p r e o b r a ž a j a k o j i s m j e r a j u u č i n i t i , što u b e r l i n s k o m s l u č a j u
skao je veliki poster s l i k o m J i m m y j a Henclrixa, na čijoj je
z n a č i d a s e » s v a k a g r u p a k o j a želi stvoriti a n t i a u t o r i t a r n o
p o l e đ i n i b i o p r o g l a s p o v o d o m »stones« r a z b i j a n j a , z a h t j e v
društvo m o r a organizirati na antiautoritarnim, egalitarnim i
za n a p u š t a n j e m autoritarnih i kapitalističkih o b r a z a c a so
komunitarnim osnovama« (Langhans i Teufel, 1 9 6 9 . ) Ko
c i j a l i z a c i j e s i m b o l i z i r a n n e m o g u ć n o š ć u i s p u n j e n j a »satisfac-
m u n a j e u S p r i n g e r o v s k o m tisku b i l a n a z i v a n a » k o m u n o m
tion« i m p e r a t i v a . T a j žestoki p r o t e s t n i g o v o r p r o t i v r o d i t e l j
užasa« i » p s i h o k o m u n o m « . Klasični k o n t r a k u l t u r n i g o v o r
ske J
» p r o m i j e n i s e b e a k o misliš m i j e n j a t i d r u š t v o « n i j e u u v j e t i
pirao događaje nakon samog Hendrixovog nastupa, kada
ma tadašnje njemačke o p o r b e n e scene o d m a h naišao na
je desetak tisuća ljudi (poslije koncerta z a v r š e n o g o k o p o
velik odaziv, i a k o je k o n t r a k u l t u r n a tradicija, g l e d a n o s
n o ć i k a d a n o ć n o g p r i j e v o z a više n e m a ) z a p o č e l o paliti
d a n a š n j e g v r e m e n s k o g o t k l o n a , preživjela i n a d ž i v j e l a m n o
v a t r e i s u k o b l j a v a t i se s p o l i c i j o m u b o r b a m a k o j e su t r a j a l e
g e Ijevičarske g r u p a c i j e d o m i n a n t n e u d r u g o j p o l o v i c i šez
do jutra. G n j e v n i z b o g policijskog batinanja prosvjednici
d e s e t i h . SDS k a o s a m o s t a l n a o r g a n i z a c i j a m l a d i h n j e m a č
se o k u p l j a j u u središtu g r a d a i z a u z i m a j u p r a z n e p r o s t o r e
kih s o c i j a l i s t a , s t u d e n a t a , k o j a je i s a m a i z b a č e n a r a n i j e iz
bivše r o b n e k u ć e u kojoj ostaju dva tjedna uz p e r m a n e n t n i
okrilja službene, reformirane s o c i j a l d e m o k r a c i j e , isključila
festival rasprave i z a b a v e , protesta i užitka. Stotine o v a k
je 1 9 6 7 . č l a n o v e » k o m u n e 1« iz svojih r e d o v a . D j e l o v a n j e
vih d o g a đ a j a p o n o v i t će se i u d e s e t l j e ć i m a što d o l a z e ,
k o m u n e , ulična prisutnost njenih letaka i povezani aspekti
iako e u r o p s k a situacija, bez obzira na primjere p o p u t »ko
5
k o m u n i t a r n o g života s d e m o n s t r a c i j a m a protiv rata, uklju
m u n e 1«, u d r u g o j p o l o v i c i š e z d e s e t i h g o v o r i o p o s t o j a n j u
čujući i policijsku i sudsku represiju p r e m a č l a n o v i m a (oso
»ozbiljnijih« studentskih i političkih aktera,
bito z b o g letaka koji komentiraju požar u r o b n o j kući u
stvoriti »savez s r a d n i č k o m k l a s o m « i k o j i m a je r o c k g l a z b a
Briselu k a o » p o d s j e ć a n j e z a p a d n o g d r u š t v a n a p o ž a r e i
m a r g i n a l a n (ako ne i s u m n j i v u svojim pretenzijama) o b l i k
k o j i bi htjeli
n a p a l m - b o m b e koji čine vijetnamsku svakodnevicu«), mali je europski primjer kontrakulturno-radikalnog sklopa kakav 5
78
Teodori (1976.)
79
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
a n g a ž m a n a i svjetonazora, lako M a s s i m o Teodori pred
t r a k u l t u r o m , jer n a s t r a n i c a m a n j e g o v e k n j i g e i s p i s a n e s u i
stavlja v a ž a n p o k u š a j »objektiviziranja« d o p r i n o s a i u l o g a
teške riječi p r o t i v d o b r o g d i j e l a k o n t r a k u l t u r n e p r a k s e , n o
r a z n o v r s n i h a k t e r a (pri č e m u k o n t r a k u l t u r a nije z a n e m a r e n a ,
otpor koji je kontrakultura pružila tehnokratskom društvu
ali je m a r g i n a l n a u s k l o p u a u t o r o v o g šireg i politički p r o f i -
ipak je za Roszaka jedina n a d a da naša stvarnost ne m o r a
l i r a n i j e g p r e d m e t a i s t r a ž i v a n j a ) , n e k i d r u g i a u t o r i , bliži k u l
izgledati o n a k o k a k o je najavljena u O r v v e l l o v o m ( 1 9 8 4 . )
turološkim obilježjima protestnih pokreta n e g o p u k o poli
ili H u x l e y j e v o m (Vrli n o v i svijet) d j e l u . R o s z a k o v s e p r i s t u p
t i č k o j r e t o r i c i , p o p u t Petera Stansilla i D a v i d a M a i r o w i t z a ,
temelji na k o n c e p t u tehnokratskog društva i razumijevanju
primjerima
naravno,
njegove mladenačke opozicije. Jednodimenzionalnost tog
pariške situacioniste i njihov utjecaj na p a r o l e i d i o r a s p o
društva (a Roszakova se studija prvenstveno bavi a m e r i č
l o ž e n j a » s v i b a n j s k e r e v o l u c i j e « (što je i T e o d o r i o b r a d i o ) ,
kim društvom) i detektirani karakter manipulacije i mitolo-
ali ustvrđuju da europska protestna, studentska i adoles-
gizacije u vladavini tehničke racionalnosti, podsjećaju na
, c e n t s k a s c e n a šezdesetih g o d i n a nije t o l i k o n j e g o v a l a » f r e a -
klasična djela Herberta M a r c u s e a o integraciji društvenih
kovštinu« u j a v n i m a k c i j a m a k o l i k o su to činili njihovi a m e
slojeva i » u g o d n o j , u h o d a n o j , razumskoj neslobodi« suvre
rički v r š n j a c i . S t a n s i l l i M a i r o w i t z ( 1 9 7 1 . ) e u r o p s k i m » o t k a
m e n o g a a m e r i č k o g društva. N o , iako s M a r c u s e o m dijeli
č e n i m « p r o g l a s i m a i i n i c i j a t i v a m a ( m e đ u k o j i m a se ističu v e ć
niz e l e m e n a t a p r i s t u p a , R o s z a k želi o t i ć i k o r a k d a l j e o d
navedeni
političkog i »svjetovnog« okvira koji mu se čini o b a v e z n i m
koji s u o v d j e n a v e d e n i p r i d r u ž u j u ,
provosi,
kaboutersi
itd.)
pridružuju djelovanje
švedskih aktera, prije svega Šture J o h a n n e s s o n a . Proći će
unutar M a r c u s e o v o g pristupa društvenoj promjeni i razo-
d e s e t a k g o d i n a d o m a s o v n i j i h e u r o p s k i h m a n i f e s t a c i j a slič
t u đ e n j u , pa se priklanja N o r m a n u B r o w n u u p o l e m i c i s
n o g d u h a , k a d a , p r i m j e r i c e u Italiji, » I n d i a n i M e t r o p o l i t a n i « ,
M a r c u s e o m , s m a t r a j u ć i O d e j e v lik iz »Erosa i c i v i l i z a c i j e «
s drugim akterima pokreta s kraja sedamdesetih, spajaju
n e d o v o l j n o prisutnim u svim M a r c u s e o v i m rješenjima, te
p r o t e s t s a l t e r n a t i v n o m k u l t u r o m u k o j u su u r o n j e n i i č i j i su
n a s u p r o t t o n u » s t o i č k o g o d r i c a n j a « , što g a p r e p o z n a j e u
d o b r i m d i j e l o m s t v a r a t e l j i . T a k o je, a r t i k u l a c i j o m n o v i h p o
M a r c u s e o v u o d g o v o r u B r o w n u , Roszak u p u ć u j e n a d r u k
bunjeničkih aktera, jedan suvremeni plemenski oblik udruži
čiju g r a đ u B r o w n o v a »dionizijskog ega«. Ipak, Roszakovo
vanja i o t p o r a suprotstavljen d o m i n a n t n o j kulturi k a o život
djelo blisko je M a r c u s e o v i m intencijama, uz veću otvore
nost spram smrti, p o l u - o č a j n i č k a volja za s l o b o d o m na
n o s t p r e m a d u h o v n o s t i , m a g i j s k o m i m i s t i č n o m , što ć e još
suprot kolonizirajućim i potiskivajućim s n a g a m a sustava.
više d o i z r a ž a j a d o ć i u k a s n i j i m R o s z a k o v i m d j e l i m a . Struk
T h e o d o r e Roszak, na razini k o j a p o k u š a v a analizirati i
tura Roszakove knjige, koja je i m a l a toliki utjecaj na kas
razumijevati nepregledno i nestalno m o r e akcija, letaka,
niju upotrebu p o j m a »kontrakultura«, d o v o l j n o govori o
h a p p e n i n g a , d e m o n s t r a c i j a , interesa i artikulacije p o b u n e
s a m o m f e n o m e n u koji utječe na izbor t e m a i p o j m o v a ,
k a o i ž i v o t n i h stilova m e đ u m l a d i m a s k r a j a š e z d e s e t i h u o p
g d j e uz želju za p r i k a z o m aktera k o n t r a k u l t u r n o relevantne
ć e , o s t a j e n a j c i t i r a n i j i i n a j p r i z n a t i j i izvor s o c i j a l n o t e o r i j -
t e o r i j e i svih o n i h d r u g i h , o d r a s l i j i h a k t e r a k o j e j e k o n t r a -
s k o g i s t r a ž i v a n j a i u o b l i č a v a n j a » k o n t r a k u l t u r e « , bez o b z i r a
kulturni p o k r e t v o l j a n slušati, Roszak n a k o n M a r c u s e a i
na to slažu li se s n j e g o v i m i n t e r p r e t a c i j a m a d r u g i a u t o r i .
B r o w n a , u z »vizionarsku s o c i o l o g i j u P a u l a G o o d m a n a « i z n a
Roszaka se ne m o ž e optužiti za nekritičko oduševljenje k o n -
č a j a n d o p r i n o s M a r t i n a B u b e r a , n e m a velik i z b o r » o z b i l j n i h «
80
8l
URBANA PLEMENA
ili » k l a s i č n i h « z n a n s t v e n i k a . S t o g a s p r a v o m o b r a đ u j e p j e snike p o p u t G i n s b e r g a , n a g l a š a v a j u ć i i istražujući g l a v n e t e m e k o n t r a k u l t u r e k o j e d o m i n i r a j u p o g l a v l j i m a bez o b z i r a n a kriterij a k a d e m s k e p r i s u t n o s t i , p o p u t m i t a o b j e k t i v n e svijesti, š a m a n i z m a i » n e i n t e l e k t u a l n o g i s h o d i š t a l i č n o s t i « , d e m i s t i f i k a c i j e » z n a n s t v e n o g p o g l e d a « , t e o b n a v l j a n j a vizio narske i m a g i n a c i j e d e n a t u r i r a n e t e h n o k r a c i j o m , a k t u a l i z a c i j e t r a d i c i j e n o m a d s k i h n a r o d a , k a o i sela i p l e m e n a o p ć e n i t o . S v a k o d n e v n i život, u k o j e m se o g l e d a » n a č i n « i »stil«, postaje središtem i kriterijem rasprave o revoluciji, o s l o b o đ e n j u , tipu djelovanja i p o i m a n j u individualne i društvene p r e o b r a z b e . Prestaje biti v a ž n o što n e t k o g o v o r i a k o n j e g o v s v a k o d n e v n i život o d t o g a o d u d a r a . Z a p r a v o , n e prestaje nužno neki sadržaj vrijediti, ali se akteru o d r i č e kredibilitet a k o n e živi p o o s o b n o i z a b r a n i m p r i n c i p i m a p r o m j e n e . I p a k , i m n o g i s a d r ž a j i su prestali vrijediti u n u t a r k o n t r a k u l t u r n o g o t p o r a , jer, k a k o Roszak u p o z o r a v a , » k o n t r a k u l t u r a ostavlja
samo
veoma
ograničen
prostor
ideologijama
stare ljevice s njihovim p o z i v a n j e m na metafiziku klasnog sukoba i predanost u prvom redu institucionalnoj reorgani z a c i j i d r u š t v a « . (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 1 4 0 . ) N a s u p r o t r e v o l u c i o n a r n o j retorici industrijske p a r a d i g m e , v e o m a izražena s k l o n o s t k o n t r a k u l t u r n i h m l a d i h p r e m a p s i h o d e l i c i m a , istoč n j a č k i m religijama i d u h o v n i m p r a k s a m a , za Roszaka je simptom njihova traganja za novim temeljima na kojima bi s e m o g a o izgraditi p r o g r a m r a d i k a l n e d r u š t v e n e p r o m j e n e . To govori o »uzmicanju sociologije pred psihologijom kao r o d n i m p r i n c i p o m r e v o l u c i j e « , z b o g č e g a Roszak n a g l a š a v a G o o d m a n o v doprinos i objašnjava njegovu popularnost m e d u kontrakulturnim akterima.
Unutar spoznaje bitnog
usmjerenja kontrakulture u s u p r o t n o m pravcu od prosvje titeljstva i r a c i o n a l n e svijesti, Roszak uz d e t a l j n o e k s p l i c i r a nje s a d r ž a j a G o o d m a n o v e t e o r i j e p r i m j e n j u j e i »kriterij j a v n o g d j e l o v a n j a « koji d o d a t n o , z b o g G o o d m a n o v a a n g a ž -
83
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
m a n a u korist s t u d e n a t a k o j i s u i z b j e g a v a l i r e g r u t a c i j u ,
n o m d r u š t v e n o m p r o m j e n o m , i m a j u ć i n a u m u i »više p o l i
osigurava ugled j e d n o m od »odraslih« aktera k o n t r a k u l -
tički« i »više k u l t u r n o « o r i j e n t i r a n e a k t e r e . T a k o Jerry R u b i n ,
turne scene. U t o m e se nazire Roszakova želja za s a v e z o m
jedan od lidera tadašnjih »yippies« (Rubin, 1 9 7 0 . , 1 9 7 1 . )
a ne p o t p u n i m r a s c j e p o m intelekta i d u h a , pri č e m u G o o d -
u s v o m p r i s t u p u t i p i č n o m p o z a h t j e v u d a s e r e v o l u c i j u »živi«,
m a n o v p r i m j e r p o k a z u j e p u t o s t v a r e n j a » s a v e z a « , »jer a k o
spaja tradiciju nove ljevice, čak i o r u ž a n e gerilske akcije, sa
s e m e d u o t p a d n i č k o m o m l a d i n o m , k o j a s n a ž n o teži d j e l o
psihodeličkim i hipijevskim naslijeđem »samoisključenja«,
v a n j u i n e i n t e l e k t u a l n i m o b l i c i m a svijesti, o č u v a j u e s e n c i j a l
što m u p r i s k r b l j u j e o t p o r »tvrđih« p r i p a d n i k a i z o b j e d i m e n
n e v r i j e d n o s t i i n t e l e k t a , o n d a ć e t o postići o n i i n t e l e k t u a l c i
zije d j e l o v a n j a . Prvi p r i g o v a r a j u z b o g o d v o đ e n j a » o z b i l j n e «
6
koji su pokazali da m i s a o nije čisto »akademska« već da je
revolucionarne akcije u vode psihodeličkih d r o g a i rock
ona nužno sadržana u principijelnom djelovanju.« Revolu
glazbe, a drugi zbog o p a s n o g približavanja hipi pokreta
c i j a je za d o b a r d i o k o n t r a k u l t u r e ili u r o n j e n a i i z r a ž e n a u
policijskim pendrecima i d o s a d n i m agitatorima. O t v o r e
s v a k o d n e v n o m ž i v o t u , u o n o m » o v d j e i s a d a « ili n e p o s t o j i
nost yipija p r e m a f e m i n i z m u , p r i h v a ć a n j e ženskih p r i g o
k a o stvarna, n e g o k a o nečiji ideološki ukras k o m p r o m i t i
v o r a , i s k u s t a v a i s t a v o v a o m u š k o j d o m i n a c i j i (ne s a m o u
ran životnom praksom aktera.
Uporišta stare (a d o b r i m
d r u š t v u u o p ć e n e g o isto t a k o i n a » a l t e r n a t i v n o j « , z a p r a v o
d i j e l o m i n o v e ) l j e v i c e n a ć i će su u k o n t r a k u l t u r n o m m i l i e u
p o l i t i č k o - l j e v i č a r s k o j sceni) d o b a r j e p r i m j e r p o č e t k a n a s
neizbježno p o v e z a n e i »reciklirane« s d r u k č i j i m , p o n e k a d
t a j a n j a k o n t r a k u l t u r n i h , r a d i k a l n i h a k t e r a , jer b i l o b i d o i s t a
m e đ u s o b n o odbijajućim tradicijama mišljenja i d u h o v n e
s m i j e š n o n a z i v a t i r a d i k a l n i m a ili r e v o l u c i o n a r n i m a t i p i č n e
prakse. N o , o d b i j a n j e koje vrijedi u a k a d e m s k o m kontek
I j e v i č a r s k e g r u p e s k r a j a š e z d e s e t i h u k o j i m a su ž e n e i m a l e
stu, postaje k o n t r a k u l t u r n o p r o ž i m a n j e u d j e l o v a n j u koje je
p r a v o » o t i p k a t i r e v o l u c i j u « . Jerry R u b i n j e s v o j u p r v u k n j i g u
u d r u g o j p o l o v i c i š e z d e s e t i h s t v o r i l o niz » k o n t r a « i »anti«
proglasio seksističkom, shvaćajući koliko je muška d o m i
sveučilišta s vlastitim »kolegijima«. T a k o Roszak n a v o d i
nacija prisutna i m e đ u sudionicima pobunjeničkih pokreta,
jedan od kolegija, ovdje doista tipičan - » O d stripova do
» r e v o l u c i o n a r i m a « koji se b o r e protiv izrabljivanja r a d n i k a
Sivinog plesa: d u h o v n a amnezija i fiziologija s a m o o t u đ e -
izrabljivanjem ž e n a , f o r m u l i r a j u ć i to na yipijevski n a č i n -
n j a « , čiji o p i s s a d r ž i : » S l o b o d n i s l i j e d o t v o r e n i h s i t u a c i j a ,
s v a k a d o m a ć i c a jest p o l i t i č k i z a t v o r e n i k !
l e k u ć e visoko relevantne vibracije. Istraživanje unutrašnjih
s p o l o v a i zaštita o k o l i n e ( f e m i n i z a m i e k o l o g i j a ) v e ć k r a j e m
prostora, dekondicioniranje ljudskog robota, signifikantnost
šezdesetih p o s t a j u k o r e k t i v t o t a l i z i r a j u ć i m I j e v i č a r s k i m k o n
psihokemikalija i transformacija zapadnoeuropskog čovjeka.
c e p t i m a u n u t a r š a r o l i k i h ( s t u d e n t s k i h , a n t i r a t n i h , i si.) p o
Izvori: A r t a u d , Z i m m e r , G u d j i e f f , W. Reich, K. M a r x , g n o -
kreta u t o d o b a , č e k a j u ć i (ili p o p u t M j e s e c a , d j e l u j u ć i ) n a
s t i c i , s u f i z a m , tekstovi t a n t r e , a u t o b i o g r a f s k i iskazi o l u d o s t i
o s e k u r e v o l u c i o n a r n o g sektaštva u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a .
Ravnopravnost
i e k s c e n t r i č n i m s t a n j i m a svijesti, - p o p - a r t i p r o z a 2 0 . s t o Jerry R u b i n , A b b i e H o f f m a n i d r u g i , k o j i m a j e s u đ e n o
l j e ć a « . (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 4 4 . )
z b o g »zavjere«, u s p j e l i su r i d i ku I izi rati a m e r i č k o p r a v o s u đ e M e đ u brojnim i raznovrsnim akterima kontrakulture
i preokrenuti vlastito suđenje u medijsku p r o m o c i j u speci-
postojali su i oni k o j i m a je n a m j e r a bila objediniti različite p r i s t u p e i s v j e t o n a z o r e o t p o r a i o d b i j a n j a , želje za r a d i k a l 6
84
YIP - »Youth International Party«
85
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
fičnog p o i m a n j a revolucije kao načina života, permanent
pokreta s kraja šezdesetih o b n o v l j e n e u o s a m d e s e t i m a ,
n o g uličnog teatra, u k o j e m je stvarna b o r b a , suzavac i
n a s t a j a n j e m »zelene« p a r a d i g m e , j a č a n j e m m i r o v n i h i f e
pendreci,
represivnog
minističkih t e m a nauštrb o p ć o j »klasnoj« retorici društvene
konteksta i iskrenog jipijevskog nastojanja ka n e p r e k i d n o j
p r o m j e n e . T a k o o n o što s e k r a j e m š e z d e s e t i h č i n i l o m a r g i
proslavi života
n a l n i m , u s p u t n i m ili » p a r c i j a l n i m « p r o b l e m o m u » o z b i l j n o m «
s a m o neizbježni
usputni
unutar zidina
proizvod
(post)industrijske civilizacije
srfi rli.
s k l o p u o d n o s a » r e v o l u c i o n a r n i h a k t e r a « p r v o g i t r e ć e g svi
S o b z i r o m na e v o l u c i j s k u sliku o » n a p r e d o v a n j u « d r u
jeta, ili u s k l o p u saveza studentskih g r u p a s r a d n i č k i m i š i r i m
š t v a , k o j a j e s t a j a l a u sjeni m n o g i h s o c i j a l n o t e o r i j s k i h p r i
s l o j e v i m a s t a n o v n i š t v a , o n o što j e b i l o o d b a č e n o ili e v e n
stupa
t u a l n o p r i h v a ć e n o k a o »nužno zlo«, postaje nosiva s n a g a
kontrakulturi
i
adolescentskom
»pokretu
otpora«
š e z d e s e t i h g o d i n a , p o s e b n o u k r u g o v i m a k o j i s u inzistirali
»novih društvenih pokreta« koji o s a m d e s e t i h g o d i n a r e a -
na pojmovima kapitalizmom i socijalizmom određene dru
firmiraju
alternativno-političke
i
kontrakulturne
sadržaje
štvene p r o m j e n e , često n a l a z i m o okvir u k o j e m se k o n t r a -
prisutne u prijašnjem, širokom i h e t e r o g e n o m pokretu d r u
kultura, n o v a ljevica, pokret protiv rata u Vijetnamu i stu
ge p o l o v i c e š e z d e s e t i h . Z a t o se p r i s t u p , koji u k o n t r a k u l t u r -
d e n t s k i p o k r e t a n a l i z i r a j u k a o j e d a n »društveni p o k r e t « k o j i ,
n o m g i b a n j u želi p r o m a t r a t i m n o g o d u b l j e , v i š e s t o l j e t n e
s o b z i r o m n a s v o j e c i l j e v e , d o ž i v l j a v a p o b j e d u ili p o r a z .
i m p u l s e i načine ljudskog o b l i k o v a n j a svog svijeta, g r u p a i
Pristup k o j i n a g l a š a v a r e v o l u c i o n i r a n j e d r u š t v a , » n a p r e d o
zajednica, interakcije, rituala, socijalnih u l o g a i »struktura
v a n j e ili n a z a d o v a n j e « , k o j i g o v o r i o k l a s a m a , » s u b j e k t i m a
o s j e ć a j a « , k o j i nisu n u ž n o v e z a n i n i d e t e r m i n i r a n i (ali n i
revolucije« i u o d n o s s e v e n t u a l n o m p r o m j e n o m s o c i o e k o
nedotaknuti) situacijama i pojmovima klasnog i političkog
nomskog
t r e n u t k a , č i n i p u n o p r i m j e r e n i j i m , p o s e b n o u svjetlu t r a j n i
sustava d o v o d i
pokrete
koji
traže p r o m j e n u
m o r a : s jedne strane, pozornost najprije posvetiti politič
jeg o p s t a n k a kontrakulturnih o b r a z a c a od o n i h koji su kraj
k o m djelovanju, tradicionalnim akterima, strankama i »dru
šezdesetih obilježili klasičnim r e v o l u c i o n a r n i m i političkim
štvenim s n a g a m a « , uvažavajući i kontrakulturne aktere na
naslijeđem.
različitim r a z i n a m a , a s d r u g e s t r a n e , bez o b z i r a na to k o l i k u vrijednost pridao kontrakulturnim akterima
Važnost proučavanja kontrakulture koja je obuhvatila
kao dodatku
niz a k t e r a i č i n i l a d o b a r d i o o p ć e p r e p o z n a t o g » d u h a šez
»revolucionarnim subjektima«, m o r a proglasiti, n a k o n ra
desetih« n e s u m n j i v a je u studiji d r u š t v e n i h p o k r e t a i a d o l e -
z m a k a o d b a r e m p e t d o još u v j e r l j i v i j i h d e s e t ili p e t n a e s t
scentskog aktivizma do današnjih d a n a , no ovdje je bitno
g o d i n a , više ili m a n j e p o t p u n p o r a z s o c i j a l n i h p o k r e t a k o
u o č i t i n j e n o z n a č e n j e za razvoj s u b k u l t u r e m l a d i h i n j e n i h
j i m a se analiza bavi. Svojevrstan p o r a z zaista nije teško
ž i v o t n i h s t i l o v a . A k o s e v r a t i m o R o s z a k u , koji p r e p o z n a j e
d i j a g n o s t i c i r a t i , no valjanost pristupa koji je d r u š t v e n e p o k r e t e
t e m e i tekstove, artikulaciju m l a d e n a č k e p o b u n e u n j e n i m
šezdesetih a n a l i z i r a o s o b z i r o m na industrijsku p a r a d i g m u
»odraslim« izvorištima iz pedesetih g o d i n a , p r o m a t r a m o
r a d n i č k o g pokreta i zato pariški svibanj p r o g l a š a v a o kva
»uradi sam« načelo k a o m a s o v n o djelatno načelo tadaš
litativno drukčijim i e p o h a l n o značajnijim, t a k o đ e r prolazi
njih adolescentskih aktera kontrakulture: »Činjenica je da
poraznim rezultatom u vremenskom, gotovo tridesetogodi
s u u p r a v o m l a d i , n a svoj a m a t e r s k i , č a k i g r o t e s k n i n a č i n
š n j e m testu, koji p o k a z u j e d a s u u t o p i j s k e e n e r g i j e d r u š t v e n i h
o d n i j e l i p o b u n u s p i s a ć i h s t o l o v a o d r a s l i h . I š č u p a l i su je iz
86
87
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
k n j i g a i č a s o p i s a k o j e je s t v o r i l a j e d n a s t a r i j a g e n e r a c i j a i
njati u l o g u . I n d i k a t i v n o j e d a s u g r u p e p o p u t h i p i j a S a n
p r e t v o r i l i u stil ž i v o t a . H i p o t e z e starijih n e z a d o v o l j n i k a p r e
F r a n c i s c a i n i z o z e m s k i h p r o v o s a (i to iste g o d i n e , 1 9 6 7 . )
tvorili s u u e k s p e r i m e n t e , i a k o č e s t o b e z v o l j e d a p r i h v a t e
organizirale »samoukidanje«, praćeno javnim procesijama,
poraz k a o m o g u ć i ishod svakog istinskog eksperimenta«.
n o š e n j e m p o g r e b n o g lijesa s t a d a v e ć m e d i j s k i sve p r i s u t
(Roszak, 1 9 7 8 . , str. 3 0 . ) P o k u š a v a j u ć i p r e d v i d j e t i m o g u ć e
n i j i m i m e n o m » h i p p i e s « ili » p r o v o s « , p o k a p a j u ć i v l a s t i t i
š i r e n j e » g e n e r a c i j s k o g k o n f l i k t a « Roszak s m a t r a d a b i p e t
identitet čijoj je autentičnosti zaprijetilo m e d i j s k o i k o m e r
naestak g o d i n a od r a z d o b l j a o k o j e m piše » m o g l i u s t a n o
cijalno iskorištavanje, proizvodnja besadržajnih imitacija,
viti d a j e o n o što j e z a p o č e l a m a l a g r u p a b e a t n i k a u m l a
č a k turistički o b i l a s c i h i p i j e v s k i h e n k l a v a , p o p u t » p o s j e t i i
d o s t i A l l e n a G i n s b e r g a p o s t a l o stil ž i v o t a m i l i j u n a m l a d i h
fotografiraj egzotične predjele i primjerke« organiziranih
l j u d i « . Bez o b z i r a n a t o što š i r e n j e k o n t r a k u l t u r n i h i m p u l s a
ekskurzija. N o , sociologija subkulture m o r a l a bi uvidjeti i
n i j e t e k l o l i n e a r n o , i što b i d a n a s m o g l i r a s p r a v l j a t i r a d i l i
d r u g u stranu procesa komercijalizacije i omasovljenja rock
s e o j e d n o m ili više m i l i j u n a m l a d i h , o v d j e j e p o g o đ e n a
kulture; nasuprot o p r a v d a n i m strepnjama pred g u b i t k o m
k a r a k t e r i s t i k a p r e t v a r a n j a p o b u n e u ž i v o t n i stil, k o j u s o c i
uloge aktera radikalne promjene i g u b i t k o m prevratničkog
o l o g i j a ne vezuje s a m o uz kontrakulturu, n e g o smješta i na
karaktera o n i h o b r a z a c a koji postaju p r o f i t a b i l n o u p a k i r a
s u b k u l t u r n u s c e n u i d e n t i t e t a svih o n i h a k t e r a k o j i ( e v i d e n
na
t n o ) n e m o g u s t a j a t i t o l i k o »izvan« s i s t e m a k o l i k o t o z a h t i
p o d z e m n i h i kritičkih sadržaja u g l a v n e t o k o v e s p e k t a k u
roba,
nasuprot dobro
uočenim
procesima
prelaska
jeva definicija k o n t r a k u l t u r e . Z a p r a v o , akteri k o n t r a k u l t u r e ,
l a r n e k u l t u r e p o t r o š n j e , i p a k n e stoji s a m o j e d n o i j e d i n
k a o i svi a k t e r i k r i t i č k e t e o r i j e ( u k l j u č u j u ć i i R o s z a k a ) m o g l i
stveno, na s p o m e n u t e strahove i procese svodivo, p o d r u č j e
bi na subkulturni oblik prisutnosti kontrakulturnih intencija
s u b k u l t u r e . S u b k u l t u r a , n a razini s o c i o l o š k e d e f i n i c i j e , o d
u životnim stilovima m l a d i h gledati k a o na k o o p t a c i j u u
riče s e p o l i t i č k i h a k c i j a , s t v a r a n j a f i l o z o f i j e p o t k r i j e p l j e n e
sistem, rekuperaciju, pristajanje na medijsku p o s r e d o v a -
m a n i f e s t i m a , alternativnih institucija i m e d i j a (od k o m u n a
n o s t i o v i s n o s t o » i n d u s t r i j i i tržištu s l o b o d n o g v r e m e n a « , a l i
d o p o d z e m n o g t i s k a ) , o d r i č e s e i z a m a g l j i v a n j a r a z l i k a iz
s t v a r n o s t a k t e r a u k o j o j se p r e s i j e c a j u s o c i o l o š k i p o j m o v i i
m e đ u p o s l a , k u ć e , o b i t e l j i i s l o b o d n o g v r e m e n a , što s u sve
razlikovanja kontrakulture od subkulture nalaže veću oprez
o b i l j e ž j a k o n t r a k u l t u r e i što č i n i o s n o v n u r a z l i k u o v a d v a
nost u pristupu o v o m p r o b l e m u . Rock kultura čini o k o s n i c u
p o j m a . Č a k i k a d bi u s t v a r n o s t i b i l o »čistih t i p o v a « i k a d
povezujućeg djelovanja kontrakulture p o l o v i c o m šezdesetih
b i s m o zamislili subkulturu u skladu s n a v e d e n i m o d r e đ e
(proširujući već o d a v n o prisutnu r a n o r o c k e r s k u p a r a d i g m u
njima (ukotvljenu u prostor s l o b o d n o g v r e m e n a o m e đ e
k a o i tradiciju »protestne pjesme« prihvaćene i osnažene
n o g š k o l o m i roditeljskim d o m o m ) , morali b i s m o primijetiti
a k c i j a m a p r e t h o d n o g »pokreta za građanska prava«), o n a
raznovrstan opstanak kontrakulturnih sadržaja
u glazbi,
je n e o p h o d n i i č e s t o k o n s t i t u t i v n i d i o r i t u a l a i i n t e g r a c i j e
stilovima i ritualima subkulturnih g r u p a . M n o g i akteri rock
kontrakulturne »afektivne zajednice«. T o č n o je da komerci-
kulture, i oni aktivniji, i oni pasivniji u procesu stvaranja,
j a l i z a c i j o m i o m a s o v l j e n j e m , tržišnom p r o d u k c i j o m r o c k - i d o l a
prihvaćanja, preoblikovanja i razvoja subkulturnih scena,
neke izvorne vrijednosti i značenja, autentičnost o t p o r a i
uz prisutnost životnih stilova, i n d i v i d u a l n i h i g r u p n i h n a č i n a
k r i t i č k i n a b o j g l a z b e n i h o s t v a r e n j a m o g u b l i j e d j e t i ili m i j e -
prerade (sub)kulturnog »repromaterijala«, predstavljaju p o -
89
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
d r u č j e u k o j e m s e , u z a sva p o s t o j e ć a p o s r e d o v a n j a i p o -
godivši
stvarenja, ipak očuvao kontrakulturni sklop u g o d i n a m a
ž i v o t n o g stila: »Postoji riječ k o j o m m o ž e m o o p i s a t i t a k v o
k o j e d o l a z e n a k o n » p o r a z a « , » s l o m a « , » k o o p t a c i j e « ili »tri-
s i t n i č a v o u d u b l j i v a n j e u j e d a n j e d i n i uski s a d r ž a j , u sve
ježnjenja«
njegove najtrivijalnije odjeljke i n a p o r e da se m a r g i n a l n i
kontrakulture
shvaćene
kao
skup
društvenih
usput jedno od obilježja stvaranja subkulturnog
p o k r e t a i aktera s kraja šezdesetih. S u b k u l t u r a , k o j u bi n e
d i o k u l t u r e p r e d s t a v i c j e l i n o m . T a riječ j e » d e k a d e n t n o s t « .
tko
preobražaja
A to je, na nesreću, pravac kojim kreće znatan d i o naše
svijeta i k o n t r a k u l t u r n e p l i m e a u t e n t i č n i h a k t e r a n e u p r l j a -
o m l a d i n s k e k u l t u r e . « (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 1 2 4 . ) U p r a v o j e
nih sistemskim p o s r e d o v a n j i m a biznisa,
m o g a o smatrati
» s i t n i č a v o u d u b l j i v a n j e u j e d a n uski s a d r ž a j « t i p i č n o za
o d u s t a j a n j e m ili s u r o g a t o m , z a p r a v o j e g o d i n a m a o m o
s u b k u l t u r n e stilove, g d j e s e cijeli svjetovi p o m i č u p r e l a s k o m
g u ć a v a l a život dijelu kontrakulturnih intencija i praksi. Ra
o d p u n k a n a h a r d - c o r e , ili g a l a k s i j e o d Presleyja d o t r i p -
iz
pozicije
iščekivanja
psiho-socijalnog
znovrsne rock subkulturne scene očuvale su jedan d i o k o n -
- h o p a , Dylana d o industrial-techno zvuka itd. O d procjene
trakulturnog naslijeđa usprkos činjenici »kulturne industrije«,
d e k a d e n t n o s t i ( k o j a ovisi o k u t u g l e d a n j a ) s o c i o l o g i j i s u b
a n a č i n i p r e u z i m a n j a g l a z b e , f i l m o v a , i m a g e a , svih o n i h
kulture je važnije razumjeti k a k o sam akter p r o v o d i i d o
»mitskih mjesta« (poput W o o d s t o c k a ) svjedoče o relevant-
ž i v l j a v a vlastitu z a o k u p l j e n o s t i » u d u b l j i v a n j e « u »uski« (za
nosti s u b k u l t u r e u p r o u č a v a n j u »struktura o s j e ć a j a « i ž i v o t n i h
a k t e r a v j e r o j a t n o široki) s a d r ž a j .
stilova vezanih uz kontrakulturu.
Sociološko
razlikovanje
kontrakulture od
subkulture
D o k je u n u t a r h o r i z o n t a k o n t r a k u l t u r e »na v r h u n c u «
ostaje smisleno, ali d o s a d a š n j a u p o t r e b a tog razlikovanja
redukcija artikuliranog bunta na subkulturnu stvarnost slo
svjedoči o t e š k o ć a m a ; b i r m i n g h a m s k i a u t o r i , koji su razli
b o d n o g v r e m e n a d o ž i v l j e n a k a o d e f o r m a c i j a ili č a k r e z u l
k o v a n j e razvili i n j e g o v a l i , r a z l i č i t o p r i s t u p a j u k o n t r a k u l t u r i
tat p r o t u d j e l o v a n j a sustava, u o v o m r a d u bitna je u p r a v o
u S A D - u i o n o m e što bi b i l o s l i č n o t o m e u V. B r i t a n i j i ,
s u b k u l t u r n a p r e r a d a iskustva k o n t r a k u l t u r n i h p o k r e t a , z b o g
naglašavajući u o b a slučaja vezanost tog f e n o m e n a uz
d u g e i p o s t o j a n e tradicije subkulture m l a d i h kojoj je raz
»srednju klasu«.
d o b l j e k o n t r a k u l t u r e d o n i j e l o n o v e uvjete i o b l i k e života.
na a m e r i č k u situaciju zadržava nešto od vlastitog šireg
Posljedice zbivanja s kraja šezdesetih, z b o g širenja rock
značenja i omogućuje usporedbu s p o j m o m subkulture
kulture u d o b a medijski prisutne i različito p o s r e d o v a n e
k a o r a z l i č i t i m , u a n a l i z i » k o n t r a k u l t u r e « u V. B r i t a n i j i s u s r e
kontrakulture, donose preokret u sociologiji
subkulture,
ć e m o s a m o one obrasce pristupa i p r o n a đ e n a obilježja
g d j e p r o m j e n e i » m u t a c i j e « s u b j e k t a istraživanja n a l a ž u i s k o
koji su tipični za s u b k u l t u r u . Klasno o d r e đ e n j e t a k o postaje
rak iz s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e i s u o č a v a n j e sa š i r i m , sve slože
presudno, pa je »kontrakultura« u v e ć e m dijelu b i r m i n g -
n i j i m p o d r u č j e m u k o j e m a d o l e s c e n t i p o s t a j u akteri s u b k u l
h a m s k e tradicije z a p r a v o s a m o naziv za subkulturu srednje
ture m i m o m n o g i h d o t a d a š n j i h o b r a z a c a k l a s e , s t a t u s a ,
klase. Redukcija ide toliko d a l e k o da p o j a m kontrakulture
» k o n f l i k t n o s t i , k r i m i n a l a i p o v l a č e n j a « ili p r o s t o r n e s e g r e
u
g a c i j e . Pri t o m e s e n e t r e b a b o j a t i »teških riječi« k o j e j e
hipijevsku pojavnost, i slušanje g l a z b e koju su neki kritičari
s a m R o s z a k , u kritici a d o l e s c e n t s k i h z a o k u p l j e n o s t i s a m o
s v o j e d o b n o i m e n o v a l i k a o » p r o g r e s s i v e « , što j e s u p r o t n o
nekim sadržajima, poput psihodeličkih d r o g a , izrekao po-
definicijama koje su H e b d i g e i drugi sami formulirali. A k o
QO
Dok p o j a m »kontrakultura«,
birminghamskim
radovima
ponekad
primijenjen
označava
samo
9"
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
je p o j a m kontrakulture primjenjiv s a m o na skup pokreta i
bio u g l a v n o m taktički, i u t o m smislu deskriptivan, d a k l e
aktera s kraja šezdesetih u A m e r i c i , a k o u p o t r e b a p o j m a u
sugerirao je potrebu za novim oblicima ljudskih zajednica,
b r i t a n s k o m k o n t e k s t u n e p r a t i vlastite d e f i n i c i j e , m o ž e m o l i
o d b i j a n j e slijepe a d a p t a c i j e n a p r e v l a d a v a j u ć i m o d e l »nu-
ga i d a l j e upotrebljavati? Razlikovanje s u b k u l t u r e i k o n t r a
c l e a r familv« i n a č i n a života u o p ć e , o p i s u j u ć i stvarni p o k u
k u l t u r e m o g u ć e j e z a d r ž a t i , a l i izvan č v r s t o g k l a s n o g o d r e
šaj ( m a s o v a n m e đ u m l a d i m a šezdesetih) d r u k č i j e g o b l i k a
đenja koje o n e m o g u ć u j e pristup različitim n a č i n i m a p r e u
u d r u ž i v a n j a i ž i v l j e n j a , n a j č e š ć e u » k o m u n i « ili » p l e m e n u « .
zimanja (kontra)kulturnih i (sub)kulturnih d o b a r a , p o s e b n o
U a k a d e m s k o m svijetu još j e u v i j e k d o m i n i r a l a s t a r a p a r a
a k o s m j e r a m o primijeniti te p o j m o v e na različite zemlje
d i g m a , vezujući p o j a m p l e m e n a uz »primitivne« oblike d r u
( p o p u t Hrvatske) i različita r a z d o b l j a širenja životnih stilova
štva, uz klan i r o d , ne d o p u š t a j u ć i u p o t r e b u p o j m a izvan
a d o l e s c e n t s k o g svijeta.
konteksta
U novijoj sociološkoj interpretaciji dosadašnjih teorija
autodeskripcije aktera
kontrakulturnih
pokreta
šezdesetih.
i pristupa subkulturi ( G e l d e r i T h o r n t o n , 1 9 9 7 . ) v a ž n i m se
Ipak, do aktualizacije tog p o j m a i njegova sociološkog
s m a t r a p r i h v a ć a n j e o n i h t e r m i n a koje su stvorili a k t e r i , u
p r e u z i m a n j a , širenja izvan g r a n i c a k o n t r a k u l t u r e ili r a s p r a v e
sklopu »kognitivnog statusa k o n c e p t a subkulture« a koje je
u vezi s n j o m , d o ć i će lek d e v e d e s e t i h .
p r e p o z n a o s a m akter. D o b a r primjer je J o h n Irwin i n j e g o v o u p o z o r a v a n j e n a p o j a m »scene« što s u g a koristili a k t e r i s kraja šezdesetih. U t o m r a z d o b l j u , u literaturi s a m e scene k a o i u n j e n o j o k o l i n i , n a l a z i m o još j e d a n t i p i č a n p o j a m koji G e | d e r i T h o r n t o n ne s p o m i n j u . To je p o j a m p l e m e n a . »Pleme« je snažno prisutno krajem šezdesetih. To je riječ k o j a se č e s t o koristi u o p i s u g r u p a i z a j e d n i c a , k a k o među samim akterima, tako i m e đ u znanstvenicima, bilo da su znanstvenici sami birali način u p o t r e b e p o j m a i d j e l o m i č n o utjecali na scenu nekih p l e m e n a kontrakulture (poput McLuhana),
bilo da su
u
svojim
deskripcijama
n a p r o s t o u v a ž a v a l i r j e č n i k p r o m a t r a n o g a , ili č a k » t r e t i r a n o g a « a k t e r a . (Ross S p e c k , 1 9 7 2 . ) S o b z i r o m n a p r i s u t n o s t p o j m a pleme m e đ u brojnim i raznolikim sudionicima kon trakulturnih gibanja
( s j e t i m o se S n y d e r o v o g Zašto pleme)
izostanak tog p o j m a iz tadašnjih ključnih socioloških r a d o v a m o ž d a m o ž e č u d i t i , p o s e b n o u svjetlu r a s p r a v e o t r i b a Iizaćiji u s o c i o l o g i j i d e v e d e s e t i h , n o r a z u m l j i v o j e z a š t o t a d a š n j a s o c i o l o g i j a n i j e m o g l a p r i h v a t i t i pleme o n a k o k a k o je prihvatila scenu. Ipak je p o j a m p l e m e n a krajem šezdesetih
92
93
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
5. Koncept »moralne panike«
digla z b o g njih i njihova p o n a š a n j a , s u k o b a i svega osta loga o z n a č e n o g »neprihvatljivim«. Do svog koncepta m o r a l n e p a n i k e S. C o h e n je s t i g a o iz d v a s m j e r a . Prvi s m j e r označava naslijeđe interakcionističke sociologije, koja je
Stanley C o h e n , inspiriran interakcionističkom perspek
razotkrivala stereotipiziranje i objašnjavala proces »socijal
tivom societalne reakcije, teorijom etiketiranja i sličnim
ne tipologizacije«. Tipologizacija i očekivanja o d r e đ e n o g
d o p r i n o s i m a »skeptičkoj revoluciji« u sociologiji devijacije,
p o n a š a n j a , u percepciji i interakciji m e đ u l j u d i m a , p r e d
n e s u m n j i v o je najzaslužniji za k o n c e p t m o r a l n e p a n i k e i
stavljaju o s n o v e m e đ u l j u d s k i h o d n o s a , n o s t v a r a n j e s t e r e o
učvršćenje tog koncepta u socijalnoj teoriji, l a k o su Becker
t i p a i k a t e g o r i z a c i j a p o j e d i n c a p o s e b n o je v a ž n a u a n a l i z i
i Gusfield p o č e t k o m šezdesetih obavili d o b a r d i o posla
f e n o m e n a devijacije, stereotipi o devijantima o b i č n o su
i simboličkog
n a j č v r š ć i i u č e se od d j e t i n j s t v a . D e v i j a n t je k a t e g o r i z i r a n i
križarstva (potkrijepljenim iskustvima p r o h i b i c i j e m a r i h u a n e
s v a k o j i n d i v i d u i i z j e d n e k a t e g o r i j e p r i p i s i v a t ć e s e iste z n a
svojim analizama m o r a l n o g poduzetništva
i a l k o h o l a u SAD-u), a Jock Y o u n g p o č e t k o m sedamdese
č a j k e , o č e k i v a t ć e s e isto p o n a š a n j e . U sferi s v a k o d n e v n o g
tih prvi u p o t r i j e b i o p o j a m » m o r a l n a p a n i k a « ( t a k o đ e r u vezi
ž i v o t u svi s r e ć e m o l j u d e k o j i »znaju« p r e c i z n o t k o su i š t o
s p e r c e p c i j o m porasta »zloupotrebe d r o g a « ) , S. C o h e n je
su n a r k o m a n i , prostitutke, homoseksualci, iako osim pri
svojim
(1972.,
h v a ć e n i h s t e r e o t i p a n e m a j u n i k a k v o o s o b n o i s k u s t v o u vezi
1980.) učinio moralnu paniku plodnim sociološkim kon
s tim g r u p a m a i p o j e d i n c i m a . K a d a je n e k o m e definitivno
ceptom
prikačena
d j e l o m »Folk i
Devils a n d M o r a l
predvidljivim
principom
Panics«
odnosa
dominantne
etiketa
devijanta,
postupak »naknadne
inter
kulture i subkultura m l a d i h , anticipiravši eksplicitno m n o
p r e t a c i j e « služi u č v r š ć e n j u s t e r e o t i p a ; m n o g i l j u d i ( a p s i
ge d r u g e k a m p a n j e m o r a l n e p a n i k e koje su slijedile u
h o l o z i i p s i h i j a t r i č e s t o » p o dužnosti«) i n t e r p r e t i r a t ć e d o
britanskom društvu. N j e g o v a se knjiga bavi prvenstveno
g a đ a j e iz d e v i j a n t o v a ž i v o t a u svjetlu o t k r i v e n e d e v i j a c i j e i
a n a l i z o m reakcije društva na p o j a v u i s u k o b e (»inicijalnu
r e k o n s t r u i r a t ć e sva p r i j a š n j a p o n a š a n j a u s k l a d u s a z a p e
d e v i j a c i j u « ) m o d s a i r o c k e r a , što C o h e n i m e n u j e m o r a l
čaćenim devijantnim statusom, negirajući tako prethodni
nom panikom
i prikazuje proces u kojem d o m i n a n t n a
identitet čovjeka p r o g l a š e n o g d e v i j a n t o m . Stvaranje d r u š
kultura reintegrira vlastite vrijednosti k a m p a n j o m protiv
t v e n i h t i p o v a p o s t o j a l o je i u p r e d i n d u s t r i j s k o d o b a , no u
»narodnih đavola«. Ta je kampanja manifestno upućena
t e l e k o m u n i k a c i j s k o v r i j e m e t a k a v p r o c e s m o ž e biti n e m j e r l j i v o
protiv »onih koji su prešli g r a n i c u d o p u š t e n o g a « , ali se
osnažen. Zato je uloga masovnih medija za C o h e n a ključ
tijekom k a m p a n j e u značajnoj mjeri zapravo konstruiraju
n a , t u d j e l u j u , n a različite n a č i n e , m o r a l n i p o d u z e t n i c i k o j i
i »oni« (devijanti) i » d o p u š t e n o « , pa se s a m a g r a n i c a p o
p o k u š a v a j u d o b i t i j a v n u p o d r š k u . Pristup v i j e s t i m a , i n f o r m a
m i č e u eskalaciji koja m o ž e rezultirati i n o v i m , restriktivni
ciji o d e v i j a c i j i , z a p r a v o j e p r i s t u p n o r m a t i v n i m k o n t u r a m a
jim z a k o n i m a .
d r u š t v a , iz k o j i h se m o ž e iščitati »o p r a v u i k r i v u , o g r a n i c i
M o d s i i rockeri, kao dvije subkulturne g r u p e m l a d i h , po C o h e n o v u su s u d u tek nastajale, o n e su s t v a r a n e u procesu moralne panike koja se (makar manifestno) po-
94
k o j a se ne p r e l a z i , ili o o b l i c i m a đ a v o l a k o j i ih p r e l a z i « . (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 14.) Z a s h v a ć a n j e p r o c e s a » a m p l i f i k a cije devijacije«, o d n o s n o procesa kojim societalna reakcija
Q5
URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović
razumjeti s a m u
a za studije m o r a l n e p a n i k e i n d i k a t i v n o , jest sličnost s k a t a
p r i r o d u i n f o r m a c i j e o devijaciji. O n a je uvijek iz »druge
strofama i nesrećama u onoj dimenziji u kojoj potencijalna
ruke«, procesirana t a k o da predstavlja aktere n e k o g d j e l o
n e s r e ć a m o ž e biti r a z o r n a k a o i s t v a r n a . S t u d i j e o » l a ž n i m
v a n j a u v i s o k o s t e r e o t i p i z i r a n o j f o r m i . Z a t a k v u vrstu i n
uzbunama«, o reakcijama na glasine, pokazuju da p o n a
formacije i društvene reakcije na devijaciju kaže se da i m a
š a n j e , t i p i č n o z a u v j e t e n e k e k a t a s t r o f e ili n e s r e ć e , m o ž e
» s p i r a l l i n g « ili » s n o v v b a l l i n g « e f e k t , d a k l e u č i n a k k o t r l j a j u ć e
nastati i u situaciji u kojoj n e m a objektivne o p a s n o s t i .
grude snijega.
D a k l e , b i t n a stvar jest p e r c e p c i j a o p a s n o s t i , a n e n j e n o
povećava
količinu devijacije,
ključno
je
U z s t e r e o t i p i z a c i j u i s o c i j a l n u t i p o l o g i z a c i j u , k a o iz dvojene
aspekte
naslijeđa
interakcionističke škole,
koje
C o h e n p r o m a t r a s n a g l a s k o m na njihov medijski kontekst, u stvaranju koncepta m o r a l n e panike p o d j e d n a k o su važ
stvarno postojanje. Postoji s e d a m o s n o v n i h f a z a k o j e j e S . C o h e n p r e u z e o iz i s t r a ž i v a n j a t i p i č n i h n e s r e ć a i k a t a s t r o f a : 1. Warning - to je f a z a u k o j o j (bez o b z i r a na k o j i
ne najopćenitije postavke i sama p r o m j e n a fokusa, ori
način,
jentacija na analizu društvenog o d g o v o r a na devijaciju i
opasnosti, o uvjetima u kojima opasnost nastaje. U p o z o
utjecaja koji o d g o v o r društva ima na p o n a š a n j e . T a k o će i
r e n j e m o r a biti t a k o k o d i r a n o d a p r e v l a d a o t p o r k o j i s e
Cohen
n e k a d javlja protiv bilo k o j e g stava o m o g u ć o j p r o m j e n i
ponoviti,
sumirajući
klasično
naslijeđe
Lemerta,
Beckera i drugih, najefektniju formulu perspektive societalne
reakcije:
»Ne stvara
devijacija socijalnu
greškom
ili
ne)
sazrijeva s h v a ć a n j e o
mogućoj
trenutno mirne situacije.
kontrolu,
2. Threat - u o v o j fazi se p o j a v l j u j u prvi z n a k o v i , o n a
n e g o s o c i j a l n a k o n t r o l a stvara d e v i j a c i j u « (S. C o h e n , 1 9 7 2 /
p o č i n j e p e r c e p c i j o m n e k e p r o m j e n e , a l i m o ž e biti i o d s u t
8 0 . , str. 1 4 . ) .
na ili o d s j e č e n a u s l u č a j u n a g l e n e s r e ć e .
Drugi smjer iz kojega je nastao koncept m o r a l n e p a nike o d n o s i se na istraživanja katastrofa i nesreća p o p u t
3. Impact - o v d j e je katastrofa na d j e l u , pojavljuje se n e p o s r e d n i i n e o r g a n i z i r a n i o d g o v o r na smrt i r a z a r a n j e .
p o p l a v a , t o r n a d a , p o ž a r a , p o t r e s a , e k s p l o z i j a i si. M n o g i
4. Inventory - u o v o j fazi o n i k o j i su izloženi n e s r e ć i
s o c i o l o z i s u n a g l a š a v a l i z n a č e n j e tih i s t r a ž i v a n j a , a C o h e n
p o č i n j u s t v a r a t i p r e l i m i n a r n u sliku o t o m e što s e d o g o d i l o ,
navodi Mertonovu
u k a k v o m su s a d a s t a n j u i u k o j i m u v j e t i m a .
opasku
po
kojoj
»uvjeti
kolektivnog
stresa p o k a z u j u a s p e k t e d r u š t v e n o g s u s t a v a k o j i s e i n a č e
5. R e s c u e - f a z a u k o j o j se d j e l u j e na n e p o s r e d n o j
n e v i d e u s t r e s n i m u v j e t i m a s v a k o d n e v n o g ž i v o t a « . Istraži
p o m o ć i preživjelima. O s i m ljudi i z p o g o đ e n o g p o d r u č j a ,
vači k a t a s t r o f a stvorili s u s o c i o l o š k e m o d e l e z a a n a l i z u r e a k
k o j i p o m a ž u j e d n i d r u g i m a , n a d r e đ e n i sustav p o č i n j e slati
cije d r u š t v e n o g sustava na nešto o m e t a j u ć e , stresno, u g r o -
pomoć.
ž a v a j u ć e . M o d s i i r o c k e r i nisu isto što i p o t r e s ili p o p l a v a , a l i C o h e n p r o n a l a z i niz s l i č n o s t i u o p i s u p o n a š a n j a k o j e n a v o d e i s t r a ž i v a č i k a t a s t r o f a , k a d a s u c j e l i n a ili d i o z a j e d nice p o g o đ e n i a k t u a l n o m
ili
potencijalnom
opasnošću,
k a d a je prisutan gubitak materijalnih i drugih vrijednosti, smrt, o z l j e d e , d e s t r u k c i j a i s l i č n o . O n o što j e t a k o đ e r v a ž n o ,
96
6. Remedy - f a z a u k o j o j s l i j e d e p r o m i š l j e n i j e i f o r m a l ne aktivnosti usmjerene na p o m o ć p o g o đ e n i m a . Sistemska n a d g r a d n j a sve više p r e u z i m a f u n k c i j e . 7. Recovery - faza kroz k o j u , na duže vrijeme, zaje d n i c a ili u s p o s t a v l j a p r i j a š n j u r a v n o t e ž u ili p o s t i ž e s t a b i l n u p r i l a g o d b u na p r o m j e n e koje je nesreća donijela.
97
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
N e k e od ovih faza n e m a j u izravnu paralelu u slučaju
p r o c i j e n i t i vlastite ž i v o t n e u v j e t e . T a k o u o v o j fazi g l a s i n e i
m o d s a i rockera, no S. C o h e n predlaže k o n d e n z i r a n u ver
d v o j b e n e percepcije m o g u postati o s n o v a za interpretaciju
ziju u k o j o j u p o z o r e n j e (warning) p o k r i v a f a z u 1 i 2, n a k o n
situacije. M e d i j s k a prezentacija inventorija ključna je za
č e g a slijedi u t j e c a j (impact, f a z a 3 ) , i n v e n t o r i j (faza 4) i
d a l j n j e faze r e a k c i j e , jer tek n a k o n prvih izvještaja i slika ( n e
r e a k c i j a (društva) k o j a p o k r i v a f a z e 5 , 6 , i 7 . C o h e n s e u
ke nesreće ili devijacije) ljudi p o s t a j u i n d i g n i r a n i , ili se ljute,
s v o j o j knjizi n a j p r i j e b a v i m i n i m a l n i m p r i k a z o m d e v i j a c i j e ,
pišu p i s m a , drže g o v o r e i f o r m u l i r a j u k o n c e p t e i p l a n o v e .
zatim o b r a đ u j e reakciju društva, a n a k o n t o g a o d n o s reak cije i devijacije. J e z i k o m teorije p o n a š a n j a ljudi u katastro f a m a , to znači z a p o č e t i s i n v e n t o r i j e m , nastaviti s ostalim f a z a m a r e a k c i j e , p a s e vratiti n a u p o z o r e n j a i k o n k r e t a n utjecaj.
Inventorij S. C o h e n a n a l i z i r a m e d i j s k i i n v e n t o r i j u tri d i m e n z i j e : 1. p r e u v e l i č a v a n j e i d i s t o r z i j a ( i s k r i v l j a v a n j e ) , 2. p r e d i k c i j a i
Sto s e d o g o d i l o , k a k o s u m o d s i i r o c k e r i u o p ć e p o s t a l i
3. s i m b o l i z a c i j a . Preuveličavanje i iskrivljavanje č i n j e n i c a
z a n i m l j i v i m o r a l n i m p o d u z e t n i c i m a , što j e p o k r e n u l o l a n a c r e a g i r a n j a , p o n a š a n j a i s t v a r a n j a slike s v i j e t a u s k l a d u s » n e s r e ć o m « ili » k a t a s t r o f o m « ? Prva, i n i c i j a l n a » d e v i j a c i j a « d o g o d i l a se na Uskrs 1 9 6 4 . , u C l a c t o n u . T a d a su, z b o g različitih r a z l o g a brojni m l a d i ljudi ( v e ć i n o m p o d i j e l j e n i na 7
m o d s e i r o c k e r e ) stvorili b u č n u i n a p e t u a t m o s f e r u p r a ć e 8
nu povremenim tučnjavama, jurnjavom na motociklima, r a z b i j a n j e m p o n e k o g i z l o g a ili i n v e n t a r a p l a ž e . D v a d a n a incidenata u C l a c t o n u predstavljaju o n u fazu u kojoj za jednica neorganizirano o d g o v a r a na prijetnju, da bi o d m a h n a k o n t o g a nastupila faza inventorija, u kojoj oni koji s u i z l o ž e n i n e s r e ć i p o k u š a v a j u shvatiti što i m s e d o g o d i l o i C o h e n detaljno opisuje atmosferu iritacije i frustracije; od lošeg vre m e n a (najhladnijeg Uskrsa u posljednjih 80 g o d i n a ) i nedostatka posla za lokalne trgovce i ugostitelje, do iritacije i frustracije a d o l e scenata koje su isti ti lokalni trgovci i ugostitelji o d b i j a l i poslužiti z b o g »mod« ili »rocker« i m a g e a . Podjela na m o d s e (koji su v e ć i n o m vozili skutere, u nas često naz v a n e »vespa« p o j e d n o m o d tipičnih m o d e l a , slušali m o d e r n i j e rock g r u p e poput the W h o , nosili odijela u mekšoj i široke vojne tankerice u tvrdoj varijanti izgleda) i rockere (ljubitelje starijeg i klasičnijeg r o c k a , velikih i snažnih m o t o r a , crnih kožnih jakni) vjerno je i efektno prika zana u filmu » Q u a d r o p h e n i a « koji se osamdesetih g o d i n a p o j a v i o i u našim k i n i m a .
98
uslijedilo je o d m a h n a k o n uskršnjeg vikenda,
kada su
g o t o v o sve d n e v n e n o v i n e o b j a v i l e d r a m a t i č n e o p i s e d o g a đ a j a na svojim naslovnim stranicama. »Dan terora skuterskih g r u p a « , »Mladi prebili g r a d - 97 kožnih jakni uhi ć e n o « , »Invazija divljih na o b a l u « , to su neki od naslova u vodećim dnevnicima.
U reportažama o tim d o g a đ a j i m a
99
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
u p o t r e b l j a v a l e s u s e riječi p o p u t » p o b u n a « , » o r g i j e d e s t r u k
katastrofama
c i j e « , » b o r b a « , » n a p a d « , »bojište«, » o p s a d a « , » p r e b i j a n j e
katastrofalan, u društvenim f e n o m e n i m a poput devijacije
g r a d a « , » u r l a j u ć a r u l j a « , » g o m i l a « i t d . S t a n l e y C o h e n nije
upravo
svoje sudove temeljio na o s o b n i m impresijama, n e g o je u
»Sljedeći put« j e b i o p o j a m u u p o t r e b i , b i l o d a s e r a d i l o o
c i j e l o m istraživanju, uz n e p o s r e d n o p r o m a t r a n j e i praćenje
i s k a z i m a p o l i c i j e , t r g o v a c a , č l a n o v a l o k a l n e u p r a v e , ili o
medijskih tekstova,
u
kojima
prisutnost
i z o s t a n a k p r e d v i đ a n j a m o ž e biti
predviđanja
može
biti
katastrofalna.
pronalazio i intervjuirao prodavače,
slučajevima intervjua s m o d s i m a i r o c k e r i m a koji su n a
č u v a r e plaže, p r o m a t r a č e , k a o i s a m e n o v i n a r e koji su pi
govještavali osvetu i b u d u ć e p o h o d e . A k o bi takvi p o h o d i
sali o d o g a đ a j i m a . S v a k o m s o c i o l o g u k o j i želi p r o u č a v a t i
i z o s t a l i , m e d i j i b i i o d t o g a p r a v i l i vijest, s t v a r a j u ć i d o j a m
m o r a l n u p a n i k u u društvu instruktivni su C o h e n o v i načini
d o g a đ a n j a , s t a v l j a j u ć i u n a s l o v i m e n e k o g m j e s t a i vijest
s t u d i j e p r o b l e m a , u k l j u č u j u ć i i »sitnice«, p o p u t u o č a v a n j a
da oni koje su očekivali nisu došli. (Primjerice »Hastings:
razlike većih i m a n j i h , lokalnih n o v i n a - l o k a l n e će novine
Bez njih!«) » K u m u l a t i v n i e f e k t t a k v o g i z v j e š t a v a n j a u č v r š ć u
d o n i j e t i više p o j e d i n o s t i , a l i bez o b z i r a n a v r i j e d n o s t i i
je predikciju, dokazujući njenu vjerodostojnost načinom na
sklonosti, preuveličavanje i iskrivljavanje, m o r a j u izbjega
koji s e p r i k a z u j u d o g a đ a j i , n e d o g a đ a j i i p s e u d o d o g a đ a j i . «
v a t i t v r d n j e p o p u t »sve d i s k o t e k e u z p l a ž u b i l e s u r a z b i j e
(S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 3 5 . ) T r e ć i e l e m e n t m e d i j s k o g
ne«, a k o svi u m a l o m m j e s t u z n a j u da uz p l a ž u (i u m j e s t u
inventorija, nakon preuveličavanja s iskrivljavanjem i pre-
uopće) postoji s a m o jedna diskoteka. Pretjerivanje se jasno
d i k c i j e , jest p r o c e s s i m b o l i z a c i j e . S i m b o l i č k a m o ć riječi j e
vidi u p r a v o u t a k v i m p r i m j e r i m a g d j e s e f o r s i r a m n o ž i n a
poznata;
u m j e s t o j e d n i n e , k a d a s e ista vijest p o n o v i d v a p u t a p a s u
s i m b o l o m koji prelazi u o b i č a j e n a z n a č e n j a , a u p r a v o je
gerira dva d o g a đ a j a , k a d a se, s jedne strane s a m e činjeni
C o h e n p o k a z a o sličnu simbolizaciju n e r e d a m o d s a i ro-
ce ( b r o j k e ; k o l i č i n a štete, nasilja) u v e ć a v a j u , a s d r u g e s t r a
ckera u upotrebi p o j m a »Clacton«. Simbolizacija stvorena u
ne,
rječnik,
m e d i j s k o m i n v e n t o r i j u p r o š l a j e k r o z tri p r o c e s a . P r v o , riječ
n a g l a š a v a j u ć i o p a s n o s t p o d r u š t v o i o p r a v d a v a j u ć i već us
»mod« postala je simbolom o d r e đ e n o g (devijantnog, delin
p o s t a v l j e n u v a ž n o s t s a m e vijesti o k o j o j je riječ, k o j a m o r a
k v e n t n o g ) s t a t u s a . D r u g o , p r e d m e t i p o p u t o d j e ć e ili f r i z u
koristi s e n z a c i o n a l i s t i č k i stil i
melodramatski
ime nekog grada,
poput Hirošime,
postaje
biti o t i s n u t a m a s n i m s l o v i m a i k o j o j j e m j e s t o n a n a s l o v n o j
re, p o č e l i s u s i m b o l i z i r a t i s a m u riječ ( p o j a m ) » m o d « . T r e ć e ,
s t r a n i . D o k j e c j e l o k u p n a šteta d v o d n e v n i h n e r e d a iznosila
s a m i p r e d m e t i p o p u t o d j e ć e ili f r i z u r e p o s t a l i s u s i m b o l o m
petstotinjak funti, a s a m o desetina uhapšenih bila optužena
t a k v o g statusa i n j e m u pridruženih e m o c i j a . T a k o je p r o c e s
za n a s i l n a d j e l a , u n o v i n a m a su se p o j a v l j i v a l e r e č e n i c e
s i m b o l i z a c i j e z a v r š e n , a t i m e j e p o j a m » m o d « ili » r o c k e r «
p o p u t »stara r a z g l e d n i c a u m r l j a n a krvlju i n a s i l j e m « .
izbačen iz bilo k a k v o g neutralnog konteksta, (sam C o h e n
Drugi element inventorija p o s e b n o je z n a č a j a n , i ima
radije b i g a o p i s a o k a o o z n a k u različih p o t r o š a č k i h stilova)
velik utjecaj na kasnije faze, djelujući k a o s a m o i s p u n j a v a -
p r e u z e v š i i s k l j u č i v o n e g a t i v n a z n a č e n j a . P o t p u n o isti p r o
juće p r o r o č a n s t v o . U g o t o v o s v a k o m izvještaju nalazila se
ces s i m b o l i z a c i j e , s i d e n t i č n i m u č i n c i m a , d o g a đ a o s e t i j e
p r e t p o s t a v k a d a ć e »to« što s e d o g o d i l o n e i z b j e ž n o u s l i j e
k o m p e d e s e t i h g o d i n a u vezi s p o j a v o m » t e d d y b o y s a « .
diti p o n o v o . P r e d i k c i j a j e b i l a p r i s u t n a s v u d a , a C o h e n
T e d d y boysi, k a o akteri j e d n o g o d prvih subkulturnih stilo
dobro primjećuje
va m l a d i h , isprovocirali su o d r e đ e n e procese u d o m i n a n t -
IOO
kako,
suprotno analogiji
s
prirodnim
IO!
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
noj kulturi, i d e s e t l j e ć i m a poslije p o n a v l j a t će se slični
o n o m e što t r e b a p o d u z e t i p r o t i v d e v i j a n a t a , o b r a d i o u
obrasci. Simbolizacija, kakvu je C o h e n opisao, kada odjev
d r u g o m dijelu, u o d l o m k u o societalnoj kontrolnoj kulturi,
n i p r e d m e t i , f r i z u r e ili n e k a d r u g a o b i l j e ž j a stila p o s t a j u
a n e k i su s t a v o v i p r i p a d a l i i d i m e n z i j i slika ( g d j e se o b j a
s i m b o l i m a d e v i j a n t n o g s o c i j a l n o g s t a t u s a , p r i s u t n a je i u
šnjava karakter devijanata) i dimenziji uzroka, p o p u t stava
m n o g i m d r u g i m d r u š t v i m a , izvan b r i t a n s k o g k o n t e k s t a , i
d a s e sve t o d o g a đ a »zato što i m a j u p r e v i š e n o v a c a « .
zadire u bitne o d n o s e d o m i n a n t n e kulture i adolescentskih s u b k u l t u r n i h s t i l o v a . Izjave k o j e j e C o h e n s a k u p i o , z a j e d n o s P. R o c k o m (P. R o c k , S. C o h e n , 1 9 7 0 . ) u d o b a n a s t u p a
Orijentacije
teddy boysa na socijalnoj sceni britanskog društva, tipične
J e d n a o d p r v i h u o č e n i h o r i j e n t a c i j a jest o n a o n e s r e ć i ;
su za m n o g e slične reakcije koje je roditeljska kultura p o
u m e d i j i m a se e k s p l i c i t n o g o v o r i l o o a n a l o g i j a m a s p o t r e
kazala p r e m a subkulturi m l a d i h u o p ć e . » N i k a d nije i m a o
sima, tajfunima i d r u g i m prirodnim katastrofama. Sljedeću
p r o b l e m a p r i j e n e g o što j e k u p i o t o o d i j e l o « ili » O t k a k o j e
o r i j e n t a c i j u C o h e n n a z i v a » p r o r o č a n s t v o m k r a j a « . T u s u još
m o j sin k u p i o t u s t v a r p r o š l e g o d i n e , n j e g o v a s e l i č n o s t
i o r i j e n t a c i j a »to što se d o g o d i l o nije ništa p r e m a o n o m e što
p r o m i j e n i l a « , t o s u iskazi k o j i m o g u biti i z v u č e n i i z k o n t e k
se sve još m o ž e d o g o d i t i « ( a k o se t r e n d ne z a u s t a v i ) i još
sta t e d d y b o y s a i e d w a r d i j a n s k o g o d i j e l a i p r i m i j e n j e n i n a
j e d n a »klasična« o r i j e n t a c i j a za širu p r i č u o roditeljskoj kulturi
c r n u k o ž n u j a k n u , t a n k e r i c u , »spitfire« j a k n u , k a o i n a niz
i s u b k u l t u r i : »ne r a d i se s a m o o t o m e ( m o d s i m a i r o c k e r i -
k o m b i n a c i j a o d j e ć e , frizure, nakita i sličnih obilježja s u b
ma), tu su i trudne učenice, k a m p a n j a za razoružanje, d e
k u l t u r n i h s t i l o v a , k a k o u V. B r i t a n i j i , t a k o i u H r v a t s k o j .
monstracije, beatnici, d u g a kosa, kontracepcija, amfetam i n i , r a z b i j a n j e g o v o r n i c a . . . sve do glazbe i s e x a « .
Reakcija: teme stavova i mišljenja N a k o n što j e » n e p o s r e d n a o p a s n o s t « p r o š l a , n a k o n
Slike
što su u p o č e t n o j fazi l j u d i o b j a s n i l i s e b i i d r u g i m a što se
Pod »slikama« C o h e n p r o m a t r a p o č e t n u fazu procesa
d o g o d i l o , više s e n e g o v o r i t o l i k o o s a m o m d o g a đ a j u , k o
etiketiranja u kojoj su korišteni p o j m o v i nabijeni e m o c i j a
liko o njegovim širim implikacijama. O v d j e S. C o h e n o p i
m a , p o p u t d i v l j a k a , h u l i g a n a , r u l j e , r a z b o j n i k a . »Ti s u ter
s u j e k a k o se, k r o z m a s o v n e m e d i j e s t v a r a l a k o l e k t i v n a i n
m i n i ušli u m i t o l o g i j u d a b i o s i g u r a l i s t i g m u p r i m j e n j i v u n a
terpretacija kojoj se pojedinac o b i č n o prilagođava. Teme
one koji rade o d r e đ e n a djela, nose o d r e đ e n u o d j e ć u i
koje su se pojavljivale postale su p o d l o g a za o b l i k o v a n j e
p r i p a d a j u o d r e đ e n o m s o c i j a l n o m statusu (adolescenata)«
stavova i mišljenja. O v a faza društvene reakcije podijelje
(S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 5 7 . ) . T e n d e n c i j a p r e m a p a t v o r e
n a j e n a tri d i m e n z i j e : O r i j e n t a c i j e ( e m o t i v n a i i n t e l e k t u a l
noj, lažnoj atribuciji, na kojoj je izgrađena n a v o d n a devija
n a p o l a z i š t a s k o j i h s e v r e d n u j e d e v i j a c i j a ) , Slike ( k a k o v i
c i j a , d o l a z i i z r a v n o i z i n v e n t o r i j a . C o h e n n a v o d i » t v r d u jez
d i m o devijante i stavovi o n j i h o v o m ponašanju) i Uzroci (stavovi o u z r o c i m a d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a ) . U o v o j a n a l i z i s a d r ž a j a C o h e n je s k u p m i š l j e n j a i s t a v o v a o s o l u c i j a m a , o
102
gru stabilnih atributa«, p o p u t n e o d g o v o r n o s t i , nezrelosti, arogancije, nedostatka poštovanja p r e m a autoritetima, ali i o n e specifične, m e d i j i m a d r a g e atribute p o p u t »štakori«, I03
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
»cezari o d s t r u g o t i n e « , » d u g o k o s i , m e n t a l n o - n e u r a v n o t e ž e n i «
č i l i . Još j e d n u o d p r i s u t n i h t e m a o u z r o c i m a S . C o h e n
i slično. T e m a m l a d i h ljudi k a o takvih provlačila se svim
naziva » k a b a l i z m o m « , o d n o s n o teorijom zavjere, po kojoj
n a p i s i m a . M l a d i s u bili p r i k a z i v a n i n a d v a n a č i n a - j e d a n
j e riječ o p l a n i r a n o j i p r i p r e m a n o j d e s t r u k c i j i . T e m a d o
tip o p i s a s v i m a j e p r i p i s i v a o » u z a v r e l u krv«, a d r u g i j e g o
sade zaključuje o d j e l j a k o reakciji društva kroz stvaranje
v o r i o k a k o j e riječ o e k s t r e m n o j m a n j i n i , d o k j e v e ć i n a
t e m a t s k e p o d l o g e z a s t a v o v e i m i š l j e n j a , o d v a j a j u ć i uži
primjerna. C o h e n d o b r o primjećuje da je p o d a t a k o većini
aspekt d o s a d e
k o j a je d o b r a i p o s l u š n a z a p r a v o u f u n k c i j i rješenja r o d i t e l j
d o s l o v n o s h v a t i l i b u n e ć i s e k a k o t o n i j e i s t i n a jer u n j i h o
ske k u l t u r e , a o b j e slike, o » m a n j i n i i v e ć i n i « , n a l a z e se č e s t o
vim mjestima ima dovoljno p o n u d e za p r o v o đ e n j e m slo
zajedno, spojene u tipičnim istupima pojedinih predstavni
bodnog vremena mladih) od o n o g a drugog, po kojem je
k a r o d i t e l j s k e k u l t u r e k o j i k a ž u » z n a m d a j e t o statistički
d o s a d a bila »psihološki m a k e - u p m l a d i h ljudi«. D o s a d a
m a n j i n a , a l i m n o g o t o g a što m l a d i d a n a s r a d e m e p l a š i ,
će prevladavati k a o t e m a u subkulturi m l a d i h i kasnije,
cijela g e n e r a c i j a je n e k a k o . . . « Teza o m a n j i n i , k a d a se
od punka do japanske »Otaku« subkulturne razdjelnice
p o n a v l j a n a s u d u , služi z a p r i k a z i v a n j e i u p u ć i v a n j e i d e a l n e
od d o m i n a n t n e kulture.
slike m l a d e ž i p r e m a o p t u ž e n i m a , d a v i d e k o l i k o j e n j i h o v a kazna zaslužena
u
odnosu
na
idealnu
protukoncepciju
(koju
su
lokalni
ugostiteljski
djelatnici
Drugi d i o reakcije društva, po analogiji s istraživanji ma k a t a s t r o f a n a z v a n f a z a m a rescue i remedy, S. C o h e n
p o n a š a n j a . T o je, n a g l a š a v a C o h e n , j e d a n o d uvjeta z a
dijeli n a tri p o s e b n a p o d r u č j a a n a l i z e , n a p r o c e s s e n z i t i z a -
uspješnu » c e r e m o n i j u d e g r a d a c i j e statusa«.
cije, societalnu kulturu kontrole i eksploataciju.
Uzroci
Senzitizacija
U vezi s t e m o m u z r o k a p o n a š a n j a m o d s a i r o c k e r a , Cohen
primjećuje
kako
»klasični«
motivi
ovoga
Proces senzitizacije m e d i j s k i j e z a p o č e o s t v a r a n j e m
puta
v e ć e o s j e t l j i v o s t i z a t e m u » h u l i g a n i z m a « i n a č i n o m izvješta
izostaju; nitko nije p o s e g n u o za r a z v e d e n i m b r a k o v i m a ,
v a n j a o t a k v o m p o n a š a n j u , u k o j e m su m o d s i i r o c k e r i bili
za lošim djetinjstvom, za narušenim roditeljskim d o m o m ,
ključni akteri i p o n e k a d sinonimi nereda i devijacije, t a k o
pa iako to C o h e n eksplicitno ne n a v o d i , u reakciji društva
d a s u d o g a đ a j i k o j i b i r a n i j e bili o p i s i v a n i k a o o b i č n a s u -
prisutno je »ujedinjenje« d o m i n a n t n e kulture,
ma kako
b o t n j a g u ž v a p o s t a l i d i j e l o m »šireg f e n o m e n a « . T a j j e p r o
o n a bila u Britaniji klasno o d r e đ e n a . Socijalni uzroci u
ces p o v e z a n s o p i s a n i m p r o c e s o m » a m p l i f i k a c i j e d e v i j a c i j e «
n a j š i r e m s m i s l u d o m i n i r a l i su m e d i j i m a ,
i uz t e o r i j u o
i efektom kotrljajuće g r u d e snijega, a senzitizacijom m o ž e
»ogledalu« društva naglasak je bio na »društvenoj bole
mo o b j a s n i t i i prisutnost i n c i d e n a t a u n a s l o v i m a č a k i o n d a
sti«, n a » p o m a k u n j i h a l a « , p o n a š a n j e m o d s a i r o c k e r a
k a d s u s a s v i m i z o s t a l i . »Sirenje m r e ž e « t a k o đ e r j e d i o p r o
b i o je »znak da se treba vratiti disciplini«, d o g a đ a j i iz
cesa senzitizacije unutar reakcije društva, u tu p r o š i r e n u
l j e t o v a l i š t a n a o b a l i bili s u s i m p t o m b o l e s t i , o p i s i v a n i k a o
mrežu upali su i raznovrsni d r u g i akteri, koji prije stvaranja
infekcija koja nalaže hitnu akciju kako se i d r u g i dijelovi
m o r a l n e p a n i k e o m o d s i m a i r o c k e r i m a nisu bili n a u d a r u
društva ne bi inficirali, i k a k o bi se ovi već inficirani izlije-
r e p r e s i j e , p o p u t b e a t n i k a z a k o j e j e l o k a l n a p o l i c i j a izjav-
104
105
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
l j i v a l a d a s n j i m a n e m a n i k a k v i h p r o b l e m a , ili o n i h k o j i s u
N o v e m e t o d e k o n t r o l e s p a d a j u u p o d r u č j e i n o v a c i j e , a niz
n a p r o s t o k a m p i r a l i ili s p a v a l i n a p l a ž i . P o l i c i j a i s u d s t v o ( o
inovativnih prijedloga, koje su akteri socijalne kontrole
k o j i m a ć e s e više g o v o r i t i u n a s t a v k u ) t a k o đ e r s u r e a g i r a l i
iznijeli u t i j e k u m o r a l n e p a n i k e o k o m o d s a i r o c k e r a , z a
na osnovi stvorene senzitizacije, u s k l a d u s prijašnjim d o
služuje n a v o đ e n j e i z b o g k a s n i j e r a s p r a v e o j e d n o m o d t e
g a đ a j i m a i i n t e r p r e t a c i j o m tih d o g a đ a j a u j a v n o s t i .
m e l j n i h p r o b l e m a o v e r a d n j e - sličnosti i r a z l i k a i z m e đ u k o n t e k s t a a k t e r a i t e o r i j e o s u b k u l t u r i u V. B r i t a n i j i i S A D - u ,
Societalna kultura kontrole
s kontekstom aktera i spoznaja o subkulturi u Hrvatskoj. T a k o s u , u n u t a r k a m p a n j e , a k t e r i s o c i j a l n e k o n t r o l e iznosili
O v d j e se analizira organizirana reakcija, institucionalne
s l j e d e ć e p r i j e d l o g e : »zabraniti m o d o d j e ć u i frizuru«, »uvesti
n o r m e i p r o c e d u r e , g d j e su se uz o r g a n e v l a s t i , s u d s t v o i
š i b u « , » o d u z e t i i m m o t o r e « , » z a b r a n i t i i m izlaske«, » o s n o v a t i
policiju,
pojavile i n e f o r m a l n e g r u p e na l o k a l n o j razini
r a d n e l o g o r e za m o d s e i rockere«, »objaviti im i m e n a « i,
k o j e s u htjele d j e l o v a t i r a d i k a l n i j e , n e z a d o v o l j n e o š t r i n o m
i z n a d s v e g a , » d a t i više o v l a s t i p o l i c i j i « . P o l i c i j a j e d o i s t a
k a z n i i p r i s t u p o m viših i n s t a n c i j a d r u š t v a . D r u š t v e n a k o n
d o b i v a l a sve više z a d a t a k a i t r o š i l a sve više n o v c a u »ri
trola, koja s e sastoji o d n e f o r m a l n i h m e h a n i z a m a j a v n o g
t u a l n i m d e m o n s t r a c i j a m a sile«, č e m u s u d o d a n i i v o j n i
m n i j e n j a s j e d n e strane, i visokoformaliziranih institucija
zrakoplovi. M e đ u ostalim inovativnim prijedlozima našao
države s d r u g e strane, raščlanjena je u C o h e n o v u pristupu
se o n a j j e d n o g suca za prekršaje, koji se o g r a đ i v a o riječi
m o r a l n o j panici na proces difuzije, eskalacije i inovacije.
m a » d j e t i n j a s t a a k c i j a m o r a susresti i s l i č n u k a z n u « , p r e d
D i f u z i j a o d l o k a l n e d o n a c i o n a l n e r a z i n e u v l a č i l a j e sve
lažući da se m o d s i m a i r o c k e r i m a podijele čekići k a k o bi
više a k t e r a n a d z o r a , bez o b z i r a n a n j i h o v u u d a l j e n o s t o d
s a m i m o r a l i r a z b i j a t i vlastite m o t o r e . Bez r e f e r e n c i j a n a
m j e s t a » n e s r e ć e « , u i n s t i t u c i o n a l n u s u r a d n j u ili k o n k r e t n u
vlastiti i n f a n t i l i z a m , p e r c e p c i j u d j e t i n j a s t o s t i d r u g i h ili b a r e m
a k c i j u u s v o j i m s r e d i n a m a k a d a j e b i l o p r i m i j e ć e n o »slič
na P e r g a u d o v u d j e č j u književnost, p o l i c i j a u S o u t h e n d u u v e l a
no« p o n a š a n j e a d o l e s c e n a t a . Eskalaciju kontrolnih m j e r a
je novu m e t o d u kažnjavanja - uzimanje remenja kako bi
č v r s t o j e o d r e d i o o p ć i sustav v r i j e d n o s t i s t v o r e n u i n v e n t o -
m l a d i m devijantima spadale hlače! Na kraju razmatranja
r i j u , a d o d a t n o s u p o t r e b e oštrijih m j e r a o s n a ž i v a n e i u v o
ponašanja aktera socijalne kontrole, S. C o h e n analizira
đ e n j e m s l i k a o n i h k o j e t r e b a zaštititi, m e đ u k o j i m a s u s e
b r o j n e s u d s k e p r e d s t a v e , k o j e s u d o b i l e i velik p u b l i c i t e t ,
isticali »nevini turisti na o d m o r u « , »starci«, » m a m e i tate«,
stvarajući od pojedinih sudaca n a c i o n a l n e heroje, zaklju
» d j e c a k o j a g r a d e d v o r c e u p i j e s k u « i »čestiti t r g o v c i « . » O d
čujući k a k o je sudstvo o d l i č n a pozornica za igru društva. Ta
prve reakcije na lokalnoj razini, do rastućeg uključivanja
igra se zove d e g r a d a c i j a statusa, a sudski procesi m o d s i m a
d r u g i h i n d i v i d u a l a c a i g r u p a , proces difuzije proizveo je
i r o c k e r i m a pravi su primjer c e r e m o n i j e d e g r a d a c i j e .
o p ć i sustav v j e r o v a n j a ; m i t o l o g i j e , s t i g m e , s t e r e o t i p e , a l i t a k o đ e r p r o i z v o d i (ili p o k u š a v a p r o i z v e s t i ) n o v e m e t o d e k o n t r o l e . N e f o r m a l n a s o c i e t a l n a r e a k c i j a m o ž e biti p r o š i rena i f o r m a l i z i r a n a , ultimativna formalizacija postiže se s t v a r a n j e m n o v i h z a k o n a . « (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . str. 9 8 . ) IOC
Eksploatacija S. C o h e n problematizira eksploataciju u k o m e r c i j a l n o j i ideološkoj dimenziji, reaktualizirajući tako američke teoI07
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
rije ( o d s t a r o č i k a š k e d o i n t e r a k c i o n i s t i č k e ) o p r e p l e t a n j i m a
da o d m a h zovu policiju a k o u svom g r a d u primijete »mali
i specifičnim s i m b i o z a m a k r i m i n a l n o g i n e k r i m i n a l n o g svi
Clacton«. C o h e n zaključuje kako su takva upozorenja, uz
j e t a . P o s t o j a o j e niz o r g a n i z a c i j a k o j e s u p r o d a v a l e p o
brižljivu
p r i p r e m u cijele
predstave
i
d e m o n s t r a c i j e sile,
s e b n u r o b u ili n u d i l e p o s e b n e u s l u g e d e v i j a n t i m a , a p o l i
najave otvaranja gradske vijećnice kako bi postala sudni
c i j a , o d v j e t n i c i , b a n k e , s u d s k i s l u ž b e n i c i i s l i č n i , i z r a v n o ili
c o m p r e k o v i k e n d a , z a p r a v o p o j a č a l i d e v i j a c i j u (»nesreću«)
neizravno, profitiraju od kriminalizacije m o d s a i rockera.
umjesto da je smanjuju.
Svijet r e k l a m e o b i l a t o s e k o r i s t i o stilskim o b i l j e ž j i m a » n a
C o h e n o v k o n c e p t , d o b r i m d i j e l o m izrastao i z i n t e r a k c i o
r o d n i h đ a v o l a « , a u istim t i r a ž n i m l i s t o v i m a u k o j i m a se
nističke t r a d i c i j e , b i o je šire p r i h v a ć e n , a l i i k r i t i z i r a n u n u t a r
s t v a r a l a m o r a l n a p a n i k a , o b j a v l j i v a n i s u »kvizovi« s t e m o m
maksističkog usmjerenja b i r m i n g h a m s k e škole koja je ne
»jeste l i m o d ili r o c k e r « . I d e o l o š k a e k s p l o a t a c i j a u k l j u č u j e
o p h o d n i m smatrala nadopuniti C o h e n o v pristup »reakcije
m n o g e g r u p e i p o j e d i n c e koji su koristili referiranje na d e
na devijaciju« i povezati aktere m o r a l n e p a n i k e s p o m a c i
v i j a c i j u m o d s a i r o c k e r a z a s v o j e c i l j e v e , r e l i g i j s k e ili p o l i
m a u s t r u k t u r i k l a s a i o d n o s i m a m o ć i , s p r o b l e m o m svijesti
tičke. Brojni n o v i n a r i , f o t o g r a f i , sastajali su se u v e l i k o m
i ideologije, kao i o p ć o m »krizom h e g e m o n i j e « . T a k o su
broju na p o p u l a r n i m okupljalištima, stvarajući atmosferu
H a l l , J e f f e r s o n , C l a r k e i Roberts ( 1 9 7 0 . , p r e m a T h o m p s o n ,
k o j u C o h e n n a z i v a »lov n a m o d s e « n a v o d e ć i p r i m j e r e m e
1 9 9 8 . ) p o d u z e l i t r i n a e s t o m j e s e č n o istraživanje m o r a l n e p a
dijske g l a d i za f o t o g r a f i j a m a »devijanata na djelu«,
nike n a s t a l e o k o n o v o s t v o r e n e e t i k e t e » m u g g i n g « ( n a s i l n i č
po
m o g u ć n o s t i u r a z b i j a n j u g o v o r n i c e , l a k o je riječ o n e č e m
ke p l j a č k e ) . Prateći »uvoz« i š i r e n j e t e r m i n a iz a m e r i č k o g
t i p i č n o m za d i o novinarstva i senzacionalističkog pristupa,
konteksta u Engleskoj,
u o v o m slučaju C o h e n o v i opisi novinarske ekploatacije u
vijesti«, H a l i i s u r a d n i c i su » d e k o d i r a l i « m e d i j s k e p o r u k e i
razdoblju m o r a l n e panike predstavljaju v e o m a sličan o b
opisivali nastajanje diskursa. Proces o z n a č i v a n j a (pridava
razac p o n a š a n j u medija zabilježenom
nja socijalnog značenja d o g a đ a j i m a ) pretpostavlja, i isto
u doba
moralne
panike o k o »darkera« u Hrvatskoj.
specifičnu »socijalnu proizvodnju
vremeno p o m a ž e izgradnji društva k a o konsenzusa. To je
N a k o n sustavnog prikaza reakcije društva na inicijalnu
v e o m a važno uočiti u situacijama u kojima medij oblikuje
d e v i j a c i j u , stvaranja inventorija i senzitizacije koji m e đ u
i n f o r m a c i j e k o j e leže i z v a n i z r a v n o g iskustva p u b l i k e i d r u
sobno povratno djeluju, proizvode precjenjivanje devijacije
štva u t e m e l j e n o g u o č e k i v a n j i m a k o n s e n z u s a , r e d a i r u t i n e .
koje d o v o d i do eskalacije u kontrolnoj kulturi, C o h e n se
Mediji »mapiraju« određeni d o g a đ a j , smještaju ga u okvir
v r a ć a f a z a m a » u p o z o r e n j a « i » u t j e c a j a « . Iz u s p o r e d b e s
značenja i interpretacije. Dok analiza medijske k a m p a n j e
fazama upozorenja
utjecaja u istraživanjima prirodnih
protiv rasno i socijalno v e o m a raspoznatljivih »muggera«
katastrofa i nesreća, jasno je k a k o o d l u č u j u ć a razlika proiz
( a k t e r a » p l j a č k i s p r e m l a ć i v a n j e m « , što je m e d i j s k i p o j a m a
lazi u p r a v o i z p e r c e p c i j e i o d r e đ e n j a » p o p l a v e « ili » p i j a v i
ne termin pravne regulative), n a m e ć e zaključak o o p r a v
c e « ; k a d a s e z a č u j e s i r e n a , g r a đ a n i s e e v a k u i r a j u (ili u n e
danosti
i
k o m d r u g o m slučaju odlaze u skloništa) i takva praksa (posebno a k o je upozorenje p r a v o d o b n o ) s m a n j u j e efekte n e s r e ć e . T a k o s u i g r a đ a n i B r i g h t o n a j a v n o bili p o z i v a n i
I08
interakcionističkog
pristupa
teorije etiketiranja
i
perspektive societalne reakcije, autori se na osnovi pre poznatog procesa medijskog mapiranja i konvencionalnog r a z u m i j e v a n j a , k o j e m se medijski akter o b r a ć a i koji istoIOQ
Benjamin Perasović URBANA PLEMENA
v r e m e n o stvara, upućuju u pravcu razumijevanja ideološke reprodukcije. Taj m o m e n t u birminghamskoj analizi m o r a l n e
6. Birminghamska škola
panike naglašava T h o m p s o n (1998.), pokazujući da ciklus reprodukcije dominantnih ideja u radu Halla i suradnika n i j e s t v o r e n z a v j e r o m , niti j e m e h a n i č k i ili a u t o m a t s k i . I d e o loška r e p r o d u k c i j a odvija se s o b z i r o m na p r o c e s trans f o r m a c i j e , što g a s a m i m e d i j i p r o v o d e n a d v l a s t i t i m » s i r o vinama«, kako izravnim prenošenjem »primarne definicije« n e k o g d o g a đ a j a u »javni i d i o m « , t a k o i » r e p r e z e n t i r a n j e m javnog mnijenja« i artikulacijama »moralne većine«. Koncept m o r a l n e panike zadržao se u sociološkim p r i s t u p i m a r a z n o l i k i h o r i j e n t a c i j a , sve d o d a n a s , i a k o j e niz autor(ic)a upozorio na nedostatnost izvornog koncepta u razumijevanju medijskih utjecaja drukčijeg smjera, pozitivne identifikacije, k a o i m i k r o - m e d i j a koje stvara subkultura.
» B i r m i n g h a m s k a škola« je p o j a m koji se često koristio u sociološkoj literaturi, bez obzira na protivljenje ključnih a u t o r a š k o l e , a koristi se i d a n a s , k a d a » š k o l a « nije d j e l a t n a . Istraživački c e n t a r z a p o s l i j e d i p l o m s k i s t u d i j s v e u č i l i š t a u B i r m i n g h a m u p o č e o je raditi 1 9 6 3 . i n j e g o v prvi d i r e k t o r b i o j e R i c h a r d H o g g a r t . U p o č e t k u s u studij u p i s i v a l i s a m o s t u d e n t i k n j i ž e v n o s t i , a l i s u s e p o s l i j e , u n u t a r iste k v o t e , priključili i studenti društvenih znanosti. Puno i m e centra bilo je »Centar za s u v r e m e n e kulturne studije«, a n j e g o v n a j p o z n a t i j i d i r e k t o r u r a z d o b l j u k a d a j e »škola« p r o f i l i r a l a svoj pristup, o d 1 9 6 8 . d o 1 9 7 9 . , b i o j e Stuart H a l l . U s k l o p u definiranja kulture i analize književnih djela u početku n a stoja_osejzbjeći_dloj]pjria
odre
đenje kulture. Kultura j e j j v i j e k bila u množini, a po H a l l o v i m j i j e č i m a (HaJLLsur., 1 9 8 0 . ) p o j a m kulture se š i r i o j v e više p r e m a » ž i v l j e n i m « k u l t u r a m a , h r a n e ć i s e s o c i o l o g i j o m u svom promišljanju kulturne prakse, definitivno uspostav ljajući a n t r o p o l o š k u definiciju kulture k a o okvira p r o p i t i v a nja k u l t u r n e p r a k s e i o d n o s a s p o j m o v i m a d r u š t v e n e m o ć i , društvene formacije,.dominacije i regulacije, o t p o r a i bor b e . P o j m o v i p o p u t o z n a č a v a n j e ili o z n a č a v a l a č k a p r a k s a , prihvaćeni
u krugu b i r m i n g h a m s k o g centra, osnažili su
t v r d n j u d a z n a č e n j e nije d a n o , n e g o j e p r o i z v e d e n o . Levi Strauss i B a r t h e s , o s o b i t o A l t h u s s e r i G r a m s c i , p r e d s t a v l j a l i su k l j u č n i , p o t i c a j n i o k v i r za i s t r a ž i v a n j a , a za G r a m s c i j e v e p o j m o v e ( p o p u t h e g e m o n i j e ) m o ž e m o reći d a s u i d o d a nas ostali t e m e l j i m a d o b r o g dijela pristupa s u v r e m e n i h k u l t u r n i h s t u d i j a , k o j i s u prešli p u t o d p i o n i r s k i h d a n a b i r m i n g h a m s k o g c e n t r a d o šire i n s t i t u c i o n a l i z a c i j e i z v a n B r i tanije, prvenstveno na a m e r i č k i m sveučilištima. Stuart Hall 110
URBANA PLEMENA
j e j e d a n od najpoznatijih predstavnika birminghamske škoI j T k l i u č n a teojijskaLiiaumJiui^
studijcu-fluloiiiiiJLdo-
p r i n o s nije o g r a n i č e n s a m o n a t e o r i j s k o p o d r u č j e r a z r a d e pojmova hegemonije, ideologije, kodiranja i dekodiranja, artikulacije,
nego—se—proteže—i—na_područje-istraživanja
moralne panike, kao i na eksplicitno subkulturnu tematiku. O d b i j a o j e p o j a m š k o l e ( H a l i , 1 9 8 9 . ) želeći n a g l a s i t i o t v o renost i p o t r e b u i z b j e g a v a n j a k o d i f i c i r a n j a i stvaranja » p r a vovjerja«, no opisi a u t o r s k o g kolektivnog r a d a i zajednič k o g t r u d a o k o b i t n i h t e m a i p o j m o v a ( H a l i i sur., 1 9 8 0 . ) većine
aktera
birminghamskih
(sub)kulturnih
studija
se
damdesetih, o m o g u ć u j e g o v o r o »birminghamskoj školi«, i to s o b z i r o m na specifično područje subkulture m l a d i h . U p r a v o je ta škola reafirmirala p o j a m subkulture i nasta vila n a s l i j e d e M e r t o n o v i h u č e n i k a o »soluciji n a p r o b l e m « koji je l o c i r a n u s o c i j a l n o j strukturi d r u š t v a . Iz b r o j n i h r a d o v a » b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a « , o v d j e je p o t r e b n o izdvojiti o n e koji su ključni za o d a b i r i definiranje g l a v n i h p o j m o v a , za o k o s n i c u i s t r a ž i v a n j a i p r o m i š l j a n j a s u b k u l t u r e u V. B r i t a n i j i s e d a m d e s e t i h g o d i n a , što j e u t j e c a l o n a d r u g e a u tore, u d r u g i m sredinama, i tvorilo specifičan p o j m o v n i o k v i r s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e d a l e k o izvan g r a n i c a b i r m i n g h a m s k o g »Centra za suvremene kulturne studije«. A k g _ s _ d c i n a š n j i m _ y j ^ m j e n s k i m o d m a k o m s a g I ed a m o r a d k l j u č n i h b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a , p o p u t S t u a r t a I lulici i D i c k a H e b d i g e a , n a m e ć e s e z a k l j u č a k o b a r e m »dva H a l l a « ili » d v a H e b d i g e a « , što se m o ž e p e r i o d i z i r a t i na » r a n i j e « i »kasnije« r a z d o b l j e , u č i j o j p o z a d i n i s t o j e p r o m j e n e u t e o r i j s k o - m e t o d o l o š k i m zasnivanjima a u t o r s k o g istraživanja i d i j a l o g s p r a v c i m a p o p u t s t r u k t u r a l i z m a ili p o s t s t r u k t u r a lizma.
Nastajanje »postmodernih« pristupa i artikuliranje
»kritičkog p o s t m o d e r n i z m a « nesumnjivo je snažno utjecalo n a t e a u t o r e , čiji s u kasniji r a d o v i p i s a n i u s t a l n o m d i j a l o g u s pojmovima i konceptima postmoderne. Birminghamska 113
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
š k o l a , s o b z i r o m n a šire p o d r u č j e » k u l t u r n i h s t u d i j a ^ L v l a -
vili su se r e p r o d u c i r a t i u k r u g u o b i t e l j i . » N e m a više b a k a i
stitu p r o d u k c i j u k o j a t e m a t s k i p r e k o r a č u j e o k v i r e s u b k u l
tetki k o j e č u v a j u d j e c u , sva p a ž n j a i » d r ž a n j e o k a n a d j e c i «
ture m l a d i h , ovdje je prvenstveno važna k a o zajednički
svalili su se na l e đ a m l a d e ž e n e , k o j a , o d s j e č e n a »izvana« i
nazivnik o n o g a u t o r s k o g d o p r i n o s a koji je o b o g a t i o soci
»iznutra«,
o l o g i j u subkulture m l a d i h i koji je, t i j e k o m s e d a m d e s e t i h i
» n a j b l i ž i m a i n a j d r a ž i m a « . « (P. C o h e n , 1 9 7 2 . ) N e s t a o j e
svoju frustraciju
može
usmjeriti
prema djeci,
početkom osamdesetih, simbolizirao usmjerenost birmin-
lokalni p u b , »dućan na uglu«, javni i k o m u n a l n i prostori
g h a m s k i h a u t o r a n a z n a č e n j a glazbe, stila, s l e n g a , rituala,
z a j e d n i c e t a k o đ e r s u r a s p r š e n i ili e l i m i n i r a n i , a C o h e n a n a
i o b l i k o v a n j a subkultura m l a d i h unutar strukture tadašnjeg
lizira i »krizu v o d s t v a « z a j e d n i c e k o j u p r i p i s u j e p r o m j e n a m a
britanskog društva. O s n o v n e postavke i definicije temeljnih
uzrokovanim nestankom radničke aristokracije, zajedno sa
p o j m o v a , kao i druga inspirativna uporišta b i r m i n g h a m -
zanatskim n a č i n o m proizvodnje. Potrošnja i proizvodnja u
skog pristupa subkulturi, nalaze se u »ranim r a d o v i m a «
z a j e d n i c i s e o d v a j a j u , sve više l j u d i p u t u j e n a m j e s t o r a d a ,
C o h e n a , C l a r k e a , H a l l a , H e b d i g e a , Willisa i d r u g i h . Ključ
t a k o d a s e t e m e i p r o b l e m i r a d n o g m j e s t a n e o s j e ć a j u više
na
povezanima s problemima zajednice.
interpretacija subkulture kao simboličkog
razrješenja
U
samoj obitelji,
proturječnosti, uz pozicioniranje subkulture u strukturi d r u
o n o što j e n e k a d b i l o i z v o r o m p o d r š k e i s i g u r n o s t i , s a d a j e
štva, e t n o g r a f s k a istraživanja i p a r a d i g m u »otpora kroz
postalo
rituale«, razvija se u b i r m i n g h a m s k o m k r u g u od p o č e t k a
dezintegracijom strukture zajednice. To se naziva i g e n e r a
do kraja sedamdesetih.
c i j s k i m k o n f l i k t o m , i taj p r o c e s r e z u l t i r a d v j e m a b i t n i m p o
Phil C o h e n je u r a d u » S u b k u l t u r a l n i k o n f l i k t i z a j e d n i c a
bojnim
p o l j e m , središtem
anksioznosti
stvorene
s l j e d i c a m a . Prva j e rast m l a d i h b r a k o v a ; t o j e b i o n a č i n n a
r a d n i č k e k l a s e « p o s t a v i o t e m e l j n e teze i i n t e r p r e t a c i j e k o j e
k o j i s u l j u d i željeli izbjeći k l a u s t r o f o b i č n u tenziju o b i t e l j s k o g
su kasnije m n o g i razvijali na sličan n a č i n , te bez o b z i r a na
ž i v o t a - s t v a r a n j e m vlastite o b i t e l j i , d a k l e »oženiti s e d a b i
o d r e đ e n a o d s t u p a n j a , stvorili p r e p o z n a t l j i v g o v o r o s u b k u l
se m a k n u l i od kuće«. D r u g a posljedica je p o j a v a niza sub
turi k a o s i m b o l i č k o m r j e š a v a n j u p r o t u r j e č n o s t i k o l e k t i v n o
kultura m l a d i h . Po C o h e n u , jedan je od razloga za to pre
doživljenih u roditeljskoj, m a t i č n o j klasnoj kulturi. P. C o
b a c i v a n j e težišta s i n d i v i d u a l n o g i u n u t a r n j e g , » l i c e m u l i
h e n je istraživao p r o m j e n e koje su se pedesetih g o d i n a
ce« s u k o b a u o b i t e l j i n a v a n j s k u , g e n e r a c i j s k u i s i m b o l i č k u
d o g a đ a l e u londonskom East-endu, i kao m n o g e genera
razinu.
cije s o c i o l o g a (osobito o n e čikaške, od početka stoljeća)
sustava C o h e n o b j a š n j a v a željom d a s e tenzija o d m a k n e
Stvaranje
generacijski
specifičnog
simboličkog
u o č i o različite a s p e k t e r a z a r a n j a t r a d i c i o n a l n e ( u o v o m
o d o s o b n o g ( i n t e r p e r s o n a l n o g ) k o n t a k t a , d a s e smjesti u
slučaju radničke) zajednice. Z g r a d e koje su s a g r a đ e n e na
k o l e k t i v n i k o n t e k s t i p o s r e d u j e kroz r a z n e s t e r e o t i p e k o j i
mjestu divljih i »slumolikih« kućica g r a đ e n e su po o b r a s c u
imaju funkciju smanjivanja anksioznosti koju generira in-
»nuclear family« srednje klase, a ne poštujući proširene
terpersonalna tenzija. Tako je C o h e n , promatrajući nasta
p o r o d i c e r a d n i č k e klase i široke mreže srodstva koje su
nak subkultura mladih u uvjetima dezintegracije radničke
poprilično pokidane i tadašnjim arhitektonskim intervenci
z a j e d n i c e , p o s t u p n o s t i g a o d o s v o j e k l j u č n e t e z e : »Latent
j a m a , l a k o j e n e s t a o t r a d i c i o n a l a n sustav s r o d s t v a , t r a d i c i o
na f u n k c i j a s u b k u l t u r e jest s l j e d e ć a : izraziti i razriješiti, p r e m
nalni obrasci socijalizacije (komunikacija i kontrola) nasta-
d a » m a g i č n o « , p r o t u r j e č n o s t i k o j e o s t a j u s k r i v e n e ili n e r a -
114
115
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
zriješene u roditeljskoj kulturi«. M n o g o b r o j n e subkulture koje generira roditeljska kultura t a k o su varijacije na sre dišnju t e m u , proturječnosti,
koju p r o m a t r a m o na dvije
razine. » N a ideološkoj razini, to je proturječnost između t r a d i c i o n a l n o g puritanizma radničke klase i n o v o g h e d o n i z m a p o t r o š n j e , a n a e k o n o m s k o j razini t o j e p r o t u r j e č n o s t i z m e đ u b u d u ć n o s t i k a o d i j e l a s o c i j a l n o m o b i l n e e l i t e ili d i j e l a n o v o g l u m p e n p r o l e t a r i j a t a . « (P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 58.) C o h e n smatra da raznovrsne subkulture t a k o đ e r p r e d stavljaju p o k u š a j p o n o v n o g p r o n a l a ž e n j a n e k i h o d s o c i j a l n o kohezivnih e l e m e n a t a koji su razoreni u n j i h o v o j roditelj skoj kulturi, k o m b i n i r a j u ć i ih s d r u g i m e l e m e n t i m a , p r e u z e t i m i z d r u g i h » k l a s n i h f r a k c i j a « . Ž i v o t n i stil k o j i s t v a r a j u s u b k u l t u r e m l a d i h d i j e l i s e n a četiri p o d s u s t a v a , a n j i h C o h e n p r e d s t a v l j a k a o d v i j e o s n o v n e g r u p e o b l i k a . Prvi j e relativno »plastičan«, o b u h v a ć a odijevanje i g l a z b u . C o h e n n a g l a š a v a d a g l a z b a i o d j e ć a nisu p r o i z v e d e n i u n u t a r s u b k u l t u r e , a l i su ih o d a b r a l i s u b k u l t u r n i a k t e r i , u n j i h je i n v e stirana subkulturna vrijednost. Drugi oblik, sa sljedeća dva s i m b o l i č k a p o d s u s t a v a , o d n o s i s e n a više » i n f r a s t r u k t u r a l n e « o b l i k e - a r g o t (sleng) i r i t u a l , k o j i s u , p o C o h e n u , o t p o r n i j i na inovacije, ali o d r a ž a v a j u p r o m j e n e u o n i m »plastični jim« o b l i c i m a .
sni p o l o ž a j i i n t e n c i o n a l n e i n v e r z i j e t o g p o l o ž a j a u stilu) kao i prijelazne oblike koje karakterizira proliferacija stilo v a i p r i p a d n i h n a z i v a . T a k o j e » m o d « stil C o h e n p r i k a z a o kao pokušaj ostvarenja (iako u i m a g i n a r n o m odnosu) uvje ta života s o c i j a l n o m o b i l n i j e g r a d n i k a , »bijelog o v r a t n i k a « . Dok su argot i oblici rituala m o d s a naglasili m n o g e tradi cionalne vrednote njihove roditeljske kulture, odijevanje i glazba
reflektirali
su
hedonistički
image
dobrostojećih
p o t r o š a č a . Ž i v o t n i stil m o d s a k r i s t a l i z i r a o se u o p o z i c i j i p r e m a r o c k e r i m a , p i š e C o h e n , i »čini s e d a j e z a k o n s u b kulturne evolucije takav da njegova d i n a m i k a dolazi ne s a m o od o d n o s a s vlastitom roditeljskom kulturom, n e g o i iz odnosa sa subkulturama koje pripadaju drugim klasnim f r a k c i j a m a , u o v o m s l u č a j u m a n u e l n o j r a d n i č k o j k l a s i « . (P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 8 5 . ) N a k o n t a k v o g j a s n o g i z a o k r u ž e n o g stila m o d s a ,
nastupa prijelazno razdoblje u
kojem
n a s t a j u p a r k a s i i s c o o t e r b o y s i , t a k o d a »strani« e l e m e n t i uvedeni u glazbu i odijevanje m o d s a bivaju manje n a g l a šeni i p o v l a č e s e , d a b i n a k o n t o g a n a s t a l i s k i n h e a d s i k o j i su d o v r š i l i t a j p r o c e s p r i j e l a z a - n j i h o v stil je s i s t e m a t s k a inverzija m o d s a ; u m j e s t o d r u š t v e n o p o k r e t l j i v e o p c i j e s a d a j e n a d j e l u » l u m p e n « o p c i j a . P o C o h e n o v u s u d u , skinsi reagiraju svojom o d j e ć o m protiv kontaminacije roditeljske
Phil C o h e n z a s t u p a o j e p o t r e b u a n a l i z e s u b k u l t u r e n a
kulture v r e d n o t a m a srednje klase i predstavljaju o b n o v u
tri r a z i n e . Prva s e o d n o s i n a historijsku a n a l i z u ; o n a i z d v a j a
integralnih vrednota radničke klase u njihovim najrecesiv-
specifičnu p r o b l e m a t i k u pojedinih klasnih frakcija. D r u g a
nijim obilježjima - puritanizmu i šovinizmu. N a k o n skin-
razina
navedenih
headsa pojavljuju se c r o m b i j i , casualsi i drugi koji p r e d
rituala), o d n o s n o
stavljaju p o n o v o prijelaz i p o m a k p r e m a izvornoj poziciji
p u t a koji oni prolaze o d j e d n o g strukturalnog m o m e n t a d o
m o d s a , iako je tu na djelu i p r e u z i m a n j e nekih e l e m e n a t a
d r u g o g . Treća razina je f e n o m e n o l o š k a analiza načina na
iz subkultura srednje klase, p o p u t hipija. C o h e n ukazuje
k o j i s u b k u l t u r u a k t u a l n o »žive« n j e n i n o s i t e l j i i p o d r ž a v a t e -
na svojevrsnu cirkularnost i zatvorenost navedenih p r o c e
Iji. P r i s t u p a j u ć i a n a l i z i različitih s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , C o h e n
sa, č e m u je uzrok karakter subkulture, koja »po definiciji
u o č a v a o d r e đ e n e pravilnosti i cikluse, m o m e n t e u kojima
ne m o ž e
je stil »čist« i j a s n o z a o k r u ž e n (u o d n o s u na v r i j e d n o s t i , k l a -
kulture; može p u k o prepisati p o j m o v e te proturječnosti na
je strukturalna
ili
semiotička
podsustava (glazbe, odjeće, argota i
Il6
analiza
razriješiti
proturječnosti
izvedene iz roditeljske
Benjamin Perasović
UBBANA PLEMENA
m i k r o s o c i j a l n o m n i v o u i u p i s a t i ih u i m a g i n a r n i set o d n o s a « .
g r u p e , a ta karakteristika s u b k u l t u r n o g života ilustrirana je
(P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 8 7 . ) U z p o j m o v e k o j e s u o d a v n o
primjerom skinheadsa i u l o g o m nogometnih klubova
d e f i n i r a l i M e r t o n o v i u č e n i c i (A. C o h e n , C l o w a r d , O h l i n ) ,
definiranju teritorijalnosti i g r u p n o g identiteta. Teritorijal
p o p u t subkulture k a o o d g o v o r a na p r o b l e m socijalne struk
nost je i posljednja razina »premještanja« konflikta, g d j e se
t u r e , P . C o h e n koristi m a r k s i s t i č k o n a s l i j e đ e k l a s n e a n a l i
m e đ u g e n e r a c i j s k i konflikt (koji je već »premješteni« klasni
ze, k a o i f r e u d o v s k u p r o b l e m a t i k u e g a i super e g a , da bi
k o n f l i k t ) seli u i n t r a g e n e r a c i j s k o , z a p r a v o i n t r a s u b k u l t u r n o
o b j a s n i o s u b k u l t u r n u stvarnost East-enda i šireg (britan
područje.
u
skog) društva. T a k o je za njega subkultura k o m p r o m i s n a
J o h n C l a r k e , Stuart H a l l , Tony Jefferson i Brian Ro
solucija u zadovoljavanju dviju kontradiktornih p o t r e b a ; s
berts (koji se p o j a v l j u j u i k a o s k u p n i a u t o r s t u d i j e o m o r a l
jedne strane potrebe za a u t o n o m i j o m i različitošću od vla
noj panici) zajedničkim teorijskim tekstom o d r e đ u j u o s n o
stitih r o d i t e l j a i n j i h o v e k u l t u r e , i s d r u g e , p o t r e b e da se
vne postavke i p o j m o v e b i r m i n g h a m s k o g pristupa - »Sub
o d r ž e » o b r a n e e g a « ( e g o defences) i » r o d i t e l j s k e i d e n t i f i k a
k u l t u r e , k u l t u r e i k l a s a « ( C l a r k e i sur., 1 9 7 6 . ) i p r e d s t a v l j a j u
cije«
temeljno promišljanje, definiranje i »raščišćavanje terena«
(parental identifications)
koje
podržavaju
obranu
ega.
A u t o n o m i j a koju subkultura pruža, za C o h e n a jc i stvarna
na k o j e m se u s p o s t a v l j a j u f e n o m e n i »kulture m l a d i h « i n j i h o
(ali u v i j e k p a r c i j a l n a ) i i l u z o r n a k a o p o t p u n i » n a č i n o s l o
va b r o j n a , često medijski i ideološki p r e r a đ e n a reprezen-
bođenja«. Subkulturni konflikt u C o h e n o v u r a d u o d n o s i
tiranja. »Mladež« ( k a o i k o d nas d o n e d a v n o »omladina«)
se na konflikt m e đ u raznim subkulturnim g r u p a m a , p o p u t
f o r s i r a n a je k a t e g o r i j a i » m e t a f o r a d r u š t v e n e p r o m j e n e « u
sukoba m o d s a i rockera, i on ga određuje k a o premješta
poslijeratnom britanskom društvu. A u t o r i m a je stalo do
nje g e n e r a c i j s k o g k o n f l i k t a i t o s o b a p l a n a , u ž e g o b i t e l j
»detroniziranja« p o j m a kulture m l a d i h , i u s v o m istraživa
s k o g , i š i r e g , k u l t u r n o g ( g e n e r a c i j s k o g ) . Izlaz iz p r o t u r j e č n e
nju f e n o m e n a v o d e se G r a m s c i j e v i m razlikovanjem o r g a n
s i t u a c i j e m o ž e biti ili r a n i b r a k ili o s t a n a k u s u b k u l t u r i k a o
skih p o k r e t a , k o j i s u r e l a t i v n o s t a l n i , o d k o n j u k t u r n i h , k o j i
delinkventnoj aktivnosti. Pojam teritorijalnosti za C o h e n a
su p o v r e m e n i , neposredni i g o t o v o slučajni. Rangiranje
je o s o b i t o v a ž a n . Teritorijalnost je veza i z m e đ u subkulture
k l a s a u d r u š t v u p r a t i i r a n g i r a n j e k u l t u r a , n j i m a je z a j e d n i
k a o s i m b o l i č k e s t r u k t u r e ( a C o h e n j e više p u t a n a g l a s i o d a
čki o d n o s n e j e d n a k o s t i , n a d r e đ e n o s t i i p o d r e đ e n o s t i . D o
ne treba miješati takav p o j a m subkulture s a k t u a l n i m »klin
m i n a n t n a kultura je kultura v l a d a j u ć e klase i o n a se p r e d
cima«) i n j e n o g stvarnog života. »Subkultura k a o simbolič
stavlja k a o jedina kultura, d o k p o d r e đ e n e kulture v o d e
ka struktura o s i g u r a v a difuzni osjećaj afiniteta u t e r m i n i m a
b o r b u p r o t i v d o m i n a n t n o g p o r e t k a (ili k o e g z i s t i r a j u , o s v a
z a j e d n i č k o g ž i v o t n o g stila, a l i n e p r o p i s u j e n i k a k v u k r i s t a l i
j a j u n e k e p r o s t o r e , » u z n e m i r u j u d o m i n a n t n u k u l t u r u iznutra«)
ziranu g r u p n u strukturu. Kroz funkciju teritorijalnosti s u b
tvoreći svoje, o s o b e n e , klasne kulture. D o m i n a n t n a kultura
kultura postaje usidrena u kolektivnoj stvarnosti klinaca
n i k a d nije h o m o g e n a struktura, z b o g postojanja različitih
k o j i s u n j e n i n o s i t e l j i , i k o j i n a taj n a č i n p o s t a j u n e s a m o
i n t e r e s a d o m i n a n t n i h k l a s a . S u b k u l t u r a j e d i o šire, r o d i t e l j
n j e n a p a s i v n a p o d r š k a , n e g o n j e n i svjesni a g e n t i . « (P. C o
ske k u l t u r e , l a k o m e đ u n j i m a p o s t o j e r a z l i k e , s u b k u l t u r e s u
h e n , 1 9 7 2 . , str. 8 9 . ) T e r i t o r i j a l n o s t j e z a C o h e n a p r o c e s u
»podsistem« roditeljske kulture; autori n a v o d e primjer »bo-
k o j e m se g r a n i c e o k o l i n e koriste da bi označile g r a n i c e
e m s k i h s u b k u l t u r a a v a n g a r d e « k o j e , u n a t o č različitosti, dijele
n8
HQ
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
kulturu (roditeljsku) » u r b a n e kulturne inteligencije srednje
tvrdio da je radnička klasa nestala. Autori d o k a z u j u supro
k l a s e « i niz p r i m j e r a s u b k u l t u r a ( d e l i n k v e n t n i h , m o d s a ^ J e d -
tno, naglašavajući » p o n o v n o pojavljivanje« klase a n a l i z o m
-dya_/_ r o c k e r a , s k i n h e a d s a itd.) koje_ m o g u b i t i r a z l i č i t e a l i
s o c i j a l n e s t r u k t u r e , pri č e m u s e , u z p o d a t k e o b r i t a n s k o m
unutar okvira roditeljske kulture radničke k l a s e ^ Z b o g toga
društvu, okreću i konceptima »delinkventne subkulture« i
su subkulture r a d n i č k e klase još d o d a t n o p o d r e đ e n e u o d
» s r e d i š n j i h p r e o k u p a c i j a « k o j e s u a m e r i č k i a u t o r i smjestili u
n o s u n a d o m i n a n t n u k u l t u r u s r e d n j e k l a s e ili b u r ž o a z i j e .
r a d n i č k u (ili »nižu«) k l a s u . O d tih a u t o r a p r e u z i m a j u ( k a o i
N e k e subkulture su redovno, u p o r n o obilježje roditeljske
m n o g i d r u g i pisci » u b i r m i n g h a m s k o m d u h u « , g d j e s e izvor
klasne
kultura«
č e s t o i n e n a v o d i ) s t r u k t u r n o l o c i r a n j e » p r o b l e m a « . Riječ j e
muških adolescenata radničke klase, no autore p r i m a r n o
o t o m e da mladi od roditelja nasljeđuju »kulturnu orijenta
zanimaju o n e nestalne subkulture, koje se pojavljuju s a m o
c i j u p r e m a problematici k o j a je z a j e d n i č k a za k l a s u u c j e
u određenim povijesnim trenucima,
lini« i k o j a o d r e đ u j e o b l i k i s m i s a o , z n a č e n j a p r i d a n a r a z l i
kulture,
poput zloglasnih
»delinkventnih
poput teddy boysa,
m o d s a , r o c k e r a ili s k i n h e a d s a , č i j a s p e c i f i č n a o d j e ć a , stil,
čitim p o d r u č j i m a društvenog života m l a d i h . D o k je k o n
središnje p r e o k u p a c i j e i milieu z a o k u p l j a j u pozornost jav
cept klase k o d a m e r i č k i h a u t o r a previše statičan, C l a r k e i
nosti a n a k o n n e k o g v r e m e n a s e g a s e , p r e d s t a v l j a j u ć i p o
suradnici o p r e d j e l j u j u se za d i n a m i č n i i » k o n k r e t n o historij
s e b n a g r u p i r a n j a u n u t a r širih o b r a z a c a k u l t u r e r a d n i č k e
ski« p o j a m k l a s e . V a l j a n i m i d u b o k i m s m a t r a j u p r i s t u p k o j i
klase, k a o i posebnost unutar obrazaca »običnih« a d o l e
n a l a z e u n a v e d e n o m r a d u Phila C o h e n a . T a k o k o d r a z l i
s c e n a t a iste t e k l a s e . A u t o r i o b j a š n j a v a j u » d v o s t r u k u a r t i
čitih b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a d o m i n i r a z a j e d n i č k a k a r a k t e
kulaciju« subkulture; prvo p r e m a roditeljskoj kulturi (u ve
ristika - »čitanje« s u b k u l t u r n i h s t i l o v a k a o s i m b o l i č k i h n a
ćini analiziranih p r i m j e r a kulturi radničke klase), a zatim
č i n a r a z r j e š e n j a p r o t u r j e č n o s t i n a s l i j e đ e n i h i k o l e k t i v n o is
prema d o m i n a n t n o j kulturi. Iz o v o g a je jasno da autori ne
kušanih
koriste p o j a m
razlike u
n a g l a š a v a j u da p r o b l e m i koje subkultura »razrješava«, na
slojevima«, »klasnu o s n o v u kulture mladih« i »odnos kul
»konkretnoj, materijalnoj razini ostaju nerazriješeni«. Te su
ture m l a d i h p r e m a roditeljskoj i d o m i n a n t n o j kulturi«, a to
s t a v o v e a u t o r i k o n k r e t i z i r a l i n a nizu p r i m j e r a t i p i č n i h z a
k u l t u r e m l a d i h , jer o n » p r i k r i v a
u
matičnoj
(roditeljskoj)
klasnoj
kulturi. Autori
što p r i k r i v a j e a u t o r i m a m n o g o v a ž n i j e o d o n o g a što o t k r i
b r i t a n s k e s u b k u l t u r e ; t e d d y b o y s i p r i s v a j a j u stil o d i j e v a n j a
v a . To što e v e n t u a l n o o t k r i v a tiče se p r o m j e n a u d r u š t v u i
viših k l a s a d a b i p r i k r i l i jaz i z m e đ u s v o g » n a s t u p a « s u b o
neospornih p o m a k a u potrošnji, č e m u autori prilaze kroz
t o m uvečer i svojih v e ć i n o m m a n u e l n i h i nekvalificiranih
tri b i t n a p o j m a p o v e z a n a s n a s t a j e n j e m m i t a o j e d i n s t v e n o j
z a n i m a n j a , m o d s i i n z i s t i r a j u n a fetišizaciji p o t r o š n j e i s a
k u l t u r i ili k l a s i m l a d i h u p o s l i j e r a t n o m b r i t a n s k o m d r u š t v u ;
m o g stila d a b i p r i k r i l i r a s k o r a k i z m e đ u b e s k r a j n o g v i k e n
to su » o b i l j e « , » k o n s e n z u s « i » b u r ž o a z i r a n j e « (embourgeoi-
da i ponedjeljka ujutro obilježenog neperspektivnim p o
N a k o n raščlanjivanja m o g u ć e g sadržaja navede
slom, skinheadsi p o n o v o uspostavljaju vrijednosti i tipove
sement).
nih p o j m o v a , a u t o r i o d v a j a j u »ideološke elemente« i za
»bratstva« t i p i č n e z a t r a d i c i o n a l n u
radničku
klasu
koja
ključuju da se »sveto trojstvo« interpretacija poslijeratnih
nestaje, itd. Življenje »stvarnog« i »imaginarnog« o d n o s a ,
p r o m j e n a i nove u l o g e mladeži (obilje, konsenzus i buržoa
što g a o v i a u t o r i n a l a z e u s u b k u l t u r i , p o k l a p a s e s A l t h u s -
ziranje) z a s n i v a l o n a » s i n g u l a r n o m s o c i j a l n o m m i t u « k o j i j e
serovim pristupom
120
ideologiji koju
karakterizira
jedinstvo 121
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
stvarnog i i m a g i n a r n o g o d n o s a , i k o j a »izražava želju, n a
ž i v a n j a , k a k o u p o d r u č j u k l a s n e s o c i j a l i z a c i j e u školi (Willis,
d u ili n o s t a l g i j u , p r i j e n e g o što o p i s u j e stvarnost«. U g o t o v o
1977.), tako i području p o p glazbe, adolescentskih identi
s v a k o m tekstu n a j p o z n a t i j i h b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a A l t h u s -
f i k a c i j a i p o z n a t i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , p o p u t r o c k e r a (»bi-
ser i G r a m s c i p o m a ž u i z g r a d n j i k a t e g o r i j a l n o g a p a r a t a i
kera«, »dečki na m o t o r i m a « ) i hipija (»glava«, »freakova«).
pristupa, d o k k o d H e b d i g e a u istom r a n g u f i g u r i r a j u i Bar-
( W i l l i s , 1 9 7 8 . ) S u d j e l u j u ć i m p r o m a t r a n j e m p r e d s t a v l j a žive
thes i G e n e t . H e b d i g e j e , uz k l a s n u s u p r o t n o s t , j e d i n i u
aktere motociklističke, »bikerske«, k a o i hipijevske s u b k u l
p r v o j g e n e r a c i j i b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a n a g o t o v o istu r a
ture,
zinu »proturječja« postavio rasni o d n o s , pri č e m u su p o v i
scentskih
jest »crnih« i » b i j e l i h « s u b k u l t u r a n e r a s k i d i v o p o v e z a n e i
i z g r a d n j e stila. U s p o r e đ u j u ć i ž i v o t n e s t i l o v e , i m a g e j j g l a z -
međusobno
hegemonije
b e n e preferencije bikera i hipija, Willis je p r o n a š a o vezu
p r i s u t a n je u s v i m b i r m i n g h a m s k i m t e o r i j s k i m p r i s t u p i m a i
i z m e đ u ž i v o t a i v r e d n o t a tih g r u p a , n a č i n a u p o t r e b e p r e d
višestruko je razvijan i p r i m j e n j i v a n na klasnu situaciju V e
m e t a , vozila, d r o g a i ekspresija glazbenih identifikacija,
like Britanije. H e g e m o n i j a nije j e d n o s t a v n a » i d e o l o g i j s k a
u k a z u j u ć i n a h o m o l o g i j u i z m e đ u v r e d n o t a i ž i v o t n o g stila
d o m i n a c i j a « , i a k o o n a n a r a v n o djeluje i kroz i d e o l o g i j u .
aktera. G l a z b a j m a sposobnost izražavanja značenja koje
H e g e m o n i kulturni p o r e d a k nastoji okupiti »konkurentske
k o r e s p o n d i r a s o s t a l i m a s p e k t i m a ž i v o t a g r u p e o k o j o j je
uvjetovane.
Gramscijev
pojam
približujući ih o p ć i m teorijskim k o n c e p t i m a a d o l e prisvajanja,
preuzimanja
predmeta
u
procesu
s v j e t o n a z o r e « , u d a n a š n j e m z n a č e n j u h e g e m o n i j e sila s e
riječ. N e k e stvari u s u b k u l t u r n o j u p o t r e b i i m a j u , k a k o u p o
miješa sa suglasnošću. H e g e m o n i j a djeluje uključivanjem
z o r a v a j u W i l l i s o v i m e n t o r i , još č v r š ć u v e z u s g r u p o m , p a
(inkorporiranjem)
p o d r e đ e n e klase u g l a v n e institucije i
nije riječ o h o m o l o š k o m , n e g o o i n t e g r a l n o m o d n o s u g r u
strukture k o j e p o d u p i r u vlast i d r u š t v e n i a u t o r i t e t d o m i n a n t
pe s m o t o c i k l o m , ili u s l u č a j u h i p i j a , s d r o g a m a . W i l l i s o v a
n o g poretka. H e g e m o n i j a je, G r a m s c i j e v i m riječima, »po
studija p o k a z u j e p r e d n o s t i e t n o g r a f s k o g r a d a , koji j e u o v o m
kretni ekvilibrij«, m o r a s e z a d o b i t i , o d r ž a v a t i , o n a p r e d s t a v
slučaju o b i l n o n a d o p u n j e n t e o r i j o m , i j e d n a je od rijetkih
lja p o l j e b o r b i i p r e g o v a r a n j a . N e m o ž e o p s t a t i a k o j e iza
m e đ u ključnim b i r m i n g h a m s k i m k n j i g a m a u k o j i m a akteri
nje s a m o o d r e đ e n i s o c i j a l n i s l o j , z a t o j e riječ o s a v e z u f r a k
g o v o r e s a m i , s v o j i m j e z i k o m . Č i t a l a c m o ž e i bez a u t o r o v o g
cija v l a d a j u ć e klase, o »historijskom b l o k u « . Hali i d r u g i
p o j a š n j e n j a shvatiti n a koji n a č i n g r u p e i z b j e g a v a j u » n a j
birminghamski
nije
goru« i »temeljnu« d o m i n a c i j u , o n u koja se uspostavlja d o
j e d n o s t a v n o » k l a s n a v l a d a v i n a « , z a t o što o n a u o d r e đ e n o j
m i n i r a n j e m trivijalnosti i u v j e t o v a n j e m s u b j e k t i v n o s t i , sve d o
m j e r i traži s u g l a s n o s t p o d č i n j e n e k l a s e , a b o r b a z a s u g l a
n e m o g u ć n o s t i s t v a r n o g n a d z o r a n a d i n d i v i d u a l n i m ili g r u p
s n o s t i o p ć e n i t o b o r b a z a h e g e m o n i j u o d v i j a s e n a više r a
n i m ž i v o t o m . T a k o u W i l l i s o v o m istraživanju v i d i m o »rad«
zličitih r a z i n a i n a č i n a , k r o z i n s t i t u c i j e d r ž a v e , k r o z o b i t e l j ,
m a n j i n s k i h i o d b a č e n i h k u l t u r a , r a d na p r e d m e t i m a koji u
školu, c r k v u , k u l t u r n e institucije, k a o i izvan njih.
konvencionalnom
autori
naglašavaju
da
hegemonija
svijetu
nemaju
nikakvo
umjetničko
ih
u birminghamskoj
k u l t u r n o z n a č e n j e , a o b j e g r u p e (bikeri i hipici) stvaraju svoju
školi j e n a j z a s l u ž n i j i P a u l W i l l i s . Z a r a z l i k u o d i p a k d o m i -
k u l t u r u o d » p r o f a n i h m a t e r i j a l a « , d o s t u p n o g »smeća« s tržišta
nirajućeg teorijskog
centra,
»industrije svijesti«, uspijevajući »oblikovati život« i u m j e s t o o č e
P a u l W i l l i s j e p r e d s t a v n i k e t n o g r a f s k o g , k v a l i t a t i v n o g istra-
k i v a n o g a » a r b i t r a r n o g « p r i s t u p a s v i j e t u , stvoriti » r e c i p r o č n i «
Za
122
upotrebu pojma homologije istraživanja
birminghamskog
123
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
(Willis ga z o v e i d i j a l e k t i č k i m ) , bez o b z i r a na to što u p r o c e s u
Dick H e b d i g e je »bricolage« koncept o b i l n o koristio u
vlastite intervencije u s v a k o d n e v n i život i k u l t u r n o p o l j e a k t e r a
analizama punka. Hebdigeova knjiga »Subkultura: znače
nije uvijek riječ o svjesnoj aktivnosti. N o , a k o bi čitatelj
nje stila« p o s t a l a je » s v o j e v r s n i m u d ž b e n i k o m koji se r e i z d a -
poželio umjesto h o m o l o g i j e upotrijebiti neki drugi p o j a m ,
je g o t o v o s v a k e g o d i n e « ( R e d h e a d , 1 9 9 0 . ) i uz n e k o l i k o
ili
z b o r n i k a b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a ( H a l i i sur. 1 9 7 6 . , 1 9 8 0 . )
posegnuti za d r u k č i j o m
interpretacijom
(sub)kulturnih
p r a k s i i ž i v o t n o g stila b i k e r a i h i p i j a , još u v i j e k je m o g u ć e
predstavlja sinonim za b i r m i n g h a m s k a istraživanja s u b k u l
t o izvesti n a o s n o v i j a s n o g W i l l i s o v o g p r i k a z a s r e d i š n j i h
ture do kasnih sedamdesetih. O s l a n j a j u ć i se na Havvkesa,
p r e o k u p a c i j a i mjesta koje m o t o r i , d r o g e i g l a z b a zauzi
H e b d i g e »bricolage« prikazuje k a o »znanost o k o n k r e t n o m «
m a j u u s v a k o d n e v n o m životu navedenih g r u p a .
(koja o d g o v a r a n e p i s m e n o m , n e t e h n i č k o m u m u » p r i m i t i v
P o j a m » b r i c o l a g e « k o r i š t e n j e još č e š ć e u . b i r m i n g h a m -
n o g « č o v j e k a , n a s u p r o t »civiliziranoj« »znanosti o apstrakt
s k o j š k o l i ; n j e g a j e ( p o s u d i v š i g a o d C l a u d e a Levi S t r a u s -
nom«) u kojoj postoji precizno sređivanje, o d r e đ i v a n j e i
sa) u » s u b k u l t u m u « t e o r i j u u v e o J o h n C l a r k e ( 1 9 7 6 . ) k a o
r a s p o r e đ i v a n j e stvari u s t r u k t u r e , p o m o ć u l o g i k e k o j a n e
k o n c e p t p r e u r e đ e n j a i rekontekstualizacije. Taj je k o n c e p t
o d g o v a r a »našoj«. Te su strukture »ad hoc o d g o v o r i « na
osobito važan
» K a d bricoleur
ž i v o t n u o k o l i n u , a služe z a u s p o s t a v u h o m o l o g i j a i a n a l o
premješta o d r e đ e n i (signifikantni) p r e d m e t na d r u g o m j e
gija između reda u prirodi i reda u društvu. H e b d i g e o p i
sto u n u t a r j e d n o g s u s t a v a z n a k o v a , ili k a d s m j e š t a n e k i
suje p r e u z i m a n j e i prisvajanje, p r e o b r a ž a j » e d v a r d i j a n s k o g
p r e d m e t u različit c j e l o v i t i o k v i r z n a k o v a , n a s t a j e n o v i d i s -
stila« što s u g a oživjeli t e d d y b o y s i p e d e s e t i h , k a o č i n » b r i -
kurs, p r e n o s i s e različita p o r u k a . « ( C l a r k e , 1 9 7 6 . , str. 1 7 7 . )
c o l a g e a « , a »bricoleurima« smatra i m o d s e : oni su p r e d
B i t n a je r a z l i k a to što S t r a u s s o v » b r i c o l e u r « d j e l u j e u u v j e
m e t e , p o p u t l i j e k o v a p r o t i v n e u r o z e ili v e s p i , p r e u z e l i i
tima mita i totemskog sustava, d o k je C l a r k u stalo do
stvorili u s v o j o j k u l t u r i o d t a b l e t a »cilj p o s e b i « , a o d » n e
n e s l u ž b e n i h s t i l o v a , u k o j i m a »stilistička j e z g r a « ( a k o p o
k a d u g l e d n o g sredstva prijevoza, prijeteći simbol g r u p n e
stoji) m o ž e biti l o c i r a n a u i z r a ž a v a n j u o p o z i c i j e v r i j e d n o s t i
s o l i d a r n o s t i « . T o n a r a v n o nisu
ma šireg društva. N o , i u slučaju s u b k u l t u r n o g »bricoleura«
č e š l j e v i , z a o š t r e n i k a o žileti » p r e t v o r i l i su n a r c i s o i d n o s t u
u procesu
n a s t a j a n j a stila.
jedini
predmeti; metalni
m o r a postojati o s n o v n i oblik diskursa, i C l a r k e ga vidi u
ubojito oružje«, britanske zastave su prišivane na prljave
području mode.
m o r a se ticati
z i m s k e j a k n e ili s u o d n j i h p r a v l j e n i s a k o i . U H e b d i g e o v o j
p r e d m e t a koji nose značenje o r g a n i z i r a n o u d o v o l j n o k o
analizi, d o t a d a š n j a obilježja p o s l o v n o g svijeta, p o p u t o d i
h e r e n t n o m sustavu da bi u o p ć e relokacija i t r a n s f o r m a c i j a
jela, ovratnika, kravate, kratke kose, unutar intervencije
bila doživljena k a o preobrazba.
m o d s a , lišena s u o r i g i n a l n i h z n a č e n j a poslovnosti, a m b i
Subkulturna
intervencija
Nastajanje subkulturnih
stilova, po C l a r k e u se odvija »diferencijalnom selekcijom
cije, pokornosti p r e m a vlastima i preobražena u »prazne
u n u t a r m a t r i c e p o s t o j e ć e g « , p r i č e m u » o n o što s e d o g a đ a
fetiše«. H e b d i g e u s p o s t a v l j a v e z u i z m e đ u B r e t o n o v e ( n a d -
nije stvaranje p r e d m e t a i značenja ni iz č e g a , n e g o trans
realističke) »estetike k o l a ž a « i s u b k u l t u r n o g » b r i c o l a g e « d j e
f o r m a c i j a i r e a r a n ž i r a n j e o n o g a što j e d a t o (ili p o s u đ e n o )
lovanja
u o b r a z a c koji nosi n o v o značenje, p r e v o đ e n j e u novi
s t v a r n o s t i ( z a s t a v a - j a k n a , r u p a - m a j i c a , č e š a l j - o r u ž j e ) , što
k o n t e k s t i p r i l a g o d b u « . ( C l a r k e , 1 9 7 6 . , str. 1 7 8 . )
stvara »eksplozivni spoj« i s v j e d o č i o » a n a r h i j s k o m d i s k u r s u « .
124
u
kojem
se suprotstavljaju
naoko
nepomirljive
125
URBANA PLEMENA
Punk je najbolji primjer u p o t r e b e t a k v o g diskursa, i n j e m u H e b d i g e posvećuje najviše pozornosti, u o č a v a j u ć i i p r o b l e m e u » č i t a n j u stila«,
koje stvara pokušaj n a p a d a na
značenje. Punk je izravno v r i j e đ a o i š o k i r a o , ali se p r i m a r no d e f i n i r a o kroz nasilje svojih »kolaža«. Punkeri su nosili klozetske lance p o p u t skupih o g r l i c a , plastične vreće za s m e ć e pričvršćenej>zibgjioirna« (koje su nosili i k a o nakit, p r o b o d e n e k r o z o b r a z e , uši ili usne) b i l e s u d i o o d i j e l a , k a o i sve o n o (jeftini m a t e r i j a l i , v u l g a r n i d e s i g n itd.) što je m o d n a industrija o d a v n o o d b a c i l a k a o kič. Z a k o n i koz metike i k o n v e n c i o n a l n e ljepote razoreni su temeljito, t a k o d a s u i m l a d i ć i i d j e v o j k e bili n a p a d n o n a š m i n k a n i , l i c a s u se p r e t v o r i l a u » a p s t r a k t n e p o r t r e t e « u » p r o n i c l j i v o u o č e n e i precizno izvedene studije o t u đ e n j a « . Kosa je b o j a n a u ž u t o , n a r a n č a s t o sa zelenim p r a m e n o v i m a , s izbijeljeninij^piirjic i m a . dijglov-l-škoiske u n i f o r m e skrnavijeni s u p a r o l a m a j j i l a ž n o m krvlju, kravate su bile nevezane, o b i l n o je korištena nedopuštena ikonografija seksijalpog, fetišizma,
iskopano
je m n o g o J o g a iz o r m a r a , skrivenih ladica i p o r n o f i l m o v a i »izneseno na ulicu, g d j e je zadržalo svo|u z a b r a n j e n a z n a č e n j a « . ( H e b d i g e , 1 9 8 0 . , str. 1 0 6 . ) P u n k _ n i j e o s t a o s a rno n a r a z a r a n j u g a r d e r o b e , s m a t r a H e b d i g e . » P o t k o p a o je sve p o v e z a n e d i s k u r s e « , što se v i d i i iz a n a l i z e p u n k e r s k o g p l e s a , g d j e k o n v e n c i o n a l n i o b l i c i u d v a r a n j a i svi o b lici h e t e r o s e k s u a l n o g i n t e r e s a k a k v i k r a s e r i t u a l e s u b o t n j i h plesnih večeri p o s t a j u s u m n j i v i , i ne n a l a z e mjesto u » p o g o « , » p o z a « ili » r o b o t « v a r i j a n t i p l e s a .
9
G l a z b a se razliko
vala od glavnog toka rocka jj30PjL_siqveći »amaterizam«^ j e d n o s t a v n o s t i i z r a v n o s t , ž e s t i n u (što n i j e s a s v i m n o v o u t r a d i c i j i r o c k a ) i b i l a je u s k l a d u s o s t a l i m ^ i j e i o ^ a r J i a J m a g e a k o j i je c i j e n i o sve » a b n o r m a l n o i p e r v e r z n o « , u ž i v a o u 9 Od ova tri o b l i k a plesa koje H e b d i g e n a v o d i , p o g o je najpoznatiji, a s p r o t o k o m vremena i širenjem p u n k a u svijetu ostao je k a o jedini simbol autentičnog »punkerskog plesa«.
127
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
n a v l a č e n j u g n j e v a (»mi v o l i m o k a d n a s mrze«) i r i j e č i m a
j e n i h z n a č e n j a , u k o j e m b i o z n a č i t e l j (kukasti križ) b i o o d
p j e v a č a Sex Pistolsa z a l a g a o se »za k a o s , a ne za g l a z b u « .
v o j e n o d o z n a č e n o g k o n c e p t a ( n a c i z a m ) , jer u t v r đ u j e d a
G r a n i c a i z m e đ u izvođača i publike često je bila ukinuta,
je p r i v l a č n o s t z a p r a v o l e ž a l a u n e d o s t a t k u z n a č e n j a , u
p o z o r n i c a i s i m b o l i č k i i s t v a r n o s p u š t e n a na istu r a z i n u
mogućnosti o b m a n e , u korištenju simbola k a o »praznog
p o d i j a z a p u b l i k u , a svaki k o n c e r t p r i j e t n j a z a k o n u , » r e d u i
e f e k t a « . T a k o s e » č i t a n j e stila« H e b d i g e u p o k a z u j e k a o n e
miru«, praćena
i vrijeđanjima
d o v o l j n o (u smislu tradicionalne semiotike) za »kontradik
punk sastava i simpatizera, ritualom o g o r č e n i h »izgnanika
t o r a n i t e ž a k tekst p u n k stila«. Z a t o s e n a k r a j u o s l a n j a n a
iz d r u š t v a « k o j i su v l a s t i t o i z g n a n s t v o s a m i i z a b r a l i i p r o i z
i s t r a ž i v a n j a »Tel Q u e l « g r u p e k o j a s e b a v i više p r o c e s o m
vodili stilom. Proces » i r o n i č n o g s a m o p o n i ž a v a n j a « vidljiv je
stvaranja značenja nego k o n a č n i m p r o i z v o d o m , zasniva
i u s a m o m imenu »punka«. U istraživanjima »delinkventne
jući s e n a i d e j i u m j e t n o s t i k a o p r a k s i , k a o p r e o b r a ž a j u ,
s u b k u l t u r e « u S A D - u p e d e s e t i h i šezdesetih g o d i n a to je b i o
verziji ili p r i k a z u s t v a r n o s t i . ( H e b d i g e , 1 9 8 0 . , str. 1 1 5 . ) K o n
j e d a n o d p o j m o v a u k l j u č e n i h u s o c i o l o š k o j ] ] ] e r e n j e ver
c e p t z n a č e n j s k e p r a k s e , k o j i Tel Q u e l g r u p a s u p r o t s t a v l j a
balne agresivnosti adolescentskih g o n g o v a , shvaćen isklju
» v l a d a j u ć o j ideji o p r o z i r n o m o d n o s u z n a k a i p r e d m e t a « i
č i v o k a o p o g r d a , u v r e d a . H e b d i g e j e , p o p u t VVillisa u p r i
r a d J u l i j e Kristeve n a s u b v e r z i v n i m m o g u ć n o s t i m a p o e t
stupu bikerima
međusobnim pljuvanjima
i
hipijima,
ustanovio h o m o l o g a n odnos
s k o g j e z i k a , H e b d i g e p r i h v a ć a i drži p r i m j e r e n i m z a a n a l i
između dronjaka kolažne odjeće, pljuvanja, povraćanja,
zu punkerske, subkulturne, »radikalne značenjske prakse«.
f o r m a t a fanzina, buntovnih poza i »bezdušnosti s u m a n u t e
N i s u s a m o p u n k e r i a k t e r i z n a č e n j s k e p r a k s e , riječ j e o
glazbe« p u n k e r a , koji su, o d j e v e n i u kaos, »proizvodili b u
k a r a k t e r i s t i c i m n o g i h s u b k u l t u r a , a p u n k e r i su u n e k i m e l e
k u u m i r n o o r k e s t r i r a n o j krizi s v a k o d n e v n o g ž i v o t a p o t k r a j
m e n t i m a o d s k a k a l i n a g l a š a v a n j e m » p r a z n i n e « ili » b j e ž a -
s e d a m d e s e t i h g o d i n a « . N o , u p r o c e s u sve d e t a l j n i j e a n a l i
njem od principa identiteta«. Značenjska praksa z a p r a v o
ze p u n k e r s k o g »semiotičkog gerilskog rata« H e b d i g e u o
j e »svjesno s u b v e r z i v n i b r i c o l a g e « .
č a v a p r o b l e m e k o j i p r o i z l a z e i z o d s u t n o s t i » t r a j n o svetih označitelja«: » K a k o m o ž e m o otkriti bilo k a k v e pozitivne vrijednosti izražene u p r e d m e t i m a koji su o d a b r a n i s a m o d a b i bili o d b a č e n i ? « U o d g o v o r u n a t o p i t a n j e H e b d i g e s e l a g a n o o d m i č e o d » p r e j e d n o s t a v n i h « ili » n a g a đ a j u ć i h « čitanja koja m o g u početi tvrdnjom da je punk odjeća uka zivala na »modernost« i »radništvo« o z n a č e n o g , ali, uz n e o sporne semiotičke činjenice, H e b d i g e uočava i »neprozir nost« p u n k e r s k e s u b k u l t u r e , k o j a » m o ž e r e ć i što m i s l i , a l i n e m o r a n u ž n o značiti o n o što g o v o r / « . P r i s t u p a j u ć i p u n k e r s k o j u p o t r e b i k u k a s t o g k r i ž a , z a k o j u s m a t r a d a j e pr venstveno motivirana šokiranjem okoline, Hebdige se ne z a d o v o l j a v a o p i s o m p r e o k r e t a n j a ili i s k r i v l j a v a n j a u o b i č a -
H e b d i g e je i sam priznao da će se pripadnici s u b k u l ture teško m o ć i prepoznati u njegovoj studiji, no n j e g o v a j e k n j i g a s t e k l a g o l e m u p o p u l a r n o s t i izvan a k a d e m s k i h k r u g o v a , v j e r o j a t n o i z a t o što se u n j o j , uz » č i t a n j e « , n a l a z i i »pisanje«, o d n o s n o b o g a t a i u p u ć e n a deskripcija d o g a đ a j a i f e n o m e n a k o j i s u široj j a v n o s t i d o t a d a bili n e p o z n a t i , s e n z a c i o n a l i s t i č k i m m e d i j i m a iskrivljeni i prisutni s a m o u n a r a t i v n o j k u l t u r i u r b a n i h p l e m e n a o k o j i m a je riječ. U » d r u g o j fazi« r a z v o j a b i r m i n g h a n i s k e š k o l e k l j u č n i a u t o r i s e još više_ o d v a j a j u o d - s t u d i j a - k - o n k r e 4 f r i i v - g ' ^ p n ' ^ :
a k t e r a s u b k u l t u r e m l a d i h , u s m j e r u j u ć i svoj r a d p r e m a t e o rijskoj k o n c e p t u a l i z a c i j i » k u l t u r n i h s t u d i j a « , 1 p r e m a indivi d u a l n i m a k t e r i m a i »artefaktima« »pop« ( » p o p u l a r n e « , p u č k e )
128
I2Q
URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović
k u l t u r e ( o d M a d o n n e ili S p r i n g s t e e n a d o f e n o m e n o l o g i j e
j e z g r u k o j a stvara stil, a ne na s l j e d b e n i k e i n a j š i r u p u n k e r -
»vespe«). T a k o đ e r , kritika k o j u j e A n g e l a M c R o b b i e ( M c -
sku s c e n u , što j e H e b d i g e i e k s p l i c i r a o . D a k l e , n j e g o v e s e
RobT5ie~i G a r b e r ,
uputila subkulturnim studijama
a n a l i z e z a s n i v a j u n a k o n k r e t n i m a k t e r i m a , što G e l d e r n e
zbog maskulinizma i d o m i n a c i j e m u š k a r a c a na sceni sub
vidi zbog ograničenosti trenutka »radikalne značenjske
kulturnih aktera i radova koji ih o b u h v a ć a j u urodila je
prakse« u početku p u n k a , i z b o g izostanka H e b d i g e o v o g
p o m a k o m u p o d r u č j u istraživanja »nevidljivih« d j e v o j a k a u
interesa z a p r a ć e n j e m s u b k u l t u r n o g ž i v o t a izvan » k r e a t i v n e
subkulturi m l a d i h (Brake, 1 9 8 5 . , M c R o b b i e , 1 9 8 0 . , 1 9 8 4 . ) ,
jezgre« i izvan ( n a k o n ) o m e đ e n o g r a z d o b l j a » p o č e t k a « .
1976.)
a H e b d i g e o v o inzistiranje n a p o s r e d o v a n j i m a , m e đ u s o b nim uvjetovanjima i stalnom dijalogu (makar p o n e k a d ne v i d l j i v o m ili v i š e s t r u k o p o s r e d o v a n o m ) b j e l a č k e i c r n a č k e (subkulturne) zajednice prošireno je sistematičnim teorij skim i istraživačkim r a d o m Paula G i l r o y a (Gilroy, 1 9 9 3 . , 1 9 9 5 . ) D o k prvu fazu obilježava p o j a m subkulture i okvir stvoren r a d o v i m a C o h e n a , C l a r k e a , H e b d i g e a i Willisa, s kombinacijom etnografskog, minimalno interakcionističkog, i m a r k s i s t i č k o g p r i s t u p a k l a s n o m d r u š t v u i k u l t u r a m a (koji prihvaća neke temeljne postavke »mertonovske« škole »de linkventne subkulture« pedesetih), u d r u g o j fazi, uz d i j a l o g s poststrukturalizmom i postmodernom (Hebdige, 1 9 8 8 . , M o r l e y i C h e n , 1 9 9 6 . ) , » b i r m i n g h a m s k a š k o l a « p r e s t a j e biti s i n o n i m istraživanja subkulture,„razvijajući teoriju artikula cije ili »vitalne strategije« ( n a s u p r o t »fatalnim«) m i m o p r o f i l i ranih adolescentskih subkultura kojima se bavila s e d a m d e setih i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h g o d i n a . P u n k j e b i o m e d i j s k i p o k o p a n , a H e b d i g e je n a p i s a o svoje »zbogom« studijama mladih općenito,
i vlastitoj
i d e j i »subkulture, negacije i ot
pora k o j a je izrasla s p u n k o m , o s t a l a s n j i m n e r a s k i d i v o p o v e z a n a , i s n j i m u m r l a « . ( H e b d i g e , 1 9 8 8 . , str. 8.) I p a k , kada H e b d i g e o v o m pristupu i opširnim nastojanjima o k o »bricolage« o b l i k a značenjskih praksi d a n a s u p u ć u j u kritiku (Gelder i Thorton,
1 9 9 7 . ) s m a t r a j u ć i taj pristup » d i j e l o m
o d g o v o r n i m z a s t a n o v i t u mistifikaciju p u n k a « , t r e b a p o d s j e t i t i na to da je H e b d i g e pisao o p u n k u u k o n k r e t n o m trenutku njegova nastajanja i da je njegova analiza usmjerena na
130
131
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
Post-subkulturne studije i »geografije kultura mladih«
tipa a k t e r a , g d j e se d o p u š t a valjanost ranijih teorija i istra živanja s o b z i r o m na društvenu i s u b k u l t u r n u scenu šezde setih i s e d a m d e s e t i h , a l i se d r u š t v o i a k t e r i ž i v o t n i h s t i l o v a devedesetih smatraju bitno različitim i zato uvjetom novih p o j m o v a i perspektive. N o v a perspektiva ne odnosi se sa
»Post-subkultumim« m o ž e m o označiti široko p o d r u č j e
mo na prihvaćanje postmoderne, nego i na one orijenta
istraživanja koje se na različite n a č i n e referira na p o j a m
c i j e , k o j e u n u t a r p o d r u č j a u k o j e m još v r i j e d e s u b k u l t u r n a
subkulture i koje započinje u drugoj polovici osamdesetih,
d e f i n i r a n j a , žele usmjeriti pozornost, primjerice na s a m u
d j e l o m i č n o p o t a k n u t o i glavnim akterima »subkulturne« p a
s t r u k t u r u g l a z b e ili f e n o m e n r o c k a k a o » s i m b o l i č k e p r a k
r a d i g m e , p o p u t b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a k o j i nisu više čvr
se«, » s t r u k t u r e u č e n j a « i d u b l j e g z a s n i v a n j a z n a č e n j a i k u l
sto inzistirali n a s v i m s v o j i m p o j m o v i m a i a n a l i z a m a k o j e
turnih praksi u g l a z b o m p o s r e d o v a n i m životnim stilovima.
su obilježile s e d a m d e s e t e g o d i n e , l a k o su kritike z a p o č e l e
To je d i j e l o m n a s t a v l j a n j e i š i r e n j e t r a d i c i j e k o j u je u b i r -
unutar razdoblja d o m i n a c i j e k o n c e p t a »otpora kroz ritua
m i n g h a m s k o m centru
le« (pri č e m u s e ističe S . C o h e n o v p r e d g o v o r n o v o m i z d a
W i l l i s ; Tia D e N o r a ( 1 9 9 5 . ) p o d s j e ć a d a j e W i l l i s o v r a d
nju n j e g o v e s t u d i j e o m o r a l n o j p a n i c i iz 1 9 8 0 . ) , u d e v e d e
p o k a z a o k a k o g l a z b a nije b i l a s a m o r e p r e z e n t a t i v n a z a
za
kulturne studije naglasio
Paul
s e t i m g o d i n a m a sve više a u t o r a , p r i s t u p a j u ć i f e n o m e n u
k u l t u r u » b i k e r a « , n e g o k o n s t i t u t i v n a . N a p u š t a n j e m slike o
adolescentskih stilova života, m r e ž a m a o d n o s a i aktera
»pasivnim slušateljima« otvara se prostor istraživanjima n a
opisivanih p o j m o v i m a subkulture, kontrakulture, »alterna
čina »kulturnih rezonancija«, nastavljanja posla o k o razu
t i v n o g a « i s i . , o d b a c u j e m n o g o e l e m e n a t a k o n c e p t a bir-
m i j e v a n j a »zvučnih u č i n a k a « o k o j i m a je, t a k o đ e r u n u t a r
m i n g h a m s k o g centra, uključujući i sam p o j a m subkulture.
»birminghamske
Post-subkultumim ne nazivamo s a m o one pristupe koji se
»Pretvaranje g l a z b e n e stvarnosti u društvenu«, k a o pitanje
tradicije«,
pisao
Simon
Frith
(1983.).
u s p o s t a v l j a j u u kritici p r e t h o d n i h , ili s a m o o n e k o j i o d b a
do kojeg d o l a z i m o pristupom glazbi u dimenziji stvaranja
c u j u p o j a m s u b k u l t u r e , n e g o sve o n e k o j i s e i d a l j e b a v e
v r e m e n a , tijela i osnovice d j e l o v a n j a , D e N o r a s m a t r a p r o
sličnim
mije
b l e m o m koji zahtijeva užu, »etnografski m o t i v i r a n u pozor
n j a j u ć i ili r a d i k a l n o o d b a c u j u ć i t r a d i c i j u » s i m b o l i č k o g r a z
n o s t g l a z b i « i n j e n o j ulozi u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u l j u d i .
rješenja proturječnosti« i »dvostruke artikulacije« o t p o r a ,
Jedan od oblika pozornosti glazbi (iako ne toliko etnograf
roditeljskoj i d o m i n a n t n o j kulturi. »Post-subkulturno« for
ski) d o v e o j e a m e r i č k o g » n a s t a v l j a č a « b i r m i n g h a m s k e t r a
muliranje pristupa u d o b r o j mjeri znači » p o s t - b i r m i n g h a m -
dicije, G r o s s b e r g a , do širenja p o d r u č j a u k o j e m rock dje
s k o « , j e r m n o g i a u t o r i n e m o g u izbjeći r e f e r i r a n j e n a p o
luje, k a o i napuštanja dijela okvira koji je bio o d r e đ e n
jam subkulture, ali po pristupu (kao i po predmetu) znače
prevladavajućim, britanskim subkulturnim definiranjem
radikalno udaljavanje od teorijskog okvira unutar kojega
propitivanjem tog djelovanja. (Grossberg, 1984.)
fenomenima,
napuštajući,
nadopunjujući,
su nastale studije o teddy boysima, m o d s i m a , r o c k e r i m a , skinheadsima i ostalima. Za dio autora potreba novog pristupa je samorazumljiva zbog p r o m j e n e s a m e scene, 132
i
K e i t h N e g u s , t a k o đ e r u t e m e l j u j u ć i s v o j e teze u r a d o vima predstavnika b i r m i n g h a m s k e škole, u (sub)kulturnoj praksi i n j e n i m tržišnim p o s r e d o v a n j i m a nalazi e l e m e n t e 133
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
» p r o d u k t i v n e p o t r o š n j e « i s u p r o t s t a v l j a se » b i n a r n o j o p o z i c i j i
»kasnog moderniteta« s etnografskim pristupom, studijom o
k r e a t i v n o s t i i k o m e r c i j a l i z a c i j e « , m a n i h e j i z m u koji p r e v l a d a
tri r o c k b a n d a u n u t a r n j i h o v o g k o n k r e t n o g s o c i o e k o n o m s k o g
va u ideji » k o o p t a c i j e « , ne želeći prijeći u e k s t r e m s l a v l j e n j a
i k u l t u r n o g p r o s t o r a . Tri g r u p e m o t i v a z a r o c k d j e l o v a n j a
p o t r o š n j e i p o t p u n o g p r e o k r e t a n j a p r i č e , što p r i p i s u j e Fis-
adolescenata su: kolektivna a u t o n o m i j a , alternativni ideali
1 9 9 5 . ) D o b a r sažetak i svojevrsno
i narcističko uživanje. Sistemska racionalizacija i koloniza
»završavanje« rasprave o v e r b a l n o m i n e v e r b a l n o m , a u r a l -
keovu radu. (Negus,
c i j a svijeta ž i v o t a p r o i z v o d i t e n z i j e u s f e r a m a p o p u t š k o l e i
n o m i v i z u a l n o m , g d j e se, u m j e s t o u o b i č a j e n e j e d n e d i h o -
stvara p o t r e b u z a a u t o n o m n i m p r o s t o r i m a v r š n j a č k i h g r u p a .
t o m i j e k r i ž a n j e m n a v e d e n e d v i j e , raspravlja o g l a z b i , g o v o r u ,
Kolektivna a u t o n o m i j a ima veliku upotrebnu vrijednost za
s l i k a m a i p i s a n j u , predstavlja Fornasov r a d , iz k o j e g a je
adolescente k a s n o g m o d e r n i t e t a koji se sreću sa sistem
jasno da polariteti (verbalno-neverbalno, vizualno-auralno,
skim pritiscima, o n a im o m o g u ć u j e drukčije procese uče
diskurzivnost-prezentacionalnost, simboličko-semiotičko, zna-
nja k o j i m a s a m i u p r a v l j a j u , k o j i s u d o b r o v o l j n i , s p o n t a n i i
č e n j e - m a t e r i j a l n o s t , r i j e č i - z v u k o v i , t e k s t u a l n o s t - i z v e d b a ) nisu
neinstitucionalizirani. Alternativni i d e a l i , s o b z i r o m na svi
tako razdvojivi k a k o to m n o g i m a izgleda, i d a l e k o su od
r a n j e r o c k a , g o v o r e o s v o j e v r s n o m »izlazu« iz s i t u a c i j e ( š k o l
a p s o l u t n o s t i ili u n i v e r z a l n o s t i . Z a k l j u č i t i , n a k o n r a s p r a v e i
ske, strukturne) za a d o l e s c e n t e , čak o svojevrsnoj s o c i j a l
d i j a l o g a sa svim važnijim t e o r i j a m a i pristupima u o v o m
noj mobilnosti, k a o i investiranju u kulturni kapital. Rock
p o d r u č j u , da razlike teksta i g l a z b e nisu ni a p s o l u t n e ni
a k t e r i , p o m i š l j e n j u a u t o r a , m o g u testirati n o r m e k a s n e
irelevantne, n e g o p r o c e s u a l n e , znači uputiti istraživanje na
m o d e r n e na prilično demokratski i fleksibilan način. N a r c i
l j u d s k u i n t e r a k c i j u i k o m u n i k a c i j u . U svjetlu F o r n a s o v o g
s t i č k o u ž i v a n j e ( z a d o v o l j e n j e , u ž i t a k ili » j o u i s s a n c e « ) izvire
d o p r i n o s a o v o m r a d u , m o ž e s e reći i » n a e t n o g r a f s k u p o
i z s l j e d e ć a tri p o d r u č j a : S t v a r a n j e g l a z b e o m o g u ć u j e r a
zornost« p r e m a o n i m akterima k o j i m a je njegov zaključak
d o s t k r e a t i v n o s t i . N a d a l j e , g l a s n o ć a , r i t a m (beat) i z v u k
o » g l a z b i k o j a je t e k s t u a l n a i tekstu k o j i je m u z i k a l a n « d i o
g l a z b e t v o r e p a r a m e t r e koji o m o g u ć u j u , i s l u š a t e l j i m a i g l a
s v a k o d n e v n o g života i (sub)kulturne prakse.
z b e n i c i m a , p r i v r e m e n o r a s p a d a n j e g r a n i c a e g a i »regresiju«
Fornas, Lindberg i Sernhede (1995.) svojim d j e l o m o
u p r e d v e r b a l n i , »narcisistički« o b l i k i s k u s t v a , o s j e ć a j ž i v o t a i
rocku, m l a d i m a i modernitetu d o b r o ilustriraju jedan od
u k l j u č e n o s t u c j e l o v i t o s t v l a s t i t o g t i j e l a , što i m a i t e r a p e u t -
puteva koji je, d j e l o m i č n o unutar b i r m i n g h a m s k e tradicije
sku s v r h u . K o n a č n o , i n d i v i d u a l n i »ja« (se/f) iskusio je s n a ž n o
g o v o r a o subkulturi i »upotrebi« glazbe u stvaranju životnog
uvećanje u timskom radu (grupa) i o d g o v o r u publike, lako
stila, n a g l a š a v a n j e m i p r o d u b l j i v a n j e m p r o b l e m a g l a z b e i
su
životnih p o s r e d o v a n j a , v o d i o m n o g e a u t o r e u napuštanje
g r u p e , u »ekstatički z a t v o r « u k o j e m se i d e n t i t e t e g a ni i n
dijela b i r m i n g h a m s k i h k o n c e p a t a ,
ili u n j i h o v o k o m p l e
telektualni kapacitet ne m o ž e razviti, Fornas i suradnici
mentarno obogaćivanje drugim konceptima i teorijama.
s m a t r a l i su i n z i s t i r a n j e na t o m riziku p r e t j e r a n i m u svjetlu
To je svojevrstan u v o d , simboliziran n o v i m o r i j e n t a c i j a m a ,
podrške koje eksperimentiranje novim jezicima rocka, uz
u »post-subkulturne« studije devedesetih. Fornas i suradnici
iskustvo »samoproširenja«, pruža a d o l e s c e n t i m a u razvoju
p o k u š a v a j u o t k r i t i »misterij« r o c k a , s p a j a j u ć i vlastite s p o
s n a ž n o g o s o b n o g identiteta. »Rock je v a ž a n za o d r a s t a n j e
znaje i istraživanja psihoanalize, sociologije i filozofije
u kasnoj m o d e r n i , za inspiriranje o t p o r a zahtjevima sustava,
134
uočili
p r i s u t n o s t rizika z a t v a r a n j a i n d i v i d u e u o k v i r e
135
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
i d r ž a v e t a k o i tržišta, i za o b o g a ć i v a n j e k v a l i t e t e k a s n o -
umjesto o n j e g o v o j smrti g o v o r i o f e n o m e n u u p r a v o tipič
m o d e r n o g ž i v o t a . « ( F o r n a s i sur. 1 9 9 5 . , str. 2 5 4 . ) N o , d o k
n o m z a p o s t m o d e r n i život, l a k o i R e d h e a d o v p r i s t u p s a d r ž i
orijentacije na dublja i paradigmatski raznovrsnija p r o u č a
kontradikcije, njegova je n a m j e r a jasna - napustiti p o j m o
v a n j a g l a z b e ( k a o i n a d r u g a , sve p r i s u t n i j a p o s r e d o v a n j a
ve i kategorije koji o n e m o g u ć a v a j u s p o z n a j u d i n a m i k e ,
s u b k u l t u r n o g stila i z v a n p o d r u č j a g l a z b e ) m n o g i m n a s t a v
tržišnog p o s r e d o v a n j a , stvaranja hiperrealnosti i procesa
l j a č i m a b i r m i n g h a m s k e t r a d i c i j e (iz p r v e f a z e s t v a r a n j a ,
recikliranja i r e k o m b i n i r a n j a raznovrsnosti r o c k / p o p svije
d o k m o ž e m o d o i s t a g o v o r i t i o »školi«) n a m e ć e p r o š i r e n j e i
t a , ali se ne prepustiti p o s t m o d e r n i m d e f i n i c i j a m a k o j i m a
djelomičnu promjenu teorijskog okvira,
nedostaje spoznaja »socijalnoga« danas,
nastanak novog
(sub)kulturnog aktera, »rave kulture mladih«,
jer R e d h e a d o v
uzrokuje i
pristup, uz prihvaćanje m n o g i h postmodernih koncepata
n o v i v a l kritike d o t a d a š n j e g p r i s t u p a , o d l u č n i j e o d b a c i v a
koji se potvrđuju na primjeru r o c k a , ne m o ž e prihvatiti
nje k o n c e p t a subkulture,
i obilježava »post-subkulturnu«
»nestajanje socijalnoga« i baudrillardovsko pretvaranje su
usmjerenost većine studija koje se bave f e n o m e n o m a d o
bjekta u »puki ekran«, l a k o d o k u m e n t i r a p r o m j e n e u kul
l e s c e n t s k i h k u l t u r a , s v j e t o v a , t i p o v a a f i l i j a c i j a i ž i v o t n i h sti
turnoj
lova u d r u g o j polovici devedesetih g o d i n a . Na teorijskoj
R e d h e a d p o k a z u j e k a k o » s o c i j a l n o « nije n e s t a l o , i p r e d l a ž e
razini taj je n a j n o v i j i val istraživanja o b i l j e ž e n d v j e m a bit
svoje p o j m o v e i periodizaciju p o p u t »post-subkulturni p o p « ,
nim d i m e n z i j a m a : prvo, prisutan je veći utjecaj »klasičnih«
»novi pop« i »postpolitički p o p « . Važnijim od o d a b r a n i h
p o s t m o d e r n i h a u t o r a (uveli s u g a , a l i s a m o d o o d r e đ e n e
p o j m o v a treba smatrati originalni doprinos Redheada fe
g r a n i c e , već H a l i i H e b d i g e u s v o j o j » d r u g o j fazi«) p o p u t
n o m e n o l o g i j i aktera i kulturnih praksi, koji uz m n o š t v o »do-
B a u d r i l l a r d a i L y o t a r d a , i d r u g o , p r i s u t n o je o ž i v l j a v a n j e
kumentaristike« o m o g u ć u j e s v a k o m čitatelju i istraživaču
t r a d i c i j e i n t e r a k c i o n i z m a i č i k a š k e š k o l e , k o j a se, o d s t a t u s a
vlastito p o j m o v n o definiranje n e u p i t n o g materijala što ga
sporednog i na dio metoda ograničenog područja, uspo
je R e d h e a d naslovio » t u l u m o m kraja stoljeća«. (Redhead,
stavlja
1990.)
kao
cjelovitiji
pristup
suvremenim
fenomenima
»klupskih« i sličnih kultura m l a d i h .
Pojava
Steve R e d h e a d ( 1 9 9 0 . ) p r e p o z n a o j e u r e a k c i j a m a senzacionalističkih
medija
na
pojavu
industriji,
rave kulture,
hipotezu
o
hiperrealnosti,
profiliranje desetaka zasebnih
pravaca na čijim se o s n o v a m a akcelerira nastajanje raz
glazbe
novrsnih klupskih »kultura ukusa«, masovnost tog f e n o m e
specifičan način razmišljanja koji zapravo slijedi sociološku
na i prepletanje dijela (manjeg) rave kulture s n o v i m v a l o m
subkulturnu
tabloidi,
ekoloških, komunitarističkih i n o m a d s k i h životnih stilova,
akteri m o r a l n e panike, prikazivali aa'd-house f e n o m e n k a o
nametnula je nova propitivanja dotadašnjih koncepata. U
još j e d n u s u b k u l t u r u u l a n c u k o j i t r a j e o d p e d e s e t i h , č e m u
i s t r a ž i v a n j u k l u p s k e k u l t u r e i r a v e a S a r a h T h o r n t o n s e nije
se Redhead suprotstavlja, ukazujući na kontradikcije takve
oslonila na birminghamsku tradiciju koliko na Beckerovu,
periodizacije s o b z i r o m na »imploziju« z n a č e n j a i p o s t m o -
G o f f m a n o v u i još s t a r i j u č i k a š k u t r a d i c i j u p o j m o v n o g r a š -
d e r n u p e r s p e k t i v u k o j a o m o g u ć u j e g o v o r o »smrti r o c k -
č l a n j e n j a »hip« i » s q u a r e « s v i j e t a u d e f i n i c i j a m a s i t u a c i j a
- k u l t u r e « , » n e p l o d n o m i š č e k i v a n j u ili k o n s t r u i r a n j u n o v o g
promatranih aktera. Također, Bourdieuove postavke o kul
punka», k a o i r e g e n e r a c i j u p o p / r o c k svijeta n a n a č i n k o j i
t u r n o m kapitalu T h o r n t o n je iskoristila za o s n o v n u tezu
136
p a r a d i g m u sedamdesetih.
aa'd-house
verificirajući
Tako su
137
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
k o j a izvire i z s a m o g i s t r a ž i v a n j a ( a u t o ) d e f i n i r a n j a k l u p s k i h
Rave k u l t u r a p r i v u k l a j e niz i s t r a ž i v a č a k o j i s u , s o b
kultura, o prisutnom procesu stjecanja i gubljenja »subkul
z i r o m na p o d r u č j e , bili p r i s i l j e n i d o v e s t i u v e z u a k t e r e i t e
t u r n o g k a p i t a l a « k o j i s e d i j e l o m p o k l a p a (ili z a s n i v a ) s v a
o r i j e , referirati s e n a d o t a d a š n j u b r i t a n s k u t r a d i c i j u i s t r a ž i
r i j a c i j a m a t r a d i c i o n a l n o g »hip« i »square« r a z l i k o v a n j a i s a -
vanja u kojoj je b i r m i n g h a m s k a škola d o m i n i r a l a . T a k o
mopozicioniranja
subkulturnog
M e r c h a n t i M a c D o n a l d ( 1 9 9 4 . ) o d r e đ u j u pet dimenzija u
k a p i t a l a o b j e l o d a n j u j e s e n a j j a s n i j e u o n o m e što » n e voli«
k o j i m a se vide razlike s p r a m prijašnjih socioloških pristupa
ili »ne c i j e n i « , u o n o m e što » n a g l a š e n o nije«, a ta s p o z n a j a
i interpretacija subkulturnih aktera:
aktera.
Socijalna
logika
ilustrira i s t a l n o s a m o d e f i n i r a n j e a k t e r a s p r a m » m a i n s t r e a -
1 . Rave j e p o s t a o m a s o v n i k u l t u r n i f e n o m e n m e đ u
m a « - t o m e je T h o r n t o n priložila p o d r o b a n prikaz prisvaja
m l a d i m a , z a razliku o d m o d s a , r o c k e r a , p u n k e r a , s k i n h e a d -
n j a s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a n a sceni k l u p s k i h t e c h n o , h o u s e , i
sa i d r u g i h s u b k u l t u r a .
srodnih kultura, unutar klasičnog, višegodišnjeg, kvalitativ n o g istraživanja u k o j e m je autorica »sudjelovala i p r o m a t r a l a « , u o č a v a j u ć i različit o d n o s p r e m a p o j m u » m a i n s t r e a m a « . Taj s e o d n o s p o k a z u j e k a o p r o b l e m a t i č a n u p r a v o raz d v a j a n j e m »subjektivizma« i »objektivizma« u znanstvenom p r i s t u p u , što u o v o m s l u č a j u z n a č i r a z d v a j a n j e m p o g l e d a aktera na (konstruirani) »mainstream« i p o g l e d a istraživača koji t a k a v » m a i n s t r e a m « n i g d j e n e p r i m j e ć u j e u s p r k o s istra živačkom trudu u t o m pravcu. Tako iz n a o k o jedinstvenog » s u d j e l o v a n j a i p r o m a t r a n j a « z a a u t o r i c u p r o i z l a z i j e d a n tip zaključaka utemeljen u sudjelovanju i prepoznavanju akte r o v e d e f i n i c i j e s i t u a c i j e , a d r u g i tip z a k l j u č a k a (koji r a d i k a l no proturječi akterovoj definiciji, primjerice »mainstreama«) proizlazi i z p r o m a t r a n j a , k o j e n a s t o j i biti o b j e k t i v n o . Studija o klupskim k u l t u r a m a d o b a r je p r i m j e r »post-subkulturnog« razdoblja istraživanja, u k o j e m su napušteni
2. Rave nije u c i j e l o s t i niti u b i t n o m f e n o m e n r a d n i č k e k l a s e . O t u d a nije m o g u ć e k o n c e p t u a l i z i r a t i g a k a o s i m b o lički o d g o v o r m l a d i h r a d n i č k e k l a s e n a m a t e r i j a l n e n e j e d n a k o s t i , k a o što s u t o b i r m i n g h a m s k e s u b k u l t u r n e s t u d i j e činile za prijašnje g r u p e . 3. U odnosu na prethodnu točku, ne m o ž e m o protu mačiti
rave
k a o o t p o r kroz rituale,
otpor dominantnim
kulturnim o b l i c i m a u društvu. T a m o gdje se stvorio otpor, on je bio usmjeren protiv pokušaja zabrane i kontrole rav e a , t r a ž e ć i » p r a v o n a p a r t y « . Rave k u l t u r a j e b i t n o h e d o nistička, o n a je zaokupljena z a b a v o m i d o b r i m raspolože n j e m , a ne m i j e n j a n j e m statusa q u o . 4. S u p r o t n o situaciji koja je p r e v l a d a v a l a u s u b k u l t u r a m a koje su opisali b i r m i n g h a m s k i autori, u rave kulturi ž e n e nisu m a r g i n a l n e , t u n e d o m i n i r a j u m a s k u l i n i s t i č k i sti lovi p o n a š a n j a i s c e n a je e t n i č k i m i j e š a n a .
o k v i r i a n a l i z e » o t p o r a k r o z r i t u a l e « , i a k o v e ć i n a a u t o r a nije
5 . Rave k u l t u r a n e u k l j u č u j e l a k o p r e p o z n a t l j i v e s t i l o
negirala o t p o r kao takav (nazivajući ga p o n e k a d »bije
v e o d i j e v a n j a k a o što s u t o bili o n i k o j i s e o d n o s e n a t e d d y
g o m « ) niti j e m o g l a n e g i r a t i r i t u a l e . N o , sve o n o što j e u
b o y s e , p u n k e r e , r o c k e r e , m o d s e i s k i n h e a d s e . Rave k u l t u r a
d o t a d a š n j e m o k v i r u n a g l a š a v a l o v e r t i k a l n u s o c i o l o š k u sli
nije k a o » g a n g - k u l t u r a « , o n a j e d i f u z n i j a , n e o r g a n i z i r a n i j a i
ku d r u š t v a u p r i s t u p u s u b k u l t u r a m a , m i j e n j a se s o b z i r o m
nevidljivija.
na spoznaje o d a n a š n j i m f e n o m e n i m a i n a č i n i m a o b l i k o v a n j a » k u l t u r a u k u s a « k o j e nisu j e d n o z n a č n o d e t e r m i n i r a n e klasnom strukturom.
138
Z b o g navedenih obilježja, autori (kao Redhead i m n o g i d r u g i ) s m a t r a j u d a s e rave n e m o ž e interpretirati k a o još j e d na s u b k u l t u r a u n i z u , a n e m o g u ć n o s t p r i m j e n e p r i j a š n j i h
13Q
Benjamin Perasović
k o n c e p a t a j e d n a j e o d i l u s t r a c i j a » p o s t - s u b k u l t u r n o g « raz
II. dio
d o b l j a u s o c i o l o g i j i k o j a s e još u v i j e k b a v i s l i č n i m f e n o m e n i m a , bez o b z i r a n a razlike u p o j m o v i m a . » G e o g r a f i j e k u l tura m l a d i h « j e d a n je od p o k u š a j a i m e n o v a n j a p o d r u č j a u k o j e m se vidi p r o m j e n a perspektive, pri č e m u nestajanje s a m o g p o j m a s u b k u l t u r e više g o v o r i o t e o r i j s k i m p r e f e r e n
SUBKULTURE U HRVATSKOJ
c i j a m a koje ciljaju na socijalno-strukturalnu sliku u p o z a dini p o j m a , a m a n j e o prisutnosti (sub)kulturnih praksi, medijskih
posredovanja,
različitih
oblika
identifikacije,
s t v a r a n j a i n d i v i d u a l n i h i g r u p n i h i d e n t i t e t a u svijetu a d o l e scentskih životnih stilova potkraj stoljeća. U t o m svijetu m o g u ć e je o t k r i t i i » s u b k u l t u r n o s t « , pa i d r u g e f e n o m e n e i procese n e k a d nazivane » o t p o r o m kroz r i t u a l e « , k a o i n e u p i t n e p o m a k e , p o s e b n o k a d j e riječ o ženskim akterima i s m a n j e n o m utjecaju maskulinizma na
Uvod
nekim s c e n a m a . Sociologija nije »post-subkulturnim« raz d o b l j e m i z g u b i l a p r e d m e t (subjekte) i s t r a ž i v a n j a , a d o b a r d i o » p r o m j e n e perspektive« o m o g u ć i t ć e b o l j e r a z u m i j e v a n j e
N a s t a n a k subkulturnih stilova i identiteta u Hrvatskoj i
f e n o m e n a k o j i još uvijek m o ž e biti i s k a z a n i s t a r i m p o j
nastanak socioloških teorija i istraživanja, koje se tim f e
m o v i m a , pri č e m u s e » p r e s u d n e razlike« t e o r i j s k o - m e t o d o -
n o m e n o m bave, ne d o g a đ a j u se u sličnom vremenskom
l o š k o g o k v i r a izražavaju u istraživanju, d a k l e u životu a k t e r a
razdoblju - trebalo je proći petnaestak g o d i n a postojanja
o k o j i m a je riječ.
raznovrsnih, većih i m a n j i h »scena«, da bi se pojavili prvi s o c i o l o š k i z a h v a t i u s u b k u l t u r n u s t v a r n o s t tih s c e n a , n j e n i h individualnih i g r u p n i h aktera. To ne znači da je našu so ciologiju
m i m o i š l o širenje »duha
šezdesetih«
u
različita
p o d r u č j a ž i v o t a , ili d a niz l i s t o v a i p u b l i k a c i j a ( o d o m l a d i n skih, p o d z e m n i h , često niskotiražnih, do etabliranih tjedni k a ili č a k p o d l i s t a k a t e l e v i z i j s k i h p r o g r a m a ) nije p o p r a t i o z b i v a n j a n a sceni š i r o k o s h v a ć e n e » r o c k k u l t u r e « . S u p r o t n o t o m e , zbivanja s kraja šezdesetih i m a l a su odjek, p r a ć e n autentičnim d j e l o v a n j e m različitih a k t e r a , i u našoj sredini, k a k o u p o d r u č j u d r u š t v e n i h s u k o b a , u k o j e m se za s v o j u u l o g u izborio studentski pokret, t a k o i u p o d r u č j u »kulture mladih« i nastajuće diskografske i srodne d o m a ć e indu-
I40
Benjamin Perasović
strije.
To znači da već p o č e t k o m sedamdesetih i m a m o
specifičnu »scenu« na k o j o j se miješaju studentska g i b a n j a , r a z n e p u b l i k a c i j e u k o j i m a p o s t o j i p o t p u n a r e c e p c i j a svjet skih k u l t u r n o - p o l i t i č k i h i n i c i j a t i v a , n a s t a j a n j e d o m a ć i h a k tera u š i r o k o m s p e k t r u o d a k a d e m s k i h , u m j e t n i č k i h , p o l i tičkih, do o n i h koji p r i h v a ć a j u (i stvaraju) n o v e stilove na široj s c e n i » k u l t u r e m l a d i h « , uz k o j u će sve više u s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a rasti i tržište p l o č a , n o s a č a z v u k a u o p ć e . U s o c i o l o g i j i , Ivan Kuvačić ( 1 9 7 9 . ) , uz analize studentskih pokreta, pozornost poklanja i g r u p a c i j a m a koje se o d j e ćom
i n a č i n o m života razlikuju od d o m i n a n t n e kulture,
k o r i s t e ć i p o n e k a d (u r a s p r a v i o s t u d e n t s k o m p o k r e t u u SAD-u) primjere i pristup tipične za subkulturnu p r o b l e m a tiku i r a s p r a v u k o j a se i na s a m o j s u b k u l t u r n o j sceni v j e č n o vodi o » o n i m a koji pristupaju n e k o m p o k r e t u iz p o m o d a r s t v a « i k o j e je » l a k o p r e p o z n a t i z b o g p o z e r s t v a i ž e l j e za p u b l i c i t e t o m « t e o n i h »čija j e o d j e ć a i p o n a š a n j e s a m o v a n j ski izraz d u b l j e g m o r a l n o g i i n t e l e k t u a l n o g p r i j e l o m a « . ( K u v a č i ć , 1 9 7 9 . , str. 1 2 3 . ) T a k o đ e r , D r a k u l i ć ( 1 9 7 3 . , 1 9 8 0 . ) raspravlja o p o j m o v i m a kontrakulture i subkulture, o p o č e c i m a mistifikacije upotrebe d r o g a . U filozofskim i soci ološkim č a s o p i s i m a pojavljuju se tekstovi koji, bez obzira na interpretaciju, d o n o s e strukturu p o b u n e i »velikog o d bijanja« s kraja šezdesetih, opisujući f e n o m e n svjetskog o m l a d i n s k o g p r o t e s t a . P r e v e d e n i s u k l j u č n i a u t o r i (Roszak, k a s n i j e i H e b d i g e , Frith, Brake) i ne m o ž e se reći da o s n o v n i
URBANA PLEMENA
d e n t s k i m p o k r e t o m ili s a s v j e t s k i m k r e t a n j i m a n a m o d n i m i širim p o z o r n i c a m a adolescentskih stilova života. Sociološki tekstovi s e d a m d e s e t i h i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h najčešće su u t o m kontekstu s p o m i n j a l i studentski pokret i novu ljevicu, posvećujući subkulturi, kontrakulturi i kulturi m l a d i h m a n j e p o z o r n o s t i , p o s e b n o a k o stoje izvan k o n t e k s t a d r u š t v e n i h p o k r e t a i društvene p r o m j e n e . U t o m je smislu kraj s e d a m d e s e t i h s v o j e v r s t a n izazov i m o g u ć a p r e k r e t n i c a u p r i s t u p u . Tada nastaju, i na javnu scenu dijelom konfliktno stupaju, s u b k u l t u r n i a k t e r i k o j e nije l a k o smjestiti u d o t a d a š n j e k a t e g o r i j e o d r e đ e n e o d n o s o m p r e m a p o k r e t u , p r o m j e n i ili k a r a k t e r u d r u š t v a . Još ih je teže b i l o smjesliti u k o n t e k s t postojećih (službenih i neslužbenih) političkih č i m b e n i k a . N u s l a j e s c e n a (čiji s u p o č e c i p r i s u t n i v e ć p o t k r a j š e z d e s e tih) k o j a j e n a g l a š e n o a d o l e s c e n t s k a , n e p o l i t i č n a , v e z a n a 1 0
uz g l a z b u , » s l o b o d n o vrijeme« i različite životne stilove. To je j e d a n od g l a v n i h r a z l o g a zašto ovaj rad p o č i n j e s k r a j e m s e d a m d e s e t i h , n e želeći stvoriti d o j a m k a k o t e k t a d a p o č i n j e s u b k u l t u r n i život u H r v a t s k o j , ali ž e l e ć i n a g l a s i t i odvojenost, svojevrsnu izoliranost (posebno manifestnu i eksplicitnu) p r o b l e m a » š m i n k e r a i h a š o m a n a « o d d o t a d a š n j i h društvenih p o k r e t a i neizbježnih p o l i t i č k i h i n t e r p r e t a c i j a t a k v i h pokreta u okviru publicistike i društvenih znanosti. M i t o je d i n s t v e n o s t i » s o c i j a l i s t i č k e o m l a d i n e « nije b i o n a r u š e n p r v i p u t u t a d a š n j o j J u g o s l a v i j i , niti j e k o n f l i k t i m a o o b i l j e ž j a
okvir poznavanja i proučavanja problema i p o j m o v a sub 10
kulture nije prisutan. N o , naša sociologija s e d a m d e s e t i h g o d i n a , o s i m sitnih i z n i m a k a , n i j e s t v a r a l a s t u d i j e o d o m a ćoj sceni (sub)kulture m l a d i h , a o n a j d i o te scene koji se o b l i k o v a o m i m o studentskih pokreta i političkih inicijativa o s t a o j e v e ć i n o m n e p r o b l e m a t i z i r a n . K u l t u r a m l a d i h i sve v e ć a u l o g a r o c k g l a z b e u p o s r e d o v a n j i m a stila i i d e n t i t e t a u d o m a ć i m r a d o v i m a bili s u o b i č n o p o v e z i v a n i s a s t u -
14?
N a o v o m mjestu treba s e podsjetiti specifičnog značenja p o j m a p o l i tičnosti u uvjetima jednopartijskog sustava, zato što m n o g i oblici izra žavanja, od o d j e ć e , glazbe i držanja do eksplicitno izražene n e p o l i tičnosti, m o g u postati politični za predstavnike službene kulture d r u štva, a to se i d o g o d i l o m n o g i m akterima rock kulture, kad je stvarna nepolitičnost z a p r a v o postala politična za o n e koji su m o g l i podnijeti i dopustiti s a m o j e d a n , propisani o b l i k političnosti za m l a d e g r a d i t e lje s a m o u p r a v n o g socijalizma. N o , treba s p o m e n u t i i kasniju širu t o leranciju »prosječne« i nepolitične rock kulture, koja se zamjenjivala netolerantnošću i c e n z u r o m svaki put kad bi tekst neke pjesme p r e šao granicu d o p u š t e n o g a . 143
Benjamin Perasović
težih s u k o b a i d e m o n s t r a c i j a k a k v e j e d r u š t v o v e ć p o z n a
URBANA PLEMENA
U našoj sociologiji, u posljednjih dvadesetak g o d i n a ,
v a l o , ali je specifičnost s u k o b a i z m e đ u » h a š o m a n a « i insti
n e m a ni pet važnijih knjiga koje bi bile zasnovane na so
t u c i j a d r u š t v a , n a o k o b a n a l n i m p o v o d o m p r v i p u t u širu
c i o l o š k o m istraživanju kvalitativnog podrijetla, p o p u t o n i h
javnost prenijela slike p o d j e l a i životnih stilova a d o l e s c e
koje n a z i v a m o i »socijalnim m o n o g r a f i j a m a « iz d o b a či
n a t a , koji su u z m i c a l i k l a s i č n i m p o l i t i č k i m d e f i n i c i j a m a o lije
kaške škole i koje bi, uz d r u g e m e t o d e i izvore p o d a t a k a ,
v o m i d e s n o m , n a o d r e đ e n n a č i n p l a š i l i d o m i n a n t n u kul
koristile različite r a z i n e s u d j e l o v a n j a i n e p o s r e d n o g p r o
turu i z g l e d o m (s č i m e je u vezi i d j e l o m i č n o m i j e š a n j e s p o l n i h
m a t r a n j a f e n o m e n a , u p o z n a v a j u ć i u p o t p u n o s t i (ili, š t o j e
u l o g a u t r a d i c i o n a l n o j slici r o d i t e l j s k e k u l t u r e ) , p r o b l e m o m
više m o g u ć e ) a k t e r o v u d e f i n i c i j u s i t u a c i j e , k a o i c j e l o k u p a n
d r o g e i »pasivnosću« koja se protezala od slike pasivnosti
s v a k o d n e v n i život. T a k v a s i t u a c i j a j e d o n e k l e r a z u m l j i v a
z a z a d a t k e s o c i j a l i s t i č k o g d r u š t v a d o slike p a s i v n o s t i p r e m a
a k o uvažimo poznati kontekst nastajanja znanosti i trajni
životu k a o t a k v o m .
kompleks m n o g i h društvenih znanosti koje bi u egzaktno-
D r u g i r a z l o g , z b o g k o j e g j e kraj s e d a m d e s e t i h uzet k a o
sti, e m p i r i j s k o j p r o v j e r l j i v o s t i i o s t a l i m p o ž e l j n i m a t r i b u t i m a
početak o v o g rada prepoznaje se u nastajanju masovnije
z n a n s t v e n o g p r i s t u p a , ž e l j e l e što više sličiti p r i r o d n i m z n a
r o c k k u l t u r e ( k o j o j p o č e c i sežu m n o g o r a n i j e ) , s d o m a ć i m
nostima. D o m i n a c i j a , s jedne strane m a k r o teorija, a s
akterima koji p u n e velike d v o r a n e , sa specijaliziranim rock
d r u g e strane empirijskih istraživanja, u k o j i m a je a n k e t a
č a s o p i s i m a i svojevrsnom institucionalizacijom »rock kriti
apsolutno vladajuća m e t o d a , također obilježava najveći
ke« u m e d i j i m a , s t r ž i š t e m p l o č a i p r o f i l i r a n j e m g l a z b e n i h
dio razvojnog puta d o m a ć e sociologije. To je pridonijelo
t a k o i s u b k u l t u r n i h stilova. P o j a m »rock kulture« je širok.
razumijevanju socijalne strukture i o d n o s a većih društvenih
P o g l e d a m o li pažljivije, uočit ć e m o da o b u h v a ć a p o d r u č j e
g r u p a , i z r a d i k v a l i t e t n i h s t u d i j a o s t a v o v i m a ili u r b a n i s t i č -
u k o j e m se s r e ć u i r a z n o v r s n e s u b k u l t u r e i a k t e r i » a l t e r n a
k o - p r o s t o r n i m c j e l i n a m a , p e r s p e k t i v a m a r a z v o j a i t d . , ali
tivne scene« i o n a j d i o m l a d i h koji ne p r i p a d a izražajnijim
j e o s t a v i l o p o strani svijet ž i v o t a m a l i h g r u p a , s u b k u l t u r u ,
subkulturnim stilovima i kojega obično u o p ć e n o nazivaju
k o n t r a k u l t u r u , a l t e r n a t i v n u s c e n u . Po s t r a n i su o s t a l i i b r o j
d i j e l o m » k u l t u r e m l a d i h « . »Rock k u l t u r a « d a n a s o b u h v a ć a i
ni ž i v o t n i , s u b k u l t u r n i stilovi k o j i su p o v e z a n i s j a s n i m i d e n
više r o d i t e l j s k i h g e n e r a c i j a , d o b n i h s k u p i n a , o b i l j e ž a v a j u ć i
tifikacijskim p r o c e s o m u k o j e m p o j a m , primjerice, heavy
etabliranu kulturu b a r e m koliko i subkulturu, dovodeći na
metala (punka, housea, svejedno) igra presudnu u l o g u i
vlast p r e d s j e d n i k e S A D - a i V e l i k e B r i t a n i j e .
u p u ć u j e n a niz t j e l e s n i h , n e v e r b a l n i h , k a o i j e z i č n i h , o d j e v
T r e ć i r a z l o g j e v e z a n u z m e t o d o l o g i j u , što o v d j e o z
nih i d r u g i h o b r a z a c a , na s t r u k t u r e o s j e ć a j a i ž e l j a , na s l i k e ,
n a č a v a p o k u š a j revitalizacije sudjelovanja i p r o m a t r a n j a ,
vrijednosti, i k o n a č n o p o n a š a n j a u s v a k o d n e v n o m životu
o s o b n o g iskustva iz s u b k u l t u r n o g svijeta, z b o g č e g a n a v e
individualne
deni vremenski period o m o g u ć u j e autoru da lakše, na os
Ž i v o t n i stil, u č i j e m k o n c e p t u a l i z i r a n j u u v a ž a v a m o s a m o g
n o v i o s o b n i h p o z n a n s t a v a i v e ć e ili m a n j e u k l j u č e n o s t i u
aktera i n j e g o v u definiciju situacije, uz d o s a d a š n j e s p o
život s u b k u l t u m e s c e n e o k o j o j j e r i j e č , s a k u p i p o d a t k e
znaje o subkulturi mladih i načinima posredovanja i o b l i
potrebne za rekonstrukciju osnovnih obilježja subkulturnih
k o v a n j a stila i i n d i v i d u a l n o g / g r u p n o g i d e n t i t e t a , n e m o ž e
stilova i identiteta.
biti d o v o l j n o n a z n a č e n niti o b j a š n j e n p o z i v a n j e m n a n e k u
144
i
često g r u p n e
identifikacije adolescenata.
145
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
o p ć u odrednicu poput »dokoličcirenje, potrošnja i p o m o
socijalnog organiziranja m l a d i h unutar službene kulture i
d a r s t v o « ili, u vezi s t i m , » h i p o m a n i č n o s t « , k a k o su to u č i n i l i
tada jedine službene organizacije m l a d i h ljudi ( S S O ) " .
Fulgosi i Radin ( 1 9 8 2 . ) u s v o m istraživanju »stilovaJLivota
A u t o r i c a je d i p l o m i r a l a s o c i o l o g i j u i j e d n o ljeto p r o v e l a
z a g r e b a č k i h srednjoškolaca«. To je istraživanje o b a v l j e n o
r a d e ć i z a š a n k o m u p o z n a t o j » p o l i t i č k o j školi« o m l a d i n s k e
iz d r u k č i j e perspektive, k o j a ne vidi p o s t o j a n j e ž i v o t n o g
organizacije u Fazani. U o b l i k u p i s a m a prijateljici iznijela
( s u b k u l l u m o g ) stila h a š o m a n a , š m i n k e r a ili š t e m e r a u p r a v o
je svoja z a p a ž a n j a i naznačila m n o g e e l e m e n t e i k a r a k t e
u r a z d o b l j u u k o j e m je s c e n a a d o l e s c e n t s k i h stilova p o s t a l a
ristike p o n a š a n j a g r u p a i p o j e d i n a c a , n j i h o v o g o p h o đ e n j a
p o z n a t a široj j a v n o s t i z b o g p r o t j e r i v a n j a h a š o m a n a i z »Big
i o n i h a s p e k a t a jezika i s v a k o d n e v n o g ž i v o t a k o j i su j o j bili
Bena«. N o , o s i m »tvrdog« p r i s t u p a , k a k a v d e m o n s t r i r a »multi-
p r e d o č i m a , v e ć i n o m s d r u g e strane š a n k a , i u školi o p ć e
varijantna psihografska analiza ponašanja«, gdje je pra
nito. Karijere i socijalna m o b i l n o s t kroz S S O zanimljiv su
ćenje p o p i rock glazbe uzeto kao jedan od 23 faktora,
f e n o m e n s o b z i r o m na vrijednosti i socijalni status, k a o i
i n d i k a t o r a životnih stilova, ali se dalje o t o m s k u p u vari
d r u g e aspekte n a p r e d o v a n j a u organizaciji koja je često,
j a b l i n e r a s p r a v l j a , p o s e b n o z a t o što » p o k r i v a p r i l i č n o u s k o
zbog p i r a m i d a l n e logike i transmisijske uloge u o d n o s u na
područje ponašanja«, n e m a ni drugih pokušaja u tadaš
t a d a š n j u v l a d a j u ć u p a r t i j u , m o r a l a biti k o n z e r v a t i v n i j a o d
njoj s o c i o l o g i j i i s r o d n i m z n a n o s t i m a , koji bi zahvatili u
o n i h k o j i stoje više u h i j e r a r h i j i . U p r a v o ć e o d n o s i g r u p a i
s t v a r n o s t » o m l a d i n s k i h p l e m e n a « u H r v a t s k o j . (Ili, u stvar
inicijativa na tragu »novih društvenih pokreta« s t o m o r g a
nost o n i h »stilova života z a g r e b a č k i h s r e d n j o š k o l a c a « koje
n i z a c i j o m zaoštriti p i t a n j a s v r h e i p o k a z a t i l e g i t i m a c i j s k e
zagrebački srednjoškolci smatraju svojim stilovima.)
p r o b l e m e k o j i s e više ( u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h ) n i s u
Iz K u v a č i ć e v a r a z m a t r a n j a o d n o s a z n a n o s t i i d r u š t v a
m o g l i s a k r i v a t i niti r j e š a v a t i , o s i m p r o m j e n o m o d n o s a , k a o
(Kuvačić, 1 9 7 7 . ) j a s n o j e k a k o u m j e t n o s t m o ž e biti instruk
što s e d o g o d i l o u S l o v e n i j i . ( O t o m e ć e biti više r i j e č i u
tivna za sociološke studije, a posezanje za l i t e r a t u r o m koju
poglavlju o odnosu subkulture i novih društvenih pokreta.)
s e t e š k o m o ž e svrstati u » z n a n s t v e n i p r i s t u p « p o s e b n o j e razumljivo
u
slučaju
nedovoljno
poznate
O d socioloških r a d o v a koji s u n a m značajni z a p r o u
problematike,
č a v a n j e s u b k u l t u r e (a t a k v i h r a d o v a u H r v a t s k o j i d r u g i m
kada sociolog može naći relevantne podatke u raznovr
r e p u b l i k a m a t a d a š n j e d r ž a v e n e m a b a š m n o g o ) t r e b a iz
snim o b l i c i m a ekspresije; »pisma« poljskih m i g r a n a t a već
dvojiti t e o r i j u G r e g o r a T o m c a ( T o m e , 1 9 8 8 . , 1 9 8 9 . ) , istra
su u š l a u s o c i o l o š k u »klasiku« ( T h o m a s , Z n a n i e c k i ) . F a n z i n i ,
živanje neformalnih grupa mladih u B e o g r a d u (Joksimović
kao tipičan primjer mikro-medija, m o g u sociologu subkul
i sur. 1 9 8 8 . ) te p o č e t a k i s t r a ž i v a n j a u H r v a t s k o j ( B u z o v i
ture biti v e o m a v a ž n i , a k o ne i ključni u istraživanju ( p o s t ) p u n -
sur. 1 9 8 9 . , Lalić, L e b u r i ć , B u l a t , 1 9 9 1 . )
kerskog senzibiliteta devedesetih.
G r e g o r T o m e (1988.) analizira raznovrsne o m l a d i n
J e d n a v e ć i n o m n e p r i m i j e ć e n a k n j i ž i c a »San/c nije ka
ske p o k r e t e k o r i s t e ć i tri k l j u č n a p o j m a : s u b k u l t u r a , s u b p o -
tedra« M i r j a n e H e g e d (1 9 8 2 . ) p r i m j e r je t e k s t a u k o j e m j e ,
litika i k o n t r a k u l t u r a . S u b k u l t u r e r a z v i j a j u s p e c i f i č n e o b r a
uz p u n u introspektivnu, o s o b n u , impresionističku sliku, la
sce s t v a r a l a š t v a i ž i v o t n i h s t i l o v a , p r o v o d e ć i v e ć i n u v r e m e n a
ko m o g u ć e odčitati
m j e s t a z a n i m l j i v a s v a k o m e t k o želi
n e š t o z n a t i ili istraživati o k u l t u r o l o š k o m o k v i r u p o l i t i č k o g i
146
Savez socijalističke o m l a d i n e
147
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
u svojim neformalnim i vršnjačkim g r u p a m a , u svojevrsnim » e n k l a v a m a d r u š t v e n e s t v a r n o s t i , k o j e s e s u p r o t s t a v l j a j u ili su jednostavno paralelne dominantnim kulturnim orijenta c i j a m a odraslih«. Subpolitički pokreti ne d o v o d e u pitanje temeljne vrijednosti d o m i n a n t n e kulture, n e g o sredstva za p o s t i z a n j e c i l j e v a , o n a j r a s k o r a k p r o k l a m i r a n o g a i stvar n o g a u društvu koji je, u T o m c o v o j teoriji, rezerviran za studentski p o k r e t k a o t i p i č a n p r i m j e r s u b p o l i t i k e . K o n t r a kulture p o k u š a v a j u ujediniti subkulturu i subpolitiku, o n e kombiniraju politički radikalizam sa subkulturnim životnim stilovima, smjerajući p r e m a n e k o m tipu kulturne revolucije. U d o b a prije D r u g o g a svjetskog rata, u Sloveniji, T o m e pre p o z n a j e » P r e p o r o d « k a o p r i m j e r s u b p o l i t i č k o g p o k r e t a , jazz pokret k a o primjer subkulture i SKOJ
kao kontrakulturni
akter. N a k o n r a t a , jazz, i r o c k ' n ' r o l l koji se p r i k l j u č u j e , o s t a j u p r i m j e r i s u b k u l t u r e , d o k p o k r e t m l a d i h o k o č a s o p i s a Per spektive i k a z a l i š n e g r u p e O d e r 5 7 p r e d s t a v l j a a u t o n o m n u k o n t r a k u l f u r u , a studentski p o k r e t s u b p o l i t i k u . U o s a m d e s e tim g o d i n a m a , t i p i č a n p r i m j e r s u b k u l t u r e jest p u n k p o k r e t , subpolitiku T o m e nalazi u n o v i m društvenim p o k r e t i m a , a kontrakulturnim smatra primjer djelovanja Laibacha i NSK.
m a l i h vjerskih z a j e d n i c a , o z o n c i (slušatelji p o s e b n e r a d i o e m i s i j e ) , te z a l j u b l j e n i c i u k o m p j u t o r e . Z a n i m l j i v o je da i šminkeri i punkeri, po mišljenju a u t o r a istraživanja, p r i p a daju g r u p a m a koje su okupljene o k o glazbenih interesa i p r e f e r e n c i j a , i a k o s e u n u t a r s a m e s t u d i j e n a v o d i niz k o n kretnih primjera koji n a g l a š a v a j u šminkersku fokusiranost n a m o d u , p o j a v n o s t i svojevrsnu n e d e t e r m i n i r a n o s t g l a z b o m . Ipak, istraživanje pokazuje vezanost šminkera uz g l a z b u , n a v o d e ć i n e k e g r u p e i g l a z b e n e stilove koje u Hrvatskoj poznajemo iz drukčijeg, alternativnijeg, zapravo rock sub k u l t u r n o g k o n t e k s t a . D o z a b u n e m o ž e d o ć i a k o s e n e uz me u o b z i r v r i j e m e i s t r a ž i v a n j a , jer n a s t a j a n j e p u n k i new wove stila p r i s u t n o je k r a j e m s e d a m d e s e t i h , uz p o s t o j a n j e š m i n k e r a i z t o g p e r i o d a k a o z a s e b n o g stila, a b e o g r a d s k o istraživanje r a đ e n o je g o t o v o deset g o d i n a kasnije. Z b o g t o g a s e č i t a l a c n e s m i j e č u d i t i što s e u o p i s u š m i n k e r s k o g stila s p o m i n j u i b e n d o v i p o z n a t i i z d i m e n z i j e p o s r e d o v a n j a drukčijih, ne-šminkerskih subkulturnih identiteta, lako svo j e v r s n a v e z a n o s t »nevv vvave« g l a z b e ( z a p r a v o a p r o p r i j a c i j a n o v o v a l n i h sadržaja od brojnih aktera, stjecatelja (sub)kult u r n o g kapitala) uz specifične šminkerske k r u g o v e , nije bila
B e o g r a d s k o i s t r a ž i v a n j e ( J o k s i m o v i ć i sur. 1 9 8 8 . ) u z i
n e p o z n a t a u Z a g r e b u , o s t a j u ć i n a r a z i n i p u n k e r s k e (ili h a -
m a n e f o r m a l n e g r u p e m l a d i h z a s v o j p r e d m e t , što u k a z u j e
š o m a n s k e ) kritike d i j e l a » n o v o v a l n i h « a k t e r a , u p r a v o p o
na sličnosti i razlike s p r a m p o j m a subkulture, g d j e su neke
s t o j a n j e » p r a v i h š m i n k e r a « k r a j e m s e d a m d e s e t i h (ili,
n e f o r m a l n e g r u p e lako uključive u subkulturnu stvarnost
percepciji s u d i o n i k a : »klasičnih«), čini o v e kritike u p u ć e n e
po
(primjerice, punkeri) d o k je neke d r u g e grupe koje su bile
n o v o v a l c i m a više » s v a đ o m u f a m i l i j i « n e g o k o n a č n i m s m j e
p r e d m e t istraživanja teško nazivati s u b k u l t u r n i m a . D o b r o
š t a n j e m n e k o g a k t e r a i z v a n šire r o c k k u l t u r e . D e s e t g o d i n a
je u o č e n o da subkulturi m o g u pripadati i pojedinci, oni
odmaka
od
prvih
punkera,
od
specifičnog
razdoblja
koji n e m a j u svoju n e f o r m a l n u g r u p u ali se na različite n a
r o c k - k u l t u r e , k o j a je visoki s t u p a n j f r a g m e n t a c i j e d o ž i v j e l a i
č i n e (stilski) i d e n t i f i c i r a j u s a š i r i m p l e m e n o m . U i s t r a ž i v a n j e
prije pojave p u n k a , o m o g u ć u j e razumijevanje šminkerskog
su uvrštene sljedeće n e f o r m a l n e g r u p e : punkeri, šminkeri,
p r i s v a j a n j a »alternativnih« b e n d o v a , k a o i s p o z n a j u sve razli-
nogometni navijači, transcendentalni meditanti, pripadnici
čitijih n a č i n a p o s r e d o v a n j a š m i n k e r s k o g , ali i o s t a l i h s t i l o v a . U z život p r i p a d n i k a n e f o r m a l n i h g r u p a , u i s t o m istra
Savez komunističke o m l a d i n e Jugoslavije
148
živanju značajan prostor posvećen je obiteljskom životu
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
m l a d i h (od materijalno-egzistenci|alnih uvjeta života i o d
Leburić, Bulat, 1 9 9 1 . ) progovorili su svojim jezikom, i s a m i
nosa roditelja i djece, do političke socijalizacije m l a d i h u
subkulturni akteri, autori grafita,
obitelji) k a o i analizi stajališta m l a d i h p r e m a d r u g i m o b l i
v r i j e d n o s t »djira« i » e k i p e « , o d n o s n o s u b k u l t u r n o g stila i
c i m a n e f o r m a l n i h o k u p l j a n j a i djelovanja (peticije, grafiti,
osjećaja p r i p a d a n j a , i to kroz individualni g o v o r koji o b j a
štrajkovi, novi društveni pokreti). Krajem osamdesetih, u
šnjava sam čin ispisivanja grafita.
upozoravajući
nas na
B e o g r a d u su izašla i 4 b r o j a č a s o p i s a Potkulture, u k o j e m su objavljivani prijevodi ključnih tekstova o subkulturi, k a o i d o m a ć i autorski radovi o punku, k o m u n a m a , simbolima
0 pristupu problemu ovoga rada
kontrakulture, represivnim o b r a s c i m a spolnih u l o g a i d r u g i m
Subkulture m l a d i h predstavljaju f e n o m e n k o j e m je, s
bitnim t e m a m a subkulture, društvenih pokreta i životnih
o b z i r o m na d i n a m i č n o s t i u r o n j e n o s t u s v a k o d n e v n i život
stilova.
k a o p o l j e i z r a ž a v a n j a stila i i d e n t i t e t a , n u ž n o p r i s t u p i t i k v a
U Hrvatskoj, neki r a d o v i i istraživanja grafita (Krito-
litativno i uvažavati »akterovu definiciju situacije«. N o , s
vac, 1 9 8 9 . , Kale, 1 9 8 9 . , Perasović, 1 9 8 9 . , Lalić, Leburić,
o b z i r o m na brojnost stilova i d u g o vremensko razdoblje
Bulat, 1 9 9 1 . ) i istraživanja n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a (Buzov i
k o j e s e u o v o m r a d u o b r a d u j e , b i l o j e n e m o g u ć e sve z a s
sur.,
1993.) predstavljaju prve sociološke
novati na sudjelovanju i p r o m a t r a n j u . Nažalost, socio
s t u d i j e o d o m a ć i m s u b k u l t u r a m a ili a s p e k t i m a s u b k u l t u r
1 9 8 9 . , Lalić,
loško istraživanje koje bi o b u h v a t i l o sve subkulturne stilove
n o g života, i tako, m a k a r donekle stidljivo , tvore početnu
1 cijelu Hrvatsku nikad nije zaživjelo, osim parcijalnih i
o s n o v u za kasniji pristup u r b a n i m p l e m e n i m a u Hrvatskoj.
m a n j i h i s t r a ž i v a n j a o n o g o m e t n o m h u l i g a n i z m u ili g r a f i t i
U većini tekstova postoji sličnost o k o u p o t r e b e p o j m o v a ;
m a , u Z a g r e b u i S p l i t u . S t o g a je o v d j e r i j e č o p o k u š a j u
negdje se upotrebljava p o j a m dominantne kulture, negdje
rekonstrukcije b a r e m većine »općih« subkulturnih stilova
13
d o m i n a n t n o g kulturnog sklopa, a razlikovanje subkulture, kontrakulture
i
neformalnih
poznato definiranje
koje su
grupa
uglavnom
ponudili
Roszak,
prati već Hebdige,
B r a k e i d r u g i b i t n i a u t o r i s o v o g p o d r u č j a . N a k o n tih r a d o v a , n o g o m e t n i h u l i g a n i z a m p o č e o se p r o m a t r a t i i iz druge perspektive, ne s a m o sociologije sporta n e g o i so ciologije subkulture, a grafiti k a o specifičan »subkulturni izlog« označili s u j e d n o o d prvih d o m a ć i h s o c i o l o š k i h g o s t o v a n j a n a t e r e n u s u b k u l t u r e m l a d i h . U t o j k n j i z i (Lalić,
koji su se pojavljivali u posljednjih d v a d e s e t a k g o d i n a na više ili m a n j e v i d l j i v i m s c e n a m a n a š i h u r b a n i h s r e d i š t a . Informacije i spoznaje o s u b k u l t u m o m životu jednim d i j e l o m stižu i z tih n e k o l i k o m a n j i h , » k l a s i č n i h « s o c i o l o š k i h istraži vanja, a nekoliko puta nagoviještena mogućnost financira n j a , bez o b z i r a što n i j e o s t v a r e n a , o k u p i l a j e o s a m d e s e t i h g o d i n a g r u p u zainteresiranih istraživača koji su p o k u š a l i , p r e l i m i n a r n o , »snimiti s c e n u « . I z t o g p e r i o d a , b e z o b z i r a što je riječ o p r i p r e m i t e r e n a za i s t r a ž i v a n j e k o j e n i k a d nije u s l i j e d i l o , o s t a o je niz s p o z n a j a i n e o b j a v l j e n i h ( n a j č e š ć e
Riječ je prije svega o izoliranim p r i m j e r i m a , koji ne proizlaze iz neke škole, šireg istraživačkog tima ili b a r e m n e k o g većeg projekta koji bi o b u h v a ć a o p r o b l e m subkultura u cjelini, uključio niz s u r a d n i k a i za p o č e o istraživanje na p o d r u č j u Hrvatske, a o d r e đ e n a »stidijivost« se o g l e d a i u n e p r o b l e m a t i z i r a n j u p a r a d i g m e iz čijeg okrilja p r e u z i m a j u osnovne pojmove. 150
niti a d e k v a t n o z a b i l j e ž e n i h ) h i p o t e z a , k o j e d o v o d e u p i t a n j e dobar dio dosadašnjeg sociološkog govora o subkulturi. N a i m e , sve b o l j e p o z n a v a n j e s u b k u l t u r n e s c e n e n a m e t a l o je zaključak o d v a p r o c e s a ; j e d a n je potvrđivao utjecajne 151
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
teorije, a drugi ih o d b a c i v a o . Jednim dijelom to se d o g o
s t i l o v a , ali č e s t o d o n e p o z n a t i h ili b r z o p r o m j e n l j i v i h d e t a l j a ,
dilo zbog našeg tadašnjeg nepoznavanja cjelokupnog rada
n a g l a š a v a j u ć i d i n a m i k u s u b k u l t u r n o g svijeta i , još u v i j e k ,
L. G r o s s b e r g a koji je upitnima učinio profilirane subkultur-
m o g u ć n o s t g o v o r a o p u n k e r i m a ili m e t a l c i m a ( z a j e d n i č k i m
ne identitete p o z n a t e iz britanske s o c i o l o g i j e , i taj m o d e l
n a z i v n i c i m a ) o b a v e z n o s m j e š t a j u ć i ih u k o n k r e t a n p r o s t o r i
prikazao u n a j m a n j u ruku nedostatnim za analizu subkul
vrijeme, u etnografsku, k o n k r e t n u cjelinu života u r b a n o g
ture, z a p r a v o rock-kulture i afektivnih saveza u a m e r i č k i m
p l e m e n a . Takav imperativ o m o g u ć u j e da se uvidi različi
uvjetima. S d r u g e strane,
tost n e k o g d r u g o g u r b a n o g p l e m e n a k o j e svoj i d e n t i t e t
nepoznavanje tog argumenta
nije nas spriječilo u z a k l j u č i v a n j u na o s n o v i p o d a t a k a i
posreduje
i n f o r m a c i j a o d o m a ć e m s u b k u l t u r n o m ž i v o t u , jer n a š e p r e l i
sa z n a č a j n o drukčijim naglascima u s v a k o d n e v n o m životu,
m i n a r n o s n i m a n j e s c e n e (čije s m o d i j e l o v e d o b r o p o z n a
zabranjuje s o c i o l o g u sljepilo poistovjećivanja. U k l u b o v i
istim
zajedničkim
nazivnicima,
ali,
u
kombinaciji
v a l i i p r i j e n a j a v l j e n o g i s t r a ž i v a n j a ) nije z a p o č e l o g o t o v i m
m a , kafićima, parkovima, na parkiralištima, stadionima i
k o n c e p t i m a i p r i p r e m l j e n i m k a t e g o r i j a m a u k o j e se naš
b r o j n i m d r u g i m javnim (i tajnim) okupljalištima, susretali
p r o m a t r a n i akter m o r a n e k a k o uklopiti, poštovali s m o te
s m o m l a d e l j u d i k o j i s u svoj i d e n t i t e t p o s r e d o v a l i g l a z b o m
meljne
koja
i širim s k l o p o v i m a g l a z b e , držanja, slenga, izgleda i v r e d
d o p u š t a j u da ih zbilja usmjeri, o p o v r g n e , nauči n e č e m u .
n o t a , s p o j e n i h u p r e p o z n a t l j i v i ž i v o t n i stil. J e d a n d i o n j i h , u
( N a r a v n o , i klasično empirijsko istraživanje k o j e m je k v a n -
d e s k r i p c i j i u t j e c a j a ili h i s t o r i j e u t j e c a j a k o j a s e m o ž e o d č i -
tifikacija presudna i o b a v e z n a
implicira m o g u ć n o s t na
tati n a p o j e d i n i m o d j e v n i m p r e d m e t i m a i n j i h o v o j r e k o n t e k -
p u š t a n j a h i p o t e z e , i t o j a s n i m m j e r i l o m , n o o n o što s e
stualizaciji, upotrebljavao je o p ć e p o j m o v e , detaljno razra
m j e r i ovisi i z r a v n o o t e o r i j s k o j k o n c e p t u a l i z a c i j i , o o p e r a
đ e n e , koji su se p o k l a p a l i sa u o b i č a j e n i m o d r e đ e n j i m a , ali
c i o n a l i z a c i j i k l j u č n i h p o j m o v a , a ti p o j m o v i su f i k s n i i t e k
nikad ne ostajući na nivou, primjerice s a m o »punka«, »go-
sljedeće istraživanje m o ž e započeti p r o m j e n o m p o j m o v a ,
t h i c a « i s i . , n e g o s p e c i f i c i r a j u ć i b e n d o v e , p l o č e ili n a z i v e
o d n o s n o p r o m j e n o m sadržaja za operacionalizaciju.)
U
p o d s t i l o v a ( p o p u t » O i p u n k « , »psycho-billy« ili » o d n j i h s a m o
u sudjelovanju u svakodnevnom
p r v e d v i j e p l o č e , o s t a l o j e s r a n j e « itd.) p r e c i z n o o m e đ u j u ć i
propozicije
dobrih
istraživanju subkulture,
životu subkulturnih aktera,
kvalitativnih
od samog
istraživanja
početka
možemo
napraviti grešku vlastitog »predznanja« i neke kategorije (u
p o l j e vlastite s t r u k t u r e o s j e ć a j a ; k o m b i n i r a j u ć i
bendove,
p o j e d i n e p l o č e iz različitih faza n e k o g g l a z b e n o g p r a v c a ,
našem slučaju »zajedničke nazivnike« p o p u t punkeri, m e
odjeću i d r u g o , tako da se t o č n o zna zbog č e g a je nešto
t a l c i , d a r k e r i , n a v i j a č i itd.) s m a t r a t i n e u p i t n i m a , p o d v o d e ć i
tu i k a k o se m o ž e i » n e s p o j i v o « u ž i v o t u s p o j i t i . B i l o da se
s l a g a n j a i o d s t u p a n j a zbilje p o d taj neupitni k a t e g o r i j a l n i
radi o p u n k e r i m a koji su imali i m a g e prvih p u n k e r a (dakle
a p a r a t za koji n a m se, štoviše, čini da proizlazi iz života
b a r e m d e s e t g o d i n a k a s n i j e ) ili o h a r d - c o r e o v c i m a , ili n o
s a m i h aktera k o j i m a se b a v i m o . Ipak, bez o b z i r a na našu
s i t e l j i m a r o c k a b i l l y stila ( g d j e j e n e t k o , r e c i m o , g o r l j i v o
spremnost da ne očekujemo poklapanje obrazaca poznatih
b r a n i o s a m o p s y c h o - b i l l y , » o g r a đ u j u ć i se« o d o s t a l i h ) , ili
iz sociologije subkulture, uočen je jedan poznati proces.
n e k o j o d m n o g o b r o j n i h k o m b i n a c i j a s više ili m a n j e v i d l j i
To je proces subkulturalizacije, koji se o d v i j a po p o z n a t i m
vim vanjskim znacima pripadnosti, svima je bilo zajednič
stazama glazbenih žanrova, omladinskih pokreta i životnih
k o p o z n a v a n j e o p ć i h o d r e d n i c a ( p u n k , m e t a l , d a r k itd.) i
152
153
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
p r a ć e n j e f r a g m e n t a c i j e tih o d r e d n i c a , v e z i v a n j e v l a s t i t o g
prepoznatljiva subkulturna mjesta, ali p o n e k a d praksom
o p r e d j e l j e n j a u ž i v o t u za »sitne n i j a n s e « . Te »sitne n i j a n s e «
a k t e r a t o p r i v r e m e n o p o s t a j u . » D r u g a s t r a n a « slike o p r o f i
o č i g l e d n o s u d o v o l j n o k r u p n e d a u z r o k u j u p r o m j e n e u iz
liranim subkulturama i »hodajućim osobnim kartama« o d
g l e d u , p o n a š a n j u , prijateljstvu, i o m o g u ć e specifičnu a u -
nosi s e n a velik b r o j m l a d i h k o j i n e d o k a z u j u s v o j u s u b k u l -
t o - r e f l e k s i j u , p e r c e p c i j u v l a s t i t o g stila i s t i l o v a d r u g i h , v i š e
turnu pripadnost vanjskim, uočljivim obilježjima. O n i m o
ili m a n j e u d a l j e n i h g r u p a . O v a j p r o c e s s u b k u l t u r a l i z a c i j e
g u d i j e l i t i z a j e d n i č k a m j e s t a s o n i m a k o j i i z g l e d a j u više ili
n i j e , n a r a v n o , t e k a o k a o u V . B r i t a n i j i ili A m e r i c i , a l i j e z a
m a n j e p r e p o z n a t l j i v o , a m o g u i stajati s a m o s t a l n o u s t a l n o
d r ž a o m n o g e s l i č n o s t i ; n e k e o d izjava o v l a s t i t o m o p r e d j e
mijenjajućim
l j e n j u , r e c i m o z a s p e e d ili d e a t h m e t a l , z a h a r d c o r e , z a
O d j e ć a m o ž e biti p o t p u n o o b i č n a , d a k l e z a o b i đ e n a k a o
g a r a ž n i r o c k , z a n o i s e , z a d a r k - i n d u s t r i a l , z a specifični c r o s s
s r e d s t v o i z r a z a , ili p a k » n a m j e r n o n e k o m p a t i b i l n a « a l i n e k i
o v e r x i y p r a v c a , ili b r o j n e d r u g e v a r i j a n t e , s a d r ž a v a l e s u
drugi elementi, poput glazbe, slenga, sudjelovanja u ritua
pojmove
lima, m o g u naglašavati pripadnost n e k o m u r b a n o m ple
identične o n i m a
koje
upotrebljava
rock-kritika
mapama
subkulturnog
gradskog
života.
d o m a ć i h i stranih časopisa, etabliranih, kao i p o t p u n o p o d
m e n u u većoj mjeri n e g o što to » m o r a « biti slučaj s vizual
z e m n i h . Ne s a m o to, n e g o su neki od aktera o d g o v a r a l i u
no lako odčitljivim akterima. Također, vanjski izgled ne
potpunosti o b r a s c i m a poznatim iz britanske ( b i r m i n g h a m
m o r a ništa g o v o r i t i o d i n a m i c i , s t u p n j u u k l j u č e n o s t i p o j e
ske) s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e . C a k i k a d su bili u p o t p u n o s t i
d i n a c a u djelatnosti scene o kojoj je riječ. O v d j e ne p o
p r o ž e t i » z a g r e b a č k i m « , »splitskim« (ili, l o k a l n i j e , d u g a v l j a n -
stoji s a m o j e d a n m o d e l o d s t u p a n j a o d o b r a s c a b i r m i n
s k i m ili k m a n s k i m ) k o n t e k s t o m , a k t e r i s u b k u l t u r n i h s t i l o v a
g h a m s k e s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , niti j e o d u s t a j a n j e o d o d
d r u g e p o l o v i c e o s a m d e s e t i h u H r v a t s k o j m o g l i s u služiti
j e ć e ili f r i z u r e d o v o l j n o s a m o z a b i l j e ž i t i p a reći »to s u t a k o
k a o p r i m j e r u u d ž b e n i k u s o c i o l o g i j e , ilustriran f o t o g r a f i j o m
đer subkulture m l a d i h , koje p o d pritiskom sredine (recimo
i d e a l - t i p s k i h m o d e l a p u n k e r a , m e t a l a c a (sa s v i m r a z l i k a m a
p o l i c i j s k e r a c i j e i z a u s t a v l j a n j a ) b i r a j u n e u t r a l n o s t ili s v o
koje dijele podstilove), darkera, n o g o m e t n i h h u l i g a n a , ro-
j e v r s n u » k a m u f l a ž u « v a n j s k o g d i j e l a i m a g e a , a sve d r u g o
c k a b i l l y c a r a i d r u g i h , u k l j u č u j u ć i i » c r o s s o v e r « m o d e l e sa
o s t a j e isto«, bez o b z i r a što j e i t o d i o s t v a r n o s t i , j e d n a o d
odčitljivim o s o b n i m i g r u p n i m historijatima svake interven
potvrđenih opcija subkulturnih aktera. Takvo je zaključiva
cije u zvuk, o d j e ć u , s l e n g , i m a g e o p ć e n i t o . M e đ u t i m , na
nje n e d o v o l j n o z b o g m n o g i h d i m e n z i j a , širih r a z m j e r a » n e
d j e l u j e b i o i j e d a n d r u g i p r o c e s , ili m o ž d a d r u k č i j a p o s l j e
poštivanja« socioloških o b r a z a c a u životu s u d i o n i k a sub
d i c a istog p r o c e s a subkulturalizacije i tribalizacije m l a d i h .
kulturalizacije u Hrvatskoj. Upotreba skupnog imena i m
Ta d r u g a strana, k o j a je po definiciji o b i č n o m v a n j s k o m
plicira o d r e đ e n i kolektivizam. Kolektivizam, pritisak g r u p e
promatraču
snima
n a p o j e d i n c a , s v o j e v r s n o n a s i l j e š k v a d r e ili e k i p e n a d i n d i
njem scene u drugoj polovici osamdesetih (kada je g r u p a ,
v i d u a l n i m o d s t u p a n j e m od zajedničkih obilježja u vlastitoj
v e ć i n o m m l a đ i h i s t r a ž i v a č a , a k t i v n o o č e k i v a l a p o č e t a k is
n e f o r m a l n o j g r u p i , n j e g o v a n j e u n i f o r m n o s t i , sve j e t o z a b i
traživanja koje nije n i k a d z a p o č e l o ) ustrajnim b o r a v k o m
lježeno i poznato, predstavlja d i o znanja o subkulturi mla
na okupljalištima m l a d i h , u z o n a m a subkulturne prakse, i
d i h (i starih). M e đ u t i m , i n d i v i d u a l i z a c i j a k o j a ne n e g i r a n e č i j e
n a m j e s t i m a k o j a nisu n i k a k v a o k u p l j a l i š t a niti o d p r i j e
p r i p a d a n j e sceni, na djelu je od početka u rock (sub)kul-
154
nevidljiva,
uočena
je preliminarnim
155
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
turi i p r i s u t n a j e , u s p e c i f i č n o j i n t e r a k c i j i i n d i v i d u a l n i h i
izbjeći u n i f o r m n o s t i l a k u prepoznatljivost k o j a za p o j e d i n
g r u p n i h aktera (i njihovih identiteta), j e d n a k o k a o i procesi
ca predstavlja opterećujuću općenitost. Spoznaja procesa
naglašavanja uniformnosti izgleda i vrijednosti g r u p e . To
individualizacije u svim n j e g o v i m a s p e k t i m a nalaže o d b a
je ta » d r u g a strana«. I n d i v i d u a l n a pozicija koja koristi s u b -
civanje determinirajućih kolektivističkih obilježja u pristupu
k u l t u r n e p r e d m e t e , u t j e c a j e i t r a d i c i j e , s t a l n o i z l a z e ć i izvan
subkulturi. U p r a v o zato se, tijekom konkretnog etnograf
u o b i č a j e n i h interpretativnih okvira. Više p u t a se d o g o d i l o
s k o g iskustva, n a m e t n u l a i d e j a o p o t r e b i o d b a c i v a n j a s k u p
da istraživači s u d j e l u j u u r i t u a l i m a i s v a k o d n e v n o m ž i v o t u
n o g i m e n a kao takvog, b a r e m u sociološkoj analizi koja
u r b a n i h s u b k u l t u r n i h g r u p a , d a p r o v e d u niz v e č e r i u p a r k u
zna o č e m u g o v o r i . U p o t r e b a bilo kojeg o d r e đ e n j a p o p u t
ili d i s k o t e c i , u v i đ a j u ć i g o l e m o z n a č e n j e p u n k a , m e t a l a , g o -
punk, metal, hard-core, rockabilly, dark/gothic, uključuju
t h i c a ili h u l i g a n i z m a z a o b j a š n j e n j e ž i v o t n i h s t i l o v a i s r e
ći i k o m b i n a c i j e i c r o s s o v e r v a r i j a n t e , p o s t a l a je n e d o s t a t
dišnjih preokupacija, i da istovremeno ne m o g u upotrije
na za stvarno r a z u m i j e v a n j e b r o j n i h aktera koji su bili d i
biti niti j e d a n o d tih t e r m i n a z a d e s k r i p c i j u i n d i v i d u a l n i h ili
j e l o m iste s u b k u l t u r n e s c e n e k a o i o n i k o j i s u s e , u z v i š e ili
g r u p n i h i d e n t i t e t a a k t e r a o k o j i m a j e riječ. Izjave b r i t a n s k i h
manje truda, mogli uspješno opisati ovim osnovnim skup
subkulturnih m l a d i h , koje je u svom dokazivanju p o s t m o -
n i m i m e n i m a ili i z v e d e n i c a m a i z n j i h o v i h f r a g m e n t i r a n i h
d e r n o g z n a č e n j a stila s a k u p i o M u g g l e t o n ( 2 0 0 0 ) i k o j e
oblika.
pokazuju individualnost i nesvodivost aktera na s k u p n o
Već krajem sedamdesetih bilo je jasno koliko je termin
i m e p o p u t p u n k a , m e t a l a , d a r k a itd., m o g l e b i biti i z a g r e
» h a š o m a n i « n e p r e c i z a n jer p o k r i v a š i r o k o p o d r u č j e i d e n t i
b a č k e , r i j e č k e ili s p l i t s k e , j e r u p r a v o t a k v u š a r o l i k o s t i n d i v i
fikacije s glazbenim i d r u g i m p o k r e t i m a , p o n e k a d o p i s u j u
d u a l n i h identiteta izgrađenih na osnovi d o t a d a š n j e g n a
ći prilično udaljene n e f o r m a l n e g r u p e m l a d i h , ali uključe
slijeđa s u b k u l t u r n i h p o k r e t a primijetili s m o još o s a m d e s e t i h
ne u z a j e d n i č k i n a z i v n i k z b o g e t i k e t i r a n j a d r u š t v a ili još
u Hrvatskoj.
Lepeza aspekata individualizacije je široka,
uvijek zajedničkih (ma k o l i k o udaljenih) razlikovnih k a r a k
o n a uključuje brojne primjere: od individualnog miješenja
teristika s p r a m š m i n k e r a , š t e m e r a ili »šutljive v e ć i n e « . N a
s t i l o v a ili b a r e m n a g l a š a v a n j a o s o b n i h i z b o r a u n u t a r n e
k o n p o j a v e p u n k a b i l o j e z a i s t a o t e ž a n o koristiti z a j e d n i č k e
k o g stila, p r e k o s l j e d b e n i č k e ili a u t o r s k o - s t v a r a l a č k e p o z i
nazivnike, posebno u sklopu »novog vala« i nastajanja n o
c i j e u r o c k k u l t u r i m i m o d e f i ni rl j i v i h o b r a z a c a s u b k u l t u r n i h
vih g e n e r a c i j a rock p u b l i k e . Bilo bi previše j e d n o s t a v n o ,
k o l e k t i v n i h i d e n t i t e t a , sve d o o d a b i r a n j a e l e m e n a t a i z p r o
z a p r a v o p o g r e š n o , z a k l j u č i t i d a p o s t o j e , s j e d n e s t r a n e »je
f i l i r a n i h , č e s t o j a k o r a z l i č i t i h ili č a k s u p r o t s t a v l j e n i h u r b a -
z g r a « k o j a su u p o t p u n o s t i s u b k u l t u r n o p r o f i l i r a n a , a s
no-plemenskih pripadnosti radi stvaranja zasebnog i o s o b
d r u g e strane neprofilirani sljedbenici i simpatizeri koji čine
n o g stila.
a m o r f n u m a s u o p ć e » r o c k - k u l t u r e « ili
Također,
proces individualizacije subkulturnih
naprosto »kulture
identiteta m o ž e m o pratiti u p o d r u č j u škvadri i e k i p a , g d j e
mladih«. Suprotan zaključak, koji bi sugerirao kreativnost
postoji p r i h v a ć a n j e različitih profiliranih o p r e d j e l j e n j a u n u
onih g r u p a i pojedinki koje izmiču definicijama i kolektiv
tar jedne škvadre, ekipe, g r u p e prijateljica i prijatelja, a to
n i m atributima, nasuprot sljedbeništva profiliranih i »udž-
s e sve o d v i j a u z o n i k o j a n i j e t i m p r o c e s i m a ništa i z g u b i l a
beničkih« aktera, također bi b i o pogrešan. D r u g i m riječi
od svoje subkulturnosti. Jedan d i o aktera svjesno se t r u d i o
m a , ni Hebdige ni Grossberg, primijenjeni odvojeno, ne
156
157
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
m o g u biti p a r a d i g m a t s k i p r i m j e r i p r i s t u p a s u b k u l t u r i m l a
n i r a j u j e d n a n a d d r u g o m , što s e v i d i v e ć i i z različitosti n a
d i h u H r v a t s k o j , n e g o m o g u biti i n s p i r a t i v n i ( p a i s a m i m
ziva » p r o m a t r a n j e s a s u d j e l o v a n j e m « ili p a k » s u d j e l o v a n j e
etnografskim iskustvom potvrđeni) u pristupu koji uvažava
s p r o m a t r a n j e m « . O d četiri o s n o v n a t i p a ( 1 . p o t p u n i s u d i o
raznovrsnost i
do
nik 2 . s u d i o n i k - p r o m a t r a č 3 . p r o m a t r a č - s u d i o n i k i 4 . s a m o
puštajući s a m i m akterima da ocrtaju granice individualnog
promatrač) u p r v o m potpuni sudionik p r o m a t r a aktere bez
i g r u p n o g identiteta. Ipak, pitanje p o j m o v a koji su obilježili
n j i h o v o g z n a n j a , d o k u d r u g o m i t r e ć e m istraživač u p o z n a j e
s o c i o l o g i j u subkulture s e d a m d e s e t i h , i koji su istovremeno
p r o m a t r a n e aktere sa svojom u l o g o m , a u četvrtom s a m o
d i o » o p ć e k u l t u r e « , n i j e t a k o l a k o riješiti, u p r a v o z b o g i m
promatra. M e đ u t i m , to u našem, konkretnom slučaju, ne
plikacija kolektivnih karakteristika. Zašto u o p ć e govoriti o
i d e b a š t a k o l a k o , jer o v a t i p o l o g i j a nije u k l j u č i l a v a r i j a c i j e
p u n k e r i m a ili m e t a l c i m a , k a d i s t r a ž i v a č k i u v i d u s u b k u l t u r n i
s potpunim sudjelovanjem i istovremenim otkrivanjem so
ž i v o t g o v o r i o p o j e d i n k a m a i p o j e d i n c i m a k o j i nisu s v o d i v i
ciološkog dijela o s o b n o g identiteta. S o b z i r o m na priku
na te p o j m o v e ? Zašto pridonositi mistifikacijama i g e n e r a
pljanje podataka i brojne načine dolaženja do spoznaja
lizirati o p o n a š a n j u , s t a v o v i m a , v r i j e d n o s t i m a g r u p a k o j e
b i t n i h z a o v a j r a d , u svjetlu s u d j e l o v a n j a (često p o t p u n o g ) ,
složenost procesa
subkulturalizacije,
i o n a k o trpe z b o g m o r a l n e panike i uobičajenih generali
nije b i l o m o g u ć e p r o m a t r a t i b e z o t k r i v a n j a » s o c i o l o š k o g «
zacija devijantnosti subkulture? O v a k v a pitanja s p r a v o m
i d e n t i t e t a , ili o p ć e n i t o » j a v n o g « . Z b o g t o g a j e p r i j e s v e g a
su postavljena n a k o n j e d n o g dijela sudjelovanja i p r o m a
o v d j e riječ o s u d j e l o v a n j u , k o j e , z b o g s p e c i f i č n e s c e n e u
tranja, i ona čine o d l u k u o daljnjoj upotrebi punk, metal,
Z a g r e b u i z b o g čestog m e d i j s k o g prezentiranja vlastitih
dark i drugih termina donekle problematičnom. O d l u k a je
interpretacija subkulturnog života, o m o g u ć u j e a u t o r u »za
i p a k d o n e s e n a n e s a m o z a t o što p o s t o j e a k t e r i s u b k u l t u r e
b o r a v l j a n j e « p r o b l e m a p r e d s t a v l j a n j a , što r e z u l t i r a n i z o m
k o j i s t v a r a j u j a s n e stilske g r a n i c e i p r i s v a j a j u u p r a v o t a , p r o
»miješanih« situacija, u k o j i m a d i o aktera zna za s o c i o l o
b l e m a t i č n a s k u p n a i m e n a , n e g o i z a t o što n e m a d r u g o g
šku u l o g u , ali t o m e n e p r i d a j u n e k o z n a č e n j e ili b a r e m n e
načina da se prikaže razdoblje od preko dvadeset g o d i n a .
v i d e n e k u o m e t a j u ć u f u n k c i j u , a d i o ( r e c i m o m l a đ i h ili n o v i
Nažalost, o b u h v a t n i h istraživanja nije bilo, pa su m n o g i
jih n a sceni) n e z n a , i n e sluti, d a n e t k o o d o n i h k o j i u ž i v a j u
stilovi i r a z d o b l j a o s t a v l j e n i o s o b n o m i s t r a ž i v a n j u i o s k u d
status p r i z n a t o g s u b k u l t u r n o g a k t e r a
noj literaturi.
v r e m e n a ili v o l j e z a p i s a n j e s o c i o l o š k i h s t u d i j a .
u s v o m životu
ima
W i l l i s ( 1 9 7 6 . ) , Ritzer ( 1 9 9 5 . ) , K u v a č i ć ( 1 9 7 3 . ) i Lalić ( 1 9 9 3 . ) p i s a l i su o p r o m a t r a n j u i s u d j e l o v a n j u , u o č a v a j u ć i prednosti i nedostatke te m e t o d e . Prednosti su u p r a v o izra ž e n e u p o d r u č j u k a o što j e s u b k u l t u r a m l a d i h . D o k W i l l i s
Feed-back K o m b i n a c i j a s a m o g » b o r a v k a n a sceni«, s u d j e l o v a n j a
p r o š i r u j e p o p i s k v a l i t a t i v n o g p r i s t u p a n a niz r a d n j i i o b l i k a
u raznim aktivnostima subkulturnih g r u p a , sa čestim na
b o r a v k a na nekoj sceni, upozoravajući da se kvalitativnim
stupima u m e d i j i m a , kojih je većina bila posvećena u p r a v o
m e t o d a m a ne pristupa kao »drugom tipu kvantificiranja«,
subkulturnim stilovima,
o p ć e mjesto kvalitativne m e t o d o l o g i j e je sudjelovanje
i
b r o j n e k o m e n t a r e , pravi subkulturni »feed back« s o c i o l o
promatranje. To su osnovne dimenzije, koje nekad d o m i -
škog i o s o b n o g g o v o r a o subkulturi. Reakcije na brojne
158
stvorila
je s v o j e v r s t a n d i j a l o g
i
15Q
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
medijske n a s t u p e o b u h v a ć a j u spektar o d izrazito negativ nih do izrazito pozitivnih.
Negativne
reakcije su
s e b n o važnim s m a t r a m o n e koji su govorili o k o n k r e t n o m
manje
utjecaju, o sudjelovanju u promjeni o d r e đ e n e mikro situa
zastupljene; nekoliko izoliranih primjera a n o n i m n i h telefon
c i j e , s v a k o d n e v n o g k o n t e k s t a p o s l a ili r o d i t e l j s k o g d o m a .
skih poziva i n e a r t i k u l i r a n o g , a g r e s i v n o g n e s l a g a n j a , no
O d 1 9 8 9 . d o 1 9 9 4 . z a b i l j e ž i o s a m više o d p e d e s e t r e a k c i j a
n a k o n t o g a slijedi a r t i k u l i r a n o n e s l a g a n j e s n e k i m stavo
k o j e su g o v o r i l e o m o g u ć e m u t j e c a j u j a v n o g i s o c i o l o š k o g
v i m a u vezi s a s u b k u l t u r n o m s c e n o m . T i p i č a n p r i m j e r z a
g o v o r a o s u b k u l t u r i m l a d i h , m e đ u k o j i m a i z d v a j a m izjave o
ovaj o b l i k , koji g o v o r i o vlastitoj a k t e r o v o j percepciji i sa-
p r o m i j e n j e n o j situaciji k o d k u ć e ili n a p o s l u . P r i m j e r i c e ,
m o s m j e š t a n j u u o k v i r e s c e n e , i k o j i r e a g i r a na s o c i o l o š k i
»Stari, m o r a m ti se z a h v a l i t , od k a d se p o j a v l j u j e š po telki i
p o j a m s u b k u l t u r e k a d a n j e g o v s a d r ž a j u k l j u č i o n o što p o
pričaš, m e n e su ovi moji na poslu počeli normalnije gle
p e r c e p c i j i a k t e r a t u n e s p a d a i što n a r u š a v a o d r e đ e n i
d a t , s t a l n o s u m i k e n j a l i z b o g f r i z u r e i n a u š n i c e « . O n o što
i d e n t i t e t , jest više p u t a i z r a ž e n o n e g o d o v a n j e j e d n o g d i j e l a
j e z a j e d n i č k o m n o g i m s l i č n i m i z j a v a m a , jest n a v e d e n i p o
rockerske scene z b o g uvrštavanja n o g o m e t n i h huligana na
z i t i v a n u t j e c a j m e d i j s k o g , ali p r i m a r n o s o c i o l o š k o g p r e d
s c e n u s u b k u l t u r n i h stilova i i d e n t i t e t a . » K a k o m o ž e š te n a s i l
stavljanja subkulturnih stilova. Ta se prezentacija najčešće
n i k e , n o g o m e t n e h u l i g a n e zvati s u b k u l t u r o m i i z j e d n a č a v a t i
odvijala
rockere s n a v i j a č i m a ? « Takav je feed back bio višestruko
svjetske i d o m a ć e a k t e r e , u z o b j a š n j e n j a n e k i h t e m e l j n i h
k o r i s t a n u istraživanju s u b k u l t u r e , u n a v e d e n o m s l u č a j u z a
koncepata sociologije subkulture, poput procesa moralne
n i m l j i v o j e k a k o p r o c e s d o v r š a v a n j a stila n o g o m e t n i h h u l i
panike i njegove primjene u d o m a ć i m uvjetima. Recepcija
g a n a i miješanja rockerskih i navijačkih stilova u d r u g o j
o k o j o j j e riječ, k o j a r e z u l t i r a o d r e đ e n i m p o m a k o m , t o l e -
polovici o s a m d e s e t i h teče p a r a l e l n o s p r o c e s o m o b l i k o v a
rantnijim
nja o n i h subkulturnih identiteta iz kojih su isključeni odlasci
o b i l j e ž j a , u k a z u j e , i z m e đ u o s t a l o g , i n a »strukturu t r a d i c i j
na s t a d i o n i d o b a r d i o s i m b o l i č k e agresije. Ljutnja z b o g
s k o g m i š l j e n j a « o d n o s n o n a tip p e r c e p c i j e » s l u ž b e n o g « ili
svrstavanja aktera, kojeg su smatrali nedostojnim zajednič
»devijantnog«, prihvatljivog i neprihvatljivog, u nekoj sredini.
ke scene, u sociološki zajednički nazivnik »subkultura m l a
O v d j e m o r a m o uočiti legitimizirajuću funkciju koju stvara
dih«, bila je izražena v e r b a l n o , vrlo često na ulici, pri broj
s a m a televizija i p o j a v a » s u b k u l t u r n o g s o c i o l o g a « k o j i , s
n i m s u s r e t i m a . Z a b i l j e ž e n i s u i s l u č a j e v i d a j e n e t k o tek
jedne strane i d j e l o m i č n o izgleda i govori blisko subkultur
n e k o l i k o g o d i n a poslije o d r e đ e n i h medijskih istupa koji su
n o m sadržaju, a s d r u g e strane p o t p u n o predstavlja pri
izazvali n e g o d o v a n j e , u r a z g o v o r u i z r e k a o » z n a š , n i s m o u
z n a t i ( a k a d e m s k i ili n e k i d r u g i ) , n e u p i t n i d o m i n a n t n i svijet.
to d o b a baš pričali, ali j a k o si nas z b e d i r a o ' ' s p r i č o m da
S a m g o v o r ili o p ć a r a c i o n a l n a a r g u m e n t a c i j a o v d j e n i j e u
su i Bad Blue Boysi, o n o k'o i m i , subkultura...« M e đ u
p r v o m p l a n u , bitan je spoj izgleda (sociolog i m a d u g a č k u
brojnim pozitivnim r e a k c i j a m a na javne nastupe, koji su
pletenicu), o p ć e g t o n a i televizijske m o ć i da n o r m a l n o s t
v e ć i n o m bili p o s v e ć e n i s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a i r a z n i m a s
subkulture, m a k a r implicitno izraženu, d o d a t n o osnaži i
pektima njihovog odnosa s dominantnom kulturom, po-
u v e d e u svijet s v a k o d n e v n o g ž i v o t a .
1
jezikom
odnosom
sociološke deskripcije,
prema
nekom
nositelju
obuhvaćajući
subkulturnih
Zbedirati - baciti u »bad«, dakle oneraspoložiti nekoga ICO
l6l
Benjamin Perasović
^Sedamdesete: šminkeri, hašomani i štemeri
UBBANA PLEMENA
n o s i m a i orijentacijama u o p ć e , izvan precizno o d r e đ e n o g v r e m e n s k o g i p r o s t o r n o g o k v i r a , jer svijet š m i n k e r a i h a š o m a n a , bez o b z i r a n a n e k e o p ć e s l i č n o s t i , n i k a k o n i j e b i o isti 1 9 7 6 . i 1 9 7 9 . g o d i n e , niti je b i o isti u Z a g r e b u i S p l i t u .
D r u g u polovicu i kraj sedamdesetih g o d i n a obilježa
T o v r i j e d i i z a p u n k e r s k i , t e c h n o , d a r k e r s k i ili b i l o k o j i sli
v a j u tri o s n o v n e g r u p a c i j e k o j e d o b r i m d i j e l o m m o ž e m o
č a n svijet s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a i n j e g o v s m j e š t a j u g e o
smatrati predstavnicima subkulturnih stilova. M l a d i su se
grafiji d o m i n a n t n e kulture.
m e đ u s o b n o razlikovali po odijevanju i frizurama, glazbi
Š m i n k e r i p r e d s t a v l j a j u stil č i j e j e p o s t o j a n j e n a j m a n j e
k o j u s l u š a j u , m j e s t i m a n a k o j a izlaze, a d i j e l o m i p o r a z l i
potrebno dokazivati neupućenima, a istovremeno označa
čitim pristupima agresiji, načinu p r o v o đ e n j a v r e m e n a , ulo
vaju najfluidnijeg i p o n e k a d teško odredljivog aktera. M n o
z i s p o l o v a , v r i j e d n o s t i m a . Sve tri g r u p e , s h v a ć e n e k a o
g i m sudionicima subkulturnih g i b a n j a , brojnim akterima koji
simboličke strukture, p o p u t p o j m a subkulture k o d C o h e n a
s u s t v a r a l i , m i j e n j a l i ili p o t p u n o n a p u š t a l i vlastite k a r t o g r a
ili b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a , p r e ž i v j e l e su i u v e ć o j ili m a n j o j
f i j e s c e n a i s c e n i c a (a to su i l i n i j e u n u t a r - g r u p n o g i i z v a n -
m j e r i o b n a v l j a l e n o v e g e n e r a c i j s k e n o s i t e l j e sve d o d a n a s ,
- g i u p n o g ž i v o t a ) , š m i n k e r i :;u p r e d s t a v l j a l i j e d n u o d t o č a k a
ali n i k a d više, k a o potkraj s e d a m d e s e t i h , u »čistom«, p r v o
referencije, negativne i često neprecizne u racionalizaciji,
b i t n o m o b l i k u , bez m o g u ć n o s t i p o s r e d o v a n j a p u n k e r s k i h ,
ah
d a r k e r s k i h , r a p e r s k i h , t e c h n o - h i p i j e v s k i h ili n e k i h d r u g i h
usložnjavanja posredovanja subkulturnih identiteta, šmin
visoko
e m o t i v n e . D o k su d e v e d e s e t i h g o d i n a , u p e r i o d u
e l e m e n a t a . T a k o đ e r je važno uočiti da su se neke g r u p e ,
keri č e š ć e p e r c i p i r a n i k a o » m a i n s t r e a m « , p r e p o z n a v a n j e
p o p u t h a š o m a n a , f r a g m e n t i r a l e n a niz m a n j i h , p a j e u z
šminkera
nastanak novih subkulturnih stilova, u razdobljima od pet,
p o s t o j a n j e m šire p o p u l a c i j e » n o r m a l n i h « , o d n o s n o stilski
šest g o d i n a , b i l o g o t o v o n e m o g u ć e p r i m i j e t i t i p o s t o j a n j e
neprofiliranih mladih. Kada sam pripadnike drugih subkul
h a š o r n a n s k o g stila, p o s e b n o o n o m e t k o n i j e b i o p o s e b n o
turnih stilova ( p u n k / h c , g a r a ž n o rockerski, noiserski, navi
zainteresiran n e g o je p r o m a t r a o gradske prostore i tražio
j a č k i stil itd.) p i t a o i z r a v n o o s v o j e v r s n o j » d e f i n i c i j i š m i n
masovniju prisutnost adolescentskih g r u p a vidljivih svuda i
kera«, d o b i o s a m m n o g o ovakvih o d g o v o r a : »Šminker - to
n a prvi p o g l e d . S a š m i n k e r i m a j e p r o b l e m d r u k č i j i , svi ć e
je b u d a l a « . » N a j b o l j a d e f i n i c i j a š m i n k e r a ti je - p r a z n a
se slagati o njihovu p o s t o j a n j u , ali će n j i h o v o lociranje,
g l a v a « . »Tatini s i n o v i , d j e c a b o g a t a š a « , » k o m p l e k s a š i « i s i .
posebno u osamdesetim i devedesetim g o d i n a m a fragmen
M e đ u t i m , jedan dio pripadnika subkulturne scene, uronjen
t a c i j e , biti sve t e ž e , o d n o s n o u k l j u č i v a t ć e niz r a z n o v r s n i h
u »svoju« s u b k u l t u r n u g r u p u , š m i n k e r e j e p o t r a ž i o p r v o
g r u p a i društvenih slojeva, ovisno o s a m o m a k t e r u koji se
m e đ u »svojima«; tako su neki punkeri definirali šminku u
k a o različit o d š m i n k e r a u s p o s t a v l j a i d e f i n i r a .
s v o j i m r e d o v i m a k a o » v i k e n d p u n k e r e « ili »pozere«. (»Pozer«
Svaka subkulturna scena je v e o m a d i n a m i č n a , i u n u
u
sedamdesetim
godinama
bilo
je
olakšano
j e j e d n o o d n a j č e š ć i h o d r e đ e n j a k o j a s e j a v l j a j u pri d e f i n i
tar sebe, i u interakciji s vanjskim svijetom, prostorima,
ranju šminkera.) Šminkeri predstavljaju negativnog D r u g o g ;
l j u d i m a i institucijama. Z b o g t o g a je n e m o g u ć e govoriti o
s u b k u l t u r n i stilovi k o j i s e b e , v i š e ili m a n j e a r t i k u l i r a n o , p e r
mjestima okupljanja, dominirajućim riječima u slengu, o d -
cipiraju k a o »underground«, »alternativu«, »subkulturu« »bri-
l62
IĆ3
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
jačinu«, k a o prostor s l o b o d e , života, p r a v a n a različitost,
G l a z b a je nesumnjivo važna, o n a je uporište i orijentir
s u p r o t s t a v l j a j u s e » m a i n s t r e a m u « , »roditeljskoj kulturi«, » k o n
m n o g i m mladima, a šminker sigurno neće odbaciti m o
f o r m i z m u « , »komercijalnoj nivelaciji ukusa«, »diktatu m o
g u ć n o s t u p o t r e b e »glazbenih preferencija«, o d n o s n o vje
de«, »dosadi«, i sličnim kategorijama koje često projiciraju
štine p r e p o z n a v a n j a o n o g a što je »in«. »In« i »out« f i l o z o f i j a
u p o j a m š m i n k e r a . I s t o v r e m e n o , p o j a m š m i n k e r a m o ž e biti
o s n o v n o je obilježje šminkerskog načina razmišljanja; tre
korišten za analizu (i to od strane s a m i h subkulturnih ak
b a p r e p o z n a t i , osjetiti ( o d »čuti u z a d n j i č a s o d p o u z d a n e
tera
vlastitog
o s o b e « d o » s a m stvoriti«) p o m a k k o j i n e k u a k t i v n o s t , s i t u a
p l e m e n a , gdje se pozersfvo, površnost i neautentičnost d r u
c i j u ili p r e d m e t č i n i p o ž e l j n i m i a k t u a l n i m u o d r e đ e n o m
gih punkera, m e t a l a c a , darkera, navijača itd. proglašava
k r u g u ljudi, k a o i p o m a k koji o z n a č a v a n a p u š t a n j e , z a b o
šminkerskom i o d b a c u j e , ne priznavajući tim akterima pravo
r a v l j a n j e ili č a k p r e z i r a n j e » d e m o d e « p r e d m e t a i n j i h o v i h
na prezentaciju »stvarnih«, »autentičnih« obilježja ž i v o t n o g
nosilaca.
koji se p o n e k a d p o n a š a j u
k a o sociolozi)
stila o k o j e m je r i j e č . U b e o g r a d s k o m istraživanju iz 1 9 8 8 . š m i n k e r i s u , k a o
S v r s t a v a n j e š m i n k e r a u z o d r e đ e n u g l a z b u nije p o t p u n o bez o s n o v e , i a k o j e i d e n t i t e t š m i n k e r a p r i m a r n o v e z a n u z
i punkeri, definirani svojom p r i m a r n o m vezanošću uz gla
m o d u , n o n e k e vrste g l a z b e m o g u , p r i v r e m e n o , p r i p a d a t i
z b u . N e s u m n j i v o je da bi i u Z a g r e b u k r a j e m o s a m d e s e t i h
t o r r T i d e n t i t e t u t a k o što š m i n k e r s k i - a k t e r i vrše ( j e z i k o m b i r
mogli naći raznovrsne neformalne grupe m l a d i h uronjene
m i n g h a m s k e . s o c i o l o g i j e ) a p r o p r i j a c i j u , vlastito p r e u z i m a n j e
j e d n i m d i j e l o m svog s v a k o d n e v n o g života u široku g l a z b e n u
z v u k o v a p o s r e d o v a n i m d r u g i m e l e m e n t i m a d o t i č n o g život
scenu i razrađene modele pojavnosti s r o c k / p o p glazbe
n o g s t i l a , a to se u s l u č a j u š m i n k e r a p o k a z a l o s više g l a z
n o m s c e n o m u vezi, istovremeno p r i p a d a j u ć i šminkerskim
b e n i h t i p o v a , u kl jučujući i k o n c e r t e »klasične« g l a z b e , o v i s n o
o b r a s c i m a p o n a š a n j a i stvarajući n o v a m j e s t a n a m a p i »elite«
o kojem vremenu govorimo. N a r a v n o , ova »aproprijacija«
i »visokog« društva u društvu. M e đ u t i m , šminkeri k a o ne
n e m o r a teći n a isti n a č i n (starinski r e č e n o »ne m o r a ići
f o r m a l n a i d i j e l o m s u b k u l t u r n a g r u p a , u svjetlu o d n o s a
jednako duboko/plitko«) kao kod drugih neformalnih gru
p r e m a vršnjacima i roditeljskoj kulturi, uz p o z n a v a n j e nji
p a k o j e z v u k o v i m a i g l a z b e n i m p r a v c i m a p o s r e d u j u svoj
hovih rituala u k o j i m a diskoteke i glazba igraju važnu u l o g u ,
ž i v o t n i stil, a l i o n a j e n a d j e l u , z a j e d n o s a d e t e r m i n a n t a m a
u Z a g r e b u , p o t k r a j s e d a m d e s e t i h , i p a k n e m o g u biti d e f i n i
»in« i »out« p r i s t u p a koji n a m e ć e p o t v r d u š m i n k e r s k o g i d e n
r a n i k a o a k t e r čiji j e stil u p r v o m r e d u g l a z b e n o z a s n o v a n i p o s r e d o v a n . O p i s u j u ć i b e o g r a d s k e š m i n k e r e , Ines Priča j e još p r i j e o p s e ž n o g i s t r a ž i v a n j a » n e f o r m a l n i h g r u p a « , u v l a stitoj s t u d i j i u s t v r d i l a : » N a j s p e k t a k u l a r n i j e i s p o l j a v a n j e stila k o d š m i n k e r a je u n j i h o v o m i z g l e d u , p o t o m u i z b o r u m u z i k e ,
t i t e t a , k a k o o n i m a k o j i z a p o č i n j u ili s t v a r a j u n e k u s c e n u m o d e i o s j e ć a j a d a s i »in«, u t r e n d u , t a k o i o n i m a k o j i h v a t a j u » p o s l j e d n j i v l a k « z a s l j e d b e n i š t v o još u v i j e k v a ž e ć e g t r e n d a , p r i j e p o t o n u ć a u d e m o d e , »out« o b l i k n e č i j e p o z i cije na sceni.
žargonu, načinu provođenja slobodnog vremena i ostalim
A k o pristupamo šminkerima u Zagrebu krajem sedam
o b l i c i m a p o n a š a n j a . « (Priča, 1 9 8 7 . str. 3 7 . ) I z g l e d j e p r e
desetih, o d n o s n o barem o n i m adolescentskim neformal
s u d a n , ali g l a z b a nije isključena.
nim g r u p a m a koje čine dio »početničke šminke«, i želimo li naći neku glazbenu odrednicu s k o j o m bismo povezali
164
IĆ5
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
najčešće sadržaje tadašnjih šminkerskih izlazaka u klubo
s o k o m m o d o m « . Šminkeri igraju igru socijalnog statusa, u
ve, morali bismo posegnuti za terminom »disco-glazba«. Za
k o j o j s e s m a t r a d a »pravi« š m i n k e r i p r i p a d a j u i s k l j u č i v o
neke s u b k u l t u r n e aktere koji su identitet gradili na p r a v c i
»jet-setu« i d a j e s t v a r n o b o g a t s t v o n e o p h o d a n u v j e t p o -
ma rock glazbe,
predstavljali su g o t o v o
stajanja š m i n k e r o m . No koda smo na terenu srednjoškol
n e p r i j a t e l j s k u s u p r o t n o s t . K a o što s u h a š o m a n i b i l i v e z a n i
ljubitelji disca
ske m l a d e ž i , j a s n o j e d a t u m o ž e m o n a ć i r a z n o v r s n e p b -
uz r o c k g l a z b u , t a k o su i š m i n k e r i bili v e z a n i uz d i s c o , (s
k u š a j e i m i t a c i j e ž i v o t a n a j b o g a t i j i h i različite o b r a s c e p r i -
m n o g i m odstupanjima od disca prema d r u g i m oblicima
klanjanja nekoj o d v o d e ć i h m o d n i h struja. O s i m ndjbanal-
tadašnje p o p g l a z b e ) , pri č e m u postoje i sličnosti i razlike
n i j e g , ali i n a j d j e l o t v o r n i j e g » n a t j e c a n j a « m a r k i c a m a (gdje je
u t o m p r o c e s u . Sličnost u procesu identifikacije i vezanosti
s v a k o m e iole upućenijem jasno koliko neka m a r k i c a , p o p u t
u z n e k i stil ( k o j i m o ž e biti g l a z b e n i ili m o d n i s t e n d e n c i j o m
» A r m a n i « ili »Rolex« d i ž e c i j e n u o d j e ć e ili u o p ć e p r e d m e t a
p r e r a s t a n j a u ž i v o t n i stil) leži u č i n j e n i c i p o s t o j a n j a m n o g i h
k o j i n e t k o nosi) u tu se i g r u , i z m e đ u g r a n i c e b o g a t s t v a i s a
m l a d i h ljudi koji su voljeli d i s c o a da nisu postali š m i n k e r i ,
me scene, p o n e k a d m o g u uključiti i kreativci koji, s vlastitim
k a o i onih koji su voljeli rock ali n i k a d nisu postali h a š o
o s j e ć a j e m za v l a d a j u ć e estetske kriterije g r u p e , m o g u s
m a n i . U t o m e j e s l i č n o s t , a l i r a z l i č i t o s t leži u t o m e š t o j e
nešto m a n j e u l a g a n j a postizati uspjehe na sceni m o d e ,
netko m o g a o postati šminker a da n e m a izgrađeni k o d
š m i n k e i p r i z n a t o s t i v l a s t i t o g statusa u n u t a r »estetski o s j e t l j i
g l a z b e n i h i d e n t i f i k a c i j a , d o k b i bez t o g p r o c e s a s l u š a n j a
vih« n e f o r m a l n i h g r u p a p o s r e d o v a n i h » s l u ž b e n o m « m o d -
glazbe k a o središnje, životne preokupacije, bilo teško za
n o m _ k u l t u r o m koju n e k a d dijele sa svojim rnditejjjmn, a
misliti h a š o m a n a . U n u t a r š m i n k e r s k o g a k r u g a n a p i t a n j e
nekad prihvaćaju potpuno neovisno o roditeljskom socio
»što slušaš« m o g l o s e o d g o v o r i t i n a više n a č i n a , u k l j u č u j u
kulturnom položaju. Sama potrošnja i posjedovanje odre
ć i i m o g u ć n o s t d a n e t k o k a ž e »svašta« ili d a u k a ž e n a us
đ e n i h s k u p i h p r e d m e t a m o d e nije u v i j e k j e d n o z n a č a n p o k a
p u t n o slušanje, korištenje glazbe k a o zvučne kulise za ve
zatelj n e č i j e g ( m a k a r r o d i t e l j s k o g ) b o g a t s t v a . S t u d i j a Ines
č e r u ili r a z g o v o r , a m o g l o s e , h i p o t e t s k i , o d g o v o r i t i i »niš
Price ( 1 9 8 7 . ) p o k a z u j e d a fetišiziranje p o t r o š n j e k o d d i j e l a
ta«, p a z a d r ž a t i i d e n t i t e t š m i n k e r a .
š m i n k e r a više i z r a ž a v a želju z a p r i p a d a n j e m n e g o s t v a r n o
No unutar identiteta
h a š o m a n a teže j e z a m i s l i t i t a k v u m o g u ć n o s t .
pripadanje visokom s o c i o e k o n o m s k o m položaju, takva po
Šminkeri su, s jedne strane, d o b r a djeca d o m i n a n t n e
t r o š n j a je i »težnja, stav, k o n c e n t r i r a n j e e k o n o m s k e m o ć i s
kulture. S d r u g e strane, oni t a k o đ e r bježe od t i p j č n o g a ,
n e k o g d r u g o g p o d r u č j a n a stilsko (često i u z n a p o r ) « . (Priča,
p r o s j e č n o g a , o d svijeta m u k o t r p n o g r a d a , o d n e k i h o b l i k a
1 9 8 7 . , str. 3 9 . )
rutinizacije s v a k o d n e v n o g života. Iz istraživanja n e f o r m a l
S o b z i r o m na dimenzije službene ideologije u d o m i
n i h g r u p a u B e o g r a d u p o z n a t o j e k a k o š m i n k e r i ž e l e biti
n a n t n o j k u l t u r i s e d a m d e s e t i h g o d i n a , š m i n k e r s k i stil n i j e u
p r i z n a t i , s l a v l j e n i , u o č e n i , p o s e b n i , a l i n e t a k o što ć e š o
p o t p u n o s t i » n a liniji«, a l i j e n a j b l i ž i d e f i n i c i j i » d r u š t v e n o p r i
kirati ( p o p u t p u n k e r a ) , n e g o izazivati d i v l j e n j e . N j i h o v iz
h v a t l j i v o g a « u u s p o r e d b i s h a š o m a n s k i m , pa i š t e m e r s k i m
g l e d o b u h v a ć a različite razine z a p a d n j a č k o g i d o m a ć e g
stilom. Šminkeri su u potpunosti prihvatili m o d u k a o jednu
» m a i n s t r e a m a « , o d o n e o p ć e » s r e d n j e g l a v n e struje« z a
o d svojih »središnjih p r e o k u p a c i j a « p a s e i m a g e š m i n k e r a
k o j u j e m o d a o r i j e n t i r i n a v i k a , d o o n e k o j a s e s m a t r a »vi-
m o ž e o d č i t a t i i z m o d n i h č a s o p i s a ili p o p u l a r n i h f i l m o v a i
l66
167
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
s p o r o v a v r e m e n a o k o j e m j e riječ. N a r a v n o , š m i n k e r s k a
sa svojim t e m a m a i omiljenim mjestima, lako su o d i j e v a n j e m
scena je t a k o đ e r h e t e r o g e n a , i na njoj postoji stalno rede-
bili bliži p o d r u č j u » d r u š t v e n o p r i h v a t l j i v o g a « o d h a š o m a n a ,
f i n i r a n j e p r e d m e t a i s i t u a c i j a . M n o g i s e n e ć e složiti o k o
š m i n k e r i c e i š m i n k e r i m o g l i s u , u u v j e t i m a u k o j i m a su r a z
detalja, primjerice točnog vremenskog perioda (i prosto
ličiti a k t e r i d o m i n a n t n e k u l t u r e r a z l i č i t o s h v a ć a l i z a p o č e t i
r a ! ) u k o j e m je »in« b i l o n o s i t i L a c o s t e m a j i c e , B e n n e t o n ,
p r o c e s l i b e r a l i z a c i j e , i m a t i p r o b l e m a z b o g v l a s t i t o g »strša-
C a l v i n K l e i n ili n e k e d r u g e , jer n e š t o š t o j e b i l o p o ž e l j n o m
nja« od p o ž e l j n o g prosjeka.
m a r k i c o m u j e d n o m razdoblju, za šminkera postaje n e p o
š k o l u i d r u g e institucije d r u š t v a u k o j i m a d u g o v r e m e n a
ž e l j n i m ili n e d o p u s t i v i m u d r u g o m v r e m e n s k o m r a z d o b l j u .
(upravo do kraja sedamdesetih, p o n e g d j e i p u n o duže)
O raslojenosti šminkerske scene g o v o r i i s p o m e n u t o istra
s a m a » š m i n k a « , u d o s l o v n o m s m i s l u t e r i j e č i , nije b i l a d o
živanje neformalnih grupa u B e o g r a d u krajem o s a m d e s e
p u š t e n a , pa su se neke d j e v o j k e susrele s e t i k e t o m prosti
tih. Na j e d n o j razini r a z l i k o v a n j a , u o č a v a se »periferijska« i
t u t k e z b o g š m i n k e n a l i c u , k a o što s u m l a d i ć i s d u ž o m k o
»gradska« š m i n k a , g d j e periferijska šminka bira »upadljiv
s o m n a z i v a n i n a r k o m a n i m a . I j e d n i i d r u g i s u htjeli o d b a
pokazatelj visokog m a t e r i j a l n o g statusa, misleći da je to
citi š k o l s k e »kute«. U s p e c i f i č n o m r a z d o b l j u , 1 9 7 6 . / 7 8 . , u
o n o « , d o k »priznati šminkeri« s m a t r a j u takvo p o n a š a n j e
Z a g r e b u , sve Iri šire g r u p e m l u d i h i m a l e s u s v o j a o k u p l j a
n e d o p u s t i v i m k v a r e n j e m stila. ( J o k s i m o v i ć i sur. 1 9 8 8 . ) U
lišta, svoj više ili m a n j e i z g r a đ e n i m a g e i različite t i p o v e
sklopu gradske šminke autori
Posebno se to odnosi na
pronalaze »teenagersku«,
m e đ u s o b n i h o d n o s a . To će ostati i i n a č e karakteristika
» d j a n k « i »art« š m i n k u , f o k u s i r a j u ć i se na vlastiti u z o r a k i
scene, ali je za p r v o veće j a v n o pojavljivanje priče o h a -
ostavljajući najopćenitije p o l j e g r a d s k i h s u b k u l t u r n i h stilo
šomanima i šminkerima, posebno u medijima dominantne
va nedovoljno razrađenim.
k u l t u r e ( d n e v n i listovi), z a s l u ž a n u p r a v o p o k u š a j i z b a c i v a n j a
N o , d o k su šminkeri »djeca d o m i n a n t n e kulture« na
h a š o m a n a i z n j i h o v i h o k u p l j a l i š t a , što j e k u l m i n i r a l o s u k o
n a č i n p r i h v a ć a n j a o n e o p ć e n i t e , »svjetske« m o d e , k o j a j e
b o m o k o Big Bena 1 9 7 9 . Šminkeri, u svakom slučaju so
n a r a v n o dolazila sa Z a p a d a , u tadašnjem »samouprav
ciološke
generalizacije,
ako se
ne
promatra
određenu
n o m socijalističkom« društvu njihov položaj m o ž e (manjim
škvadru, m o g u predstavljati p r o b l e m u definiranju u p r a v o
dijelom) postati upitan z b o g previše n a g l a š e n e »statusne
na o n a j n a č i n na koji o d r e đ e n j e » m a i n s t r e a m a « predstav
potrošnje«, aluzija
na b o g a t s t v o i s a m o p r o m o v i r a n j e u
lja p r o b l e m z a s o c i o l o g i j u k o j a b a r a t a s a m o o p ć i m p o j m o
d o m a ć e , adolescentske predstavnike »dokoličarske klase«,
vima, iako je »mainstream« referentna točka m n o g i h sub
k a o što m o ž e ( v e ć i m d i j e l o m ) u z r o k o v a t i p r o b l e m e k l a s i č
k u l t u r n i h s t i l o v a . U d o b a d o k j e » S a l o o n « b i o (za v e ć i d i o
n o g tipa, koji su u šminkerskoj varijanti nešto naglašeniji
s c e n e ) t i p i č n o s a s t a j a l i š t e š m i n k e r a , B i g B e n (uz J a b u k u )
n e g o k o d » o b i č n i h « m l a d i h . Riječ j e o p r o b l e m i m a s e k s u a l
m j e s t o h a š o m a n a , a L a p š t e m e r a , p o s t o j a l i su i o n i k o j i su
n i h o d n o s a i s p o l n i h u l o g a , što je u vezi s p r o b l e m o m i z l a
tvrdili d a s u sve d i s k o t e k e u g r a d u d j e č j a i g r a i d a p r a v i
zaka i kasnog ostajanja u diskotekama, problemima p o
š m i n k e r i i d u a u t i m a izvan g r a d a , u d i s k o t e k e B r e z o v i c e ili
slušnosti u o p ć e , n o v c a i »džeparca« te u s p j e h a u školi.
C a t e ž a . Sugeriranje visokog socijalnog statusa ostat će
Šminkeri su, k a o i d r u g i adolescenti t a d a , stvarali svoje
o s n o v n o o b i l j e ž j e š m i n k e r s k o g stila o p ć e n i t o , d o k p r o b l e
p r i j a t e l j s k e g r u p e , š k v a d r e , s a č v r š ć i m ili l a b a v i j i m v e z a m a ,
mi mode, glazbe, odnosa prema konvencijama i drugim
l68
ICQ
Benjamin Perasović
vršnjačkim
URBANA PLEMENA
šminkerskih
k o n t e k s t u . M e đ u t i m , o n o što j e o v d j e b i t n o , jest u o č i t i
»društava« opisanih u o v o m r a d u . D o b n e i m o ž d a statusne
grupama
karakteriziraju
postojanje šminkera k a o s i m b o l i č k e strukture stvorene na
p r e p r e k e z a i z r a ž a v a n j e š m i n k e r s k o g stila u d i s k o t e k a m a
s a m o j adolescentskoj sceni životnih stilova, šminkera k a o
izvan g r a d a nisu o n e m o g u ć i l e identifikaciju s a t m o s f e r o m
referentne
subotnjih večeri u g r a d s k i m d i s k o t e k a m a , za znatan d i o
drugim subkulturnim grupama, i šminkera kao zasebnog
m l a d i h o k o j i m a je o v d j e riječ. Š m i n k a k a o o p r e d j e l j e n j e
stila, k a o z a j e d n i č k o g n a z i v n i k a z a niz r a z l i č i t i h n e f o r m a l
m o ž e presijecati i d r u g e stilove, pa nije n e m o g u ć e zamisliti
nih g r u p a , od kojih su neke, potkraj sedamdesetih u Z a
u p o t r e b u t o g p o j m a z a o z n a č a v a n j e » š m i n k e r s k o g « us
g r e b u , odlazile u svoje d i s c o - k l u b o v e , kafiće, pazile na
m j e r e n j a m e đ u h a š o m a n i m a (od kojih su neki svoje n o v e
odijevanje i m o d u , slušale disco i p o p g l a z b u , organizirale
kožne čizme m o r a l i kupiti u o d r e đ e n o m , s k u p o m salonu)
p r i v a t n e t u l u m e . Vlastiti i m a g e , d o j a m v i s o k e m o d e i v i s o
ili d a n a š n j i m
i
kog društva, visokog (dobrog) ukusa, sugeriranje socijal
d r u g i m a , č a k i n a v i j a č i m a . A k o bi se iz d e f i n i r a n j a i o d r e
n o g s t a t u s a ( t a k o đ e r v i s o k o g ) u z p l e s , p i ć e , p r o v o d e i sek
đ e n j a p o j m a š m i n k e r a i z b a c i o ili u n e k i m k o n o t a c i j a m a
s u a l n e a k t i v n o s t i bile s u n j i h o v e » s r e d i š n j e p r e o k u p a c i j e « .
m a l o ublažio d i o koji g o v o r i o potrebi s u g e r i r a n j a ( i m a g e
Za potrebe o v o g i u d u intervjuirao sam o n e aktere koji su
o m ) višeg s o c i j a l n o g statusa, a ostavili dijelovi koji g o v o r e
n a s c e n i bili u p r a v o u d o b a s t v a r a n j a j a v n e slike o š m i n
o k o l i č i n i i t i p u p a ž n j e k o j a se p o s v e ć u j e o d j e ć i , f r i z u r i ,
kerima i h a š o m a n i m a , njihovom m e đ u s o b n o m konfliktu i
robnim etiketama, mogli bismo govoriti o šminkerima m e đ u
o d n o s u s p r a m roditeljske kulture. Visoki stupanj slaganja
v e ć i n o m s u b k u l t u r n i h stilova k o j i s u d a n a s p r i s u t n i n a s c e n i ,
koji postoji o obilježjima života n e f o r m a l n i h g r u p a koje su
raperima,
aktere
techno brijačima,
metalcima
točke
i
specifičnih
projekcija
»mainstreama«
posebno onoj koja je posredovana utjecajnim medijima.
ili s a m i a k t e r i , i z n u t r a , ili n j i h o v a v r š n j a č k a i šira s o c i j a l n a
G o t o v o s v a k a s c e n a m o ž e i m a t i vlastite » š m i n k e r e « ,
a
o k o l i n a s m a t r a l i š m i n k e r s k i m a , m o ž e m o p o d i j e l i t i n a slje
granica prihvaćanja i neprihvaćanja, o d n o s n o situiranja
d e ć e karakteristične aspekte života n e f o r m a l n e g r u p e u to
» u n u t a r « ili »izvan« n e k o g s u b k u l t u r n o g s t i l a , p o m i č n a j e s
d o b a : o d n o s i s r o d i t e l j i m a i život u o b i t e l j s k o m d o m u , š k o l a ,
o b z i r o m n a različite s t i l o v e , p r o s t o r i v r i j e m e . T a g r a n i c a
druženje, teme i oblici rituala neformalne grupe (djelomič
unutarnjeg i vanjskog, koja govori o stupnju prepoznava
no subkulturne) te percepcija vlastitog
n j a i p r i z n a v a n j a n e č i j e g stila k a o z a j e d n i č k o g , m o ž e s e
prema drugim grupama.
imagea
i odnos
manifestirati na dvije razine; na j e d n o j je uža škvadra i »mi« o s j e ć a j s n j o m u v e z i , g d j e je g r a n i c a v i d l j i v i j a i j a s n i j a , a n a d r u g o j širi k r u g , s k u p š k v a d r i i p o j e d i n a c a , k o j i m o g u ć n o š ć u »mi« osjećaja z a o d r e đ e n o g aktera u p r a v o predstavlja n a v e d e n u gKanicu,
nakon koje netko ostaje
izvan, a netko unutra, k o l i k o se d o p u š t a j u »šminkerski«
Odnosi s roditeljima i život u obiteljskom domu S obzirom na temu ovog rada, iz o p ć e g skupa pro b l e m a koje adolescenti imaju s roditeljima m o r a m o izdvo
n a g l a s c i u n u t a r n e k o g stila, d o k o j e g r a n i c e ć e o d r e đ e n i
jiti o n e k o j i s e tiču stila i p r i p a d n o s t i g r u p i ( p r e p o z n a t i k a o
akter priznavati »svojima« o n e sa sličnim obilježjima a druk
»šminkeri«, b a r e m o d d r u g i h , a k o n e o d s a m o g aktera).
č i j i m s a d r ž a j i m a , ovisi o s a m i m n o s i t e l j i m a i k o n k r e t n o m
Ž i v o t n i stil o b i t e l j i i z k o j e a k t e r d o l a z i m o g a o j e stvoriti p o t p u n o različite s i t u a c i j e i u v j e t e z a i z r a ž a v a n j e š m i n k e r s k o g
I/O
171
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
stila, k a k o m a t e r i j a l n o i s t a t u s n o , t a k o i s o b z i r o m na t r a d i -
minantnoj kulturi, zadržavajući razlikovanje odijevanja za
c i o n a l n o s t ili m o d e r n o s t ž i v o t n o g stila r o d i t e l j a . N a p r i
p o s e b n e p r i l i k e : j e d a n tip o d i j e v a n j a z a š k o l u , s t v o r e n s a
m j e r , d j e v o j c i čiji su roditelji iz t r a d i c i o n a l n i j e , p a t r i j a r h a l n e
m o s t a l n o a n e p o o č e k i v a n j i m a p r o s j e č n o g n a s t a v n i k a (ili
sredine, gdje postoji specifična slika prihvatljivoga i jasno
k o d r o d i t e l j a : p o s a o ) , d r u g i tip o d i j e v a n j a z a s u b o t n j u v e
r a z l i k o v a n j e s p o l n i h u l o g a , b i l o j e p u n o teže biti š m i n k e r i c a
č e r u S a l o o n u i d r u g d j e (u r o d i t e l j s k o j k u l t u r i p r i s u t n i s v e
n e g o njenim vršnjakinjama koje su odrastale u roditelj
č a n i i z l a s c i , o d v e č e r e d o s v a d b e ili k o n c e r t a ) ili z a n e k e
skom okruženju drukčijeg pristupa i prihvaćanja m o d e i
d r u g e n a m j e n e . Svaka p r i g o d a i m a svoje k a n o n e p a p o
» m o d e r n o s t i « . Ili, j e z i k o m t a d a š n j i h a k t e r a , » č u j , s t a r a b i m e
stoji s p e k t a r o d j e ć e i i g r a p r e p o z n a v a n j a p r a v i l a za različite
u b i l a d a v i d i što s a m o b u k l a « i , s u p r o t n o t a k v u i s k u s t v u ,
s i t u a c i j e , o d p r a ć e n j a n a s t a v e p r e k o v e č e r i u d i s c u d o izleta
»ja s a m s i p o s u d i l a n e k e s u p e r stvari i z o r m a r a m o j e stare«.
ili p o s j e t a k a f i ć u . S u p r o t n o t o m e , h a š o m a n i , čiji i z v o r n i
Ipak, većina nije i m a l a ozbiljnijih p r o b l e m a s roditeljima
hipijevski značenjski sklop evidentno ostaje prisutan, bez
z b o g o d j e ć e ili v a n j s k o g i z g l e d a u o p ć e , o s i m k a d j e t o b i l o
obzira na različita p o s r e d o v a n j a konteksta, p o k u š a v a l i su
d o v e d e n o u k o n t e k s t v r e m e n a i z l a s k a , š k o l s k i h o c j e n a ili
(često
» e k s c e s a « u vezi s a l k o h o l o m , o r g a n i z i r a n j e m t u l u m a , štete
stvarajući o d r e đ e n u h o m o l o g i j u m e đ u o d a b r a n i m p r e d m e
u s t a n u , upitnosti nečije l j u b a v n e veze itd. D o b a r d i o p r o
t i m a ) s i m b o l i č k i p r e v l a d a t i r a d n o , s l o b o d n o ili n e k o t r e ć e
cjenjuje d a b i imali p r o b l e m a a k o b i usvojili i m a g e h a š o
v r i j e m e s l u ž b e n o g a s v i j e t a , pa su n a s t o j a l i s v u d a i u s v i m
mana.
Problem o g r a n i č a v a n j a v r e m e n a izlazaka bio je
p r i l i k a m a i z g l e d a t i isto - h a š o m a n s k i . U o s t a l o m , a k o n e t
često s p o m i n j a n . O s o b i t o j e ženski d i o g r u p e b i o p o g o đ e n
k o i m a , p o m i š l j e n j u »šutljive v e ć i n e « ili u ž e g r o d i t e l j s k o g
roditeljskim restrikcijama.
k r u g a , p r e d u g a č k u k o s u , n e m o ž e j e skratiti o d i j e v a n j e m
neosviješteno
i
unutar
identifikacijskog
procesa,
n e š t o d r u k č i j e g o d i j e l a , bez o b z i r a n a m o g u ć n o s t p r o m j e n e
Škola U školi, o s i m s o c j e n a m a , šminkeri su m o g l i imati p r o b l e m a z b o g s v o g izgleda, a to je, k a o i u slučaju h a š o m a n a , ovisilo o školi i o p o j e d i n o m profesoru. H a š o m a n i s u n e s u m n j i v o i m a l i više p r o b l e m a z b o g i z g l e d a . Z a b i l j e ž e n i s u s l u č a j e v i e t i k e t i r a n j a , k a o i izričitih z a b r a n a u p o t r e b e š m i n k e k o d d j e v o j a k a . V r i j e m e , čiji p r o t o k n i j e o s t a v i o n e p o m a k n u t i m a granice tolerancije d u g e kose i ostalih o b i lježja t a d a š n j i h h a š o m a n a , i p a k j e » r a d i l o « još u b r z a n i j e z a šminkere, p o m i č u ć i , iz g o d i n e u g o d i n u , prag d o p u š t e n o g »ušminkavanja«. Tu razliku treba pojasniti i o d n o s o m sa m i h aktera p r e m a vlastitoj o d j e ć i i i m a g e u . Šminkeri su prihvaćali (i sebi prilagođavali) o b r a s c e o d i j e v a n j a u d o -
172
c j e l o k u p n o g d o j m a . Z b o g te razlike u iskazivanju vlastitog i d e n t i t e t a , što u k a z u j e i na različitost o d n o s a š m i n k e r a i h a š o m a n a s d o m i n a n t n o m kulturom, te se dvije n e f o r m a l n e grupe (među kojima hašomani izgrađuju i subkulture, dok j e t o s a š m i n k e r i m a r j e đ i , ali e v i d e n t i r a n i s l u č a j ) n a l a z e u n e j e d n a k o m p o l o ž a j u s p r a m institucija društva, p o s e b n o k a d a j e riječ o a u t o r i t e t i m a u š k o l i . N a s l i č a n n a č i n o n i s u u n e j e d n a k o m p o l o ž a j u i p r e m a p o l i c i j i s k o j o m se s u s r e ć u , najčešće zbog »remećenja javnog reda i mira«. Ipak, treba naglasiti da je u j e d n o m razdoblju (a to je razdoblje n a g l a š e n i j e i t i p i č n i j e što više i d e m o u p r o š l o s t o d p o l o v i c e o s a m d e s e t i h ) š m i n k e r s k i stil i m a o n a p e t i j i o d n o s s d o m i nantnom kulturom nego danas. To je vrijeme kada je šmin kerski stil u š k o l i t a k o đ e r b i o s u b v e r z i v a n , n a različit n a č i n
173
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
od h a š o m a n s k o g . D o k je d u g a kosa i tankerica stršala u
cijama »zajedničke blagajne« i drugih aspekata kolektivne
r a z r e d u k a o o t p a d n i č k i ili č a k i d e o l o š k o - n e p r i j a t e l j s k i s i m b o l ,
etike reciprociteta.
izazivajući zgražanje dijela nastavnika, učenice i učenici koji su izgledali k a o počasni gosti na prijemu stranih držav n i k a , d o d j e l i O s c a r a ili
Nobelove nagrade, također su
s v o j o m p o j a v o m stršali o d r a d n e , š k o l s k e a t m o s f e r e , i širili zabunu skupim parfemima, na uobičajeno znojnim hodni cima naših o d g o j n o - o b r a z o v n i h ustanova.
Teme i oblici rituala K a o i za m n o g e druge neformalne, vršnjačke grupe p r i j a t e l j a , t a k o je i za š m i n k e r e »izlazak v a n « b i o s r e d i š n j o m t o č k o m d n e v n o g ili t j e d n o g r a s p o r e d a . D n e v n i i z l a z a k , u n e k i od k a f i ć a ili o t m j e n i j i h k a v a n a (u k o j e su zalazili i vr šnjaci njihovih roditelja) vrlo brzo bi se pretvorio u j e d n u od
Druženje
ritualnih točaka pokazivanja, druženja, razmjene informa
N a k o n višegodišnjeg istraživanja n a m e ć e se zaklju
c i j a i d o g o v o r a za još t i p i č n i j i r i t u a l o d l a s k a u d i s k o t e k u (u
č a k d a g r u p a o k o j o j j e o v d j e riječ ( i č i j e s a m i z j a v e , n a
s l u č a j u g r u p e o k o j o j je riječ - S a l o o n ) . S u b o t a je b i l a
osnovi starih p o z n a n s t a v a , m o g a o sakupiti petnaestak i
s i m b o l i č k i i stvarni d a n o b r e d a ( m a d a su na sceni m n o g i
više g o d i n a n a k o n š t o j e n e t k o b i o n o s i t e l j o d r e đ e n o g
poželjeli intervenirati u z a d a n o s t i karakter subotnje večeri,
i m a g e a , akter na sceni n e f o r m a l n i h g r u p a i subkulture u
bez o b z i r a o k o j e m stilu je riječ) i s l j e d e ć e riječi nisu t i p i č
Z a g r e b u k r a j e m sedamdesetih) nije tipična za heterogeni
n e niti z a j e d n u n e f o r m a l n u ( s u b k u l t u r n u ) g r u p u , n e g o z a
skup g r u p a i p o j e d i n a c a nazvan »šminkeri«, i to u p r a v o po
»kulturu m l a d i h « u o p ć e , g d j e će, za neke aktere, u p r a v o
n a g l a š e n o m osjećaju za druženje i škvpdru. Ipak, uspore
n a g l a š a v a n j e s u b k u l t u r n o g identiteta i širenje scene značiti
đ u j u ć i čvrstinu veza u š k v a d r a m a , m o ž e m o zaključiti da su
i d j e l o m i č a n iskorak iz o d r e đ e n o s t i s u b o t o m : »Živimo za
škvadre k a o oblik snažne povezanosti m e đ u prijateljima,
subotu. U ponedjeljak i utorak, u školi, pričamo o t o m e
i m a l e prilično labaviju strukturu k o d šminkera, p o s e b n o u
t k o je g d j e b i o u s u b o t u i što se d o g a đ a l o . U s r i j e d u p o l a
s t a r i j i m g o d i n a m a ( p o s l i j e s r e d n j e š k o l e ) . Z a p r a v o , što j e
ko p o č i n j e m o r a z m i š l j a t i o s l j e d e ć o j s u b o t i , u č e t v r t a k i
v i š e n e č i j i stil ž e l i o n a g l a s i t i v i s o k i s o c i j a l n i s t a t u s , a m a n j e
petak se d o g o v a r a m o i p l a n i r a m o s u b o t u . S u b o t a je taj
izraziti z a j e d n i č k u strast p r e m a o d r e đ e n o j
modi, glazbi,
d a n , i od jutra postoji specifičan doživljaj, da bi u nedjelju
i m a g e u , to su veze i z m e đ u prijatelja bile l a b a v i j e , f o r m i
i p o n e d j e l j a k s a k u p l j a l i d o j m o v e , n a z i v a l i p r i j a t e l j e ili i h
r a j u ć i » d r u š t v a « (šira i uža) p r i j e n e g o s t a b i l n e , h o m o g e n e i
sretali u š k o l i , p r i č a j u ć i o p r o š l o j i p r a v e ć i o p e t p l a n o v e za
čvrsto povezane škvadre.
Riječima američke subkulturne
sljedeću subotu.« M e đ u g r u p o m š m i n k e r a , kroz dvije je
teorije, šminkerska škvadra (upravo toliko koliko je doista
g o d i n e d o š l o d o različitih p o g l e d a n a s u b o t u , p r i č e m u s e
škvadra) zadržat će neke oblike etike reciprociteta,
što
nije u m a n j i l o z n a č e n j e z a j e d n i č k o g i z l a s k a , a l i j e a k t e r o s
znači da će daljnja šminkerska fokusiranost na visoki sta
vijestio z n a č e n j e i k a r a k t e r i s t i k e , k a k o s u b o t e , t a k o i d r u g i h
tus p r o i z v e s t i s l a b l j e n j e g r u p n i h v e z a u p r o c e s u s a m o p o t v r -
v e č e r i . S v a k a v e č e r ( u o v o m s l u č a j u u S a l o o n u , a l i isti
đ i v a n j a p o j e d i n c a , stvarajući t a k o »društvo« prijatelja sa
o b r a z a c važi z a v e ć i n u d r u g i h d i s k o t e k a ) n o s i l a j e različit
dominacijom individualne odgovornosti, nasuprot tenden-
» s i m b o l i č k i k a p i t a l « o n o m e t k o u n j u i n v e s t i r a , jer su se
174-
175
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
večeri p o č e l e razlikovati s o b z i r o m na n i j a n s e u i m a g e u i
čiji p u t k o m p e t i c i j e , u k l j u č u j u ć i , u n a š e m s l u č a j u , » d a v a n j e
d o b glavnih aktera, gdje je subota postala d a n o m u kojem
n o g e « ili niz » s p u š t a l a č k i h « v j e š t i n a . O s o b i t o s u » s e l j a č i n e
se d o b posjetilaca spušta i pridonosi drukčijoj a t m o s f e r i ,
u r u h u š m i n k e r a « bili r a z o b l i č a v a n i i o b i l j e ž a v a n i od s t r a n e
nalažući d r u g i m a k t e r i m a p r o m j e n u večeri (recimo na p e
samosvjesnih šminkerica iz tog razdoblja. Ipak, u l o g a žene
t a k ili u t o r a k ) k o j u i z a b i r u z a » s v o j u « . T e m e u g r u p i s u
k a o »estetskog u k r a s a « ili » z a v o d n i c e « m o g l a s e p u n o l a k š e
15
bile raznovrsne, o b u h v a ć a j u ć i klasično područje »sporta i
pronaći i potvrditi u šminkerskom krugu n e g o u h a š o m a n
g l a z b e « , s n a g l a š e n i m z a n i m a n j e m z a o n o što j e u t r e n d u
s k i m š k v a d r a m a , i t o n e z a t o što b i h a š o m a n i b i l i f e m i n i s t i
ili n a n e k i n a č i n s u g e r i r a v i s o k i s t u p a n j u s p j e h a e s t e t s k i h
( i a k o j e p r o c e s o d l e đ i v a n j a m u š k a r č i n a n a toj sceni l a g a n o
kriterija, priznatosti u društvu i statusa o p ć e n i t o . N a r a v n o ,
z a p o č e o ) , n e g o zato što je i m a g e h a š o m a n k e u g l a v n o m
predmeti m o d e i p e r m a n e n t n a evaluacija izgleda i statusa,
n e g i r a o klasično »dotjerivanje« u svojoj asketskoj varijanti,
koji
klasičnu
pa č a k i u š a r e n i j e h i p i j e v s k o j , o b l a č e ć i h l a č e , i š i r o k e ,
se tim
predmetima
oblikuje,
predstavljaju
»središnju p r e o k u p a c i j u « š m i n k e r s k o g stila. M e đ u m u š k a r
očeve košulje, nasuprot suknjama i užim m a j i c a m a tadaš
c i m a je pristup seksualnim aktivnostima, k a o svojevrsnoj
njih šminkerica. N a r a v n o , o v o je m o d e l s k o razmišljanje
sportskoj disciplini, bio v e o m a raširen. To znači da su se
koje se p o k l a p a s jednim dijelom poznatog etnografskog
razgovori razlikovali s obzirom na prisutnost d r u g o g spola
i s k u s t v a , a l i n e p o k r i v a sve v a r i j a c i j e s t v a r n o s t i , i z k o j e j e
i da je »hodanje« (posebno kod onih od 1 5 - 1 7 godina)
m o g u ć e i sljedeće izvođenje; šminkeri kao o d m a k od selja
bilo podignuto na spektakularnu i dobrim dijelom k o m p e -
č i n a i k l a s i č n o p a t r i j a r h a l n i h m u š k a r a c a , fini i o b r a z o v a n i ,
t i t i v n u r a z i n u , r i t u a l i z i r a j u ć i d r e v n e » m u š k e « ili » l o v a č k e «
nasuprot hard-rock m u š k a r č i n a m a koje d u g a kosa n i m a l o
modele
ne o d m i č e od agresivnog maskulinizma. Ipak, zavođenje,
u
kontekstu
zagrebačke
šminkerske
opuštenosti
k r a j e m s e d a m d e s e t i h , što s e v i d i i z i z j a v a p o p u t » o v o m i j e
hodanje,
r e k o r d , v e ć d r u g a s u b o t a s i s t o m c u r o m « ili »ja s a m p r i l i č n o
( » u p u c a v a n j a « , » g r e b a n j a « ) č e š ć e s e n a v o d i k a o cilj s u d j e
utakmica
oko
seksualnog
rezultata
druženja
o r i g i n a l a n u d a v a n j u n o g e , a l i R o b i j e s v o j o j p o k a z a o cr
l o v a n j a u r i t u a l u d i s c o i d n e s u b o t e (ili srijede) n a v e č e r u
veni k a r t o n , da ne bi m o r a o previše objašnjavati«. S d r u g e
šminkerskim g r u p a m a nego kod transičnim stanjima rock
strane, p r i h v a ć a n j e o b r a z a c a »ženskog« p o n a š a n j a , k o d
svetkovine usmjerenih h a š o m a n a .
d j e v o j a k a nije uvijek p r a ć e n o s a m o r o p s k i m i represivnim karakteristikama, nego se one, kako pokazuje Mc Robbie ( 1 9 9 3 . ) , u n u t a r t o g s v i j e t a u d r u ž u j u i o s n a ž u j u svoj svijet, k o r i s t e ć i p r i t o m n e k e n a u č e n e (»muške«) o b r a s c e , ili d r u k -
5 o b z i r o m na percepciju vlastitog i m a g e a i o d r e đ e n j e š m i n k e r a , prisutni s u a m b i v a l e n t n i iskazi. N a m n o g i m razi n a m a socijalnog konteksta p o j a m šminkera i m a o je n e g a t i v n e k o n o t a c i j e . V e ć i n a a k t e r a nisu z a s e b e željeli reći d a s u š m i n k e r i , n a g l a š a v a j u ć i o d r e đ e n j a p o p u t » n o r m a l n o « ili
,J
O v d j e se pojavljuje n a z n a k a različitosti p o j e d i n i h večeri u istom klu b u , i a k o još uvijek unutar sličnog z a j e d n i č k o g nazivnika, g d j e u t o m razdoblju S a l o o n ostaje »šminkerskim« a Big Ben » h a š o m a n s k i m « , d o k će u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h k l u b o v i v e ć i n o m p o p r i m i t i neutralnija obilježja, a p o j e d i n i d a n i , sa svojim tematskim g l a z b e n i m v e č e r i m a , nositi pečat subkulturnih stilova. Č a k će i S a l o o n d o b i t i svoju rockersku večer.
176
» l i j e p o « . » N i s a m j a n i k a k a v š m i n k e r , a l , k u i š , v o l i m s e lije p o o b u ć ' « . Vlastiti s e i z g l e d u s p o r e đ i v a o s t a d a s n a ž n o prisutnim hašomanskim stilom i o p r a v d a v a o unutar suprot nosti s i m a g e o m h a š o m a n a ; »ak' je n o r m a l n o imat d u g u m a s n u kosu i p o d e r a n e traperice, o n d a ja nisam n o r m a l a n ,
177
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
s l o b o d n o n a p i š i d a s a m š m i n k e r « . U t o d o b a »Polet« j e
Jedan dio stalnih tema u šminkerskom krugu k a o da
o b j a v l j i v a o t e k s t o v e k o j i s u t a k o đ e r bili n e g a t i v n o i n t o n i r a
je p r e u z e t iz s o c i o l o g i j e k o j a se b a v i s t r a t i f i k a c i j o m i n e s u m
n i p r e m a š m i n k e r i m a . D i o » p r o z v a n i h « ( a m n o g i Polet nisu
njivo b i s m o u o b u h v a t n o m istraživanju takvih n e f o r m a l n i h
ni čitali) o d b a c i v a o bi takve o p t u ž b e p o z i v a n j e m na n e k u
grupa morali posegnuti za stvarnom provjerom socioeko
p r o v j e r e n u v r i j e d n o s t ili z n a č a j k u k o j a m o ž e p r e v a g n u t i n a
n o m s k o g s t a t u s a . Primjeri p o z n a t i i z k l a s i č n e k n j i ž e v n o s t i ,
v a g i » p a m e t i « , » o z b i l j n o s t i « , »zrelosti« i t d . ( P r i m j e r i c e ; i n t e
ili iz B o u r d i e o m i n s p i r i r a n i h a n a l i z a e k o n o m s k o g i k u l t u r
lektualna, sportska, tehnička postignuća nasuprot pasivnosti,
n o g kapitala, nalaze se u šminkerskim p r e o k u p a c i j a m a
z a p u š t e n o s t i , d e v i j a n t n o s t i , n e z r e l o s t i , ili p a k » d v o l i č n o s t i «
k a o s t a l n a p i t a n j a o t o m e t k o je iz » b o l j e k u ć e « , čiji su r o d i
hašomana.)
telji »već g e n e r a c i j a m a b o g a t i « , t k o j e c i j e n j e n m i m o e k o
S o b z i r o m na etiketu devijacije koja je h a š o m a n i m a
n o m s k o g k a p i t a l a , ali v i s o k o g k u l t u r n o g , i t k o j e » n o v o o b o -
stalno lebdjela n a d g l a v o m u d o m i n a n t n o j kulturi, za š m i n
g a ć e n i « , n o v o p r i d o š l i a k t e r k o j i č e s t o z b o g n a p a d n o g isti
k e r e s e n e m o ž e u t v r d i t i s l i č a n s k u p d j e l a t n o s t i ili i m a g e a
c a n j a statusnih s i m b o l a s v o g a e v e n t u a l n o g r u r a l n o g p o d r i
koji »prosječnom roditelju« sugerira devijaciju. Ipak, neko
j e t l a n e m o ž e biti p r i h v a ć e n u d r u š t v u š m i n k e r s k e e l i t e
licina tadašnjih aktera navela je m a r g i n a l n u prisutnost p o
k o j a m a t e r i j a l n i status p o d r a z u m i j e v a k a o v i s o k , n a s t o j e ć i
n u d e za p r e p r o d a j o m zlatnog nakita, kao i p o n u d e za
ga održati i kulturološki visokim, po vlastitim kriterijima.
snimanje
oblike
D o k j e s r e d i n o m i k r a j e m s e d a m d e s e t i h još b i l o m o g u ć e
o n i h d j e l a t n o s t i k o j e s e o d v i j a j u u k r u g u (ili n a n j e g o v u
o p e r i r a t i s a d v i j e ili tri o s n o v n e k a t e g o r i j e , z b o g t a d a š n j e g
r u b u ) š m i n k e r s k o g d r u š t v a , a k o j e bi u d o m i n a n t n o j k u l t u r i
karaktera službene kulture socijalizma i nedostupnosti veći
m o g l e biti p r o g l a š e n e d e v i j a n t n i m ili k r i m i n a l i z i r a n e . I p a k ,
ne z a p a d n j a č k i h statusnih s i m b o l a m a l o d o b n i m a k t e r i m a ,
takvi slučajevi s a m o g o v o r e o m o g u ć i m m o d e l i m a za d e -
d a n a s se, z b o g u p l e t a n j a b r o j n i h e k o n o m s k i h , r e g i o n a l n i h ,
v i j a n t n o s t k o j a b i m o g l a biti k a r a k t e r i s t i č n i j a z a š m i n k e r s k i
migracijskih i vrijednosnih specifičnosti poslijeratnog hrvat
pornofilmova,
što
ukazuje
na
moguće
n e g o za hašomanski krug u jednom specifičnom razdob lju, a ostaju posve marginalni unutar neformalnih g r u p a o kojima g o v o r i m o . S p o m a k o m u v r e m e n u , promijenit će s e i m n o g o t o g a š t o p r e s i j e c a , e t i k e t i r a n j e m ili s t v a r n o m kriminalizacijom, područja društvenog označavanja devi jacije; širenje, primjerice, pušenja m a r i h u a n e m e đ u š m i n k e r i m a i š t e m e r i m a o s a m d e s e t i h g o d i n a , prepletanje štem e r s k o g sitila i s t v a r n o g n a s i l j a k a k o s a š m i n k e r s k i m t a k o i sa
hašomanskim
(raznovrsnim
post-hašomanskim,
rock-
- s u b k u l t u r n i m ) s t i l o v i m a , sve t o m i j e n j a m a p u s u b k u l t u r n i h svjetova i nalaže s o c i o l o g u o p r e z n o s t pri z a k l j u č i v a n j u koje s m j e r a izvan j a s n i h g r a n i c a p r o s t o r a i v r e m e n a . 1/8
s k o g d r u š t v a i » t a j k u n s k o g k a p i t a l i z m a « , š m i n k e r s k i svijet p o k a z u j e k a o još više f r a g m e n t i r a n , i j e d n i m s v o j i m d i j e l o m još više u d a l j e n o d r e f e r e n t n o g o k v i r a u r b a n i h s u b k u l turnih g r u p a . U o s t a l o m , za aktere koji su prije kraja se d a m d e s e t i h uživali u o p u š t e n o j a t m o s f e r i d j e c e iz » f i n i h kuća«,
percipirajući subotu
u Saloonu
kao poželjan
(i
d o b r i m d i j e l o m d o k u m e n t a r a n ) trostruki o t k l o n o d n e p o ž e l j n i h , r e m e t i l a č k i h , p r o t u - b e z b r i ž n i h č i m b e n i k a (sivila p r o s j e č nosti, h a š o m a n s k o g otpadništva i štemerske agresivnosti), sve j e v e ć p o č e t k o m o s a m d e s e t i h » b i l o z a v r š e n o « , s n i ž a vanjem prosječne dobi i popularizacijom šminke, kao i o d rastanjem samih aktera.
179
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
Hašomani
n a s t a n a k » i n f r a s t r u k t u r e « , o d n o s n o k l u b o v a ili slič
S u b k u l t u r n i stil h a š o m a n a n e s u m n j i v o p r o i z l a z i i z š i reg o d r e đ e n j a rock kulture i povezanosti te kulture s p o k r e t i m a i ž i v o t n i m s t i l o v i m a koji su o z n a č i l i k r a j š e z d e s e t i h u A m e r i c i i V. B r i t a n i j i , o g l a š a v a j u ć i s v o j u n a z o č n o s t u v e ć o j ili m a n j o j m j e r i š i r o m u r b a n i h s r e d i š t a s v i j e t a , č a k _ L s _ p n e strane
tadašnje željezne zavjese.
rock kulture
na
našim
pojavjjrvajijsjjj^^
prostorima
U
procesu
nastajanja
nejednakom_brzinom To su^
( ^ a ) ) f e c e p c i j a z v u k a k a o prvi i o s n o v n i p r e d u v j e t s t v a r a n j a s c e n e . Bez o b z i r a n a n e p o s t o j a n j e d r u g i h s t r u k t u r a i aktera, m o ž e m o zamisliti g r u p u o k u p l j e n u o k o zajednič k o g s l u š a n j a » R a d i o L u x e m b u r g a « (što p r e d s t a v l j a p o č e t n u r e c e p c i j u u n a š i m k r a j e v i m a ) k a o što m o ž e m o z a m i s l i t i i k a s n i j a o k u p l j a n j a o k o n e k o g g l a z b e n o g stila n e o v i s n o o p o s t o j a n j u d o m a ć i h a k t e r a , k o n c e r a t a , ili n o s a č a z v u k a u t r g o v i n a m a . B i l o k o j i n a č i n k o j i m zvuk d o l a z i d o s l u š a t e l j a m o ž e m o smatrati o b l i k o m »prve informacije« i o s n o v o m za kasniji razvoj kulture koja o k o zvuka, a o n d a i p o k r e t a , slike, jezika, d r ž a n j a , u s l o ž n j a v a n j a p o s r e d o v a n j a , nastaje u nekoj sredini. v j ^ n a s t a n a k d o m a ć i h i z v o đ a č a koji v j e r n o »skidaju« g l a
nih dvorcmčTža neophocfnu k o n c e r t n u aktivnost, studija i o p r e m e z a s n i m a n j e , sve d o p r o i z v o d n j e vlastitih i l i c e n c nTh i z d a n j a »ploča i d r u g i h n o s a č a z v u k a . d) p r o ž i m a n j e nastalih e l e m e n a t a s p o s t o j e ć i m m e d i j i m a d o m i n a n t n e k u l t u r e i (ili) o s n i v a n j e v l a s t i t i h , d a k l e s v o jevrsno širenje i uspostavu k o m p l e m e n t a r n e i p r o c e s u a l n e d i h o t o m i j e » p o c l z e m l j e - e s t a b l i s h m e n t « , g d j e š i r e n j e tržišta i u p o t r e b a reklarne,~"uz b r ž u k o m e r c i p i z a c i j u , k a r a k t e r i z i r a establishment, a osnivanje malih i nezavisnih mreža obilje žava p o d z e m n u djelatnost rock kulture. O v d j e je p o t r e b n o s p o m e n u t i i š i r e n j e r o c k k u l t u r e u d r u g i m p o d r u č j i m a i z r a z a , p o p u t f i l m a ili s t r i p a , što d o d a t n o utječe nu v i š e d i m e n z i o n a l n o s t kulture i m o g u ć n o s t utjecaja
na stvaranje subkulturnih scena.
Tako Glavan
( 1 9 9 4 . ) i Bakić ( 1 9 9 4 . ) , opisujući »pretpovijest« hrvatskog rocka, ukazuju na važnost »glazbenih filmova« u p o č e c i m a stvaranja scene, zajedno s p o j a v o m prvih izvođača. O p i s i , poput sljedećeg, o d n o s e se na prvu polovicu šezdesetih, ali bi uz n e b i t n e i z m j e n e m o g l i v r i j e d i t i i u k a s n i j i m d e s e t l j e ć i m a : » G l a z b e n a e p i d e m i j a širila s e g r a d o m . U s a m o m g r a d u i m a već d e s e t a k e l e k t r i č n i h g i t a r a , r a z l i č i t i h b o j a , crna, jarkocrvena, žuta, s m e đ a , zlatna i srebrna. O n i koji
z b e n u i n f o r m a c i j u , t e o n i h k o j i s t v a r a j u vlastite p j e s m e .
nisu i m a l i v e z u u E u r o p i j e d n o s t a v n o s u n a k a l e m i l i o b i č a n
D a k l e , u n a š i m u v j e t i m a p u t k o j i je p r i j e đ e n i t r a d i c i j a k o j a
m a g n e t na akustičnu g i t a r u , a k a o p o j a č a l o , u tim pionir
j e s t v o r e n a o d » B i j e l i h strijela«, » C r v e n i h k o r a l j a « , » B e z i m e
s k i m d a n i m a , n a j č e š ć e j e z n a o p o s l u ž i t i stari r a d i o a p a r a t
nih«, » G r u p e 2 2 0 « i ostalih, do današnjih d a n a »Majki«,
»Kosmaj 4 9 « . K a d a su se u g r a d u pojavila prva p o j a č a l a
» M o t u s a « , » O v e r f l o v v « , »Pipsa« ili b i l o k o j e g p r e d s t a v n i k a
od 30 vata, nastao je pravi kaos. S n a g a od 30 vata bila je
f r a g m e n t i r a n e scene na k o j o j su i garažni kult b a n d o v i i
n a p a d n a uši r o d i t e l j a , jer - t a k v a b u k a n i j e z d r a v a , t a k v a
v e l i k e a t r a k c i j e d v o r a n a i s t a d i o n a , p o p u t P a r n o g v a l j k a ili
b u k a izaziva stres i n a r u š a v a z d r a v l j e . « »Bile su z a n i m l j i v e
Prljavog kazališta.
1 6
O v d j e su Parni valjak i Prljavo kazalište navedeni n a m j e r n o , da s i m boliziraju i o n a j put koji rock kultura prelazi od čvršćeg, žešćeg i p o d z e m n i j e g do mekšeg i srednjoj struji prihvatljivijeg statusa, bez
l80
obzira na to što bi m n o g i akteri, želeći zadržati subverzivnost p o j m a »rock« s i g u r n o argumentirali u prilog tezi o potrebi »pop« ili »srednjestrujnog« o d r e đ e n j a d a n a š n j e g položaja i tipa zvuka što ga zauzi m a j u i njeguju navedeni b e n d o v i .
l8l
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
izjave » p r i s t o j n i h g r a đ a n a « : » T a k v e t r e b a u h a p s i t i « ili » Č u
p o j a m rock kulture zahvaća i o n u općenitu, m a s o v n u i
p a v a c , t r e b a t e ošišati d o k o ž e « . P o č e l o j e r a s l o j a v a n j e .
» d r u š t v e n o p r i h v a t l j i v u « z a b a v u , g d j e p r i s u t n o s t više g e n e
S i n o v i s u p u š t a l i sve d u ž u k o s u , kćeri s u sve više s k r a ć i v a l e
racija
s u k n j e , a r o d i t e l j i su se sve više z g r a ž a l i n a d s u d b i n o m si
»kulture m l a d i h « , o m o g u ć u j u ć i n a m č a k i sliku ulaska u
proširuje značenje
već
ionako
preširokog
pojma
n o v a i kćeri.« ( B a k i ć , 1 9 9 4 . , str. 11.) R o c k k u l t u r u , u v r i
v r h o v e m o ć i d o m i n a n t n e k u l t u r e , k a d a s e k u l t n i b a n d šez
jeme njezina p o č e t k a i nastajanja, d o b a r d i o s a m i h aktera
desetih i sedamdesetih o k u p i o radi p r o m o c i j e C l i n t o n a u
(akterima m o ž e m o smatrati p o d j e d n a k o i o n e koji izvode
predsjednika S A D - a . Ipak, postojanje rock kulture i m o
ili s n i m a j u g l a z b u , i o n e k o j i j e s l u š a j u i č i n e o s n o v o m v l a
g u ć n o s t u p o t r e b e t o g n e s u m n j i v o š i r o k o g p o j m a nije time
s t i t o g ž i v o t n o g stila) s h v a ć a k a o p o k r e t , k a o r a z n o v r s n e
nestalo. V a ž n o je uočiti i d r u g u stranu širenja rock-kulture,
r a z i n e s u d j e l o v a n j a u i n d i v i d u a l n o j i k o l e k t i v n o j a k c i j i . To
p r e m a » p o d z e m n o j « t r a d i c i j i , što z n a č i d a o n a i m p l i c i r a i
s u - d j e l o v a n j e n e m o r a biti a r t i k u l i r a n o n a r a z i n i r a c i o n a l n e
s u b k u l t u r e m l a d i h . U s t v a r n o s t i , u ž i v o t u , p o s t o j i niz m j e s t a
argumentacije, n e g o na osnovi »epidemije« o kojoj Bakić
g d | e se o p ć a rock kultura i njeni akteri sreću sa a k t e r i m a
g o v o r i , na valu c i j e l o g seta n e v e r b a l n i h i z n a č e n j e m n a
r o c k s u b k u l t u r e , a i z m e đ u t i h d v i j u sfera p o s t o j e i m n o g a
bijenih gesti, od Elvisovog p o m i c a n j a k u k o v i m a do hipijev-
posredovanja i miješanja. O v d j e je posve primjerena uspo
ske i n t e r v e n c i j e u k o n v e n c i o n a l n o s t i o b r a s c e m u š k o g i
redba s »nogometnom kulturom«, širom »kulturom n o g o
ž e n s k o g » u o b i č a j e n o g « i z g l e d a , m o ž e tvoriti o s j e ć a j p o v e
m e t n i h n a v i j a č a « ( k o j a j e i više g e n e r a c i j a p r i j e » u s p o n a «
z a n o s t i i s t v a r a n j a z a j e d n i č k i h »središnjih p r e o k u p a c i j a . «
rock
Od elementarne činjenice okupljanja o k o zvuka i »buntov-
predsjednika država) i n j e n o m različitošću s p r a m »navijačke
ništva bez r a z l o g a « (čije r a z l o g e i r i t u a l e u p u n o m svjetlu
subkulture«. Na jednoj utakmici, na istom stadionu, sjede
kulture o b u h v a ć a l a
strastvene a n g a ž m a n e m n o g i h
p r i k a z u j e Jeff N u t t a l ( 1 9 6 8 . ) , r o c k k u l t u r a j e p o t k r a j š e z d e
pripadnici navijačke kulture, također raznovrsnih uloga i
setih sadržavala i eksplicitna n a s t o j a n j a , s a m o p e r c e p c i j u
r a z i n a u k l j u č e n j a , a l i bez s u m n j e v e z a n i u z b i t n e a s p e k t e
dijela aktera, p r e m a individualnoj i kolektivnoj akciji za
n o g o m e t n o g svijeta te p r i p a d n i h strasti i o b l i k a i z r a z a , a
p r o m j e n u d r u š t v a i svijesti. S a m r o c k b i o j e u p o č e t k u
pored
njih stoje
pripadnici
navijačke
subkulture,
akteri
shvaćen k a o buntovništvo, zvukovi su p r i m a n i i prerađivani
s u b k u l t u r n o g stila n o g o m e t n i h h u l i g a n a . Isto t a k o , n a k o n
k a o g e n e r a c i j s k e » t a j n e veze« s v o j e v r s n o g u s t a n k a . M e đ u
certu, recimo Rolling Stonesa, jedni pokraj drugih plešu i
t i m , t a j b u n t o v n i n a b o j n i j e m o g a o biti j e d i n o m d i m e n z i
p r i p a d n i c i rock kulture, zaljubljenici u o d r e đ e n i zvuk koji
j o m nastajanja kulture koja se smješta u n u t a r p o d r u č j a
s u s v o j u strast z a d o v o l j i l i o d l a s k o m n a k o n c e r t , i p r i p a d n i c i
industrije s l o b o d n o g v r e m e n a i potrošnje. T a k o đ e r , kroz
r o c k s u b k u l t u r e , k o j i m a j e p o t r e b n o više o d » h o b i j a « ili
v r i j e m e s e m i j e n j a o i zvuk i s o c i j a l n i k o n t e k s t , t a k o d a n a m
estetske p r e f e r e n c i j e , i k o j i m a s u b e n d o v i o s n o v a z a s t v a
u p o t r e b a p o j m a » r o c k k u l t u r a « n e g o v o r i m n o g o bez čvr
r a n j e ž i v o t n o g stila. M o ž e s e d o g o d i t i d a u t a k m i c a p r o đ e
š ć e g s i t u i r a n j a u p r o s t o r i v r i j e m e ; u p r a v o se u s a m o j toj
bez incidenata, k a o i koncert, pa da pripadnici kulture
kulturi m o ž e d o b r o primijetiti k a k o o d r e đ e n i zvukovi, glaz
nogometnih navijača, zajedno sa subkulturnom huligan
beni stilovi, m o g u o d b u n t o v n i č k o g , s u b k u l t u r n o g statusa,
s k o m jezgrom napuste prostor i d o g a đ a j koji ih je o k u p i o
postati d i o »glavnog toka« i etablirane kulture. Z b o g t o g a
b e z v i d l j i v i h p o l a r i z a c i j a , š t o je j o š č e š ć i s l u č a j s k o n c e r t i -
183
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
m a . M e đ u t i m , u nekim situacijama može d o ć i do velikih
p r i m j e r Rolling Stonesa u Z a g r e b u , o n d a n a m se i ta d i m e n
razlika u percepciji i p o n a š a n j u , z a m i s l i m o s a m o koliki d i o
zija p r o s t o r a n a m e ć e k a o v a ž n a , z a t o što j e č e s t o s p e c i f i č
pažnje huliganska subkultura posvećuje z b i v a n j i m a izvan
n a . C e s t o , a l i n e a p s o l u t n o , što z n a č i d a n e t r e b a g u b i t i i z
terena, odnosima s policijom i suparničkim navijačima,
vida činjenicu postojanja m n o g i h sličnih i p o n a v l j a j u ć i h
š t o m o ž e r e z u l t i r a t i i n e r a z u m i j e v a n j e m pa i s u k o b i m a s
obrazaca ponašanja, stvaranja i izražavanja subkulturnih
»običnim« i o d r a s l i m , većinskim dijelom n o g o m e t n o g svi
identiteta u raznim g e o g r a f s k i m prostorima, g d j e o d j e ć a ,
j e t a . T a k o đ e r , n e ć e svi p r i s u t n i l j u b i t e l j i r o c k a o d o b r i t i p e
p l e s , o b l i c i i z r a ž a v a n j a i sustav s i m b o l a s v j e d o č e o g o t o v o
n j a n j e na p o z o r n i c u
identičnom f e n o m e n u . N o , specifičnost z a g r e b a č k o g k o n
i skakanje u publiku
(stage diving)
a k o j e riječ o m a s o v n i j e m d o g a đ a j u n u ž n e h e t e r o g e n o s t i
c e r t a , s o b z i r o m na m o g u ć n o s t g o v o r a o r o c k k u l t u r i i
a k t e r a , i r a d i j e će ispratiti k o n c e r t u m i r u n e g o ulaziti u
subkulturnim stilovima, nameće oprez zbog činjenica koje
s u k o b s r e d a r i m a k o j i n e d o p u š t a j u s t a g e diving. S u b k u l
objašnjavaju strukturu i aktere d o g a đ a j a na k o j e m se sku
tura
vlastitog
p i l o o s a m d e s e t a k t i s u ć a l j u d i . U Z a g r e b u (što o z n a č a v a
sudjelovanja, kojoj su neki elementi ključni za ritual, neće
prostor, ali n a r a v n o i u s p e c i f i č n o m v r e m e n u ) broj sličnih
se p o m i r i t i s p a s i v n i m p r o m a t r a n j e m i u t a k v i m s i t u a c i j a m a
k o n c e r a t a , k a o i onih m a n j i h , nije u o p ć e usporediv s b r o
koja
drukčije doživljava
pojam
koncerta,
p o n o v o vidimo oblike približavanja i udaljavanja subkul
jem i redovitošću nastupa rock b a n d o v a u većini zapadnih
t u r n i h j e z g r i i šire ( s u b ) k u l t u r e o k u p l j e n e o k o n o g o m e t a ili
z e m a l j a . U t a k v o j s i t u a c i j i , niz p r i p a d n i k a s u b k u l t u r n i h sti
r o c k a . S u b k u l t u r a će i k v a n t i t a t i v n o i k v a l i t a t i v n o u d r u k č i
lova, okupljenih o k o zvukova i tema rock kulture, pojavio
joj mjeri preuzeti z v u k o v e i z n a č e n j a , prijeći g r a n i c u »nor-
se na koncertu k a o j e d n o m od rijetkih mjesta većeg o k u p
m a l n o s t i « k o j u u ž a ili šira o k o l i n a o d r e đ u j e z a n e k i o b l i k
ljanja rock-plemena.
a n g a ž m a n a , i n e ć e željeti i n t e g r i r a t i p j e s m e S t o n e s a (ili
razinu » d o g a đ a j a desetljeća«) t a k o đ e r je o d i g r a l a svoju
Medijska
promocija
(uzdignuta
na
nekog d r u g o g benda heterogene i višegeneracijske publike)
u l o g u , potičući veći broj ljudi na o d l u k u o kupnji ulaznice,
u život što g a u s m j e r u j u d r u g e , o d r o c k a r a z l i č i t e s r e d i š n j e
a o d b i j a j u ć i m a n j i , ali n e o s p o r a n broj s u b k u l t u r n o o r i j e n
preokupacije. Istovremeno, može postojati (i postoji) sub
tiranih mladih, lako m a r g i n a l n o , medijsko djelovanje pro
kultura u p r a v o o k o Stonesa, i to raznolika. N a r a v n o , d o b a r
tiv k o n c e r t a t a k o đ e r m o ž e o d i g r a t i d v o s t r u k u u l o g u . K a o
dio današnjih subkulturnih grupa koje glazbenim stilovima
što j e m o ć televizije p r i d o b i l a m n o g e n e o d l u č n e , t a k o j e i
p o s r e d u j u svoj ž i v o t n i stil, n e ć e o t i ć i n a k o n c e r t k o j i o b u
s n a g a a r g u m e n a t a » g l a s i l a k a t o l i č k e m l a d e ž i »Ml« d j e l o
h v a ć a t a k o h e t e r o g e n u p u b l i k u , niti ć e p r i z n a t i r e l e v a n t n o s t
v a l a n a o n e k o j i list č i t a j u , d o k b i u s l u č a j u š i r e n j a s v o j e
t a k o o p ć e n i t o g o d r e đ e n j a k a o što j e » r o c k « z a i m e n o v a n j e
medijske poruke vjerojatno dosegla i one kod kojih bi
v l a s t i t i h i d e n t i f i k a c i j s k i h o s l o n a c a . D a k l e , o s i m što s e s
p r i m l j e n a p o r u k a i z a z v a l a s u p r o t n e e f e k t e . D i o o n i h istih
v r e m e n o m n e k i tip z v u k a , g l a z b e n i stil, d o ž i v l j a v a d r u k č i j e
s u b k u l t u r n i h m l a d i h k o j i s u o d b i j a l i ići n a k o n c e r t u svjetlu
s o b z i r o m n a p r o m j e n e u s a m o m z v u k u ili n a p r o m j e n e
prenaglašene medijske p r o m o c i j e , na interpretacije o so
s o c i j a l n o g k o n t e k s t a o k o i d e n t i č n o g z v u k a , t a k o se i u p r o
t o n i z m u S t o n e s a r e a g i r a o b i i o d l a s k o m n a h i p o d r o m , što
storu značenje p o j e d i n o g koncerta mijenja s o b z i r o m na
je za »miovce« svojevrsno kaljanje mjesta na k o j e m je Pa
društveni kontekst t o g a prostora. A k o zadržimo u fokusu
pa držao misu o k u p l j e n i m a u d o b a svog prvog posjeta. U
I84
|85
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
o v o m slučaju, položaj dijela mladih katolika okupljenih
g d j e , t e p o j a v a Poleta, g d j e j e i n t e r v e n c i j o m u r e đ i v a č k e
o k o lista »Ml«, sličniji j e s u b k u l t u r n o m p o l o ž a j u n e g o d o
politike u jednom trenutku dosegnuta uloga integrativne
minantnoj kulturi, osim dijelu deklarativne, službene ideo
t o č k e . D o k s u d o m a ć i h i p i c i uživali u p o č e t k u u p r o b r a
logije »nacionalne« kulture uronjene u prvu fazu kapitaliz
n o m društvu, jer se na sceni m o g l o naći s a m o p o z n a t e i
ma. (Unutar sheme G r e g o r a Tomca, njihovo djelovanje se
i s t o m i š l j e n i k e , n o s i t e l j e s l i č n e z a j e d n i č k e v i b r a c i j e , u raz
m o ž e nazvati i »subpolitičkim« u p o d r u č j u kulture i temelj
d o b l j u u k o j e m p r o s j e č a n p o l i c a j a c n i j e z n a o š t o j e j o i n t ili
nih vrijednosti n e k o g društva, u kontekstu v l a d a v i n e H D Z - a
k a k o izgleda pločica hašiša, u drugoj polovici s e d a m d e
u našem slučaju) Koncert Stonesa je s a m o j e d a n primjer
setih scena se toliko raširila da su rani akteri govorili o
p o t r e b e za u o č a v a n j e m o b j e d i m e n z i j e , i s l i č n o s t i , i r a z l i
p r o s t i t u i r a n j u , p o s e l j a č e n j u , d a k l e o (za s p e c i f i č n o g s u d i o
čitosti f e n o m e n a r o c k k u l t u r e u p r o s t o r u i v r e m e n u , u p o
nika) n e g a t i v n i m a s p e k t i m a rasta scene k o j a više nije bila
jedinom kontekstu. Rock kultura, i s n j o m i m p l i c i r a n e b r o j n e s u b k u l t u r e ,
niti s a m o n j i h o v a niti n a isti n a č i n p r e p o z n a t l j i v a . O v o j e j e d a n od klasičnih motiva nastajanja i širenja subkulture,
u s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a je već prošla raznovrsne faze
prisutan i u f e n o m e n i m a šireg društva i društvenih p o k r e t a ,
b u n t a , etabliranja i medijskih p o s r e d o v a n ja, -a_polcrivala je
gdje se »prvoborci« razlikuju od sljedećih generacija na
i široki s p e k t a r s t i l o v a . N j e n o š i r e n j e u H r v a t s k o j o m o g u
više n a č i n a , č e s t o s t v a r a j u ć i a t m o s f e r u r a z o č a r a n j a , k r i t i č
ć u j e s o l i d n u o s n o v u z a n a s t a j a n j e s u b k u l t u r n o g stila h a š o
n o s t i , ili v l a s t i t o g p o v l a č e n j a . U o v o m s l u č a j u , u p o d r u č j u
mana.
subkulture m l a d i h , l a k o je shvatiti r a z o č a r a n j e aktera koji
Kraj šezdesetih i p r v a p o l o v i c a s e d a m d e s e t i h p r e d s t a v
o m a s o v l j e n j e m »svoje« stvari g u b i m n o g e p o g o d n o s t i p r o i -
lja o b l i k o v a n j e s c e n e u t e ž i m u v j e t i m a , z b o g m a t e r i j a l n i h ,
zašle iz p o l o ž a j a j e d i n o g , m a l o b r o j n o g , istomišljeničkog,
financijskih teškoća nabave bitnih p r e d m e t a , i z b o g o p ć e
ponekad elitnog, od neželjenog prepoznavanja posebnim
s i m b o l i č k e u n i f o r m n o s t i d r u š t v a k o j e s e , p o p o t r e b i , štiti
k o d o v i m a zaštićenog aktera. Svojevrstan elitizam nije nuž
eksplicitnom c e n z u r o m i z a b r a n a m a . Tadašnji akteri tvrde
no vezan uz s o c i o e k o n o m s k i p o l o ž a j . D i o prvih z a g r e b a č
d a s e u p o č e t k u izraz h a š o m a n i nije k o r i s t i o , t e d a j e n a
k i h h i p i j a d o i s t a sliči k l a s i č n o m o b r a s c u , u k o j e m a k t e r i z
s t a j a n j e s c e n e i m a l o elitniji p r i z v u k , a » d j e c a « k o j a s u s c e
g o r n j i h s o c i j a l n i h s l o j e v a z a p o č i n j e s n e k i m s t i l o m i uživa
nu stvarala bila su, dijelom »bogata«, t a k o đ e r »pametna i
privilegije dostupnosti osnovnih informacija i predmeta, pa
u s p j e š n a u š k o l i « . D j e l o m i č n o se m o ž e g o v o r i t i i o d j e c i
kasnijim širenjem scene i njenim »poseljačenjem« biva ra
t a d a š n j i h » o f i c i r a « ( n a r a v n o , viših) č i j a j e p r i s u t n o s t m e đ u
z o č a r a n , z b o g g u b i t k a e l i t n o g p r i z v u k a s a m o g stila i p r o
prvim hipijevskim a k t e r i m a p r i m i j e ć e n a , na užas njihovih
d o r a n a s c e n u »krivih i n t e r p r e t a t o r a « i z nižih s o c i j a l n i h
r o d i t e l j a . T a k o đ e r , b r o j d o m a ć i h h i p i j a nije b i o t a k o v e l i k ,
slojeva, što rezultira svojevrsnim g u b i t k o m vlastitog p o l o
iako je nastajuća rock kultura okupila brojnu adolescent-
ž a j a . N o , t o j e s a m o j e d n a m o g u ć a i n t e r p r e t a c i j a , jer n a
sku p u b l i k u . Z a t o u d r u g o j polovici s e d a m d e s e t i h z a p a -
sceni koja prethodi zbivanjima iz d r u g e polovice (i kraja)
ž a m o značajne promjene, m e đ u kojima su: omasovljenje
sedamdesetih
scene, povećanje broja okupljališta, pojava p l o č a relevant
sudionika,
n i h svjetskih a k t e r a u p r o d a v a o n i c a m a » J u g o t o n a « i d r u -
r e a g i r a n j a i »elitističkoj« p o z i c i j i . N a široj s u b k u l t u r n o j sceni
186
nije v l a d a l a
tolika
jednodimenzionalnost
no dio sigurno odgovara opisanom modelu
187
Benjamin Perasović URBANA PLEMENA
p r i s u t n i s u i d r u k č i j i p r i m j e r i , k a d a p r v o b o r c i n e k o g stila p r e d s t a v l j a j u niže ili » d o n j e s r e d n j e « s o c i j a l n e s l o j e v e , p a s e š i r e n j e m stila na »fine i pristojne« i » b o g a t e « , t a k o đ e r osjećaju r a z o č a r a n i m a , stil p e r c i p i r a j u k a o r a z m e k š a n i u p r o p a š t e n , a za n o v e a k t e r e d r ž e da su »izdali« ili iznevjerili o s n o v n a n a č e l a . (To s e d o g o d i l o d o b r o m dijelu n o g o m e t n i h huli g a n a , a i m a n j e m dijelu p u n k e r a , pri č e m u valja razlikovati ovaj tip o d n o s a o d o n o g koji j e obilježen percepcijom » u r b a n o - r u r a l n i h « suprotnosti na p o j e d i n o j sceni.)
H a š o m a n i n e z a p o č i n j u r o c k k u l t u r u , niti u d r u g o j p o lovici sedamdesetih postoji s a m o m a n j a g r u p a »dugokosih« u k o j o j se svi p o z n a j u i s l i č n o d i š u ; s c e n a na k o j u h a š o m a n i stižu d i j e l o m j e v e ć » z a d a n a « i o d r e đ e n a h e t e r o g e nim strujanjima o p ć e rock kulture, lako doživljaj Početka, u s p o s t a v l j a n j e n e k o g a k t e r a k a o p r v o g k o j i iznosi vlastiti b r i c o l a g e zvuka, odjeće, slenga, d r o g e , frizure, p o n a š a n j a i o s t a l o g , n e m o ž e biti v e z a n u z h a š o m a n s k u s c e n u , i p a k se s a m o priključenje i identifikacijski proces odvija uz osje ć a j » s t v a r a n j a « , č a k i k a d se r a d i o n a o k o b a n a l n i m i s v a kodnevnim aktivnostima.
Tom
osjećaju
prvenstveno
ku
m u j e r a d i k a l n o različit i z g l e d v e ć i n e h a š o m a n a o d o n o g a što m o ž e m o s m a t r a t i k o n v e n c i o n a l n i m ili u o p ć e » d r u š t v e no prihvatljivim« po prevladavajućim kriterijima. Tako se b i l o k o j e o k u p l j a l i š t e u k a z u j e u svjetlu o s n a ž i v a n j a , jer s e prijelaz od m a n j i h g r u p a hipija i s r o d n i h aktera na širu s c e n u b r o j n i h j a v n i h m j e s t a »tihe p r e z e n t a c i j e « h a š o m a n s k o g stila o d v i j a o u r a z d o b l j i m a k o j a s u o m o g u ć i l a d a n e k o l i k o g e n e r a c i j a osjeti vlastitu prisutnost na o k u p l j a l i š t i m a k a o d j e l a t n i o b l i k s t v a r a n j a s c e n e k o j a raste. T o o s n a ž i v a n j e se zasniva na nekoliko e l e m e n a t a , m e đ u kojima su osnov ni: percepcija vlastitog izgleda, izgleda d r u g i h , i o s o b n o iskustvo koje g o v o r i o različitim, pretežno n e g a t i v n i m reak c i j a m a uže i šire r o d i t e l j s k e k u l t u r e ( k a o i o n e v r š n j a č k e , M e đ u t i m , niti j e d a n s u b k u l t u r n i stil k o j i j e n a s t a o u H r vatskoj na osnovi glazbenih i navijačkih posredovanja ne m o ž e biti u potpunosti o d r e đ e n pozivanjem na socioeko n o m s k i status u ž e r o d i t e l j s k e k u l t u r e n j e g o v i h n o s i t e l j a . S a m a č i n j e n i c a p r i s u t n o s t i r a z n o l i k i h r o d i t e l j s k i h statusa n a
primjerice štemerske) na takav izgled. C a k a k o akter izbje g a v a t e r m i n » h a š o m a n i « , ili n e p r i s t a j e n a i d e n t i f i c i r a n j e s a širim k r u g o m k o j e g s e t a k o e t i k e t i r a , n e m i j e n j a s e bit p r o c e s a o s n a ž i v a n j a k o j i je p o j e d i n c i m a i š k v a d r a m a u d r u g o j polovici sedamdesetih o m o g u ć i o svojevrsnu potvrdu identi teta i o s j e ć a j d o p r i n o s a rastućoj s c e n i . To je zato što p o s t o j i ,
z a j e d n i č k i m a d o l e s c e n t s k i m s u b k u l t u r n i m s c e n a m a , u z razno
na najjednostavnijoj razini, povezanost vanjskog izgleda
vrsne n a č i n e p o s r e d o v a n j a i m i j e š a n j a stilova m e đ u s a m i m
( d u g e k o s e , o d j e ć e itd.) s i s k u s t v o m etikete i svojevrsne stig
a k t e r i m a , o n e m o g u ć u j e t a k a v tip d e t e r m i n i z m a u r a z u m i
m e , pa p u k o pristizanje na n e k o okupljalište (poput »Dža
jevanju subkultura mladih u našem prostoru.
mije« ili » Z d e n c a « , g d j e s e bez p o s r e d o v a n j a b i l o k a k v i h
188
18Q
Benjamin Perasović
UKBANA PLEMENA
s l u ž b e n i h , u g o s t i t e l j s k i h ili g l a z b e n i h s a d r ž a j a z n a l o o k u p i t i
jednički nazivnik, kao i p r e p o z n a v a n j e i obilježavanje u
više s t o t i n a » h a š o m a n a « ) o m o g u ć u j e o s j e ć a j
d o m i n a n t n o j kulturi. U n u t a r rock kulture već je bilo o b l i
umnažanja
e n e r g i j e , s i g u r n o s t i , slike o sebi k a o s n a ž n i j e m a k t e r u . A n a l i z o m n a s t a j a n j a r o c k k u l t u r e u svijetu u o č a v a m o
k o v a n o više različitih g l a z b e n i h p r a v a c a 1 z a s e b n i h s c e n a ; o d r a n o g r o c k a C h u c k a B e r r y j a , Presleyja, i o p ć e g , n e a r t i
dvije m o g u ć n o s t i g o v o r a o p o k r e t u ; prvo se s a m rock
kuliranog »početka«, p r e k o eksplozije Beatlesa i Stonesa
s h v a ć a k a o p o k r e t , k a o z v u č n a veza p o b u n j e n i č k i o r i j e n
d o r a z g r a n a t e m r e ž e m a n j e ili više m e đ u s o b n o u d a l j e n i h
tiranih m l a d i h , a zatim, u d r u g o j polovici šezdesetih, k a o
» z v u č n i h e n t i t e t a « k a o što s u s i m f o - r o c k , h a r d - r o c k , a c i d
g l a z b e n i izraz š i r e g s o c i j a l n o g p o k r e t a k o j i d j e l u j e k o n t r a -
(west c o a s t ) r o c k , f o l k - r o c k , j a z z - r o c k i m n o g i d r u g i . G l a z
kulturno i ima radikalne političke implikacije. Također, od
b a i o d j e ć a , ritual i s l e n g , u p r a v o k a k o b i b i r m i n g h a m s k i
s a m o g p o č e t k a prisutno je i nastajanje biznisa, »kulturna
autori zapazili, karakterizirali su h a š o m a n e na n a č i n koji je
industrija« koja r a č u n a na p o t r o š a č k e stilove m l a d i h i nji
uglavnom govorio o segmentaciji a
hovu k u p o v n u m o ć , no o n a s a m o d j e l o m i č n o utječe na
p o d s t i l o v a u z a s e b n e s c e n e ' što ć e u s l i j e d i t i n e k o l i k o g o
ne o f r a g m e n t a c i j i
7
r a z l i k u p o k r e t a (i o s j e ć a j a p o č e t k a , k r e a c i j e s t i m u vezi) i
d i n a k a s n i j e , n a o s n o v i o d v a j a n j a h e a v y m e t a l a , p u n k utje
stila (koji s e k a o stil » n a k o n p o k r e t a « o p i s u j e p u k i m p r e u z i
caja, te dobnih grupa simboliziranih nastajenjem »AOR-a«,
m a n j e m već stvorenih o b r a z a c a kojima je širenjem i ko-
o d n o s n o »rocka za odrasle«.
mercijalizacijom ispumpan relevantni naboj). A k o su kra j e m š e z d e s e t i h , p a sve d o p o l o v i c e s e d a m d e s e t i h , n a s t a j a l i r a z n o v r s n i d o m a ć i a k t e r i k o j i s u p a r t i c i p i r a l i , d j e l o m i č n o ili u p o t p u n o s t i , u n a š o j verziji p o k r e t a , o d s t u d e n t s k i h d o isključivo g l a z b e n i h , i a k o m o ž e m o govoriti o s p o j u m i r o ljubivosti, zvuka, o s l o b o đ e n j a od k o n v e n c i j a , želja i n a stojanja k društvenoj p r o m j e n i , o n d a je taj s p o j , uz d u g u kosu i ostale e l e m e n t e i m a g e a , primjer razdoblja p o k r e t a , dok bi
hašomani
predstavljali
pravi
primjer pretvaranja
p o k r e t a u s u b k u l t u r n i stil. S t v a r n o s t i ž i v o t n i s u (niti m o g u biti) i d e n t i č n i o v i m i d e a l - t i p s k i m p o j m o v i m a , a o s t a j a n j e n a razini t e o r i j s k e k o n c e p t u a l i z a c i j e t a k o đ e r o m o g u ć u j e p r o n a l a ž a n j e e l e m e n a t a » p u k o g stila« u p o k r e t u , k a o i e l e m e n a t a pokreta
u vrijeme getoiziranja
i osamljenog
postojanja
Što slušaš? P i t a n j e »što slušaš?« b i l o j e t i p i č n o z a t e m e l j n i o b l i k i d e n t i f i k a c i j e , i t o n a više r a z l i č i t i h r a z i n a ; n a p r v o j r a z i n i t o j e r a z l u č n o p i t a n j e k o j e u t v r đ u j e sluša l i s u g o v o r n i k u o p ć e nešto, pri č e m u se p o d r a z u m i j e v a »kultura slušanja« (koja je i k u l t u r a p r e u z i m a n j a i p r e o b l i k o v a n j a , i z g r a d n j e i n d i v i d u a l n i h i k o l e k t i v n i h »struktura osjećaja«) i u s p o s t a v l j a o k v i r za k o m u n i k a c i j u koji je sastavni d i o referentnog okvira za identifikaciju. To znači da je kultura slušanja glazbe m e đ u t e m e l j n i m n a č i n i m a o b l i k o v a n j a identiteta na sceni h a š o m a n a , i o n a o m o g u ć u j e b o r a v a k n a istoj sceni a k t e r i m a
» p u k o g stila«, što je s a s v i m o p r a v d a n o u h r v a t s k o m k o n t e k stu k o j i m s e b a v i m o , g d j e s t v a r n o s t s u b k u l t u r n o g s v i j e t a upućuje na ovakvo preokretanje uobičajenih shema. Hašomani su heterogen akter kojem i m a g e i o p ć a pri padnost različitim p r a v c i m a rock kulture o m o g u ć u j e zaIQO
O v d j e se, s jedne strane, uvažava postojanje zasebnih glazbenih stil skih scena u svjetskoj rock kulturi, k o j i m a p r i p a d a j u i širi značenjski sklopovi te subkulturni identiteti, ali se uvažava i s e g m e n t a r n i oblik koje te »zasebne scene« i m a j u u o d n o s u na i m a g e i zajednički naziv nik h a š o m a n a , što ukazuje na povezanost različitih g l a z b e n i h izraza i i m a g e a u j e d n u , heterogenu ali zajedničku scenu.
191
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
koji ne m o r a j u imati sličan i m a g e , pa u smislu postavljanja
pluralizam rockerskih stilova, pojavljuje se prepoznatljiv,
pitanja na prvoj razini o d r e đ u j e m o o p ć e n i t u p r i p a d n o s t i
jednostavan i m a g e koji b i s m o m o g l i nazvati »tipičnim«,
e v e n t u a l n u b l i s k o s t . N a d r u g o j r a z i n i , »što slušaš« p r o p i t u j e
o d n o s n o hašomanskim u njegovoj najčešćoj varijanti. Nje
p r e t p o s t a v l j e n a iskustva s a z v u k o v i m a k o j e n a l a z i m o o k u p l j e
govi glavni elementi jesu:
ne u p j e s m a m a , a to širi p r i č u na tekstove i c j e l o k u p n i d o
- d u g a k o s a ; što d u ž a , v e ć i n o m k l a s i č n o č e š l j a n a p o
življaj g l a z b e p o s r e d o v a n d o d a t n i m i n f o r m a c i j a m a o i z v o đ a
s r e d i n i . N a sceni j e p o s t o j a l a e t i k e t a k o j a inzistira n a vezi
č i m a , njihovom izgledu i o p ć e m držanju, interpretacijama
d u g e i m a s n e kose, no o n a svjedoči k a k o o m a r g i n a l n i m
z n a č e n j a , sve d o iskustva k o j e g o v o r i o t o m e k a k o d r u g i
s l u č a j e v i m a z a p u š t e n o s t i , p r i s u t n e i u široj p o p u l a c i j i , t a k o
d o ž i v l j a v a j u istu g l a z b u , n a k o j i n a č i n p r e p o z n a j u i o b l i k u j u
i o n e g a t i v n o m etiketiranju h a š o m a n a u o p ć e , a s a m o rudi
v e r b a l n e i n e v e r b a l n e iskaze u vezi s g l a z b o m , i m a g e o m , vri
m e n t a r n o je riječ i o p r v i m d o m a ć i m » c r u s t e r i m a « ;
j e d n o s t i m a i s t v o r e n i m z n a č e n j e m . Rock kultura je j e d a n svijet,
- t a n k e r i c a ; riječ je o v a r i j a n t i j a k n e k a k v u je k o r i s t i l a
u n u t a r k o j e g a p o s t o j e m n o g e s u b k u l t u r n e z e m l j e , s t v r đ i m ili
a m e r i č k a v o j s k a , k o j a i m a četiri d ž e p a , k a p u l j a č u , o d v o
m e k š i m g r a n i c a m a , a n j i h o v i g r a đ a n i o c r t a v a j u vlastitu p u
jenu i smještenu u o v r a t n i k u , doseže p r e k o k u k o v a , ali ne
t o v n i c u u p r a v o o d g o v o r o m n a p i t a n j e »što slušaš«.
previše, zukopčava se m e t a l n i m zatvaračem i d u g m a d i m a , najčešće je zelene b o j e , a razlikuje se od » k o m a n d o s i c e «
Izgled N a k o n g l a z b e , k o j a služi t e m e l j n o j u s p o s t a v i i d e n t i teta, bitan je, i s n j o m u vezi, vanjski izgled - o d j e ć a , o b u
kojoj je kapuljača neodvojivi dio jakne i koja je duža, p o put kaputića; - t r a p e r i c e ; m o r a l e su biti što izlizanije i što u ž e , m n o g i s u p o t p u n o n o v e h l a č e p r a l i i ribali t a k o d a i z g l e d a j u starije;
ć a , frizura i nakit, važan d i o c j e l o k u p n o g i m a g e a hašo
- karirana košulja: nije bila baš o b v e z n a , ali je najvi
m a n a . S o b z i r o m na š i r i n u r o c k k u l t u r e i u n j o j p o s t o j e ć i h
še zastupljena. U n e k i m k r u g o v i m a o z n a č a v a l a je osobitu
i m a g e a , s o b z i r o m na »šarenilo« koje su n j e g o v a l i prvi
n a k l o n o s t Roryju G a l l a g h e r u , p o ž e l j n o j e b i l o d a b u d e n e
akteri hipijevskog senzibiliteta u nas, ne postoji s a m o je
k o l i k o b r o j e v a veća i da se nosi p r e k o h l a č a ;
d a n propisani izgled, n o r m a l n o je očekivati crnu kožnu
- s a j m o n i c e ili t e n i s i c e ; s a j m o n i c e s u a n t i l o p c i p e l e d o
jaknu k a o i t r a p e r - j a k n u , dužu kosu (od o n e koja prekriva
g l e ž n j a , k l a s i č n o g o b l i k a na p o l o v i c i i z m e đ u »špica« i » p a č j e
u š i , d o o n e k o j a p r e l a z i r a m e n a ili p o l o v i c u l e đ a ) k a o i
zaobljenosti«.
d r u g e v a r i j a n t e r o c k e r s k e f r i z u r e , širine h l a č a , o b l i k a j a k n e ,
dvojca »Simon-Garfunkel« koji ih je nosio i učinio p o p u
itd. M e đ u t i m , u vrijeme omasovljenja scene i definitivnog
larnim u širem krugu mladih. Većina h a š o m a n a nosila je
ustoličenja t e r m i n a » h a š o m a n i « ! 8, uz o d r e đ e n o šarenilo i
s a m o s a j m o n i c e ili t e n i s i c e ;
Dobile su ime po Simonu iz p o p u l a r n o g
- m a r a m a o k o vrata, raznih b o j a , srednje dužine; Taj termin je bio najpoznatiji, no s a m o dio aktera na kojeg se o d n o s i o pristao je na takvu etiketu. Za starije aktere termin je bio ponižavajući i povezivan je s o m a s o v l j e n j e m scene, dok su d r u g i a d o l e s c e n t i , p r o matrači ili pripadnici ostalih subkulturnih g r u p a koristili i termine p o put »hašeri«, »haškići« i si. IQ2
- n a k i t ; k o ž i c e o k o r u k e z a o b a s p o l a , a z a ženski d i o veći izbor n a r u k v i c a , p o n e k a d (po u g l e d u na Janis Joplin) i dvadesetak tanjih na jednoj ruci; - miris; isključivo »patchulie«; IQ3
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
- s i m b o l i ; o s i m g l a v n i h k o o r d i n a t a i m a g e a , k o j e s u bile
navedenim
elementima,
inzistirajući
tako
na
specifičnoj
zajedničke većini, na raspolaganju za individualnu upotre
uniformnosti (kosa, tankerica, traperice, tenisice ( s a j m o n i -
bu b i l o je i niz s i m b o l a r o c k k u l t u r e i p o k r e t a u vezi s n j o m .
ce) iz k o j e z r a č i s v o j e v r s t a n a s k e t i z a m .
N a j p o z n a t i j i j e » B a n t h e B o m b « , z n a k što g a j e p o č e o k o
Na pitanje o uzrocima takve naglašene jednostavno
ristiti b r i t a n s k i » C N D « . Svi o s t a l i n a s t a v i l i s u g a koristiti
sti i s v o j e v r s n o g a s k e t s k o g i m a g e a (koji nije n o s i t e l j i m a
pretvorivši ga u univerzalni znak m i r a ,
kršćanski
križevi
(koji s e nisu b l a g o n a k l o n o p e r c i p i r a l i u d i j e l u d o m i n a n t n e (službene) k u l t u r e , e g i p a t s k i križevi, z n a k o v i V V o o d s t o c k a (golubica na gitari), južnjačka zastava
(američke konfe
d e r a c i j e ) , p o k o j i y i n / y a n g , p o n e k i p r e o s t a l i žuti » s m i l e « (dvadesetak g o d i n a n a k o n iščezavanja u svjetskim r a z m j e r i m a u s p j e š n o ć e g a vratiti a c i d / h o u s e r a v e r s k a k u l t u r a ) , t e imena i simboli rock bandova na m a j i c a m a , k o p č a m a za r e m e n j e i t d . O n i k o j i s u nosili n a o č a l e , t r u d i l i s u s e i m a t i neku varijaciju »lenonica«. N a k i t , m a r a m e i s i m b o l i nisu p r e p l a v i l i c i j e l u . s c e n u , jedan d i o (posebno muških) aktera zadržavao se na d u g o j kosi i o s n o v n o j o d j e ć i . Dol< su h l a č e u p r v o j p o l o v i c i se d a m d e s e t i h m o g l e biti š i r o k e , s »trapez« o b l i c i m a (često umetnutim),
u
drugoj
polovici
sedamdesetih
sužavanje
hlača postaje j e d n i m o d obilježja h a š o m a n s k o g stila. To je tipičan izgled h a š o m a n a iz d r u g e p o l o v i c e se d a m d e s e t i h , iz v r e m e n a k a d a je scena bila najšira, i k a d a je d o s e g n u t a svojevrsna kulminacija m a s o v n o s t i i prisutno sti n a g r a d s k i m o k u p l j a l i š t i m a p o t k r a j s e d a m d e s e t i h . U t j e c a o je na k a s n i j e g e n e r a c i j e i n j e g o v i e l e m e n t i n a l a z e se u i z v o r n o m o b l i k u ili p r e r a đ e n i , u k o m b i n a c i j i s d r u g i m e l e m e n t i m a , kroz različite faze života s u b k u l t u r n i h scena u p o s l j e d n j i h d v a d e s e t a k g o d i n a . O n o što p r v o u o č a v a m o kod takvog izgleda je njegova naglašena jednostavnost, p o s e b n o k o d m u š k i h n o s i t e l j a stila, l a k o s u n e k i h a š o m a n i nosili i k a u b o j s k e č i z m e , š a r e n e h l a č e , š e š i r e , r a z n o b o j n e majice i slično, evocirajući u većoj mjeri originalni hipijevski p s i h o d e l i č n i i m a g e , v e ć i n a h a š o m a n a z a d r ž a v a l a s e n a
194
Prepoznatljiv izgled a k t e r a iz d r u g e p o l o v i c e sedamdesetih
195
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
blokirao uživanje u orgijastičkom h e d o n i z m u prisutnom na
p r i s u t n o s t » s u b p o l i t i č k i h « p o k r e t a k o j i s u vlastiti s v j e t o n a z o r
široj sceni) ne m o ž e se o d g o v o r i t i p o z i v a n j e m na p r e s u d a n
t e m e l j i l i n a kritici p o t r o š a č k o g d r u š t v a i a k o o n o nije b i l o
u z r o k , n e g o t r e b a uvažiti niz p o s r e d o v a n j a . J e d a n j e o d
v e o m a razvijeno u našim k r a j e v i m a i estetske preferencije
izvora inspiracije za takvo odijevanje rock kultura, i to o n a
dijela aktera studentskog pokreta prisutne u časopisima
s kraja šezdesetih do p r e d kraj s e d a m d e s e t i h , a bliskost
kulture m l a d i h , gdje se njegovala jednostavnost pa i aske-
t e m a i slika dijela a m e r i č k e kontrakulture bila je o s i g u r a n a
tizam u i m a g e u , sigurno su dijelom kumovali prihvaćanju
i č a s o p i s i m a p o p u t Džuboksa,
uz p o d r a z u m i j e v a j u ć i p l o
tankerice kao glavne »uniforme« hašomanske subkulturne
če, postere, f i l m o v e . Već s p o m e n u t i Paul S i m o n i m a o je
scene i o p ć o j jednostavnosti koja se n a m e t a l a i z g l e d o m .
u t j e c a j a na struju k o j a je p r i h v a t i l a j e d n o s t a v n o s t i l e ž e r n o s t
T a k o su »modelski« utjecaj m o g l i imati i n e k o n v e n c i o n a l n i
k a o ključnu u dijelu i m a g e a koji se tiče o d j e ć e . N o , činje
m l a d i p r o f e s o r i , pristigli s f a k u l t e t a u s r e d n j e š k o l e , p r e n o
nica da je to o r i g i n a l n o v o j n i č k a j a k n a , na različite je n a
seći i m p l i c i t n o (ili č a k e k s p l i c i t n o ) n a s l i j e đ e » p r v e faze« i
čine utjecala na njeno nošenje - od početka hipijevskog (i
širih k o n o t a c i j a d o m a ć i h h i p i j e v s k i h i n t e n c i j a , p r i s u t n i h i
s r o d n i h ) p o k r e t a u A m e r i c i , u svjetlu v i j e t n a m s k o g r a t a ,
n a široj k u l t u r n o j sceni a l t e r n a t i v n o g k a z a l i š t a i t e o r i j s k o -
prisutno je u z i m a n j e »neprijateljskih« s i m b o l a i njihova pri
- p o e l s k o g izdavaštva, lako je takav utjecaj m a r g i n a l a n k a d
l a g o d b a drukčijem sustavu značenja, t a k o su dijelove uni
se g l e d a broj ljudi koji p r i m a j u i p r e r a đ u j u (sub)kulturne
f o r m e n o s i l i a n t i r a t n i d e m o n s t r a n t i i )>a^e^a_jcj/j]ecž«- I p a k ,
o b r a s c e u d i j a l o g u sa starijim a k t e r i m a , unutar subkulturne
za m a n j i d i o a k t e r a (američkih), koji su k r a j e m šezdesetih
scene m o g u ć i su snažni utjecaji m a n j i h g r u p a »kreativne
tvorili v e o m a h e t e r o g e n u i » n e s p o j i v u « , a č e s t o z a j e d n i č k u
j e z g r e « k o j e v e o m a b r z o m o ž e p r i h v a t i t i širi k r u g o k u p l j e n
scenu kontrakulture i nove ljevice, u n i f o r m a je n a g l a š a v a l a
o k o s l i č n i h »središnjih p r e o k u p a c i j a « . N a r a v n o , b r i t a n s k i
i vlastitu s p r e m n o s t da se državi, r a t u , rasizmu, suprotstavi
sociolozi, koji uvijek n a g l a š a v a j u klasnu p r i r o d u subkultur
o n a k o k a k o j e u n i f o r m i i p r i m j e r e n o - r a t o v a n j e m . Još j e
nih afilijacija, primijetili bi da je tankericu b i l o lakše platiti
d a n tipičan (i za d u g o v r e m e n a uspješan) primjer kontra-
nego crnu kožnu jaknu i da je hašomanski i m a g e i m a o
k u l t u r n e i n t e r v e n c i j e u p o s t o j e ć e s i m b o l e jest p r e o k r e t a n j e
nešto od »proleterske« jednostavnosti sa snažno izraženom
z n a č e n j a p o d i g n u t o g s r e d n j e g prsta i k a ž i p r s t a , u o b l i k u
» b o h e m š t i n o m s r e d n j e k l a s e « , i t o b i m o g l o biti t o č n o z a
s l o v a »V«, što je u p o r n o m h i p i j e v s k o m u p o t r e b o m u s u p r o t
jedan kamenčić u mozaiku razloga odabira tankerice. N o ,
n o m smjeru, a na osnovi medijske ekspanzije s i m b o l a i
o n a j e b i l a d i o i m a g e a čiji s u n o s i t e l j i d o l a z i l i i z nižih s l o j e
z n a č e n j a , z a k r u g širi o d s u b k u l t u r n o g p o č e l o z n a č i t i »mir«
va, završavajući škole n a k o n kojih su m o g l i raditi, kao i
u m j e s t o d o t a d a š n j e » p o b j e d e « . K a d a d u g o k o s i lik i s t a k n e
o n i iz s r e d n j i h i viših s l o j e v a k o j i su se s p r e m a l i s t u d i r a t i .
d v a p r s t a u o b l i k u s l o v a V i k a ž e » m i r , b r a t e « (ili »sestro«), i
N e s m i j e m o z a n e m a r i t i n i o n e a k t e r e k o j i s u bili izvan v e ć i n e
k a d a s e t a k v e slike n a k o n c e r t i m a , d e m o n s t r a c i j a m a ili
m o g u ć i h utjecaja, i koji su, vidjevši t a n k e r i c u na n e k o m e s
o m o t i m a p l o č a p o j a v e i medijski u m n o ž e , o n d a se stvori
bliske scene, reagirali pozitivno i na pitanje j e d n o s t a v n o
drukčiji okvir razumijevanja koji je g e n e r a c i j a m a b i o na
o d g o v a r a l i , »sviđa m i se«. S t a l n a p r i s u t n o s t t a n k e r i c e (uz
snazi, interpretirajući takav simbol isključivo k a o znak m i r a .
p e r i o d i č n e i z m j e n e i n t e n z i t e t a ) n a s u b k u l t u r n o j s c e n i sv
Hrvatski kontekst prilično se razlikovao od a m e r i č k o g a , no
j e d o č i o »sviđa m i se« o s j e ć a j u k o j i d i j e l e r a z l i č i t e g e n e r a -
Ip6
197
Benjamin Perasović
cije
URBANA PLEMENA
garažnim,
o d p r o z v a n i h t e o r i j a k o j a s e nije u k l a p a l a u s l u ž b e n i d i s k u r s
noiserskim i s r o d n i m senzibilitetima, raznoliki akteri koji su
posredovane
hašomanskim,
punkerskim,
b i l a je i »pacifistička«. Z a b i l j e ž e n i su m n o g i s l u č a j e v i u k o j i
u toj jakni vidjeli d i n a m i č n o s t , o t p o r , praktičnost, te p r i p a
m a s u školski profesori »obrane« z a g o r č a v a l i h a š o m a n i m a
danje o t p a d n i č k o m plemenu, koje se o d j e ć o m opskrbljuje
život, s m a t r a j u ć i n j i h o v stil n e p r i j a t e l j s k i m p r e m a o s n o v a
s vojnog otpada.
m a t a d a š n j e g s u s t a v a , b e z o b z i r a n a t o jesu l i h a š o m a n i o
1 9
Z b o g svog izgleda, hašomani su imali bezbroj pro b l e m a ; u roditeljskom d o m u , uz neke iznimke, postojao je p r i t i s a k z a p r o m j e n u i m a g e a i česti s u k o b i z b o g » u o b i č a
k o j i m a j e b i l a riječ u o p ć e a r t i k u l i r a l i svoj s v j e t o n a z o r k a o »pacifistički«. H a š o m a n i su (kao i m n o g i njihovi nasljednici na sub-
jenih« adolescentskih prekršaja, sada p o t e n c i r a n i h izgle
k u l t u r n o j sceni) č e s t o bili l e g i t i m i r a n i i z a u s t a v l j a n i , n j i m a
d o m s kojim se d o b a r d i o roditelja n i k a d nije p o m i r i o . D i o
se d o b a c i v a l o i p r i j e t i l o ( o d »jesi li m u š k o ili ž e n s k o « do
o n i h koji su imali d o b r e o c j e n e (scena je bila toliko široka
»ošišat ć e m o te«), a p o s t o j a l i su i d r u g i n a č i n i i s k u š a v a n j a
d a j e p o k r i v a l a sve t i p o v e u č e n i k a ) m o g l i s u t i m e k u p i t i
vlastite s t i g m a t i z a c i j e u d r u š t v u . N a j o z b i l j n i j i s u k o b i , k o j e
pravo na nošenje d u g e kose. U školi, m n o g i m a je bilo
s u h a š o m a n i iskusili z b o g s v o j e g i z g l e d a , d o g a đ a l i s u s e
t e š k o o d r ž a t i i m a g e , b a r e m k a d a j e o kosi r i j e č . P o s t o j a l e
p r i l i k o m »susreta« s a š t e m e r i m a . T e š k o d a j e k o j a s u b o t a
su razlike i z m e đ u škola i p o j e d i n i h p r o f e s o r a , k a o i razlike
m o g l a proći a da netko s d u g o m k o s o m ne dobije batine
u m j e r a m a represije, od izbacivanja i organiziranja razno
z b o g k o s e ili h a š o m a n s k o g i m a g e a u o p ć e . V e ć i n a h a š o m a
vrsnih pritisaka (ocjene, vrijeđanja, roditeljski sastanci na
na nije se htjela tući, ali m a n j i d i o uvijek je b i o s p r e m a n
k o j i m a s e n e č i j a d u g a k o s a p r e d s v i m r o d i t e l j i m a iznosi
p o t u ć i s e u s a m o o b r a n i . Pasivnost v e ć i n e d o m i n i r a j u ć a j e
k a o p r o b l e m r a z r e d a , u k o r i i si.) d o o n i h o b l i k a n a s t a v n i č
k a r a k t e r i s t i k a , p a b i š t e m e r i n a j č e š ć e bez v e ć e g o t p o r a
k o g i r a z r e d n i č k o g a n g a ž m a n a k o j i p r e s t a j u biti r e p r e s i v n i
n e k o g a b a c i l i na p o d , istukli i o t i š l i , a z a b i l j e ž e n i su i s l u
i n e s l a g a n j e s d u g o m k o s o m zadržavaju na razini r a z g o
čajevi nasilnog sisanja. N o , u n e r a v n o p r a v n u b o r b u uklju
vora s u č e n i k o m . Posebnu varijantu pritiska i profesorske
čio se manji broj aktera s kvartovske, štemerske scene, koji
netrpeljivosti
j e b r a n i o »svoje« h a š o m a n e o d d r u g i h š t e m e r a .
prema
hašomanima
predstavlja
djelomična
politizacija, koja je bila tipična za profesore » o b r a n e i za štite«. U u d ž b e n i c i m a su bile p o p i s a n e t e o r i j e i p r i s t u p i r a t u , koji se ne slažu sa s l u ž b e n o m k o n c e p c i j o m n a o r u ž a n o g n a r o d a , teorijom p r a v e d n o g rata i tada postojećim susta v o m » o p ć e n a r o d n e o b r a n e i društvene samozaštite«. Jedna
Okupljališta; rituali i sleng Svaka škvadra, uključujući^ i o n e koje ne_p_ripadaiu subkulturi, i m a svoju t o p o j r a f s J d j J t e j T r ^
u
k o j o j s e z n a n č o ^ l a ^ ^ o d r e đ e j i kafić b i o srce o k u p l j a n j a , D u g i vijek tankerice sadrži i njeno p r o d i r a n j e u širu kulturu, izvan subkulturnih g r u p a , k a k o u p o t p u n o »prosječnoj« sferi i p u č k o j kultu ri, tako i m e d u n e f o r m a l n i m g r u p a m a koje nisu s u b k u l t u r n e , k a o što je to n e k o vrijeme bilo sa studentima elektrotehnike i strojarstva, koji su g o d i n a m a n a k o n zalaza h a š o m a n s k e scene preuzeli m n o g e ele mente i m a g e a , m e đ u k o j i m a su tankerice i k a r i r a n e košulje bili n a j prepoznatljiviji. IQ8
kadaJe_^loilci_db_pxemještaja na drugu lokaciju, kada su s e š k v a d r i p r i d r u ž i l i n o v i č l a n o v i ili k a d a s u otišli s t a r i , što se promijenilo p o m a k o m od parkirališta, d u ć a n a , parka, p r e m a novoj lokaciji. Takva, cesto prezieno izvedena »po vijest p r o s t o r a š k v a d r e « , p o s e b n o j e r a z v i j e n a n a s u b k u l -
199
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
turnoj sceni, no o n a ostaje dio narativne kulture, usmene
h a š o m a n s k i ritual z v u k a i r a z n o v r s n e u s m j e r e n o s t i n a g l a
predaje.
razdoblje
z b u , d o k s u »sentiš« b l o k o v i u d o n j o j d v o r a n i p r e d s t a v l j a l i
( 1 9 7 7 . / 8 1 . ) k o j e z n a č i k u l m i n a c i j u i s p e c i f i č a n »zalaz« h a -
univerzalnu muško-žensku komunikaciju koja se »u p a r o
šomanske scene,
v i m a « o d v i j a l a u svim t a d a š n j i m k l u b o v i m a (kao i na »škol
Ograničit
ćemo
se
na
fragmentaciju
i
zagrebačko
djelomično nestajanje
nekih njenih dijelova.
s k i m č a g a m a « ) . T o što s u p o v r e m e n o p u š t a n e p j e s m e »iz
D i s c o k l u b o v i ™ » J a b u k a « i »Big Ben« b i l i su t r a d i c i o
drugog
tabora«,
nije
ometalo
hašomane
da
u
donjoj
nalna okupljališta h a š o m a n a . O v d j e je osobito zanimljiv
d v o r a n i Big B e n a (uz z v u k e , p r i m j e r i c e Z Z T o p ili B l a c k
»Big Ben« u B o g o v i ć e v o j u l i c i , u k o j e m su p o s t o j a l e d v i j e
S a b b a t h ) ne sudjeluju u ritualu » h e a d - b a n g i n g a « , koji se
d v o r a n e , t a k o da se u d o n j o j p l e s a l o , a u g o r n j o j su se
na sceni i izvan nje n a z i v a o » p a d a v i č a r e n j e m « a i s k a z i v a o
održavale »glazbene slušaonice«, gdje su okupljeni m o g l i i
se k a o ples g l a v a m a , o d n o s n o k o s o m koja vijori brzim
plesati, ali je p o t p u n o u o b i č a j e n o bilo i sjedenje, ležanje
p o m i c a n j e m vrata i glave. '
n a p o d u i p r e p u š t a n j e z v u k u ili d r u g i m a k t i v n o s t i m a . T a j e d v o r a n a b i l a p r e t e č a d a n a š n j i h »chill-out« p r o s t o r a n a r a v e p a r t y j i m a , g d j e se uz j e d n u plesnu d v o r a n u g o t o v o uvijek o s i g u r a v a još j e d n a , z a o d m o r i u s m j e r e n o s t d r u g o m s k u p u z v u k o v a . N i t k o nije slutio t e c h n o partyje u Big Benu se d a m d e s e t i h , iako u g o r n j o j dvorani n a l a z i m o slične tipove o p u š t e n o s t i , a u d o n j o j s l i č n e t i p o v e t r a n s a (što m o ž e v r i jediti i za d r u g a r a z d o b l j a i s u b k u l t u r n e s t i l o v e ) . S o b z i r o m na tipove aktera u Big B e n u , m o ž e m o uočiti k a k o sadržaj g l a z b e n e s l u š a o n i c e g o v o r i i o razlici g l a z b e i š i r i h o r i j e n t a c i j a u vezi s n j o m , i z m e đ u d v i j e d v o r a n e . G o r n j a j e b i l a »čistija« p o s a d r ž a j u b l i s k o m r a z l i č i t i m h a š o m a n s k i m š k v a drama,
organizirajući tematske večeri ključnih
(ikona)
rock kulture
(Hendrix,
bandova
D o o r s , Janis J o p l i n ,
Led
Z e p p e l i n , Pink F l o y d , Yes, J e t h r o T u l i itd.) d o k j e d o n j a
2
A k o p o z n a j e m o u l o g u koju g l a z b a igra u životu veći ne h a š o m a n a , njen utjecaj i prepletanje sa s v a k o d n e v n i m ž i v o t o m , o n d a m o ž e m o r a z u m j e t i k a k o ritual z a j e d n i č k o g s l u š a n j a , p l e s a n j a , d r u ž e n j a uz g l a z b u s velikih i j a k i h z v u č nika ima elemente osnaživanja i p r e p o z n a v a n j a zajednič kih t o č a k a ; p o p u t p r a k t i č a r a m e d i t a c i j e ili v j e r n i k a k o j i s e mole kod kuće, pa se njihova zajednica barem jednom t j e d n o o k u p i i o n d a m e d i t i r a ili s e m o l i z a j e d n o , d o ž i v l j u j u ć i u m n a ž a n j e e n e r g i j e . T a k o i h a š o m a n i , n a k o n što i h j e d o b a r d i o s l u š a o i p r e r a đ i v a o »riffove« r o c k e r s k o g svijeta s a m k o d k u ć e ili u m a n j o j g r u p i p r i j a t e l j a , s a d a i m a m o g u ć n o s t p o n o v o , u z d o s l o v a n intenzitet z v u č n i k a , o t k r i t i , p r e p o z n a t i , p r e g r u p i r a t i , proslaviti z v u k o v e , p j e s m e , p o k r e t e , i p r o š i r i t i » a f e k t i v n u z a j e d n i c u « k o j a je s n j i m a u v e z i .
n a g l a š a v a l a ples, za čiju su se p o d l o g u miješale tvrđe, rockerske pjesme s komercijalnijim
pjesmama,
hirovima
šire p o p - k u l t u r e . U o b j e d v o r a n e o d v i j a o s e r a v n o p r a v n o 20 Disco ukazuje na »disc«, d a k l e na p l o č u , a ne na d i s c o - g l a z b u . lako je ta g l a z b a krajem sedamdesetih počela p r o d i r a t i u g o t o v o svaki »plesnjak«, m n o g i su klubovi gajili raznovrsna r o c k - u s m j e r e n j a , no naziv »disco-klub« o d r ž a o se čak i u slučajevima r a d i k a l n o d r u k č i j e g glazbenog programa. 2 0 0
Riječima jedne od akterica »padavičarenja«: » M o j a m a m a i b a k a skroz kuže ples, skakanje, o n e sve m o g u zamisliti, ali da poslije plesa i m a m u p a l u mišića na vratu, da me boli k a d o k r e ć e m g l a v u , to n i k a ko ne kuže«. Danas je »vitlanje g l a v a m a (kosom)« u najvećoj m j e r i , i a k o ne isključivo, povezano s karakteristikama heavy metal rituala, p r a ć e n o g često s i m u l a c i j o m držanja gitare u ruci, što s a m o g o v o r i o t o m e k a k o su se osnove brojnih kasnijih zasebnih stilova nalazile već u širokoj rock kulturi čije su dijelove prigrlili raznovrsni h a š o m a n s k i akteri. 20I
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
Kafići i javni prostori
đe uključujući kvartovsku pripadnost kojoj će značenje u
O d k a v a n e » C o r s o « d o »šok s o b e « ili o d » T i n g l - T a n g l a « d o » B r n a « , » i s p i s a n a « ( z a p r a v o , u d o b r o j m j e r i »ispijena«) je povijest g e n e r a c i j s k i h h a š o m a n s k i h o k u p l j a n j a u Z a g r e b u . »Sok soba« se nalazila do s a m o g Big Bena i bila je t a k o p r o z v a n a z b o g s t a k l a k o j e j e o d p o d a d o s t r o p a t v o r i l o zid p r e m a u l i c i . P r o l a z n i c i s u m o g l i p r o m a t r a t i d o g a đ a n j a što ne o d u d a r a j u od o p ć e g (posebno vikendaškog) orgijastičk o g h e d o n i z m a koji karakterizira d o b a r d i o kulture m l a d i h , a č v r s t o j e , k a d je o a l k o h o l u r i j e č , u s i d r e n i u d o m i n a n t noj kulturi. Brojne škvadre imale su svoje o m i l j e n e kafiće, a u n e k i m s l u č a j e v i m a cijeli p r o s t o r o k o k a f i ć a p o s t a j a o b i okupljalište.
Hašomani
su
bili
prisiljeni
mijenjati
kafiće
protiv svoje volje iz m n o g i h r a z l o g a ; p r e u r e đ e n j e i drukčija orijentacija kafića (komercijalnija), skraćivanje r a d n o g vre m e n a , policijske racije, itd. Posebno
zanimljiv
ne-štemerskim krugovima p o n o v o porasti u osamdesetim) i razlikovanja u preferiranju hard-rocka, simfo-rocka i d r u g i h , po s v o m izboru konstruiranih »zvučnih entiteta«, akteri su se razlikovali i po preferenciji p o j e d i n i h d r o g a . O t o m e ć e biti g o v o r a u p o s e b n o m p o g l a v l j u , a o v d j e j e , z b o g Džamije i Z d e n c a (Kavkaza), kao najpoznatijih javnih o k u pljališta h a š o m a n a , p o t r e b n o navesti p r i m j e r p o d j e l e u n u tar scene koja se d o g a đ a , po mišljenju dijela aktera, na osnovi u p o t r e b e drukčijih d r o g a . T a k o »Zdenac« i »Kavkaz« postaju okupljališta o n o g dijela koji upotrebljava heroin i alkohol, sugerirajući tvrđu, o p o r u opciju u kojoj m n o g i akteri ne m o g u izbjeći fizičkoj ovisnosti, a »Džamija« p o sluje p o z o r n i c a na kojoj su snažnije prisutni c a n n a b i s i LSD, predstavljajući m e k š u i o t v o r e n i j u , lepršaviju o p c i j u aktera koji se d o b r i m d i j e l o m o d m a k a o od heroinske sce ne. (Kulović, 1998.)
primjer
okupljanja
predstavljaju
o n a na javnim p r o s t o r i m a u središtu g r a d a p o p u t Z d e n c a , D ž a m i j e , K a t a r i n s k o g trga, koja izazivaju p o g l e d e i k o m e n t a r e d r u g i h g r a đ a n a . Svijest o t o m e n i j e n e v a ž n a , i a k o grupa okupljenih hašomana ne pokazuje veće zanimanje z a o k o l i n u . N a o k u p l j a l i š t u p o s t o j i s t a l n a c i r k u l a c i j a ; JJJDO^ znavanje, sviranje, o d i a s c j d o t j ^ g v i n a , l j u b l j e n j e ^ p o s u d b a - p l o č a , b e s k r a j n i r a z g o v o r i , cijeli svijet s v a k o d n e v n o g - ž r v o t a -^ktejxUspjjod
okoline
prilično
o^dgia^-kaia^žgk^orn,
- t a k o i količinom pažnje i vremena posvećenog glazbi i m o d e l i m a života preuzetima iz rock kulture. U n u t a r hašom a n s k o g svijeta p r o c e s d i f e r e n c i j a c i j e s e o d v i j a o p o g l a z b e n i m i širim k r i t e r i j i m a , t a k o da su p o v r e m e n o (u r a z d o b l j i m a koja m o g u trajati nekoliko mjeseci, d o nekoliko g o d i na) p o j e d i n a okupljališta nosila i obilježja g r u p a koje su na njima boravile. O s i m uobičajene podrške »lokalnim« b a n d o v i m a ( a l o k a l i t e t s e o d n o s i o n a D ž a m i j u ili Z d e n a c , r j e -
202
Sukob oko Big Bena H a š o m a n i su bili nepoželjni u većini z a g r e b a č k i h k l u b o v a . K a d a im je u p r a v a Big Bena o d l u č i l a zabraniti ulaz u klub, postojala je realna m o g u ć n o s t da se takva o d l u k a p r o v e d e b e z p o s l j e d i c a , k a o š t o j e niz m j e s t a u g r a d u (kafića, klubova i drugih prostora gdje su se okupljali sub kulturni mladi) promijenilo izgled, cijene, r a d n o vrijeme i p o l i t i k u p r e m a g o s t i m a u o p ć e , »čisteći« p r o s t o r o d n e p o ž e l j n i h , b e z širih r e a k c i j a , o s i m u o b i č a j e n o g l a m e n t i r a n j a u r b a n e m l a d e ž i k o j a već d v a d e s e t a k i više g o d i n a p e r i o d i č n o i m a p o t r e b u k o n s t a t i r a t i »sve s u n a m uzeli« ili »sve što b u d e d o b r o , z a t v o r e ili n a s p o t j e r a j u « . N o , u t o d o b a ( 1 9 7 8 7 7 9 . ) p o s t o j a n j e m e d i j a , k a k a v j e b i o Polet, p o m o g l o je m o b i l i z a c i j i i d o s p i j e v a n j u h a š o m a n a u j a v n o s t i m e d i j e dominantne
kulture.
Polet j e o d d o s a d n o g
SSO-ovskog 203
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
lista p o s t a o z a n i m l j i v i č i t a n , p r u ž a j u ć i p r o s t o r r o c k k u l t u r i ,
d e m o n s t r a c i j a m a b i l o k a k v o g n e z a d o v o l j s t v a . N a k o n što
prihvaćajući i kreirajući obrasce urbane kulture m l a d i h na
su demonstracije najavljene, i m n o g i h a š o m a n i odlučili su
kraju s e d a m d e s e t i h . Polet je, u j e d n o m t r e n u t k u , u p r a v o u
djelovati, p o k r e n u o se m e h a n i z a m »društvene samozašti-
vrijeme v a n j s k o g pritiska i unutarnje diferencijacije scene,
te«, n a d v a b i t n a n i v o a . U j a v n o s t i , r o d i t e l j i s u m o g l i p r o
p o s t a o i n t e g r a t i v n o m t o č k o m , o m o g u ć u j u ć i različite razine
čitati da se n j i h o v a d j e c a dijele na h a š o m a n e i š m i n k e r e , a
prepoznavanja h a š o m a n s k o g identiteta. To je b i o m o m e n t
t o n je b i o relativno p o m i r l j i v - d o p u š t a l o se i p o n e g d j e
s u k o b a o k o B i g B e n a , k a d a j e Polet z a p r a v o p o z v a o n a
ispravnim smatralo mišljenje koje ne izjednačuje d u g u kosu
d e m o n s t r a c i j e i a r t i k u l i r a o h a š o m a n s k i o č a j z b o g »još j e d
s d e v i j a c i j o m , ali su se d e m o n s t r a c i j e , k a o oblik d j e l o v a
n o g « i z g u b l j e n o g p r o s t o r a ili n a p r o s t o z b o g d i s k r i m i n a c i j e ,
n j a , n a j o š t r i j e o s u đ i v a l e bez o b z i r a n a t o što m o ž d a m o t i
l a k o j e d i o a k t e r a v e ć o d u s t a o o d B i g B e n a , jer s u Š i k a n i -
v a c i j a z a p r o s v j e d m o ž e biti o p r a v d a n a . N a d r u g o j r a z i n i ,
r a n j a d u g o k o s i h p o s j e t i l a c a v e ć z a p o č e l a u » l j e t n o j « verziji
preko tadašnje omladinske organizacije, organizirane su
Big B e n a " , koja s e o d n o s i l a n a p r o g r a m istog D J - a n a
d e l e g a c i j e k o j e s u o b i l a z i l e sve s r e d n j e š k o l e i d o b a r d i o
različitim l o k a c i j a m a , represijom p r e m a preostalim hašo
osnovnih, tumačeći m o g u ć u opasnost od javnih skupova i
m a n i m a ( k o j i h j e još b i l o d o v o l j n o d a n a p u n e p r o s t o r ) o g o
»infiltriranja« raznih opozicijskih,
lio se i javnim p o k a z a o m e h a n i z a m generalizacije, tipičan
r e d o v e h a š o m a n a , u v j e r a v a j u ć i sve p r i s u t n e n a t i m s a s t a n
z a » m o r a l n e p a n i k e « , k o j i t v r d i »svi d u g o k o s i s e d r o g i r a j u «
c i m a u a p s o l u t n o štetne p o s l j e d i c e a k c i j e , n a j a v l j e n e u
i koji je, k a o takav, p ( r ) o b u d i o osjećaje solidarnosti k o d
Poletu. U s t v o r e n o j a t m o s f e r i s t r a h a , uz n a z o č n o s t v e l i k o g
svih
kojima
prijetnja izbacivanja
može
neprijateljskih snaga
u
postati stvarnost
b r o j a p o l i c a j a c a na najavljeni d a n d e m o n s t r a c i j e se nisu
n e k o g d r u g o g p r o s t o r a ili o k u p l j a l i š t a , l a j o s j e ć a j s o l i d a r
o d r ž a l e . I p a k , b u r n a a t m o s f e r a tih d a n a o m o g u ć i l a j e
nosti, koji je zahvatio širu scenu h a š o m a n s k i h identiteta,
r e f l e k s i j u h a š o m a n s k o g i d e n t i t e t a i u č i n i l a Polet a k t e r o m
p r e p o z n a o j e , p o d i j e l i o , k a o a k t e r s a m e s c e n e , i Polet,
s c e n e , k o j a n e ć e u b u d u ć n o s t i biti h a š o m a n s k i o d r e đ e n a ,
uključivši se izravno u situaciju obilježenu represijom p r e
niti ć e u r e d n i c i Poleta m o ć i o s t a t i n a s v o j i m m j e s t i m a .
m a h a š o m a n i m a ili s v i m o n i m a k o j e o d g o v o r n i ( u o v o m slučaju redari, provoditelji o d l u k e u p r a v e Big Bena) t a k v i m a d e f i n i r a j u . Poziv n a d e m o n s t r a c i j e b i o j e u p u ć e n n e i z r a v n o , p r e k o » p i s a m a čitalaca«, jer bi i n a č e a u t o r a o d v e o u zatvor. To je bilo razdoblje posljednjih g o d i n a Titova života u k o j i m a n i j e m o g l o biti š a l e s j a v n i m m a n i f e s t a c i j a m a ili
r?
M i l a n M l a k a r , dj u Big Benu, nastupao je svojim p r o g r a m o m u ljetnim » z a m j e n a m a « za Big Ben koji nije b i o o t v o r e n u ljetnim m j e s e c i m a . Najstalnija je bila l o k a c i j a Varšavske, da bi se k o n c e m s e d a m d e s e t i l i »ljetni ben« p r e m j e š t a o na igralište iza n e k a d a š n j e Prve i Četvrte g i m n a z i j e , a d a n a š n j e g M u z e j a »Mimare«, ili na igralište R. K. Borac na Trešnjevci, g d j e su već u ljeto 1 9 7 8 . h a š o m a n i osjetili da su n e poželjni.
2 0 4
Studentski centar H a š o m a n s k a scena, k a o heterogeni skup aktera koji svoj ž i v o t n i stil z a s n i v a j u n a r a z l i č i t i m p r a v c i m a r o c k g l a z b e , u z i m a g e s l i č a n o n o m e k a k a v s e s v u d a u svijetu p o javljuje u sklopu rock kulture šezdesetih i s e d a m d e s e t i h , b i l a j e d i f e r e n c i r a n a v e ć p r i j e s u k o b a o k o Big B e n a . T i s u njezini dijelovi sami sebe p r e p o z n a v a l i po nizu kriterija, od e m o t i v n i h i afektivnih, čije p o s r e d o v a n j e nije l a k o o d č i t l j i vo, do kombinacije glazbenih, obrazovnih, spolnih i djelo m i č n o d o b n i h . S obzirom na vezanost uz određeni prostor,
205
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
i percepciju p r o m j e n a koje se zbivaju na o d r e đ e n o m pro
s e d a m d e s e t i h ) ali j e z a z n a t a n b r o j a d o l e s c e n a t a u d r u g o j
storu, m o ž e m o govoriti o inertnijem i kreativnijem dijelu.
polovici sedamdesetih funkcionirala kao zajednička pozor
Na sceni su z a j e d n o bili i o n i akteri koji nisu bili o s o b i t o
nica za izražavanje individualnosti unutar već o d r e đ e n i h ,
s r e t n i s a s v i m a k o j e j e s l i č a n i m a g e d o v e o n a istu s c e n u , a
širih g r a n i c a r o c k k u l t u r e i i d e n t i t e t a n a z v a n o g » h a š o m a n -
diferencijacija je bila brža k a k o se bližio kraj s e d a m d e s e
skim«. K a k o je rastao broj ljudi i k a k o se razvijao senzibi
t i h , k o j i j e r o c k k u l t u r i d o n i o »svježu krv« u o b l i k u p u n k a ,
litet p o s r e d o v a n sve r a z l i č i t i j i m p o d s v j e t o v i m a r o c k k u l t u r e ,
p r o g l a š e n o g protestom protiv njezina etabliranja i skleroti-
t a k o s u i razlike m e đ u h a š o m a n i m a p o s t a j a l e sve d u b l j e .
zacije. Tako je jedan d i o , uvjetno rečeno, o n a j kreativniji,
B u d u ć i da se s v a k o d n e v n i život o d v i j a uz sve v e ć u p r o f i l i r a -
n a p u s t i o p r o s t o r e u B o g o v i ć e v o j ( » š o k - s o b a « i B i g Ben) i
n o s t i » s p e c i j a l i z a c i j u « z v u k a , a r a z m j e n a p l o č a (i o s o b n i h
p r e m j e s t i o se u dvorište i d r u g e prostore S t u d e n t s k o g c e n
iskustava s doživljenim zvukovima) m e đ u užim š k v a d r a m a i
tra. Inertniji d i o nije s l i j e d i o o v a j p o m a k , p a j e šest m j e s e c i ,
g r u p a m a prijatelja o m o g u ć u j e daljnje učvršćivanje procesa
sve d o g o d i n u d a n a , p r e d S t u d e n t s k i m c e n t r o m v l a d a l a
p o s r e d o v a n j a između zvučnih entiteta i g r u p n o g / i n d i v i d u a l
s p e c i f i č n a »čista« s i t u a c i j a , k o j a j e o m o g u ć i l a d i j e l u h a š o -
n o g identiteta, jasno je k a k o proces diferencijacije u rock
m a n s k e s c e n e s l o b o d n i j e d i s a n j e , jer o k o i n e r t n i j e g d i j e l a
kulturi utječe na k o n k r e t a n život škvadri i o d r e đ e n e scene,
o s t a l i su i r a z n i » n a m e t n i c i « , š t e m e r i m a bliski l i k o v i i o p ć e
o b l i k u j u ć i , z a j e d n o s a k t e r i m a , izdvojenije »strukture osje
nito o n i s k o j i m a »kreativniji« d i o u p o s l j e d n j e m r a z d o b l j u
ćaja« i proizvodeći nove p o l o ž a j e na sceni. Ti se položaji
nije htio biti p o v e z i v a n . A t m o s f e r a p r e d S t u d e n t s k i m c e n t r o m
m o g u o p i s a t i i k a o p r i b l i ž a v a n j e ili u d a l j a v a n j e p o j e d i n i h
u p r v o j e v r i j e m e b i l a g o t o v o i d i l i č n a , bez p o l i c i j s k i h r a c i j a ,
aktera, iako ne treba zanemariti postojanje i o n i h aktera
bez upletanja štemera, s b r o j n i m š k v a d r a m a koje su sta
k o j i nisu t o l i k o d e t e r m i n i r a n i c j e l o k u p n i m u k l j u č e n j e m u
jale u k r u g o v i m a , sjedile na o k o l n i m k l u p a m a , uz gitare,
g l a z b e n e p o d s t i l o v e , n i t i o n i h k o j i s u razvili t a k a v o b l i k
piće,
mogao
g r u p n o g identiteta koji u n u t a r škvadre o m o g u ć u j e p o s t o
upoznati na javnim okupljalištima iz prethodnog razdoblja,
janje zasebnih identifikacijskih glazbenih p o d l o g a . Dife
koji krase središnje preokupacije izgrađene o k o glazbe,
rencirajući pravac odnosi se na primjere aktera i n j i h o v o g
m i r o l j u b i v o s t i , a l k o h o l a i l a k š i h d r o g a , više ili m a n j e a r t i
proživljavanja tema i zvukova pojedinih b a n d o v a ; primjeri
k u l i r a n o g p r o t e s t a p r o t i v svijeta o d r a s l i h i sivila u d o m i n a n t
m o g u biti raznovrsni. Jedni s u n j e g o v a l i u s r e d o t o č e n o s t n a
n o j k u l t u r i . K a d a s u svi h a š o m a n i , u k l j u č u j u ć i i n a j i n e r t n i j e
g l a z b u g r u p a G e n e s i s , Yes, ELP, d r u g i s u t a k a v i z b o r širili
»suputnike«,
prostor
n a K i n g C r i m s o n , ili n a C a n i M a g m u , a t r e ć i s u ( m e đ u
pred Studentskim centrom jedva je m o g a o primiti brojne
brojnim kombinacijama) tome pridavali Tangerine D r e a m
p r i p a d n i k e sve » š a r e n i j e « , r a z n o l i k e s c e n e » d i f e r e n c i r a j u -
i M i k e O l d f i e l d a , i d i j e l o m s e sve više u d a l j a v a l i o d » k o r i
ćih« h a š o m a n a i novih aktera - p u n k e r a i n o v o v a l a c a .
j e n a « r o c k ' n ' r o l l a , k o j i m a s u d r u g i u p r a v o težili. T a j p o
Kraj s e d a m d e s e t i h h a š o m a n s k a scena ne bi m o g l a d o č e
vratak k o r i j e n i m a za neke je v o d i o p r e k o Istočne o b a l e
kati k a o »jedna« scena, čak i da nisu nastala punkerska i
(Velvet U n d e r g r o u n d i L o u R e e d ) , z a n e k e p r e k o Z a p a d n e
n o v o v a l n a usmjerenja. Scena z a p r a v o n i k a d nije bila »jed
(Jefferson A i r p l a n e , G r a t e f u l D e a d , Q u i c k s i l v e r M e s s e n g e r
n a « ( o s i m m o ž d a u p r v i m d a n i m a k r a j a šezdesetih i p o č e t k a
Service) a z a n e k e p r e k o b r i t a n s k o g » p u b - r o c k a « (Dr. F e e l -
2o6
i
uobičajeni
svakodnevni
protjerani
život
iz područja
kakav se
Bogovićeve,
207
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
g o d ) ili n a p r o s t o s t a r i h a l b u m a S t o n e s a . D i o l j u d i n i j e n i
ž i v a n j a i z r a z d o b l j a o z n a č e n o g p o č e t k o m sve v e ć e g u t j e
percipirao »odmak od korijena«, da bi se n e č e m u uopće
caja
birminghamske
sociologije
subkulture,
Paul
Willis
h t i o v r a ć a t i , o s t a j u ć i v e z a n u z D e e p P u r p l e i Led Z e p p e l i n ,
( 1 9 7 8 . ) , opisujući »bikersku« kulturu i povezanost glazbe s
ili živeći c i j e l o g ž i v o t a u š i r o k o m k r a l j e v s t v u F r a n k a Z a p p e .
r i t m o m središnjih p r e o k u p a c i j a motorističke škvadre, u o č a
M n o g i su akteri bili uronjeni u m o r e bluesa, šetajući se od
va visoko emotivan odnos p r e m a samoj glazbi i tipovima
klasika (Dixon, H o o k e r , Waters...) d o C l a p t o n a . N a v e d e n i
naglašavanja
su b e n d o v i m o g l i biti i u s a s v i m d r u k č i j e m m e đ u s o b n o m
s t a v a p r e m a B e a t l e s i m a iz n j i h o v e k a s n i j e f a z e , i z a d r ž a v a
o d n o s u , a m o g l o bi se navesti i stotinjak d r u g i h . Raznovr
n j e m bliskosti sa Stonesima. U n u t a r analize u p o t r e b e jezi
sne k o m b i n a c i j e u k a z u j u n a p o s t o j a n j e a k t e r a k o j i n e slijedi
ka u subkulturi »bikera«, Willis n a g l a š a v a n e p o s r e d n o s t i
»uobičajene« sheme srodnosti glazbenih stilova, no takvi
e m o t i v n o s t iskaza o r o c k a k t e r i m a , k o j a s a d r ž i č e s t o i
akteri s p a d a j u u j e d n u od dvije s p o m e n u t e g r u p n e m o g u ć
b r u t a l n o izražene animozitete, vrijeđanja »ad h o m i n e m « , i
n o s t i : o n u k o j a n a g l a s a k n e stavlja n a g l a z b u k a o o r i j e n t i r i
o m a l o v a ž a v a n j e svih o n i h z v u k o v a , p j e s a m a i a k t e r a k o j i
ritma,
ilustrirajući to p r i m j e r i m a
promjene
p o d l o g u ž i v o t n o g stila, z a u z i m a j u ć i »eklektički« i, s o b z i r o m
stvaraju g l a z b u suprotnu bikerskom senzibilitetu. To nije
na animozitete,
području
obilježje s a m o bikerske scene, niti s a m o britanskih s u b k u l
rockerskih stilova, i d r u g u mogućnost, koja n a m ukazuje
tura. Na sličan način m o ž e m o govoriti i o dijelu d o m a ć e
na postojanje škvadri unutar kojih se s l o b o d n o izražavaju
scene krajem sedamdesetih, gdje se uz navedeni »sim-
r a z n o v r s n i i d e n t i t e t i , p r i p a d a j u ć i s p e c i f i č n i m s c e n a m a čiji
f o - r o c k « , k a o i » e l e k t r o n s k i « » p r o g r e s i v n i « zvuk i s e n z i b i l i t e t ,
zajednički nazivnik m o g u definirati i redefinirati sami akteri.
n a l a z e i o n i koji inzistiraju na zvuku » h a r d - r o c k a « , k a o i
J e z i k o m s u d i o n i k a , p r v u m o g u ć n o s t m o ž e m o izraziti s a »slu
oni uronjeni u psihodeličnu tradiciju američke Z a p a d n e
š a m sve p o m a l o , k a d s a m s a m a p a š e m i D y l a n , n a k o n
obale. U d a l j a v a n j i m a i približavanjima k u m u j u i deseci
certu bih voljela čuti Zeppeline, Floyde volim na t u l u m u , a
d r u g i h s t v o r e n i h s e n z i b i l i t e t a , p r i m j e r i c e o k o izraza B o b a
j a k o c i j e n i m »xy« jer s u p o s t i g l i . . . « , a d r u g a m o g u ć n o s t s e
D y l a n a (čak je i
»ekumenistički« p r i s t u p š i r o k o m
unutar opusa jednog autora stvorena
o d n o s i na s a m u škvadru u kojoj je »on h a r d - r o c k e r , život
p o d j e l a na »tradicionalne« aktere, koji glorificiraju i p r i
d a j e za to, a ja ti to baš ne v o l i m , m e n e fura psihodelija,
z n a j u i s k l j u č i v o a k u s t i č a r s k u f a z u , i o n e k o j i se p r o n a l a z e u
ovaj d r u g i je lud za s i n t o v i m a i nekaj m u l j a s jazzom al
»električnoj«) ili n a f o l k - r o c k z v u k u u t j e l o v l j e n o m u b a n d o
neće priznat.......
v i m a p o p u t P e n t a g l e ili
Fairport C o n v e n t i o n , zatim
na
N o , proces koji u d a l j u j e , a ne približuje a k t e r e , i koji
J a z z - r o c k t r a d i c i j i k o j u s u s i m b o l i z i r a l i W e a t h e r R e p o r t ili
počinje diferencijacijom u glazbenim stilovima rock kulture
M a h a v i s h n u O r c h e s t r a i k o j a je zaista teško s p o j i v a s,
(koji n i s u u v i j e k » i z v a n a « , »iz s t u d i j a « ili n e k o g c e n t r a » p r o
p r i m j e r i c e , t e e n a g e r s k i m »slatkim« m e t a l o m u izvedbi g r u
izvodnje umjetnih potreba« nametnuti »pasivnom slušatelj
pe S w e e t . N a b r a j a n j e teže i l a k š e s p o j i v i h s t i l o v a i p o d s t i -
stvu«, n e g o , b a r e m u j e d n o j fazi, p r e d s t a v l j a j u s c e n u s
lova rock kulture ispunilo bi prostor cijele enciklopedije, a
k o j e d o l a z e , k o j a m o ž e biti d i o » p o d z e m n e k u l t u r e « ) u k l j u čuje strastvene i e m o t i v n e o d n o s e p r e m a t i p o v i m a glazbe ili p o j e d i n i m b a n d o v i m a . U j e d n o m o d n a j p o z n a t i j i h i s t r a -
208
k r a j e m s e d a m d e s e t i h , u z a svu r a z l i č i t o s t v e ć p r i s u t n u n a sceni, nastaju akteri koji d o b a r d i o vlastitog identiteta te melje na prosvjedu protiv zatečenog stanja u rock kulturi,
20Q
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
a k o j e se m a n i f e s t i r a u z a k o n i m a biznisa i v e l i č i n e , p r i č e m u
seljačina«, k a k o bi akteri rekli, nije se m o g l a izbjeći, pa je
s e b e n d o v i sve više o d v a j a j u o d s v o j e p u b l i k e , a z v u k o v i
o t v a r a n j e n o v i h prostora (zapravo starih prostora ali s n o
nastaju u uvjetima skupih studija i t e h n o l o g i j e nedostižne
vim sadržajima) p o p u t Lapidarija, uz nasilje koje je 1 9 8 1 .
p r o s j e č n o m b a n d u . Protiv t a k v o g s t a n j a u s m j e r e n j e p o k r e t
u
koji se v r a t i o g a r a ž i i ž i v o t n o j istini i z r a ž e n o j »s tri a k o r d a « ,
d r u g i h , a rezultiralo ubojstvom, definitivno označilo r a s p a d
a prvi su a k t e r i t o g p o k r e t a p u n k e r i . O n j i m a će biti r i j e č i u
d o t a d a š n j e s c e n e i f r a g m e n t a c i j u d i j e l o v a k o j i s u tražili
s l i j e d e ć e m p o g l a v l j u , ali o v d j e j e n j i h o v a p o j a v a v a ž n a
s v o j e p u t e v e i o k u p l j a l i š t a , n a l a z e ć i ih d i j e l o m u L a p u , d i j e
Studentskom
centru
kulminiralo tučnjavama
redara
i
z b o g n a z n a č a v a n j a daljnjeg »cijepanja« i profiliranja scene
l o m p r e d B r n o m , u KSETu, k l u b u Istrana i d r u g d j e . O v d j e
koja je, na s a m o m kraju sedamdesetih u Z a g r e b u , n a k o n
se gotovo k a o pravilo nameće činjenica teškog održanja
r a z d o b l j a b r o j n i h j a v n i h o k u p l j a l i š t a , s v e d e n a g o t o v o is
j e d n o g p r o s t o r a ili o k u p l j a l i š t a za s u b k u l t u r n i stil z v a n u
ključivo na prostore o k o Studentskog centra. U Student
d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h » h a š o m a n s k i m « . N a k o n raz
skom centru je tada dosegnut vrhunac hašomanske m a
d o b l j a u k o j e m se t a k v o m j e s t o iskristalizira i p o s t a n e g o t o v o
sovnosti, i vjerojatno jedan od posljednjih rituala proslave
jedinim, ubrzo dolazi do raspada jednog i nastajanja m n o g i h
o n o g zvuka koji je b i o s i m b o l »klasične« h a š o m a n s k e sce
m a n j i h okupljališta. Taj jc proces povezan s f r a g m e n t a c i
n e i koji s e o d v i j a o p o p u t p u n k e r s k o g p o g a u k o l u z a g r
j o m stilova unutar rock kulture, k a o i d i f e r e n c i j a c i j o m u n u
l j e n i h , t a d a još u v i j e k v e ć i n o m d u g o k o s i h a d o l e s c e n a t a
tar subkulturnih g r u p a i između njih. Diferencijacija se o d
pokrenutih na skakanje »himnama« Doorsa i Zeppelina.
vija p o kriterijima p o s r e d o v a n i m g l a z b o m , a l i i m n o g i m
Istovremeno, to je i zalaz klasične h a š o m a n s k e scene jer
d r u g i m koji se o d n o s e na druženje i prijateljstva, na kvar-
p u n k i novi val u istom prostoru Studentskog centra o k u p
t o v s k u , š k o l s k u , » p r e f e r i r a j u ć u o d h e d o n i s t i č k i h « ili n e k u
ljaju svoju p u b l i k u i akteri postaju raznolikiji. Uz zaljublje
d r u g u povezanost. U taj proces d o d a t n o interveniraju i
n i k e g l a z b e n i h s t i l o v a »koji n a č i n ž i v o t a z n a č e « , s c e n a sve
akteri d o m i n a n t n e kulture, g d j e m e đ u najizravnije oblike
više p r i v l a č i i š t e m e r e ž e l j n e s u k o b a , a m a s o v n o s t , u z k u l
u t j e c a j a s p a d a j u p o l i c i j s k e r a c i j e , p r o m j e n e (ili u k i d a n j e )
t u r u a l k o h o l a i p r i s u t n o s t d r o g e , d o v l a č i i više p o l i c i j e .
g l a z b e n i h p r o g r a m a , z a b r a n e o k u p l j a n j a ili s v i r a n j a , t u ž b e
Tako je prostor o k o Studentskog centra b i o svjedo
za » r e m e ć e n j e j a v n o g r e d a i m i r a « i slični p r i t i s c i .
k o m prvih o k u p l j a n j a dijela h a š o m a n s k e scene. Krasila ga
H a š o m a n s k i rituali prije svega su vezani uz g l a z b u , uz
je miroljubivost^ želja za .povlačenjem od očiju j a v n o s i i ^ o d
individualno i zajedničko primanje i preoblikovanje zvuko
»štemera i seljačina«^kojj^su m n i j e ^ b j l i preblizu, te razno
v a , glazbe i njenih stilova. Takav se ritual m o ž e planirati,
v r s n a z v u č n a u s m j e r e n o s t ( d o k j e još B i g B e n b i o a k t u a
ali će do njega d o ć i i s p o n t a n o , b i l o k a d a i b i l o g d j e se
l a n ) , z a t i m j e isti p r o s t o r b i o s v j e d o k o m n a r a s t a n j a s c e n e
stvori m o g u ć n o s t o k u p l j a n j a uz zvučnike, od »slučajnih« i
do krajnjih g r a n i c a g o v o r a o »jednom« s u b k u l t u r n o m stilu,
s p o n t a n i h susreta, t u l u m a u svakoj prilici n a l a ž e n j a p r o
da bi početkom osamdesetih postao okupljalištem brojnih
stora, do brižljivo p l a n i r a n i h (većinom kolektivnih) posjeta
a k t e r a koji s u identitet g r a d i l i n a m u l t i d i m e n z i o n a l n o j o s n o v i
k o n c e r t i m a i k l u b o v i m a . Ples je t a k o đ e r d i o r i t u a l a , a r i t u a l
punka, n o v o g vala, i m n o g i h , u m e đ u v r e m e n u do kraja
nim m o ž e m o smatrati i d o b a r d i o »pukih« o k u p l j a n j a . O k u
»oposebljenih« dijelova rock kulture. Nazočnost »štemera i
p l j a n j e jest r i t u a l n o u s p o m e n u t i m o b l i c i m a k a d a d o l a z i d o
2IO
211
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
osnaživanja, a time h a š o m a n i svojim p o n a š a n j e m nastav l j a j u t r a d i c i j u k o j a je p o s t a l a e v i d e n t n a u » d u h u š e z d e s e t i h « , o
kojem
Stanley C o h e n
piše objašnjavajući
okupljanja
r o c k e r a i m o d s a . Šezdesete, za C o h e n a , d o n o s e specifi k u m b i v a n j a s d r u g i m a , u g o m i l i ili g r u p i ( b e - i n ) k a o d o g a đaj po sebi. Struktura d o g a đ a j a je s a m o o n a koju sudionici » d o n e s u s a s o b o m « . T a k o n e š t o m o ž e biti d o g a đ a j , č a k i a k o se, g l e d a n o i z n e k o g d r u g o g k u t a , »ništa n e d o g a đ a « . ( C o h e n , 1 9 7 2 . / 8 0 . ) D o k su modsi i rockeri iz C o h e n o v e s t u d i j e , u z d o z u svijesti o » d o g a đ a j u « k o j i s u p r o i z v e l i s a m i m svojim o k u p l j a n j e m , ipak priskrbili i karakteristike » d o s a đ i vanja, iščekivanja, besciljnog lutanja, nedostatka planova« ( p o č e m u s u , k a k o C o h e n d o b r o p r i m j e ć u j e , j a k o sličili v e ć i n i o d r a s l i h n a o d m o r u , s a m o što t o n i t k o u d o b a m o ralne p a n i k e nije htio vidjeti), dotle za hipijevski »be-in«, pa i za h a š o m a n s k a o k u p l j a n j a u Z a g r e b u i d r u g i m hrvat skim g r a d o v i m a , vrijedi ocjena o d o g a đ a j u s a m i m o k u p l j a n j e m , i to o č e s t o i n t e n z i v n o m , p l a n i r a n o m i r i t u a l n o m »događanju«.
b a n i m s l e n g o m . T a k o su najjednostavnije engleske riječi » g o o d « i » b a d « ( d o b r o i loše) k o r i š t e n e , b e z p o t r e b n o g iz g o v o r a i u s k r a ć e n o m obliku (gotovo k a o g u d i bed) k a o opisi nečijeg stanja, na način da uz m o g u ć i »meni je (nešto) b e d « ili » m e n i j e (nešto) g u d « , č e s t o p r e v l a d a v a o b lik »ja s a m u b e d u « ili »ja s a m u g u d u « . Loša s i t u a c i j a postala je »bediška«, a u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a » b e d o j n e r « . N a s t a n a k a k t e r a p o p u t Poleta,
kao i omasovljenje
s c e n e , sve v e ć a v a ž n o s t d o m a ć i h b a n d o v a (pri č e m u s e i s t i č e , ne s a m o k a d a je o s l e n g u riječ, D ž o n i Štulić i A z r a ) o m o g u ć u j u d o b r e uvjete z a n a s t a j a n j e i š i r e n j e s l e n g a , z a i g r e r i j e č i m a , m e đ u k o j i m a j e svjesna r e d u k c i j a p o j m o v a z a što više različitih z n a č e n j a s a m o j e d a n o d o b l i k a . K a o š t o p o s t o j i i n t e n c i j a d a s e z a š i o više t u z l i č i t i h p o j a v a , s t a n j a , s i t u a c i j a , koristi
j e d a n p o j a m tek p o b l i ž e o d r e đ e n
k o n t e k s t o m ili g e s t i k u l a c i j o m ,
neverbalnom komunikaci
j o m ili n a g l a s k o m , t a k o p o s t o j i i p o k u š a j n a l a ž e n j a što više r a z l i č i t i h riječi z a s a m o j e d a n p r e d m e t , p o p u t j o i n t a . Prvu i n t e n c i j u m o ž e m o pratiti n a p r i m j e r u p o j m a »furka« ili g l a g o l a »furati« (se); » G l e d a m j u č e r t i p a , t a m k o d m e n e u k v a r t u , z n a m g a i z p a p a g a j k e , t a m živi i s e d i u b i r c u , z a
Slens \
s t o l o m s n e k o m t r e b o m , k u i š , i u p u c a v a se, k u i š , u f u r a v a
/'A
H a š o m a n i s u koristili s l e n g k o j i j e s a d r ž a v a o n e k e iz r a z e t i p i č n e z a t a j s u b k u l t u r n i stil, n o k a k o o n i nisu i z o l i r a n i od drugih vršnjaka s k o j i m a dijele školske klupe i d r u g e prostore interakcije,
i
k a k o šira
urbana kultura
mladih
često stvara svoje termine i varijante slenga, t a k o su h a šomani iz Zagreba govorili zagrebačkim srednjoškolskim s l e n g o m , s a m o d j e l o m i č n o t i p i č n i m z a h a š o m a n s k i stil. Ipak, d o m i n a c i j a g l a z b e n e scene u s v a k o d n e v n i m životi m a , kao i specifične teme upotrebe droge koje su s e d a m d e s e t i h t e k p o č e l e p r e l a z i t i iz r e l a t i v n o u ž i h k r u g o v a u š i r u i ne striktno subkulturnu »kulturu m l a d i h « , osigurali su h a šomanima
212
dio
autorstva
nad
»anglo-zagrebačkim«
ur-
nešto, kuiš, a n e m r e , z n a m g a , to ti je čovjek bez furke, ne s a m o d a s e taj n i k a d n e b i u f u r a l , t o j e još k u l , a l i t a j s e n i k a d nije u niš u f u r a l , k u i š , o n o n o f u r a n e š t o , k a o , s t r e j t e r s k i , a niš n e f u r a , jer g a niš n e f u r a , k u i š , i s a d b i o n t r e b a l n e k u s p i k u (šprehu) p r o d a t , i k u ž i m g a d a s e u f u r a v a , a n e m r e niš i s f u r a t o s i m n e k u f u r k u , o n o , n a f o r u » u k o j u š k o l u ideš« a t o m u i n i j e n e k a f u r k a « . D r u g u i n t e n c i j u p r i m j e ć u j e m o u nazivima za joint, p o p u t đ o j a (džoja) đ o j i c a , p l j u g i c a , s m o t k a , d ž o k s , f r u l a , f r u l i c a , frf, ž r ž a , ž i ž a , truba, itd. U p o t r e b a i stiliziranje, specifična p r i l a g o d b a engles kih riječi n i j e s a m o k a r a k t e r i s t i k a d o m a ć e u r b a n e a d o l e s 213
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
centske scene, n e g o i drugih europskih z e m a l j a . T a k o će i
kao poznato hašomansko okupljalište u drugoj polovici
T a l i j a n i p r e t v o r i t i »roll« u » r o l l a r e « ili p o n e g d j e s a m o d o
s e d a m d e s e t i h g o d i n a . U t o m k r u g u , »brijaža« je o z n a č a
d a t i »I« z a m n o ž i n u , n a z i v a j u ć i p r i m j e r i c e d a r k e r e » I d a r k « .
vala stanje, oblik doživljaja i ponašanje p o d utjecajem neke
N a h a š o m a n s k o j s c e n i ( u n u t a r »spike« m e d u » f r e n d o v i m a i
d r o g e , n a j č e š ć e c a n n a b i s a ili L S D - a . N a p r i m j e r , p o n a v
f r e n d i c a m a « ) b i l o j e u o b i č a j e n o i z g o v a r a n j e d o m a ć i h riječi
l j a n j e riječi ili s l o g o v a , d r ž a n j e j e d n o g s l o v a , s a m o g l a s n i
na e n g l e s k o m , p o s e b n o za p r e d m e t e koji su, uz u o b i č a j e n
k a ( p o p u t »a« u ž a b a ) d u g o , d u g o , u i z g o v o r u , d a k l e s p e
način u p o r a b e u roditeljskoj kulturi, imali i d i m e n z i j u svoje
cifičan »dubbing« i proizvodnja e h o efekata u g o v o r u , s
u p o r a b e u subkulturi, pa je, primjerice, i m e m o ć n o g lje
klasičnim »stoned«
pila »tigar« r e d o v i t o b i l o i z g o v a r a n o k a o »tajger«.
l i c u . »Brij«, o b i č n o j e b i l o u p u ć e n o o n o m e t k o j e v e ć » z a -
23
varijantama izgleda i g r i m a s a m a na
H a š o m a n i su u svom užem k r u g u , u d r u g o j polovici
b r i j a o « ili » p r o b r i j a o « , a » b r i j a ž a « j e l a k o o d i n d i v i d u a l n o g
s e d a m d e s e t i h , s t v o r i l i p o j a m »brijaže« i » b r i j a n j a « , što se
stanja počela označavati kolektivno, onaj prepoznati ka
p o s t u p n o širilo kroz različite k r u g o v e , da bi svojevrsno
rakter pojedine situacije. O d pojedine situacije, d o cijelog
»brijanje« na s a m sleng, u p o t r e b o m p o j m a brijanja ušlo u
t u l u m a k o j i j e p r o š a o u s t a n j u b r i j a ž e , t a k o đ e r nije b i o v e
p o t p u n o s t i u širu k u l t u r u i e t a b l i r a n e m e d i j e p o č e t k o m d e
lik k o r a k . P o š t o j e i n a j o k o r j e l i j i m p r i s t a l i c a m a d r o g e k a o
vedesetih g o d i n a . Praćenje nastajanja i širenja slenga, k a o
p r o m j e n e svijesti ( p o s e b n o a k o o s t a n e m o k o d p s i h o d e l i k a )
i svih o s t a l i h o b i l j e ž j a s u b k u l t u r n e i šire u r b a n e s c e n e , o m o
j a s n o da slična stanja čovjek m o ž e ostvariti i u s l i č n i m si
gućuje uvid u proces stvaranja, preuzimanja, promjene i
t u a c i j a m a bez d r o g e , ili b a r e m d a k o l i č i n a o t k a č e n o s t i n e
p r e o b l i k o v a n j a stvari i z n a č e n j a , g d j e a k t e r i , č a k i t a m o
m o r a biti p r o p o r c i o n a l n a k o l i č i n i d r o g e , u b r z o j e b r i j a ž a ,
g d j e n a m se na prvi p o g l e d čine p a s i v n i m » p r i m a t e l j i m a
k a o s t a n j e u z r o k o v a n o b r i j a n j e m , u k a z i v a l a n a niz m o g u
poruka«, zapravo sudjeluju u istom procesu.
ćih n a č i n a brijanja. Ipak, ti k o r a c i nisu napravljeni j a k o
Početke i prve autore m n o g i h subkulturnih zvukova,
b r z o , a a k o su ih n e k i a k t e r i i n a p r a v i l i b r z o , t a j se r a z v o j ,
f r i z u r a , gesti i d r u g i h d i j e l o v a i m a g e a , k a o u o v o m s l u č a j u
k a o n i s a m a riječ, n i j e p r i m j e ć i v a o n a v e ć e m d i j e l u s c e n e .
p o j m o v a slenga, teško m o ž e m o precizno utvrditi, p o s e b n o
Proći će n e k o l i k o g o d i n a , u k o j i m a će D a v o r S l a m n i g i
a k o j e riječ o n e z a b i l j e ž e n o j t r a d i c i j i . T a m o g d j e s e p o k u š a
Pjer Z a r d i n
započeti svoju »rock operu« - »Zagrebački
v a u t v r d i t i t k o j e p r v i k o r i s t i o o d r e đ e n i z v u k , ili n a p o z o r n i c i izveo o d r e đ e n i tip plesa, još je n e k a k o i m o g u ć e slijediti osnovne okvire za istraživanja, poštujući knjige, filmske, v i d e o ili z v u č n e z a p i s e , a l i u n u t a r n a r a t i v n e k u l t u r e u r b a n i h p l e m e n a , g d j e s u g e n e r a c i j s k a iskustva č e s t o p r e k i n u t a u »lancu« hipotetskog p r e n o š e n j a »s g e n e r a c i j e na g e n e r a c i j u « , r i j e t k o k a d s e m o ž e s a s i g u r n o š ć u tvrditi š t o j e s t v a r n i p o č e t a k i tko je prvi autor. U n u t a r d o s e g a o v o g a istraživa n j a , p o j a m »brijaže« i »brijanja« n a l a z i m o u u ž e m k r u g u , p o put m a n j e g »skupa škvadri«, koji je posjećivao D ž a m i j u
214
»Stoned«, i a k o d o s l o v n o znači o k a m e n j e n , u e n g l e s k o m se toliko k o ristio za o p ć e stanje p o d d j e l o v a n j e m c a n n a b i s a da ga je p r i m j e r e n o prevesti naprosto s »napušen«. Ipak, za stanja koja je p o n e k a d teško nijansirati i koja spadaju u napušena stanja, postoje d v a o s n o v n a termina za d v a temeljna osjećaja - biti »stoned« i biti »high«, g d j e p r v o o z n a č a v a p o č e t a k , p s i h o d e l i č n o g osjećaja n a j a v l j e n o g [ n e š t o težim u d a r c e m m a l j a p o glavi, a d r u g o nešto nježnije kgtapultiranje u sličan a l i he i išli osjećaj napušenosti. D a n a s se ti termini redovito koriste u Nizozemskoj k a d a turisti ili d r u g i posjetioci legalnih p r o d a j n i h mjesta pitaju za vrstu ili tip d j e l o v a n j a neke od biljki sa c j e n i k a , pa im se od strane k o n o b a r a o b i č n o uputi p r o t u p i t a n j e : »Želite li biti više s t o n e d ili više high?«
215
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
b r i j a č « , i j o š ć e n e k o l i k o š k v a d r i p r i g r l i t i izraz, d a b i u
p o j m u »brijačine« pripiše značenje iz prve faze, no to su, s
o s a m d e s e t i m g o d i n a m a s v e šira s u b k u l t u r n a s c e n a » b r i j a
o b z i r o m na širinu u r b a n e scene adolescentskih životnih
la« i g o v o r i l a o b r i j a n j u , u p r v o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , j o š
stilova, bili izdvojeni primjeri. D o k je stanje p o s r e d o v a n o
uvijek n e d o t i č u ć i
kulturu
d r o g o m , k a o jedno od intenzivnih stanja, bilo uključeno u
m l a d i h , niti e t a b l i r a n u d o m i n a n t n u k u l t u r u . T a k o m o ž e m o
z n a č e n j e » b r i j a n j a « u n j e g o v o j d r u g o j fazi š i r e n j a , o n i k o j i
g o v o r i t i o b a r e m tri f a z e » b r i j a n j a « : p r v a je o n a u k o j o j
s u inzistirali n a t e š k o j d r o g i , i t o p o n a j p r i j e o p i j a t i m a , k a o
t e r m i n n a s t a j e , i za k o j u p o s t o j e i d r u g e i n t e r p r e t a c i j e , a
g l a v n o m s a d r ž a j u p o j m a , nisu i m a l i š a n s u vratiti p r i č u n a
u p o t r e b a s e širi k r o z d i j e l o v e u r b a n e s u b k u l t u r e . Z a n i m l j i
opis blizak »kljucanju«, jer bi se t i m e postigla s a m o neže
v o j e d a d r u g a i n t e r p r e t a c i j a b r i j a n j a t a k o đ e r z a s n i v a izraz
ljena redukcija već i z b o r e n o g značenja koji je većina aktera
n a stanju u z r o k o v a n o m d r o g o m , ali n a p o t p u n o drukčiji
sa z a d o v o l j s t v o m p r i h v a ć a l a . U d r u g o j fazi m n o g e š k v a d r e
n a č i n - n e k a o p s i h o d e l i č n i m d j e l o v a n j e m c a n n a b i s a ili
d o d a j u s v o j e o b l i k e u p o t r e b e , p a n e t k o m o ž e biti n a b r i j a n ,
LSD-a
kao
u b r i j a n , z a b r i j a n ili i z b r i j a n , p o s t o j e b r i j a č i i b r i j a č i c e , r a z n a
stvarni opis o m a m l j e n o g stanja izazvanog o p i j a t i m a , k a d a
b r i j a n j a , b r i j e i b r i j a č i n e , a o n i k o j i su osjetljivi na s l e n g k a o
č o v j e k n a s l o n j e n n a vlastitu r u k u , p o v r e m e n o p r e l a z i r u
legitimaciju o d a b r a n i h p o z n a v a l a c a t a j n o g jezika, uz o n e
k o m , k a o d a s e č e š k a , p r e k o l i c a , i i z a z i v a k o m e n t a r »vidi
k o j i s p r e m n o r e a g i r a j u n a sve č e š ć u p r i s u t n o s t n e k o g i z r a
g a , b r i j e « . O v a i n t e r p r e t a c i j a bit ć e o b n o v l j e n a u d r u g o j
z a n a s c e n i , n a p u š t a j u t e r m i n p o k u š a v a j u ć i stvoriti n o v i , ili
polovici o s a m d e s e t i h , ali za širenje p o j m a b r i j a n j a važni
d o d a j u varijacije na postojeći. T a k o će akter koji primijeti
j o m mi se čini prva, koja naglašava aktivni princip brijača
p r e č e s t u u p o t r e b u p o j m a » b r i j a č « , a k o želi s t v a r n o
(brijačice) i svojevrsnu p r o i z v o d n j u brijaže. N o , bez obzira
»brijač slenga« prijeći b a r e m na »brico«, d o d a j u ć i novi u g o
n a t o što b i n e t k o m o g a o i o d i n t e r p r e t a c i j e o p i j a t s k o g
đ a j (pridonoseći brijanju i zadržavajući posebnost) »brijač-
brijanja napraviti potrebne korake u širenju značenja, na
kom« značenju s a m o g p o j m a brijanja. Neki će, umjesto
č i n n a k o j i s e izraz k o r i s t i o u d r u g o j fazi u k a z u j e n a d i n a
» b r i j a « , g o v o r i t i »blija« ili p o s e g n u t i z a s t a r o m š a t r o m p a
mičnost, otkačenost i kreativnu napetost blisku »prvom«
situaciju nazvati »jabri«, u slučaju da n j i h o v a uža o k o l i n a
džamijskom krugu, gdje brijanje počinje psihodelicima.
šatru u t o m p o g l e d u već nije revitalizirala. T a k v a »sitna
omogućeno
sve s u b k u l t u r n e s c e n e ,
teatraliziranje
situacije,
opću
nego
bili
D o k prva faza o z n a č a v a prisutnost t o g p o j m a u užem
d i s t a n c i r a n j a « i d r u g e i n t e r v e n c i j e u ( n o v o ) s t v o r e n i izraz
krugu škvadri i n j e g o v o p o s t u p n o , l a g a n o širenje, d r u g a ,
svjedoče o p o o d m a k l o s t i d r u g e faze, što znači da je p r o
približno o d polovice d o kraja osamdesetih, o b u h v a ć a brzo
slava za o d r e đ e n o g aktera prošla. Proslava se odnosi na
širenje p o j m a brijanja na g o t o v o svim s u b k u l t u r n i m sce
tip p r i h v a ć a n j a p o j e d i n i h ključnih riječi slenga na s u b k u l -
n a m a i Široj u r b a n o j k u l t u r i m l a d i h . U d r u g o j f a z i , b r i j a n j e
t u r n o j s c e n i ; riječ j e o p o s e b n o m u ž i v a n j u , o d u š e v l j e n j u ,
p o č i n j e o z n a č a v a t i p u n o širi s p e k t a r i n t e n z i v n i h d o ž i v l j a j a
otkrivanju značenja, o ekstatičkoj upotrebi novootkrivene
(na t u l u m u , k o n c e r t u , u k a f i ć u , k l u b u ili ž i v o t u u o p ć e ) ,
riječi i r a d o s t i p r e p o z n a v a n j a t u đ i h , d r u g i h , a i s t o v r e m e n o
p r e r a s t a j u ć i u s i m b o l z a b i l o k a k v u r a d n j u ili s i t u a c i j u k o j a
zajedničkih oblika upotrebe p o j m a koji u t o m razdoblju
je intenzivna, o t k a č e n a , p o v i š e n o g pulsa i z n a č e n j a . Tije
oduševljenja i stalne upotrebe evidentno i m a snažan n a b o j .
k o m d r u g e faze zabilježeno je nekoliko p o k u š a j a da se
Taj se n a b o j m o ž e potrošiti, i razdoblje »proslave« (u k o j e m
2l6
217
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
n e s u d j e l u j e svaki a k t e r j e d n a k o p a o t u d a r a z l i č i t e p e r c e p
ispita ili b i l o k o j e s i t u a c i j e k o j a j e p r o š l a d o b r o , u s p j e š n o ,
cije intenziteta i t r a j a n j a n e k o g razdoblja) završava. M e đ u
intenzivno, na pitanje »kako je bilo« o d g o v a r a o s »ludilo«,
t i m , t o n e z n a č i d a p o j a m n e s t a j e i z u p o t r e b e . O n j e , što
d i o a k t e r a z a b r a n i o j e sebi u p o t r e b u ( p r o f a n i r a n o g a , o d
o z n a č a v a p o č e t a k t r e ć e f a z e , u š a o u širu k u l t u r u m l a d i h , i
u p o t r e b e izlizanog p o j m a ) ludila. Z a m j e n a je bila »samo
u medije d o m i n a n t n e kulture. Jedan od prvih slučajeva
takva«. Koncert je b i o » s a m o takav«, g o s t o v a n j e » s a m o takvo«
o d n o s i s e n a i n t e r v j u J a s e n k a H o u r e Vjesniku, u d o b a k a
i s a m o se na takav način stvara novi sleng, stalna p r o i z v o d
da je u S r b i j i Milosevic v e ć b i o na v l a s t i i » a n t i b i r o k r a t s k a
nja p o j m o v a i značenja koja katkad ostane u užem krugu, a
revolucija« u p u n o m z a m a h u , a Hourina pjesma »Mojoj
katkad zaposjedne i medije etablirane kulture.
majci« postajala s i m b o l o m izražavanja nacionalnih osje
H a š o m a n i su, k a o i drugi njihovi vršnjaci, naslijedili
ć a j a . T a d a je, na pitanje »Zašto ne svirate u B e o g r a d u « ,
d i o slenga t i p i č n o g za g r a d s k u kulturu pa su t r a m v a j zvali
H o u r a objasnio k a k o je t a m o »nabrijana situacija«. Od
f r e s k o m ili n a p r o s t o ( o p e t e n g l e s k i ) t r a m o m , k a o i » š a t r o -
t a d a su i d r u g i a k t e r i u j a v n o s t i s p o m i n j a l i b r i j a n j e , pa je u
v a č k i « g o v o r p r i j a š n j i h g e n e r a c i j a , k o j i s u , č i n i s e , više p r i
d e v e d e s e t i m a o n o u š l o i u n o v i n s k e n a s l o v e , n e više n u ž n o
h v a ć a l i š t e m e r i i » d e č k i iz k v a r t a « , a t a j je g o v o r p r e ž i v i o i
r i j e č i m a n e k o g i z v a n a , t k o stiže s a o d r e đ e n e s c e n e , n e g o
u i d u ć i m r a z d o b l j i m a . Sirenje e n g l e s k o g jezika u slengu
upotrebom samih novinara i urednika.
Danas, k a d a je
sigurno m n o g o d u g u j e kulturi slušanja glazbe k o j u su nje
u p o t r e b a brijanja u b r o j n i m izvedenicama već višegenera-
g o v a l i h a š o m a n i , ali ne s m i j e m o zanemariti ni d o m i n a c i j u
cijska i v a n z a g r e b a č k a , na s u b k u l t u r n i m m j e s t i m a n j e n o g
e n g l e s k o g na filmu i u d r u g i m m e d i j i m a , ne s a m o kulture
nastanka susrećemo i p o t p u n o prisvajanje brijanja u sva
mladih. Ako hašomanski govor, s obzirom na dominantne
kodnevnom govoru, m i m o do sada uobičajenog značenja
t e m e i termine, s a g l e d a m o unutar roditeljske kulture, o n d a
i n t e n z i t e t a , t a k o d a z a m j e n j u j e i g l a g o l e p o p u t »misliti«,
n a m većina tog g o v o r a izgleda k a o specifičan sleng. Nazivi
»raditi«, »ići«, » o č e k i v a t i « itd. ( » H o ć e m o li stići na o v a j v l a k ?
b a n d o v a i drugih aktera rock kulture, festivala, koncertnih
B r i j e m d a h o ć e m o « , »Ja b r i j e m d a j e v e ć o t i š a o « , » K a d
d v o r a n a u S a n F r a n c i s c u ili L o n d o n u , n a s l o v i p j e s a m a ,
b r i j e š n a m o r e « i si.) J e d n o o d o s n o v n i h o d r e đ e n j a b r i j a
tipovi gitara i p o j a č a l a , zvučnih efekata, i m e n a za pozor
n j a , i d a l j e , u n a j š i r e m k r u g u , o d n o s i se na intenzitet, p o -
n i c u ili vrste p l e s a , s l o g a n a i u z v i k a i z d i j e l o v a p j e s a m a ,
višenost i graničnost situacije koju opisuje. U o s t a l o m , u
o n o m a t o p e j s k i artikuliranih o p o n a š a n j a riffova, naziva za
D a l m a c i j i s e u v i j e k g o v o r i l o d a b u r a »brije«.
dijelove odjeće, uz d o m a ć e skraćenice, n a d i m k e i nazive
U S p l i t u , p o j a m najsličniji » b r i j a n j u « jest » p e g l a « i » p e
škola, kafića, okupljališta, škvadri, školskih situacija i o n i h
g l a n j e « . N o , »đir« i » l u d i l o « širili su se iz s u b k u l t u r n e u p o t r e
n a t u l u m u , m a n j e ili više š i f r i r a n i h t e r m i n a o s e k s u ili d r o
b e u k u l t u r i m l a d i h i r o d i t e l j s k o j k u l t u r i p u n o v i š e n e g o što
g a m a p r i l i k o m t e l e f o n s k i h r a z g o v o r a , i s v e g a o s t a l o g što
j e t o slučaj s » p e g l o m « . T i p i č a n p r i m j e r p r e s t a n k a u p o t r e b e
prosječan
hašoman
može
izgovoriti,
recimo
telefonom
o d r e đ e n e riječi k a d o n a p o s t a n e d o i s t a m a s o v n a , p r e d s t a v
p r i j a t e l j u , sve t o m o ž e z a z v u č a t i p r i l i č n o s t r a n o i n e r a z u m
l j a j u splitski akteri koji su z a p o č e l i s » l u d i l o m « (ili n e š t o m a n j e
ljivo p r o s j e č n o m roditeljskom u h u . N o , to je u o b i č a j e n a
raširenim o p i s o m pozitivnog stanja p o p u t ludila - »bolnica«)
značajka subkulturne scene, koja g o v o r i , s jedne strane o
i k a d je svatko n a k o n nekog koncerta, utakmice, t u l u m a ,
snažnom posvećenju pojedinim, za dominantnu
218
kulturu 2IQ
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
previše »parcijalnim«, »uskim« i n e p o z n a t i m t e m a m a , p o
d a n e k o m e p j e s m a B o b a D y l a n a (ili b i l o k o g a d r u g o g a )
p u t o n i h iz svijeta r o c k k u l t u r e , i, s d r u g e s t r a n e , o d r u k č i
može
jim (formalnim i neformalnim) komunikacijskim mrežama i
b o j o m g l a s a , bez o b z i r a na tekst koji m n o g i a d o l e s c e n t i u
sugerirati
određeni
ugođaj,
proizveden
gitarom,
b r z o m š i r e n j u i n f o r m a c i j a , što a d o l e s c e n t i m a p o m a ž e u
svojim prvim susretima i identifikacijskim procesima g o t o
izgradnji svog jezika/svijeta.
vo redovito ne razumiju. Z b o g toga modelskog, neverbal
Sleng intervencije u jeziku m o g u biti p r i k a z a n e k a o s v o
n o g , n a zvuk o s l o n j e n o g p r i m a n j a i p r e o b l i k o v a n j a s t i l o v a
jevrsna regresija, o d n o s n o redukcija v o k a b u l a r a i o p ć e n i t o
rock kulture u n a š e m p r o s t o r u , m o r a m o uvažiti razlike koje
k u l t u r n o o s i r o m a š e n j e , pri č e m u neki p r i m j e r i i z s u b k u l t u r
se p o j a v l j u j u , k a k o u stupnju refleksije p o j e d i n i h p r o b l e m a
n o g ž i v o t a , s v o đ e n j e m k o m u n i k a c i j e n a d v i j e , tri p s o v k e i
(poput maskulinizma) na s a m o j sceni, t a k o i u k o n a č n o m ,
upitnu artikulaciju, m o g u poslužiti takvim i n t e r p r e t a c i j a m a .
» d o k u m e n t a r n o m « o b l i k u što g a
N o , u p o t r e b a s l e n g a u s u b k u l t u r i o d v i j a s e n a više r a z i n a i
grafskog zapisa o »vječno hibridnim« akterima na sceni
nalazimo unutar etno
n a č i n a , a n e k i o b l i c i d e f i n i t i v n o m o g u biti n a z v a n i k r e a t i v
rock (sub)kulture u Hrvatskoj. N a r a v n o , takvi hibridni ak
n i m a i o b o g a ć u j u ć i m a , da ne g o v o r i m o o u l o z i i z n a č e n j u
t e r i n a s t a j u u A m e r i c i i V. B r i t a n i j i , k a o i d r u g d j e u E u r o p i ,
s a m e igre sa z n a č e n j i m a u životu urbanih p l e m e n a , aktera
p o s r e d o v a n i vlastitim k o n t e k s t o m i značenjskim s k l o p o v i
nastajanja i nestajanja slenga.
ma (pre)oblikovanih sadržaja rock kulture. T a k o su na
H a š o m a n i s u , k a o što j e n a više p r i m j e r a p o k a z a n o ,
s c e n i z a g r e b a č k i h h a š o m a n a bili v i d l j i v i o n i o p ć i p o m a c i ,
heterogen skup aktera, kojega u nekim razdobljima ka
najprije na simboličkoj razini i strukturama i m a g e a , koji su
rakterizira
posredovanjima
s u g e r i r a l i i n t e r v e n c i j u (već d a v n o z a p o č e t u b e a t n i č k o m i
rock kulture, i etiketiranje okoline, nastalo na osnovi v a n j
hipijevskom djelatnošću) u konvencionalni m o d e l ženskog
skog izgleda, roditeljskoj kulturi najčešće neprihvatljivog.
i m u š k o g odijevanja i izgleda uopće. D u g a kosa, u pro
N a o p ć o j razini z a j e d n i č k e scene m o g u ć e j e o d č i t a t i o n o
storu o kojem g o v o r i m o ,
što r o d i t e l j s k a k u l t u r a d o ž i v l j a v a p r v e n s t v e n o k a o p a s i v n o s t
t r a d i c i o n a l n e muške frizure, iako se p o d utjecajem m o d e
ili z a p u š t e n o s t , n o d o b a r d i o t a k v o g d o ž i v l j a j a m o ž e m o
produljila. Kad se t o m e d o d a j u drugi elementi imagea,
imenovati
zajednička
i
scena,
osigurana
manje optužujućim
pojmovima vezanim
uz
» o p ć i d o j a m « h a š o m a n a , k a o šjojji:_mjn3jjuJ:)^^
n i k a k o nije bila karakteristika
m o ž e m o govoriti o dimenziji h a š o m a n s k o g odstupanja od t r a d i c i o n a l n i h slika
muškarca.
Ipak,
unutar same
rock
sivnost), r e c e p t i v n o s t T m e l f i t a t i v n o s t , z a n e s e n o s t . N o , u z h a -
kulture, k a o i na h a š o m a n s k o j sceni, prisutni su m n o g i
šomanski i m a g e ide i orgijastički h e d o n i z a m , .euforičnost,
o b r a s c i m a s k u l i n i z m a koji se ne m o ž e prikriti niti u m a n j i t i
ekspresivnost, a pitanje maskulinizma pokazuje suprotnosti
d u g o m k o s o m . D o m i n a c i j a muških aktera n a rock sceni
na zajedničkoj sceni različitih h a š o m a n s k i h aktera. Već je
neupitna je, no d i o stvorenog senzibiliteta predstavlja most
više p u t a r e č e n o d a h a š o m a n i , k a o n i d r u g i d o m a ć i s u b
p r e m a neagresivnoj muškosti. To je naslijeđe kulture intro
kulturni stilovi, ne slijede u potpunosti o n e o b r a s c e koji se,
spekcije, mekanijih i otvorenijih o b l i k a izraza, a osnažuje
m e đ u ostalima, n a m e ć u američkim i britanskim sociolozi
se p o s t o j a n j e m škvadri u k o j i m a žene nisu »privjesak«, n e
ma u njihovim interpretacijama značenja djelovanja nekog
go u ravnopravnoj interakciji oblikuju zajedničke strukture
aktera rock kulture, i koji se o d n o s e na izravno r a z u m i j e
o s j e ć a j a k o j e d i j e l i š k v a d r a (ili s k u p š k v a d r i ) . P r i m j e r i c e ,
v a n j e svih t e k s t o v a i p o r u k a n a e n g l e s k o m j e z i k u . T o z n a č i
potkraj sedamdesetih je m e đ u ženskim, ali i z n a č a j n i m
220
221
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
muškim dijelom h a š o m a n s k e scene omiljeni autor bio Neil
v a n j a š k v a d r i i sličnih » a f e k t i v n i h z a j e d n i c a « , k o n s t r u i r a l i su
Y o u n g , k a k o iz r a z d o b l j a svog r a d a s C r o s b y j e m , Stillsom i
d o ž i v l j a j u ž e ili šire z a j e d n i č k e s c e n e z a s v a k o g a k t e r a p o
N a s h o m , tako i na osnovi d u g o g i p l o d n o g samostalnog stvaranja, p r a ć e n o g p o v r e m e n o b e n d o m »Crazy Horse«. To je s a m o j e d a n od p r i m j e r a , ali ilustrativan, za p r o m j e n u t r a d i c i o n a l n o g lika muškarčine, za p r i h v a ć a n j e osjećajnih i d j e l o m i č n o »autsajderskih« e l e m e n a t a i m a g e a koji m u š k o g adolescenta uče novim, netradicionalno muškim ekspre sijama. Već s a m a identifikacija sa z v u k o v i m a i »bolećivim« g l a s o m Neila Y o u n g a svjedoči o putu kojim se unutar sce
s e b n o , bez o b z i r a n a p r i h v a ć a n j e ili o d b i j a n j e s a m o g t e r m i n a » h a š o m a n i « . P o s t o j a l a j e i svijest o d r u g i m g r u p a m a , prije svega o n i m p r o f i l i r a n i m , p o p u t š m i n k e r a i štemera, d o k s u s e z a »šutljivu v e ć i n u « d r u g i h g r u p a m l a d i h koristili izrazi p o p u t » n o r m a l n i « , » p r o s j e č n i « ili » s e l j a č i n e « . H a š o m a n i s u smatrali š m i n k e r e n e p r i j a t e l j i m a n a s i m b o l i č k o m p l a n u , što j e m o g l o b i l i i z r a ž e n o n a r a z l i č i t e n a č i n e ,
ne m o ž e krenuti, da bi se, e v e n t u a l n o , uz prisutnost žen
od b l a g o g i humonsličkog pristupa, do prerastanja simbo
s k o g dijela koji je Y o u n g o v u bolest, epilepsiju, d o ž i v l j a v a o
ličkog o d m a k a u mržnju i netrpeljivost, m e đ u t i m , osnovni
k a o p r e d n o s t i r a z l o g više z a l j u b a v i p o š t o v a n j e , s t i g l o d o
je o d n o s b i o d i s t a n c i r a n i u j e d n o j d i m e n z i j i r a v n o d u š a n ,
složenijih oblika o d m a k a od maskulinizma. To ne znači da
p o p u t »mi r a d i m o s v o j e , o n i s v o j e . . . « M e đ u t i m , s a š t e m e -
je Y o u n g izravno d | e l o v a o svojim tekstovima (koji su d a l e
r i m a je o d n o s b i o u stan|u »ratne pripravnosti«, k o l i k o se o
ko od bilo kakvog feminizma)
nekoj
ili d a u n e k o m d r u g o m
pripravnosti
unutar hašomanske
pasivnosti
uopće
kontekstu subkulturni akteri ne m o g u preuzimati elemente
može govoriti. Z b o g dimenzije fizičkog sukoba, prosudba
Y o u n g o v o g stvaralaštva i i m a g e a m i m o n a v e d e n o g o m e k š a
š m i n k e r a m o g l a je biti p o v o l j n i j a u o n o j m j e r i u k o j o j su se
vanja
šminkeri distancirali od štemera,
maskulinizma,
ali
svjedoči
o stvarnim procesima
identifikacije i razmjene neverbalnih paketa utjecaja u jed
jer prvi
su
hašomane
ugrožavali simbolički, a drugi krajnje izravno.
n o m konkretnom razdoblju, i konkretnom kontekstu dijela zagrebačke hašomanske scene.
Na drugoj
razini,
neki
akteri rock kulture p o m i c a l i su granice spolnih identifika c i j a k a o t a k v i h , p o p u t D a v i d a B o w i e a , j o š više u z d r m a v a
Štemeri
lako
Štemeri su konstanta kulture m l a d i h , a m o ž e se reći
hašomanska scena dijeli o n u o p ć u mušku d o m i n a c i j u koju
da u b r o j n i m o b l i c i m a , s više resursa i t e h n i č k e o p r e m l j e
je »duh šezdesetih« s a m o n a č e o , ipak, u u s p o r e d b i s d r u
nosti, neke dimenzije štemerskog djelovanja karakteriziraju
g i m akterima tadašnje adolescentske urbane scene, p o p u t
d o m i n a n t n u k u l t u r u , o d n o s n o o n o što z o v e m o »povijest« i
šminkera i štemera, hašomani predstavljaju područje ekspe
»civilizacija«, sa snažnim n a g l a s k o m na r a t o v a n j e , m n o g e
r i m e n a t a , pa i d j e l o m i č n o g n a p u š t a n j a i »razmekšavanja«
oblike nasilja, pljačke i p o r o b l j a v a n j a . U usporedbi s veli
tradicionalnog maskulinizma. Tome nesumnjivo pridonosi
k i m svjetskim a k t e r i m a , l o k a l n i štemeri m o g u djelovati k a o
i o d m a k o d a l k o h o l a koji s u učinili m a l o b r o j n i , ali u o č l j i v i
g o t o v o b e n i g n i p o d s j e t n i k n a i n d i v i d u a l n e ili m a n j e g r u p
jući t r a d i c i o n a l i z a m i d e t e r m i n i z a m s p o l n i h u l o g a ,
hašomanski akteri.
ne o b r a č u n e , čak svojevrsno viteštvo i nekadašnji ideal
H a š o m a n i su bili svjesni s e b e i s v o g i d e n t i t e t a , a vlastiti
» d v o b o j a « , k a o p o t v r d u vještine i psihofizičke sposobnosti
izbor g l a z b e n i h identifikacijskih p o d l o g a , uz d r u g a j ^ a z l i k o -
u o b r a n i časti. Štemeri su također j e d a n od prvih aktera,
222
223
URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović
u k l j u č e n u n u t a r šire c j e l i n e » š k v a d r i s u g l a u l i c e « u p r v a sociološka istraživanja u r b a n i h , m e đ u s o b n o o d v o j e n i h a d o l e s c e n t s k i h s v j e t o v a k o j i ć e p e d e s e t i h biti n a z v a n i » d e l i n kventnom subkulturom«.
d o m , s u s j e d s k o m ( k v a r t o v s k o m ) p r i p a d n o š ć u i stvorili o b l i ke druženja i d j e l o v a n j a koji j a k o p o d s j e ć a j u na o p i s a n e o b r a s c e iz a m e r i č k i h s t u d i j a o » d e č k i m a s u g l a u l i c e « . U s p j e h u š k o l i nije b i o k a r a k t e r i s t i k o m g r u p e k o j a j e t o č n o
J e d n o od rijetkih (manjih) istraživanja štemerske sub k u l t u r e , r a đ e n o u t r a d i c i j i h r v a t s k e e t n o l o g i j e , u k o j o j se u r b a n e s u b k u l t u r e p o j a v l j u j u k a o l e g i t i m a n p r e d m e t istra živanja i koja usvaja dio sociološke tradicije (od čikaške do b i r m i n g h a m s k e ) s k o j o m i o n a k o dijeli »etnografsku« kvalitativnu m e t o d o l o g i j u , o b r a đ u j e zagrebačke »martićevce« š e z d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h g o d i n a o v o g s t o l j e ć a . ( K a l a p o š , 1 9 9 5 . ) Priča o d o m a ć i m » d e č k i m a iz kvarta« (ili ulice) d o i s t a n a l i k u j e k l a s i č n i m s o c i o l o š k i m s t u d i j a m a o »street c o r n e r « š k v a d r a m a . Tu je » t e r i t o r i j a l n o s t « , o k o j o j P. C o 24
hen govori u kontekstu raznolikih subkulturnih stilova ute meljujući u njoj u n u t a r - g r u p n u (subkulturnu) konfliktnost, uzeta za o s n o v n o p o s r e d o v a n j e identiteta. D o k a z i v a n j e u t u č n j a v i ili d r u g i m o b l i c i m a »frke« i u p e č a t l j i v i h d j e l a , d e f i niranje granica d o m a ć e g teritorija i o b r a n a teritorija k a o životno pitanje časti, p o d i z a n j e reputacije i statusa o s v a j a n j e m » p l e s n j a k a « n a t u đ e m t e r i t o r i j u , k r i m i n a l i z a c i j a , loš uspjeh u školi, nepostojanje socijalne mobilnosti i jasno u o č a v a n j e i r a z d v a j a n j e »štrebera« k a o s o c i j a l n o m o b i l n i j i h
Ratnici p o d z e m l j a
(»corner
z n a l a t k o |e u n u t a r g r u p e a t k o i z v a n , i k o j a je u s v o m
boy«) d e č k a iz k v a r t a , t i p i č n e su i z a j e d n i č k e k a r a k t e r i s t i k e
d j e l o v a n j u č e s t o kršila z a k o n s k e n o r m e , i s k a z u j u ć i b u n t
tog dijela subkulture m l a d i h , k a k o u A m e r i c i , tako i u Hr
p r e m a š i r e m d r u š t v u u l e p e z i a k t i v n o s t i , o d brze i b u č n e
vatskoj.
v o ž n j e m o t o c i k l i m a , d o t u č n j a v e s d r u g i m g r u p a m a ili d e
vršnjaka
(»college
boy«)
od vlastitog
položaja
M a r t i ć e v c i ( d a k l e š k v a d r e iz M a r t i ć e v e u l i c e ) u n a v e d e n o j s u studiji m u š k i p o t o m c i p o s l i j e r a t n i h z a g r e b a č k i h useljenika koji su se s n a ž n o identificirali s vlastitim g r a 24
C o h e n o v p o j a m teritorijalnosti razlikuje s e o d d a n a š n j e g , p o s t m o d e r n o g p o j m a de/re/teritorijalizacije, k a o što se i p o j a m o z n a č a v a n j a u interakcionizmu koristi m i m o sociolongvističke u p o t r e b e označitelja i označenog.
224
moliranja
kioska.
Evocirajući
klasična
istraživanja
naše
e t n o l o g i j e , koja p o k a z u j u prisutnost »društva m l a d i ć a « u našoj tradiciji, identifikaciju sa s e l o m i stvaranje u l o g e »ču vara morala« (Capo Zmegač,
1995.), martićevci čuvaju
»svoj« t e r i t o r i j , i m a j u k o n t r o l u n a d » s v o j i m « p l e s n j a c i m a t e p o v r e m e n o p r o v o c i r a j u i p o k u š a v a j u zaposjesti tuđi teren ili t u đ i p l e s n j a k . D o k a z i v a n j e m u š k o s t i i s n a g e , p o n i ž a v a 225
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
nje s t r a n c a n a s v o m t e r i t o r i j u » p r o d a j o m c i g l e « i s l i č n i m ,
koja d r u g a kvartovska (ulična) suprotstavljenost, to je bio i
u o b i č a j e n s u s a d r ž a j g r u p n e d j e l a t n o s t i . Riječ j e o u č e n i
o k v i r i s a d r ž a j š t e m e r s k o g r i t u a l a , l a k o su š t e m e r i išli u
c i m a »zanatskih« škola,
k o j i m a su druženje i aktivnosti
k l u b o v e ili n a n e k a d a š n j e » p l e s n j a k e « , g l a z b a nije b i l a k o n
škvadre d a l e k o ispred bilo kakvog z a n i m a n j a za nastavu,
s t i t u t i v n a z a n j i h o v i m a g e , č a k n i n o g o m e t n o n a v i j a n j e nije
l a k o j e sitni k r i m i n a l p r i s u t a n , s a d r ž a j n a j č e š ć i h z a k o n s k i h
bilo presudno (do p r o m j e n a koje nastaju u osamdesetim).
prekršaja ukazuje na sličnu »neutilitarnost« o kojoj g o v o r e
Š t e m e r s k e š k v a d r e n o s i l e s u i m e n a s v o j i h č e t v r t i ili u l i c a ,
američki sociolozi »delinkventne subkulture«, g d j e je u n a
p o p u t »Trnjani«, »Martićevci«, »Utrinaši«, ali su nazivane i
šim uvjetima »remećenje j a v n o g reda i mira« uz uništava
po istaknutim
nje j a v n e ili p r i v a t n e i m o v i n e b i l o n a j z a s t u p l j e n i j e . O s j e ć a j
poput »Cobrini dečki« , »Zmik i njegovi« itd. Dio štemera
ličnostima
(»vođama«)
neformalne grupe,
2 5
m o ć i , stvaranje reputacije u »konfliktnoj subkulturi« i d o k a
je bio kriminaliziran, no postojale su razne »društveno pri
zivanje kontrole n a d teritorijem, tvorilo je p r e v l a d a v a j u ć i
hvatljive« u l o g e kojih su se štemeri r a d o p r i h v a ć a l i , p o p u t
m o t i v a c i j s k i b l o k i z k o j e g m o ž e slijediti p o t r e b a d e m o l i r a
u l o g e r e d a r a ili i z b a c i v a č a u k l u b o v i m a . N a r a v n o , n i š t e
nja kioska u t u đ o j četvrti, ali p r i m a r n o z b o g u g r o ž a v a n j a
m e r i nisu j e d n o z n a č n a i h o m o g e n a g r u p a , n j i h o v e š k v a d r e
s u p a r n i č k e š k v a d r e k o j a ć e snositi p o s l j e d i c e , a n e n e
i e k i p e s u t a k o đ e r p r o l a z i l e kroz d i f e r e n c i j a c i j e , r a s p a d a l e
p o s r e d n e materijalne koristi. Ipak, d i o djelatnosti o v e (po
se i p o n o v o stvarale. M o g u ć je b i o p o m a k p r e m a sport
m n o g o č e m u slične d r u g i m a ) kvartovske škvadre sadrža
s k i m a k t i v n o s t i m a ili p r o f e s i o n a l i z a c i j i k o j a u d a l j a v a šte
v a o j e i teže p r e k r š a j e z b o g k o j i h s u m n o g i a k t e r i p r o v e l i
m e r a s u l i c e . M n o g i š t e m e r i nisu s u d j e l o v a l i u d r u g i m k r i
više m j e s e c i , p a i g o d i n a , u » k a z n e n o - p o p r a v n i m d o m o
m i n a l n i m a k t i v n o s t i m a ( p o p u t šverca k i n o - k a r t a m a , sitnih i
v i m a « . P o š t o se s t u d i j a o d n o s i na m a r t i ć e v c e iz š e z d e s e t i h i
krupnijih krađa) osim u ritualnim subotnjim tučnjavama,
s e d a m d e s e t i h g o d i n a , o č e k i v a n j e p o d a t a k d a o n i nisu
ali postojala je kulturološka usmjerenost p r e m a l i k o v i m a
koristili d r o g u , d o k s u a l k o h o l u ž i v a l i u v e l i k i m k o l i č i n a m a .
» n e g a t i v a c a « - u s v a k o j š t e m e r s k o j š k v a d r i , o n i k o j i su bili
O d n o s p r e m a »štreberima« iz vlastitog kvarta (kao i p r e m a
u z a t v o r u i slovili k a o »teški r a z b i j a č i « , v i s o k o su k o t i r a l i na
» h a š e r i m a « , i a k o se u s t u d i j i ne d e t a l j i z i r a o d n o s s t o m
ljestvici p o z i t i v n i h k a r a k t e r i s t i k a . U h r v a t s k o m k o n t e k s t u šez
g r u p o m ) kretao se od prezira do uvažavanja i iskazivanja
d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h ( t a k o đ e r i k a s n i j e , s a m o uz v e ć i
kvartovske solidarnosti u specifičnim situacijama.
b r o j m o g u ć i h p o s r e d o v a n j a stila i a r t i k u l a c i j e s v a k o d n e v
Š e z d e s e t e i s e d a m d e s e t e g o d i n e su r a z d o b l j e u k o j e m štemeri, u skladu sa s v o j o m kvartovskom i s l i č n o m p r i p a d n o š ć u , i s p i s u j u p o v i j e s t »frki«, s u k o b a i v e ć i h t u č n j a v a o k o j i m a ć e s e g e n e r a c i j a m a p r i č a t i , i t o bez p o s r e d o v a n j a n o g o m e t n o g ili n e k o g d r u g o g k o n t e k s t a - čista k v a r t o v s k a š t e m e r s k a p r i č a . O n o što j e v r i j e d i l o z a m a r t i ć e v c e , u o d nosu p r e m a d r u g i m g r u p a m a , zajedničko je obilježje veći
n o g s u b k u l t u r n o g života u s m j e r e n o g m i m o d o m i n a n t n i h v r i j e d n o s t i i k o n v e n c i o n a l n o g p o n a š a n j a ili p r o t i v n j i h ) , k a o da se p o n a v l j a sociološka priča o a m e r i č k i m g o n g o v i m a i » š k v a d r a m a s ugla ulice«. To je o s o b i t o t o č n o u p o d r u č j u već izraženih štemerskih kvartovskih identifikacija i kvartov ske s i t u i r a n o s t i , g d j e s u u k o n k r e t n o m p r o s t o r u ( » e k o l o g i ja« t a d a š n j e g T r n j a ili T r e š n j e v k e ) p o s t o j a l e » s t r u k t u r e u č e -
ne tadašnjih štemera. Nasilničko ponašanje osnovno je o b i l j e ž j e š t e m e r s k o g stila. »Trnje p r o t i v T r e š n j e v k e « , ili b i l o
226
C o b r a je, n a r a v n o , »braco«. 227
URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović
nja« i k u l t u r n a t r a n s m i s i j a , što j e o m o g u ć i l o d i j e l u š t e m e r a
n a š a n j e , a n e g l u m a , k o j e s v j e d o č i o p r e u z i m a n j u (ili n a
d a , u s k l a d u sa d o m i n i r a j u ć i m » r a z b i j a č k i m « i s o f i s t i c i r a -
stavljanju, s o b z i r o m da k o n c e p t muškosti nije o v i m kraje
nije k r i m i n a l n i m m o d e l i m a u p o j e d i n o m kvartu, n a p r e d u j u
vima nepoznat) u l o g e »gentlemanskog ratnika«. Postojao
u »karijeri« p r e m a p r o f i l i r a n i j i m k r i m i n a l n i m u l o g a m a . K a o
j e k o n c e p t »fair« p o n a š a n j a , k o j i u p o t r e b i t j e l e s n i h d o k a
djelomični
zivanja
nastavljači
tradicijskog
modela
dominantne
nije
prelazio
granicu
derogiranja,
ponižavanja
k u l t u r e , š t e m e r i su u s v o j i m r a c i o n a l i z a c i j a m a (ili, k a k o bi
p r o t i v n i k a ili s t v a r a n j a e k s t r e m n o n e p r a v e d n i h u v j e t a b o r
Matza rekao, t e h n i k a m a neutralizacije) tučnjave posezali
be. To ne znači da »cipelarenje« nije p o s t o j a l o , no o n o je
za »društveno neprihvatljivim« g r u p a m a k a o p r e d m e t o m
bilo usputni i za reputaciju ne previše važan proizvod ži
iživljavanja, pa je jedan od uobičajenih imperativa bio »ide
v o t a u s m j e r e n o g »frci«, a ne cilj i užitak po s e b i . Š t e m e r s k a
m o tući h a š k i ć e i p e d e r e « . S a m e r i č k i m f i l m o v i m a , g l a z
e t i k a nije sve o b a v e z i v a l a , n o v e l i k i b r o j p r i m j e r a p o š t i v a
b o m i interakcijama s drugim akterima, poput šminkera i
nja o d r e đ e n o g kodeksa u prijašnjim g o d i n a m a svjedoči o
hašomana,
p r o v o đ e n j u s p e c i f i č n o g k o n c e p t a o d s t r a n e z n a t n o g 6\\e\a
raste p o l a k o svijest o s e b i k a o š t e m e r s k o m dio štemera već je s e d a m d e s e t i h
stemerskjhaktejXL. Muškost i svojevrsna solidarnost unutar
p r o m i j e n i o stav p r e m a h a š o m a n i m a ; o d p r v i h u n u t a r g r u p -
m u š k o g principa doluzi do izražaja u p r a v o u j e d n o m od
n i h p r i z n a n j a i p r i k r i v e n i h s i m p a t i j a (»čuj, n i j a n e v o l i m
p r i m j e r a p o š t o v a n j a štemerskog »kodeksa časti«; a k o bi
h a š k i ć e , a l j e d n o i m s e m o r a p r i z n a t - o n i z n a j u uživat«)
o n a j k o g a su namjeravali istući, n a i š a o s a m sa s v o j o m
d o o t v o r e n o g z a j e d n i š t v a i s u d j e l o v a n j a u istim r i t u a l i m a ,
d j e v o j k o m , ne bi ga dirali »da ga ne sramote pred žen
t u l u m i m a . Taj m a l i d i o š t e m e r a k o j i j e , p r i v u č e n h e d o n i z
skom«. (U kasnijem razdoblju i d a n a š n j e m »tarantinov-
m o m i spolno miješanim društvima, pristupio h a š o m a n s k o j
s k o m « n a s i l j u t o b i v j e r o j a t n o b i o s a m o još b o l j i p o v o d z a
sceni, p o m a g a o je h a š o m a n i m a prilikom u o b i č a j e n i h šte-
c i p e l a r e n j e d o t i č n o g , a nije i s k l j u č e n o da bi i d j e v o j k a d o b i l a
merskih n a p a d a i p o k u š a j a sisanja. To ne treba miješati s
k o j u p l j u s k u . ) T a k o đ e r , a k o b i n e t k o š e p a o ili b i o o z l i j e
k r i t e r i j e m k v a r t o v s k e p r i p a d n o s t i , jer d o g a đ a l o s e d a š t e
đ e n , ne bi ga dirali. O v i principi ponašanja unutar štemer
meri koji u svom kvartu »prirodno« maltretiraju h a š o m a n e
skog i u o p ć e čvršćeg »kvartovskog« o k u p l j a n j a nestajali su
ili » š t r e b e r e « , u s t a n u u n j i h o v u o b r a n u a k o i h n a p a d n e n e
s v r e m e n o m , ali su p o v r e m e n o bili i o b n a v l j a n i od r a z n o l i
k o i z d r u g o g k v a r t a jer »njih j a i m a m p r a v o g a z i t i , a l i o v i
k i h u r b a n i h a k t e r a k o j i m a j e stil (ili s a m a k v a r t o v s k a s v a -
š u p c i iz »x« k v a r t a n e m a j u « . K v a r t o v s k o o k u p l j a n j e šire je
k o d n e v i c a ) sadržavao neke od m o g u ć i h »presjeka skupa«
o d š t e m e r s k o g s t i l a , i a k o u v i j e k nosi s a s o b o m o d r e đ e n u
s p r o b l e m o m n a s i l j a . Bez o b z i r a n a s v o j e v r s t a n k o d e k s ,
o p o r o s t i l a t e n t n e s u k o b e o b r a n e t e r i t o r i j a , a s o b z i r o m na
štemerima je tučnjava bila najčešće željenim ciljem p r o v o
nekoliko
škvadri
d a , s v o j e v r s n a »špica« v l a s t i t e a k t i v n o s t i , p a s e n a sve m o
( k o j e n i k a d nisu n e s t a l e ) t r e b a n a g l a s i t i d a m n o g i » d e č k i i z
g u ć e n a č i n e n a s t o j a l o »složiti« (ili č a k p r i s t o j n o 6ogovor\\\
kvarta« n i s u , p o s e b n o u o s a m d e s e t i m i d e v e d e s e t i m , n u ž n o
s o n i m a koji p r i p a d a j u i s t o m stilu i r a z u m i j u k v a r t o v s k i
bili i š t e m e r i . S t e m e r e iz š e z d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h k r a s i l a
jezik) f r k u , t u č n j a v u . K o d d i j e l a š t e m e r s k i h a k t e r a s e d a m
je svojevrsna e t i k a , » k o d e k s časti« i o b l i k p o n a š a n j a p o s u đ e n
d e s e t i h , p a r a d i g m a J o h n a W a y n e a i z b l i j e d i l a j e , a rast
i z » k a u b o j s k i h « (»vvestern«) f i l m o v a . T o j e b i l o s t v a r n o p o -
svijesti o s e b i k a o o d r e đ e n o m a k t e r u b i o j e s n a ž n o a k c e -
akteru.
228
Jedan
valova
manji
šireg
»obnavljanja«
kvartovskih
22Q
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
l e r i r a n p r i k a z i v a n j e m p o z n a t o g f i l m a »VVarriors« u d o m a ć i m k i n i m a . N a k o n t o g f i l m a š t e m e r i s e više p r o f i l i r a j u , d j e l o
Početak osamdesetih; punk's not dead
m i č n o p r e r a đ u j u ć i stilske » r e p r o m a t e r i j a l e « šire p o p - k u l t u r e . O n a j d i o štemera koji je išao na utakmice b i o je o v i m izgradnje
Punkeri n a s t a j u još k r a j e m s e d a m d e s e t i h , u p e r i o d u već
s u b k u l t u r n o g stila, koji ć e o d k r a j a s e d a m d e s e t i h d o s r e d i n e
p o s t o j e ć i h i r a z v i j e n i h s c e n a š m i n k e r a , h a š o m a n a i šte
o s a m d e s e t i h stvoriti » n o g o m e t n o g h u l i g a n a « k a o u r b a n o g
m e r a . l a k o s h a š o m a n i m a dijele o s n o v n i resurs vlastitog
ratnika.
identiteta i neupitnu o t p a d n i č k u strukturu vlastitog i m a g e a ,
procesom
djelomično
pripremljen za
početak
Dok se jednim dijelom američke sociološke analize središnjih p r e o k u p a c i j a niže k l a s e i d r u g a i s t r a ž i v a n j a » š k v a dri s ugla« s n a ž n o p o k l a p a j u sa s p o z n a j a m a o d o m a ć i m štemerima, n j i h o v o m roditeljskom statusu, tipu škole i sla b o m uspjehu, te m o g u ć n o s t i m a kriminalne karijere i k o n f l i k t n i m s u b o t n j i m s t j e c a n j i m a r e p u t a c i j e n a s c e n i »frke«, i p a k ne m o ž e m o š t e m e r e svrstati isključivo u
nižu
klasu.
O n i n e s u m n j i v o u v e ć i n i ( b a r e m k a d a j e riječ o s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a ) d o l a z e i z r a d n i č k i h p o r o d i c a (često u s e
p u n k e r i , u p r a v o zbog zajedničkih ishodišta u rock kulturi, čiji s u ž e s t o k i k r i t i č a r i , n a s t u p a j u d o b r i m d i j e l o m s i m b o l i č k i p r o t i v h a š o m a n a , g d j e j e š i š a n j e vlastite k o s e s a m o j e d a n , vidljivi i upečatljivi s i m b o l raskida s t r a d i c i j o m . Z b o g t o g a j e p o t r e b n o o b j a s n i t i o d n o s i p o n a š a n j e sve h e t e r o g e n i j e g hašomanskog aktera krajem sedamdesetih, prema nastaj u ć i m p u n k e r s k i m i new wave a k t e r i m a , j e r j e d n i m d i j e l o m n o v i a k t e r i n a s t a j u p r i h v a ć a n j e m ili p r o m j e n o m o r i j e n t a c i j a unutar same hašomanske scene.
ljeničkih, g d j e štemerski akteri tvore prvu g e n e r a c i j u Z a g r e p č a n a ) , ali
nasilničko ponašanje i
ritualne tučnjave
p o s t a j u , p o s e b n o n a široj s c e n i n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a
Hašomani - punk/new wave scena
o s a m d e s e t i h , p o d r u č j e u k o j e m s e istim s r e d s t v i m a d o k a z i
Nastanak punkera na našim prostorima odvija se po
v a n j a za r e p u t a c i j u b o r e i a d o l e s c e n t s k i a k t e r i iz s r e d n j e
s l i č n o m o b r a s c u k a o i u d r u g i m s l u č a j e v i m a Širenja r o c k -
klase, polaznici »socijalno mobilnijih« škola i usmjerenja,
-kulture i njenih aktera s p r i p a d n i m t i p o v i m a ekspresije; od
koje p r i p r e m a j u za fakultet k a o sredstvo društvene pokret
prvih i n f o r m a c i j a u zvuku (punk b e n d o v a ) , slici, i m a g e u ,
ljivosti.
i eventualnih interpretacija tih prvih informacija, p u t e m p r i h v a ć a n j a , p r e u z i m a n j a i o b l i k o v a n j a v l a s t i t o g stila i i d e n titeta, nastaju d o m a ć i akteri koji u interakciji s u ž o m i širom, izabranom i neizabranom okolinom, izgrađuju vla stitu s c e n u . Prve r e a k c i j e h a š o j T T a r j a j a _ p u D k - b i 1 e - s u - n e g a t i v n e . N i j e č u d n o što s u s e o s j e ć a l i u g r o ž e n i m a , jer d i o p j j j l k e m - j e = - s e b e d e f i n i r a o u p r a v o k a o a k t e r e o t p o r a skle-_ rotizaciji rock-ku[tjjjs - čiji_ju_jos r
c
kooptacije
d u g o m k o s o m prikrivali prazninu naskiJLj^^rodgjpm duše i sTvaTanjem m e j c j g j ^ j e l a ^ ^ R a o š t o s u p u n k e r i o p t u ž i v a l i 230
231
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
h a š o m a n e za pasivnost, t a k o su i ovi njih otpisivali k a o
s n o d e f i n i r a n o g o k v i r a i g r a n i c a s u b k u l t u r n o g stila. M o ž d a
a g r e s i v n e , njihovu__gln7hrrknr> p r i g l u p u H j j p l i j T n j ^ H ' r i ^
proces otvaranja h a š o m a n a p r e m a n o v i m izrazima i ne bi
nasilnički. N o , to je m o g l o trajati kratko - p u n k je ubrzo,
b i o t a k o brz d a d o m a ć a s c e n a n i j e r e a g i r a l a u s k l a d u s a
(mjerilima r o c k biznisa i p r i m j e n o m kriterija koje je s a m
s v j e t s k i m k r e t a n j i m a i u b r z o s t v o r i l a niz d o m a ć i h a k t e r a
postavio), u svijetu p r o g l a š e n mrtvim, a od dvije medijski
p u n k a i n o v o g vala. O n a j d i o h a š o m a n a , koji se nije m o
n a j z a s t u p l j e n i j e i p o m n o g o č e m u n a j p o z n a t i j e g r u p e (Sex
g a o s t i m p o m i r i t i , z a t v o r i o se u s v o j e š k v a d r e , a o d v a j a n j e
Pistols i T h e C l a s h ) j e d n a je p r e s t a l a p o s t o j a t i s m r ć u S i d a
m e t a l a c a u z a s e b n e g r u p e bit će u b u d u ć n o s t i p r a ć e n o i
V i c i o u s a , a d r u g a p o t p i s a l a za v e l i k u k o m p a n i j u i p r i l i č n o
p o v r e m e n i m s u k o b i m a s p u n k e r i m a . P u n k je, p o m i š l j e n j u
proširila g l a z b e n e interese, ostajući j e d n i m o d značajnijih
k r i t i č a r a , b i o prvi p r a v i d o m a ć i r o c k p o k r e t , a k t e r k o j i n e
b a n d o v a rock-kulture, u okvirima širim od p u n k pokreta.
k a s n i z a s v i j e t o m niti g a i m i t i r a . ( G l a v a n , 1 9 8 3 . ) U m j e s t o
Prodor n e w w a v e glazbe koji je n a k o n p u n k a zapljusnuo
čekanja na nekoliko mamutskih koncerata u velikoj dvo
svijet o b r a ć a o s e široj p u b l i c i , b i o d o b r i m d i j e l o m k o m e r -
r a n i , i z m e đ u k o j i h s e ništa n e d o g a đ a , d o b i l i s m o p r v u
c i j a l n i j i i n u d i o niz r a z n o v r s n i h ( s u b ) k u l t u r n i h p r a k s i u g l a z
p r a v u r o c k s c e n u , r o c k k l u b o v e i d i s k o g r a f i j u . P u n k je i
b e n i m p o s r e d o v a n j i m a života. U većini rock-enciklopedija
ovdje, kao i drugdje, ukinuo distancu između izvođača i
p u n k z a v r š a v a s k r a j e m s e d a m d e s e t i h , s v e g a d v i j e d o tri
publike, o m o g u ć i o p o n o v o osjećaj pokreta, kada svaka
g o d i n e n a k o n što j e ( 1 9 7 6 . ) z a p o č e o , i a k o j e s o c i o l o g i j i
u l i c a (ili g a r a ž a u s u s j e d s t v u ) i m a s v o j b a n d . O n o što j e
zanimljiv identifikacijski val s p u n k o m koji nastaje kasnije,
također v e o m a važno, to je bila uronjenost punka i n o v o g
k a d a j e kritika p u n k o t p i s a l a . ( K a o i H e b d i g e o v a s o c i o l o g i j a
vala u svoju sredinu, a do tada neslućeni oblik političkog
koja je također analizirala s a m o kreativnu jezgru i s a m o
a n g a ž m a n a , o t v o r e n e kritike sistema i g o v o r a o k o n k r e t
prvi p e r i o d u k o j e m s e z n a č e n j s k a p r a k s a s u b v e r z i v n o g b r i -
n i m , svakodnevnim p r o b l e m i m a života, d o n i o je i veće
c o l a g e a pojavila.) U Hrvatskoj, prvi val p u n k a t a k o đ e r je
p r o b l e m e s cenzurom nekih pjesama i često napet o d n o s s
kratko trajao, posebno u Zagrebu. M e đ u t i m , d o b a r dio
vlastima. U Hrvatskoj, nastanak punk aktera ukazuje na
hašomanske scene prihvatio je novovalna strujanja,
ne
n e k e specifičnosti koje će se na slične n a č i n e ponoviti u
prihvaćajući nikakva posebna obilježja p u n k a , n e g o n a
još n e k o l i k o p e r i o d a r a z v o j a d o m a ć e r o c k s c e n e - Z a g r e b
stavljajući politiku slušanja raznovrsne glazbe, koja je već
nije ključno i apsolutno mjesto nastajanja novih aktera.
ionako među hašomanima uzrokovala m n o g e podjele i
Riječka scena bila je u p u n k a k t e r i m a (glazbenim) p u n o
g r u p i r a n j a , s a m o što j e d j e l o m i č n o f r a g m e n t a c i j a b i l a p r i
j a č a , k a o što ć e k a s n i j e , s m a l o d r u k č i j o m g l a z b o m , t o biti
krivena sličnim nekonvencionalnim izgledom. K a d a je d u
i V i n k o v c i , Pula ili K o p r i v n i c a . P o č e t n a p u n k e u f o r i j a u
ga kosa izgubila značenja u širokom n o v o v a l n o m , t a k o đ e r
Z a g r e b u , k a d a je Prljavo kazalište snimilo prvi (i jedini)
rockerskom i širem g l a z b e n o - a l t e r n a t i v n o m kontekstu, d i o
punkerski a l b u m , brzo je pretvorena u n o v o v a l n u »neprila
a k t e r a n a p r o s t o j e n a s t a v i o b o r a v i t i n a istim o k u p l j a l i š t i m a
gođenu« plesnu euforiju. Osjećaj ushićenja zbog novona
(poput Studentskog centra), slušajući i stare i n o v e stvari,
stale s c e n e p o j a č a n j e s p o z n a j o m d a s e p r o c e s o d v i j a »bez
pridonoseći šarolikosti scene i potvrđujući G r o s s b e r g o v e
z a k a š n j e n j a « , o d n o s n o d a o n o što s e svira u L o n d o n u i s t o
teze o r o c k p u b l i c i i a f e k t i v n i m s a v e z i m a b e z » n u ž n o g « j a -
v r e m e n o sa zvučnika odjekuje u z a g r e b a č k i m k l u b o v i m a .
732
233
URBANA PLEMENA
O v d j e su n a m p r i m a r n o važna reagiranja mladih na novo nastalu situaciju, koja g o v o r e o identifikacijskim procesima, n a s t a j a n j u šire s c e n e s n o v o v a l n i m u s m j e r e n j i m a , u z o n e koji i d a l j e slijede neke od h a š o m a n s k i h identiteta, otkri vajući, usred perioda n o v o g vala i početka post-punk p e rioda, Hendrixa, Doorse i d r u g e b a n d o v e s kraja šezdese tih. S u b k u l t u r n e afilijacije ne slijede uvijek logiku medijski p r o m o v i r a n o g p o č e t k a ili k r a j a . P o s t o j e a k t e r i k o j i s v o j u pažnju usmjeravaju u trenutak pokreta, visokim kriterijima m j e r e n e č i j a d o s t i g n u ć a i č e s t o se r a z o č a r a n i iz p o k r e t a povlače, a k o njihovi principi b u d u iznevjereni. To može v r i j e d i t i z a s t a v o v e o s m r t i p u n k a , k a o što v r i j e d i i z a d i o aktera novovalne scene, koja je također n a k o n par g o d i n a završila s f a z o m euforije i k o l i k o t o l i k o p r e p o z n a t l j i v i m i d e n t i t e t o m , p a a k t e r i n a s t a v l j a j u s a m i k a o » k a r i j e r e « ili traže n o v e scene na k o j i m a će osjećaj pripadništva »zajed n i č k o j stvari« p o n o v o m o ć i stvoriti. N o , p o j e d i n c i i g r u p e , o n i k o j i g l a z b u slušaju i nisu ništa m a n j e d i j e l o m o d r e đ e n o g p o k r e t a , m o g u t v r d o g l a v o odbiti p o k o r a v a n j e »trenutku« i p o n u đ e n i m scenskim akterima, nalazeći životnost u zvuko v i m a , g e s t a m a , tekstovima i i m a g e i m a za koje rock kritika t v r d i d a s u p r o p a l i , i z g u b i l i kritički n a b o j ili e k s p e r i m e n t a l nu n o v i n u , bilo da se radi o otkrivanju Hendrixa u d o b a p u n k a , ili o želji za p r o d u b l j i v a n j e m p u n k stila u p e r i o d u k a d već i n o v i val » o d l a z i « . R a z l i k a i z m e đ u f a z e p o k r e t a i artikulacije, stvaranja novih oblika, dakle početne faze, od p r e t v a r a n j a c i j e l e p r i č e u » p u k i s u b k u l t u r n i stil« ( k a d a je v e ć sve z a v r š e n o ili č a k » p r o p a l o « , » u m r l o « itd.) i s k a z u j e s e i k a o r a z l i k a s p r a m p o k u š a j a p r o b o j a iz o b r u č a b i z n i s a i p r i s t a j a n j a n a taj o b r u č i p o t r o š a č k i stil. M e đ u t i m , ž i v o t subkulturnih g r u p a ne odvija se j e d n o z n a č n o ni u d o b a s t v a r a n j a p o k r e t a , jer o d s a m o g p o č e t k a p u n k a (što i H e b d i g e uočava razlikujući sljedbenike od stvaralaca, na j e d n o j razini) p o s t o j i » p u n k e r « k o j i v o l i p l e s a t i p o g o i p i t i 235
URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović
p i v o , a n e r a z u m i j e što z n a č e p a r o l e n a m a j i c i p j e v a č a
okupljen o k o ključnih mjesta prve generacije aktera u V.
n j e g o v o g o m i l j e n o g b a n d a . (To j e p o z n a t a s c e n a i z f i l m a
Britaniji, k a o i naslijeđa d o m a ć e , p o g o t o v o riječke scene u
»Rude Boy« k a d a p u n k e r b l i z a k C l a s h u p i t a što z n a č i RAF i
p e r i o d u n a j ž i v l j e d j e l a t n o s t i P a r a f a i T e r m i t a . Iz S l o v e n i j e
B r i g a t e Rosse.) T a k o j e z a m n o g e k a s n i j e g e n e r a c i j e p u n k
n i j e stizala s a m o v i t a l n o s t i t v r d o k o r n o s t t a m o š n j e s c e n e ,
z a p r a v o z a p o č e o o n d a k a d j e p r o g l a s i o d a nije u m r o , ti
n e g o s u n a s t a j a n j e m m o r a l n e p a n i k e u »aferi 4 . Reich«, k o j a
pičnim pokličem druge generacije »punk's not dead!«
se proširila u svim r e p u b l i k a m a , stvorene otežane o k o l n o s t i za život i hrvatskim p u n k e r i m a . Ta je a f e r a , u s k l a d u sa
»Nevv Punk«
t i p i č n i m g e n e r a l i z a c i j a m a p o p u t »svi d u g o k o s i s e d r o g i r a j u « , »svi d a r k e r i su s a m o u b o j i c e « , i još više n a t e ž u ć i t a j t i p
U d o m a ć i m uvjetima, pjesme koje su nastale krajem
pretjerivanja, proglasila cijeli p u n k p o k r e t n e o n a c i s t i č k i m ,
sedamdesetih i početkom osamdesetih, unutar punk/novi
potakla represivne mjere i p r o g a n j a n j a punkera u Sloveni
v a l e k s p l o z i j e , p r o n a š l e s u m n o g o širu p u b l i k u o d m a r g i
ji, p o j a č a v a j u ć i i o n a k o negativan i m a g e p u n k e r a u široj
nalnih punkerskih škvadri koje su čvrsto čuvale i m a g e i
javnosti.
klasično ' 7 7 naslijede p r o v o k a c i j e i i k o n o g r a f i j e . Električni o r g a z a m i S a r l o a k r o b a t a , na p r i m j e r , bili su p r i h v a ć e n i i u o r t o d o k s n i j i m p u n k e k i p a m a , ali nisu m o g l i p r e d s t a v l j a t i d o v o l j a n o s l o n a c z a čvrstu stilsku p r o f i l i r a n o s t p o g o p l e mena, posebno kako je vrijeme o d m i c a l o , glazba se mije njala, a ključni b e n d o v i početne eksplozije, p o p u t Azre, stvorili m a s o v n u r o c k - p u b l i k u i s u b k u l t u r n o s l j e d b e n i š t v o d a l e k o od u o b i č a j e n i h i striktnih »punk« o d r e d n i c a . Z b o g t o g a s u m a l o b r o j n i , a l i u s t r a j n i , a k t e r i o d l u č i l i p o n o v o »su ziti« ( i t i m e , p o v l a s t i t o j p e r c e p c i j i , v j e r o j a t n o r a d i k a l i z i r a t i ) identifikacijsko p o l j e g l a z b e n o g i stilskog d j e l o v a n j a . Prvo i s p i s i v a n j e c i j e l o g g r a d a p a r o l a m a , n a p i s a n i m a auto-lak sprejom, dogodilo se u Zagrebu početkom o s a m d e s e t i h . N i t k o n a k o n p u n k e r a , izuzev B a d Blue B o y s a p a r g o d i n a p o s l i j e , n i j e p r e k r i o cijeli g r a d s v o j i m g r a f i t i m a . Zašto je netko tako očajnički htio obznaniti svoje postoja n j e , i t i m e se o s n a ž i t i ? D o k je u s u s j e d n o j S l o v e n i j i t v r d a i b e s k o m p r o m i s n a p u n k struja d o m i n i r a l a p r e d v o đ e n a P a n -
Početak o s a m d e s e t i h , pročelje z g r a d e t a d a š n j e g Republičkog komiteta za prosvjetu i kulturu U policijskim k r u g o v i m a (časop.s »Bezbednost«) s m a
k r t i m a (a kasnije još r a d i k a l n i j i m h a r d - c o r e k o l e k t i v o m ) , u
tralo se da punk zapravo predstavlja kraticu od Pomoz.te
Z a g r e b u je bila p o t r e b n a z n a t n o veća d o z a tvrdoglavosti i
U s t a n a k N a r o d a Kosova i da je z a o k r u ž e n o slovo A sim
p l i v a n j a » p r o t i v struje« d a b i s e i z g r a d i o p u n k i d e n t i t e t ,
b o l v e l i k e A l b a n i j e ! ? (Punk p o d S l o v e n c i , 1 9 8 4 . )
23Ć
237
Benjamin Perasović
Z b o g s v o g »vrištećeg« i m a g e a ( i r o k e z e i d r u g e p u n k » n a k o s t r i j e š e n e « f r i z u r e , p o d e r a n e j a k n e , stari s a k o i , o b o jeni p r a m e n o v i , p s e ć e o g r l i c e o k o v r a t a , l a n c i , z i h e r i c e p o o d j e ć i ili p r o b o d e n e k r o z u h o , j a k o s u ž e n e h l a č e , b e d ž e v i s imenima punk bandova,
simbolima anarhije, znakovi
s k i n u t i s m e r c e d e s a itd.) p u n k e r i su u ž a s a v a l i o k o l i n u i bili p r e d m e t s t a l n o g l e g i t i m i r a n j a . Pljuvali s u n a p u n k b a n d o v e na p o z o r n i c i , i o v i na n j i h . Bili su k a o t i č n i i p r o v o k a t i v n i , sa stiliziranom netrpeljivošću p r e m a v a n j s k o m svijetu. M e d i j sko p o k a p a n j e p u n k a s a m o je osnažilo prkos. Postojanje p u n k e r a u prvoj polovici o s a m d e s e t i h nije se p r o v j e r a v a l o čitanjem rock-tiska, nego o b i l a s k o m parkova i parkirališta Zapruđa i drugih kvartova. Prvo i s p i s i v a n j e g r a d a i p o č e t a k d o m i n a c i j e a u t o - l a k spreja na zidovima bilo je visoko selektivno. Nije bilo čak n i i m e n a b a n d o v a , s a m o » p u n k « , »nevv p u n k « i z a o k r u ž e n o s l o v o A n a s v i m f a s a d a m a , p o s e b n o svježe o l i č e n i m a . U z glazbu i druženje, rituale na k o n c e r t i m a i t u l u m i m a , p o g o ples, osnaživanje g r u p n i m javnim o k u p l j a n j i m a i širenje stila u m n o g i m k v a r t o v i m a , p u n k e r i su m i j e š a l i s i m b o l i č k u i stvarnu agresivnost. S i m b o l i č k a je bila z a g a r a n t i r a n a , ali n i s u svi a k t e r i bili s r o d n i u p i t a n j u n a s i l j a i t u č n j a v e . S u k o b i s metalcima i metalcima pridruženim rockerima u zagre b a č k i m kvartovima prve polovice o s a m d e s e t i h , utjecali su na prisutnost i s t v a r n o g nasilja u s u b k u l t u r n o m životu d i j e l a p u n k e r a , i a k o n j i h o v stil više r i t u a l i z i r a i u p o t r e b l j a v a a g r e s i v n o s t u p r o v o k a t i v n e s v r h e n e g o što p r e d s t a v l j a n a silničku subkulturu. N o , u o d n o s u na h a š o m a n e , punkeri su u v e ć e m dijelu bili spremni na o b r a n u , k a o i za n a p a d . Punkerska scena se proširila, razlikujući i n d i v i d u a l c e i stu d e n t e , koji bi se p o j a v i l i na k o n c e r t i m a , i (kvartovske) š k v a d r e k o j e s u bile u v i j e k z a j e d n o , p o n e k a d osvojivši o d r e đ e n a m j e s t a ili p a r k o v e u c e n t r u g r a d a . A k t e r i p u n k g l a z b e nisu d o v o l j a n o k v i r s o c i o l o š k o g p r i s t u p a životu p u n k s u b k u l t u r e ,
238
URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović
j e r u k v a r t o v i m a ili n a n e k i m j a v n i m o k u p l j a l i š t i m a d o l a z i
đer, k a o i d i o h a š o m a n k i prije njih, izbjegavale t a d a š n j u
do specifične interakcije koja može odvesti pripadnike ne
m o d u i d i k t a t »ženstvenosti« k o j u p r o p i s u j u m u š k a r c i i a u -
k o g stila u s m j e r u k o j i s e n e p o k l a p a u v i j e k s g l a z b e n o m
to-represivne žene. D o k je hipi djevojka najčešće o z n a č a
s c e n o m . G r u p e p u n k e r a s u n a s t a j a l e u Z a g r e b u bez o b
vala
zira što n i j e p o s t o j a o niti j e d a n p o z n a t i j i p u n k b a n d ; u raz
p u n k djevojka je naglasila nešto od d i j e l o m zabranjene
doblju u
romantiku predindustrijskog d o b a ,
p o p u t pastirice,
kojem se neka n e f o r m a l n a g r u p a identificira,
erotičnosti, ali naglasila t a k o da izgleda e k s t r e m n o i k o n
p r i m j e r i c e , s d j e l o v a n j e m C r a s s a , postaje n e b i t n o je li
v e n c i o n a l n o j većini neprihvatljivo. D o k se hipijevski i m a g e
H o u r a u s k a fazi ili p o d u t j e c a j e m S p r i n g s t e e n a . V e ć i n a
žene (i svjetonazorski sklop uopće) zasniva na r u r a l n o m ,
dosadašnjih rasprava o p u n k u i rock kulturi u n a š e m d r u
n e z a g a đ e n o m , p r i r o d n o m , dotle punk sebe uspostavlja iz
štvu o d v i j a l a se u k n j i ž e v n i m i s r o d n i m k r u g o v i m a , u o k v i r u
b e t o n a , iz pervertiranih i potisnutih impulsa u r b a n o g pre
rock-publicistike, gdje je s p r a v o m stvaralaštvo d o m a ć i h
življavanja, pa su djevojke koketirale sa S / M ikonografi
aktera, uključujući s a m e tekstove pjesama, bilo uzeto k a o
j o m i otkrivanjem tijela, istovremeno pokrivajući d r u g e d i
sinonim d o m a ć i h pokreta, punkerskih, novovalnih i sličnih.
j e l o v e s v o g t i j e l a m u š k i m o d j e v n i m p r e d m e t i m a ili t e š k o m
M e đ u t i m , z a i d e n t i f i k a c i j s k i ili s p e c i f i č n i » p r i m a r n o - i n f o r m a -
c r n o m šminkom koja odbija uobičajene muške poglede i
tivni« s k l o p n e č i j e g ž i v o t n o g stila, u s k l o p u p u n k a , v e ć u
k o m e n t a r e , u našoj sredini uvijek obilježene g o t o v o n e
u l o g u m o ž e odigrati neki film, p o s u đ e n a p l o č a , fanzin i
popravljivim seksizmom. To znači da su punkerice m e đ u
konkretna škvadra n e g o najbolja tekstualna ostvarenja d o
p r v i m a o b n o v i l e m i n i - s u k n j u , uvijek d o d a j u ć i još n e š t o ,
maće punkersko-novovalne scene
Poznavajući
j a k n u , l a n a c ili d v a s l o j a n a m j e r n o p o d e r a n i h č a r a p a k a k o
tekstove p o p u t » o n a (koja se budi)« (Sarlo) i s p e c i f i č n u inver
bi mini suknja funkcionirala u drukčijem kontekstu od
ziju, k a o i k a r i k i r a n j e s p o l n i h u l o g a u p e r i o d u p r v i h »zna-
m u š k o g »lijepe noge« i m p e r a t i v a . Punk i novi val ipak su
1978/82.
čenjskih praksi« p u n k a u V. Britaniji, m o g l i b i s m o zaključiti
p o m o g l i djevojkama da izbore nova
o z n a č a j n i m (ženskim, feminističkim, muško-alternativnim)
svijetu r o c k - k u l t u r e , k o j i ć e t o u b u d u ć n o s t i b i t i sve m a n j e .
mjesta u m u š k o m
i n t e r v e n c i j a m a k o j e p u n k d o n o s i . N o , o v e e v i d e n t n e inter
Svijet m o d e j e n a k o n p a r g o d i n a p u n k a p r e u z e o v i š e e l e
vencije ne označavaju automatski promijenjen položaj dje
m e n a t a p u n k stila, p a s u o t p a d n i č k e j a k n e , m n o g i z a t v a
v o j a k a u p u n k e r s k o j s u b k u l t u r i , k a k o u b r i t a n s k i m ili n a š i m
r a č i i z a m i š l j e n i d ž e p o v i , o g r l i c e i k o ž n e s u k n j i c e , sa u l i c e
uvjetima. Punkerska š k v a d r a m o ž e v e o m a l a k o biti m a s k u -
dospjeli u s k u p e butike. Krajem o s a m d e s e t i h , s o b z i r o m na
l i n i s t i č k a , a d j e v o j k a m a u t a k v o j škvadri n a v e d e n e i n t e r v e n
fragmentaciju visoke m o d e i s obzirom na postojanje d r u
cije m o g u d i j e l o m p r i p o m o ć i u a r g u m e n t a c i j i , no p r o m j e n a
g i h stilova koji s u koristili c r n u b o j u , nešto o d p u n k e r s k o g ,
p o l o ž a j a od »pičke« do r a v n o p r a v n e p u n k e r i c e s vlastitim
k r o z m o d n i filter p r o p u š t e n o g i m a g e a , n a š l o s e n a t i p i č n o j
i m e n o m m o g l a s e izboriti s a m o vlastitim, u p o r n i m t r u d o m
šminkerskoj sceni,
ili p r o m j e n o m š k v a d r e u k o j o j d o m i n i r a j u p u n k e r i n e d o -
koje t a k o đ e r nije neovisno o p u n k u i rock-kulturi u o p ć e , a
taknuti
što s u p r i m i j e t i l i i istraživači n e f o r m a l n i h g r u p a . ( 1 9 8 8 . )
prevratničkim
pristupom
tradicionalnim
u l o g a m a . M e đ u t i m , m o r a m o u o č i t i još j e d a n
spolnim radikalan
o d m a k o d s l u ž b e n e »ženske l j e p o t e « ; p u n k e r i c e s u t a k o 2 4 0
pomiješano s dark/gothic naslijeđem
U n u t a r d o m a ć e scene pojavili su se i akteri k o j i m a o d l a z a k na u t a k m i c e nije b i o stran, i koji će k a o p u n k e r i 241
URBANA PLEMENA
dočekati nastajanje subkulture n o g o m e t n i h navijača, na k o n č e g a ć e , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , izjavljivati » b i o s a m n a p u n o p u n k k o n c e r a t a i v i d i o divlji p o g o više p u t a , ali p r a v o p u n k iskustvo i n a j l u đ i p o g o i p a k s a m d o ž i v i o n a stadionu«. Tijekom cijelog p e r i o d a na punkerskoj su sceni p o s t o j a l i i a k t e r i k o j i nisu p o k a z i v a l i n i k a k a v interes z a n o g o m e t , ali ć e m o r a t i p r o ć i d e s e t a k g o d i n a d o k t a k v a struja u devedesetima, ne postane d o m i n a n t n a na specifičnoj »punk« sceni d a n a š n j i h d a n a .
243
URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović
Sredina osamdesetih: fragmentacija i »novo otpadništvo«
»slam d a n c e o m « (dakle u m j e s t o s k a k a n j a u zrak s r u k a m a uz tijelo, sagnuta poza trčanja koja jako izbacuje n o g e i ruke proizvodeći »dvostruke« korake, takozvano »duplo
Ponavljanje starih p u n k o b r a z a c a i širenje Oi p u n k pravca u smjeru navijačkih i skinheads subkultura do k o j e g j e d o š l o u V . B r i t a n i j i d j e l o v a n j e m »post-Pistols« p u n k a k t e r a , e v i d e n t n o nije b i l o d o v o l j n o o n i m a k o j i s u p o l a g a l i veće nade u punk o t p o r d o m i n a n t n i m sustavima vrijednosti u svijetu. O s i m i n t e n c i j a k a r a d i k a l n o j d r u š t v e n o j p r o m j e n i , i z p o n a v l j a n j a p u n k priče n a n a č i n » b e n d o v i , t u r n e j a , p l o č a « i s t v a r a n j a vlastite p u b l i k e k o j a se z a d o v o l j a v a p o t r o š n j o m stilskih r e p r o m a t e r i j a l a , n o v i a k t e r i su p r e p o z n a l i i z a s t a r jelu » e v e r g r e e n o v s k u « g l a z b e n u s t r u k t u r u p u n k e r s k o g k r u g a , pa se hard-core o b l i k o v a o , na jednoj razini, k a o pokret protiv p u n k a , u smislu p u n k e r s k o g u k l a p a n j a u sistem rock k u l t u r e . O n o što s u n a svoj n a č i n z a p o č e l i b r i t a n s k i a n a r ho-pacifisti k o m u n i t a r n o g opredjeljenja, »Crass«, i a m e r i čki » D e a d K e n n e d v s « , a n a s t a v i l i i s t i l i z i r a l i , r e p l i c i r a j u ć i j e d n i d r u g i m a , M D C , C r u c i f i x , Flux o f t h e Pink I n d i a n s , M i n o r Threat, Verbal Assault, Disorder, D O A , Discharge, G. B. H., Conflict, DRI, UBR, Dezerter, K a a n s a n Utiset, itd. s t v o r i l o je n o v i s u b k u l t u r n i stil i v r a t i l o o s j e ć a j p o k r e t a na s c e n u p o s t - p u n k r a z n o l i k o s t i . K a o što j e p u n k u s v o j i m r e a k cijama na dotadašnju rock kulturu, simboliziranu ostarje l i m h i p i j i m a s pivskim t r b u s i m a , r a d i k a l n o o d b a c i o taj d i o tradicije napuštajući »pasivnost« u ime žestine, krika a n a r hije i k a o t i č n o g p o v r a ć a n j a frustracija d o m i n a n t n o j kulturi u l i c e svetih m j e s t a , t a k o j e s a d a h a r d - c o r e p o s t a v i o n o v u j e d n a d ž b u : z n a k m i r a ( p e a c e ) + z a o k r u ž e n o s l o v o A (stari znak anarhije koji su punkeri aktualizirali) = z a o k r u ž e n o s l o v o E. E je o z n a č a v a l o j e d n a k o s t [Equality).
Implikacije
n o v o g stila b i l e s u b r o j n e ; u p l e s u , p o g o j e z a m i j e n j e n
244
t r č a n j e « ili j e d n o s t a v n o » s l e m a n j e « ) . N a k o n p u n k e r s k o g r a d i k a l n o g odbijanja h a š o m a n s k o g i m a g e a i upotrebe »bolje da nosiš k r a t k u kosu« i »never trust a h i p p i e « s l o g a n a , h a r d -
245
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
- c o r e u v o d i p l u r a l i z a m i m a g e a , ljut n a fetišiziranje p u n k s i m bola u m o d i , vraćajući (među m n o g i m opcijama) ponovno d u g u k o s u i šire k o n t r a k u l t u r n o n a s l i j e đ e » m i r a i ljubavi«, uz d u p l o u b r z a n i j u i z a v a n j s k o u h o t i m e »agresivniju« g l a z b u o d p u n k a . K a o što n a v e d e n a j e d n a d ž b a p o k a z u j e , h a r d - c o r e pokret s m j e r a o č u v a t i i hipijevsku (i o p ć e n i t o p a c i f i s t i č k u ) , uz anarhističku tradiciju o t p o r a (i p r i p a d n i h glazbenih i d r u g i h pokreta) u svom i m p e r a t i v n o m inzistiranju na r a v n o p r a v nosti. Ipak, m n o g i su pacifizam o d b a c i v a l i u s i t u a c i j a m a policijskih i skinheads n a p a d a , smatrajući pravo na samo o b r a n u neotuđivim i potrebnim. Hard-core je d o n i o eksplicitni politički a n g a ž m a n , približavajući neke p u n k intencije
Punk vs hard-core? Pokušamo li promotriti o d n o s punk i hard-core g l a zbe, analizirati b e n d o v e i p o m a k e u g l a z b e n o m izrazu, pa o n d a o d r e đ e n j a koja sami autori pripisuju svojoj glazbi, nećemo naći m n o g o a r g u m e n a t a u prilog radikalnom ra zdvajanju, suprotstavljanju, iako je o s n o v n a razlika u ritmu jasna. Crass će za sebe govoriti da su punk, ali će n a g l a š a v a t i d a nisu C l a s h , k a l i f o r n i j s k i b e n d o v i ć e tvrditi k a k o s u o n i t v r d a jezgra p u n k a , d a k l e h a r d - c o r e p u n k . S t r a i g h t - e d g e će, k a o p o j a m , naglašavati vrijednosnu usmjerenost, vege tarijanstvo i o d b a c i v a n j e d r o g e , a ne g l a z b e n u specifičnost unutar hard-core punk scene. Također, autori knjiga o
o n o m djelovanju koje karakterizira »nove društvene p o
punku, poput Craiga O ' H a r e (O'Hara, 1 999.), hard-core
krete« - n a h a r d - c o r e sceni n a l a z i o s e cijeli s p e k t a r b o r b e
smatraju sastavnim dijelom punka i zajedničke, prepozna
za prava životinja, radikalne ekologije, mirotvorstva, squatti-
tljive s c e n e k o j u k a r a k t e r i z i r a p o b u n a , p r o v o k a c i j a i o t p o r ,
ranja, a jedan od ključnih s l o g a n a je »kooperacija, a ne
u l e p e z i od d a d a i s t i č k i h i s i t u a c i o n i s t i č k i h e k s p e r i m e n a t a i
k o m p e f i c i j a « . l a k o j e p u n k s t v o r i o m n o g e f a n z i n e ( k o j i nisu
spajanja umjetnosti i s v a k o d n e v n o g života, adolescentske
u toj m j e r i k a r a k t e r i z i r a l i d o m a ć u s c e n u ) , s a h a r d - e o r e o m
p o b u n e protiv roditelja, institucija, autoriteta, preko »po
nastaje novi val fanzinskog stvaralaštva i povezivanje m r e
s t o j a n j a s v o j i m « i b o r b o m d a r a d i š s v o j u stvar, d o r a z n o v r
ža fanzina u svim d i j e l o v i m a svijeta. Po prvi put od p o č e t
snih o b l i k a artikulacije anarhističkog pokreta i punkerskih
ka širenja rock subkulture jedna scena se uspostavlja k a o
aktera ekoloških, feminističkih, vegetarijanskih i squatterskih
d e c e n t r a l i z i r a n i j a n e g o sve p r e t h o d n e ,
pokreta.
i iako hard-core
Doista,
poznavanje glazbenih aktera,
njihovih
b a n d o v i iz V. Britanije i SAD snažno utječu na scenu, v e o
u z o r a , a p o s e b n o r a z v o j h a r d - c o r e ( p u n k ) stila u d r u g o j
ma značajnu u l o g u i m a j u finski, poljski, slovenski, talijan
polovici o s a m d e s e t i h , uz prepletanje g l a z b e n i h stilova u
ski, brazilski b a n d o v i . Taj p r o c e s n a g r i z a n j a m o n o p o l a
c r o s s o v e r i d r u g i m v a r i j a n t a m a , n a l a ž e p u n o širu o p t i k u i
koji u stvaranju subkulturnih stilova i m a j u anglo-saksonski
upotrebu pojmova, koja čak i zajedničko p u n k / H C odre
a k t e r i , bit će u p o t p u n o s t i d o v r š e n u t e c h n o k u l t u r i d e v e
đenje s pravom smatra preuskim, osiguravajući dovoljno
desetih k a d a akteri iz J a p a n a , Izraela, Belgije, Švedske,
p r o s t o r a za t a d a š n j e i k a s n i j e , uže i šire r a z v o j e g l a z b e ,
Francuske, N j e m a č k e ili N i z o z e m s k e m o g u imati istu »težinu«
d a k l e z a t r a s h , s p e e d , g r i n d - c o r e , n o i s e , p a i h i p - h o p ili
ili z a s t u p l j e n o s t p j e s a m a i i z d a v a č k i h k u ć a u o k v i r u s c e n e i
neke d r u g e termine korištene u opisu utjecaja i »punkerske«
njenih temeljnih rituala.
inspiracije raznovrsnih žestokih b e n d o v a , o d , r e c i m o »kor a š a , k o j i s u izveli c r o s s o v e r « p o p u t D R I , ili S O D , k o j i s u
Na početku su se hard-eoreovci i punkeri jednim dije
n a p r a v i l i isto s » m e t a l « s t r a n e , d o S e p u l t u r e i N a p a l m
l o m držali o d v o j e n o , s n a g l a š e n o r a z l i č i t o m g l a z b o m i i m a -
D e a t h , ili R a g e A g a i n s t t h e M a c h i n e i b r o j n i h n e p o z n a t i h
g e o m , n a č i n o m plesa, i nekim središnjim p r e o k u p a c i j a m a .
246
247
URBANA PLEMENA
b e n d o v a koji su u svojim g a r a ž a m a miješali zvukove vlas titog o s n a ž e n j a , kroz o s a m d e s e t e i devedesete. M e đ u t i m , k a k o j e o v d j e riječ o k o n k r e t n i m s u b k u l t u r n i m g r u p a m a mladih, o sudjelovanju u aktivnostima punk i hard-core scene u Hrvatskoj p o l o v i c o m osamdesetih, m o r a m o uočiti d u b o k e p r o m j e n e koje su na sceni nastale različitom re cepcijom hard-core glazbe. Jedan dio punk i srodnih ak t e r a , k o j i s u o d a v n o o d b a c i l i č v r s t u stilsku p r o f i l i r a n o s t (ili j e n i k a d nisu n i n j e g o v a l i , p o s e b n o o d b i j a j u ć i biti v a n j s k i m i z g l e d o m svrstani u s i n g u l a r n o p l e m e ) , s p r e m n o s u p r i h v a tili h a r d - c o r e k a o d o b r u stvar u š i r e n j u k u l t u r e d i s t o r z i j e i urbanog otpora
konformističkim
pritiscima užeg
i
šireg
društva, ne inzistirajući na zasebnosti scene. D i o p u n k a k tera doživio je hard-core k a o američki o d g o v o r p r v o m b r i t a n s k o m p u n k u , ili n a p r o s t o k a o l o g i č a n n a s t a v a k p u n ka. N o , m l a đ i i noviji na sceni, prigrlili su h a r d - c o r e k a o p o k r e t o v d j e i s a d a , i z a j e d n o s g l a z b o m bili » n a b a r i k a d i « o z v u č e n o g i r a d i k a l n o g s o c i j a l n o g p o k r e t a . N e k e od izja v a p r v i h m l a d i h » k o r a š a « , p o d s j e ć a j u j a k o n a izjave p u n k e r a k r a j e m s e d a m d e s e t i h o s t a n j u u r o c k k u l t u r i k o j o j je p u n k o d g o v o r i p o v r a t a k p o k r e t u . »Ja p o z n a m sve t e s t a rije p u n k e r e . . . t o t i s e p r e t v o r i l o u č e k a n j e n a n o v i a l b u m Exploiteda, par g r u p i c a f r e n d o v a u kožnim j a k n a m a koji i s p i j a j u p i v o , i što s a d ? N e m a a k c i j e . . . « P r i b l i ž a v a n j e i prožimanje dijela punk scene pivsko-nogometnim rituali ma o d b i l o je j e d a n d i o m l a đ i h ljudi koji su u p r a v o u h a r d - e o r e u vidjeli o d g o v o r , čak i protest protiv u k l a p a n j a p u n k a u predvidljivost rock industrije. Izgled »koraša« sa m o d i j e l o m j e sličio p u n k e r s k o m , i s t o v r e m e n o d o p u š t a j u ć i h i p i j e v s k i r a v n u d u g u k o s u ( k a o i d r e a d l o c k s e ili b i l o što d r u g o ) uz nakostriješenu »irokezu« , i uveo je t i p i č n o vezi 26
v a n j e k a r i r a n e k o š u l j e o k o s t r u k a , g d j e k o š u l j a visi p r e m a
26
Pošto se izraz uvriježio k a o opis frizure, n e m a smisla ispravljati ga s a d na » M o h a w k « , što bi bilo primjerenije.
249
URBANA PLEMENA
dolje. Tako su u j e d n o m razdoblju, sredinom osamdesetih u H r v a t s k o j , p u n k e r i i h a r d - c o r e o v c i bili o d v o j e n i , n e a p solutno i u svim s r e d i n a m a , ali d o b r i m d i j e l o m o d v o j e n i , čak sa svojevrsnom netrpeljivošću m e đ u pojedinim akteri m a . M e đ u punkerima je bilo i onih kojima je glazba bila prebrza, a eksplicitna i aktivistička politizacija neprihvatlji v a , d o k s u s e n o v i h a r d - c o r e a k t e r i kritički p o s t a v l j a l i p r e ma uniformnosti i predvidljivosti punk scene, zbog nave denog nedostatka akcije, nepostojanja osjećaja djelatnog pokreta. H a r d - c o r e je doista i pružio m n o g i m a osjećaj p o k r e t a , m a k a k o m a r g i n a l n o g ili n e v i d l j i v o g u m e d i j i m a d o m i n a n t n e kulture, ali s n a ž n o g i m e đ u n a r o d n o m f a n z i n skom scenom osnaženog i potvrđenog. O n a j s k l o p p r o b l e m a z b o g k o j e g s u r o c k - k r i t i č a r i tvr dili da je p u n k u m r o 1 9 7 7 . , k a d su C l a s h potpisali za C B S , i k o j i č i n i d o b a r d i o a u t o - r e f l e k s i j e r o c k - k u l t u r e još o d š e z d e s e t i h , s a d a j e i z v u č e n izvan i n t e r p r e t a c i j a , k a o glavno
polje
djelovanja
- n o profiti
Solidarnost
je
bila
s t v a r n a , niz » n o profit« m r e ž a z a d i s t r i b u c i j u p l o č a , k a z e t a , f a n z i n a u s p o s t a v l j e n je š i r o m svijeta, a p o j e d i n i akteri HC s c e n e p r i m a l i s u d n e v n o d e s e t k e p i s a m a , s p a j a j u ć i Slavonski B r o d , K a r l o v a c ili Z a g r e b , sa f a n z i n s k i m i HC s c e n a m a u P e r u u , Brazilu, Poljskoj, F i n s k o j , Sloveniji ili K a l i f o r n i j i . N e z a visna s c e n a o p s t a l a je do d a n a s , u s p i j e v a j u ć i u s t v a r a n j u h o r i z o n t a l n i h m r e ž a i k o o p e r a c i j e , bez k o m p e t i c i j e i s t v a r a n j a »zvijezda« i a u t o r i t e t a . V i d l j i v a r a z d v o j e n o s t p u n k e r a i k o r a š a nije n i k a d o b u hvatila cijelu scenu, ali je bila jasna, d i j e l o m svjesno n a glašena od aktera, obilježena nekim lokalnim posredova n j i m a i sociologiji subkulture time p o m a l o »klasična«. N o , nakon par godina i paralelnog procesa fragmen t a c i j e i m i j e š a n j a s t i l o v a u k u l t u r i k o j u je p o s t a l o p r e v i š e n e o d r e đ e n o zvati » r o c k - k u l t u r o m « , i h a r d - c o r e i p u n k , sa j o š n e k o l i k o m e t a l i z i r a n i h p o r o d i c a , zbližili su se u j e d n o j 951
URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović
od varijanti »novog otpadništva« koje se o b l i k o v a l o sredi
b e n d o v a b i o aktivistički o d g o v o r n a b r i t a n s k i » d r u n k p u n k « ,
n o m osamdesetih.
a straight-edge je zapravo proširio mogućnosti otklona od
Sredina i d r u g a polovica osamdesetih zanimljivi su zato
alkohola i drugih droga, od prehrane na osnovu ubijanja
što o b a procesa teku istovremeno, i f r a g m e n t a c i j a i cross
životinja, od alko-nasilja i seksizma k a o upornih pratilaca
o v e r , t a k o d a bivše p o d v r s t e o b l i k u j u z a s e b n e izraze i a u t o
jednog dijela punk rituala.
n o m n e s c e n e , p r i č e m u svaki d e t a l j , p o p u t b o j e v e z i c a ili
U našim gradovima, u drugoj polovici osamdesetih,
načina k a k o je košulja svezana o k o struka, i m a svoja ja
pojavili su se grafiti koji g o v o r e o s p a j a n j u do t a d a n e s p o
s n a z n a č e n j a , a n a d r u g o m d i j e l u šire s c e n e s p a j a j u s e
jivih s i m b o l a , u k l j u č u j u ć i i o n e k o j i p o t p a d a j u p o d t r a d i c i
stilovi u n u t a r j e d n e p j e s m e , k a o i akteri sa s v o j i m i m a g e i m a ,
o n a l n u p o l i t i č k u p o d j e l u n a l i j e v o i d e s n o . A n a r h i z a m i križ
plesom, tipom ponašanja. Tako je nekad obuhvatni pojam
u k r u g u , Torcida i M o t u s (zagrebački h a r d - c o r e b a n d izra
heavy metala
zito a n t i n a c i o n a l i s t i č k e o r i j e n t a c i j e ) n a i s t o m z i d u ,
prestao
biti z a d o v o l j a v a j u ć i m
zajedničkim
istim
nazivnikom za m n o g e metalce, zbog g l a z b e n o g i stilskog
sprejem. D o k darkeri i preostali h a š o m a n i , uz n e n o g o m e t -
oposebljenja pravaca p o p u t speed i trash. Od klasičnog
n e m e t a l c e , p u n k e r e i s l i č n e , žive svoj više ili m a n j e o t p a -
» h e a v y m e t a l c a « k o j i sluša I r o n M a i d e n , n o s i svijetlu I r u p e r
d n i č k i život, za » n o v o o t p a d n i š t v o « ( k o j e m se i o v i prvi
j a k n u bez r u k a v a i p i j e p i v o , d o n a g l a š e n i j e g » c r n o g « stili-
m o g u p r i k l j u č i t i , jer s u b k u l t u r n o p o l j e m o ž e biti e l a s t i č n o )
ziranja o d j e ć e , glazbe Metallice, Slayera i sličnih, m n o g i
k o j e n a s t a j e k a r a k t e r i s t i č n o j e m i j e š a n j e s t i l o v a , žestoki
s u prešli p u t k o j i i h više o d v a j a n e g o s p a j a . I p a k , i g l a z b e
naboj glazbenih i nogometno-huliganskih posredovanja,
n o i t e m a t s k i , svjetovi h a r d - c o r e a i s p e e d / t r a s h m e t a l a b i l i
k o r i š t e n j e svih s r e d s t a v a p r o v o k a c i j e .
su razdvojeni d o k se nije p o j a v i o »crossover«, stvoren d j e
J e d a n o d d o g a đ a j a i z 1 9 8 3 . j e n a g o v i j e s t i o taj s m j e r .
l a t n o š ć u više r a z l i č i t i h a k t e r a i s d o b r o m d o z o m s p o n t a
Na koncertu Azre (koju su obožavali v e o m a raznoliki akteri)
n o s t i , a s i m b o l i z i r a n i s t o i m e n i m a l b u m o m DRI (Dirty R o t t e n
u Splitu, uz č u đ e n j e klasičnih rock aktera, pripadnici Tor-
Imbecilles) spajajući o b j e tradicije. To je d o n i j e l o sreću
cide dolaze na koncert sa šalovima i zastavama H a j d u k a .
m n o g i m a k t e r i m a koji su u n a t o č s v e o p ć e m »mixu« držali
K a k o k o n c e r t o d m i č e , sve više o d u š e v l j e n i h p e n j e s e n a
d o g r a n i c a v l a s t i t o g s t i l a , jer s u d o b i l i m o d e l p o k o j e m , u
pozornicu č e m u se policija suprotstavlja. Torcida i drugi
g l a z b e n o m smislu, speed metalci m o g u upotrebljavati raz-
a k t e r i s k a n d i r a j u » P o l j s k a , Poljska« i » S o l i d a r n o s t « . N a k o n
l o m l j e n u h a r d - c o r e strukturu riffa, a h a r d - c o r e o v c i m o g u
učestalih pokušaja dolaska na pozornicu, skandiranja, pa
solirati na g i t a r a m a , d o k se tematski i vrijednosno (ako
l j e n j a b a k l j i i d i m n i h k u t i j a , T o r c i d a inzistira na p j e s m i o
m a l o simplificiramo) hard-coreovac ne m o r a definirati k a o
»Gdanjsku osamdesete« a policija prekida koncert nakon
a n a r h i s t i č k i ili e k o l o š k i b o r a c z a p r a v d u , a s p e e d m e t a l a c
č e g a J o h n n y izlazi s a m , i p j e v a » S o n g s o f F r e e d o m « l e g e n
n e m o r a biti m u š k a r č i n a z a g l e d a n a u z a g r o b n i ž i v o t . U
d a r n o g raste, B o b a M a r l e y a .
procesu fragmentacije i miješanja u okvirima hard-core s c e n e p o j a v i o se i s p e c i f i č a n p r a v a c - » s t r a i g h t - e d g e « , k o j i n a s t u p a s r a d i k a l n i m o d b i j a n j e m a l k o h o l a , p u š e n j a , svih d r o g a , mesa i seksizma. Već je sam hard-core kod nekih
252
253
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
Moralna panika: darkeri
L u g o s i ' s D e a t h g r u p e B a u h a u s ) , n a p i s a n e još 1 9 7 9 . , m l a d i u H r v a t s k o j su n e k o l i k o g o d i n a k a s n i j e , k a o i n j i h o v i vrš njaci na Z a p a d u , preslušavali i preslušavajući spajali, u g o đ a j e m i t o n o m , d o ž i v l j a j i m a , različite b a n d o v e , p o p u t Joy
P o s t o j a n j e d a r k e r a starije j e o d m o r a l n e p a n i k e _kgjg
D i v i s i o n , B a u h a u s , S i o u x i e S i o u x , Sisters o f M e r c y , M i s s i o n ,
se n j i m a b a v i l a . Riječ je o f r a g m e n t a c i j i r o c k - k u l t u r e , k o j u b r i t a n s k i n o v i n a r i iz t o g p e r i o d a z o v u p o s t - p u n k o m , i o p o z n a t o m procesu prisvajanja »zvučnih entiteta« i »prerade« iskustva g l a z b e , t e k s t a , gesti i o s t a l o g u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u i i n d i v i d u a l n o / g r u p n o m stilu. Bit p r o c e s a j e ista k a o i kod hard-coreovaca, speed metalaca, rockabillycara i d r u g i h , a p o j a m »post-punk« nije baš primjeren. Č i n j e n i c a j e d a Joy D i v i s i o n p r e d s t a v l j a j u k u l t - b a n d , i d a s u s e o n i nalazili
redovito
među
ključnim
»darkerskim« glazbenim
p r e f e r e n c i j a m a (a na njih se »post-punk« k a o v r e m e n s k i b l i z a k ali d u h o v n o različit s m j e r o d » n o v o g v a l a « i o d n o s i ) , n o Joy D i v i s i o n s u i m a l i v r l o š i r o k u p u b l i k u , a d r u g i b a n dovi na popisu o m e đ i v a č a darkerskog glazbenog prostora sugeriraju
potrebu
drugih
pojmova.
Suprotno
mišljenju
dijela s a m i h d a r k e r a , koji su ( p o s e b n o u d o b a m o r a l n e p a n i k e k a d a su se osjećali u g r o ž e n i m a ) smatrali da je i s a m p o j a m k a o d e s k r i p c i j a s u b k u l t u r n o g stila z a g r e b a č k i p r o i z v o d i k o n s t r u k c i j a , taj se p o j a m u p o t r e b l j a v a o i u d r u g i m z e m l j a m a , p r i m j e r i c e u s u s j e d n o j Italiji. T o č n o j e d a p o j a m pokriva heterogenije pravce i ukazuje na labavije o d r e đ e n e stilske g r a n i c e . N a j p r i m j e r e n i j e j e koristiti o z n a k u » d a r k « u z o z n a k u » g o t h i c « , jer » g o t h i c « k a o g l a z b e n o usmjerenje donekle pokriva najčešće b a n d o v e i darkerska stilska o p r e d j e l j e n j a . » G o t h s « je izraz k o j i se u m n o g i m z e m l j a m a , a p o s e b n o u A m e r i c i i V. Britaniji, k o r i s t i o u o p i sivanju g r u p a i životnih stilova v e o m a sličnih z a g r e b a č k o j ili b i l o k o j o j u r b a n o j s c e n i s r e d i n e i d r u g e p o l o v i c e o s a m d e s e t i h g o d i n a , l a k o s u n e k i k l j u č n i b a n d o v i stariji o d u o b l i č a v a n j a stila u H r v a t s k o j , i k l j u č n e p j e s m e ( p o p u t B e l a
254
The C u r e , Killing Joke, The Smiths, The Cult, L a i b a c h , Fields o f N e p h i l i m , C h r i s t i a n D e a t h , Jesus a n d M a r y C h a i n , Cabaret Voltaire i m n o g e druge. M e đ u ovim b a n d o v i m a n a l a z e s e p r v e n s t v e n o senzibiliteti o p i s a n i k a o t a m n i j i p r a v a c p u n k a , revolt koji je o k r e n u t p r e m a u n u t r a , spoj g o t h i c a i 255
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
hard rocka, industrial pravac, z a n i m a n j e za t e m e smrti,
v e z a l i taj svoj interes s n e k i m p r a v c e m u r o c k g l a z b i , ili
sudnjeg d a n a , transa, z a g r o b n o g života, religije, depresije,
izrazili s v o j a u n u t a r n j a g i b a n j a v a n j s k i m o b i l j e ž j i m a p o p u t
izolacije, dakle raznoliki utjecaji i neka o p ć a mjesta rock
o d j e ć e , n a k i t a , f r i z u r e , k a o što s u p o s t o j a l i i » d a r k e r i « ( o d
g l a z b e , k o j i s u i z v a n a n a j č e š ć e bili d o ž i v l j e n i k a o p e s i m i
n o s n o l j u b i t e l j i o d r e đ e n i h z v u k o v a , g e s t i , p l e s a ili i m a g e a
z a m , d e p r e s i v n o s t , m e l a n k o l i j a , ali i k a o ž e s t i n a , r i t u a l n o s t ,
općenito) koji o d u d a r a j u u svojim središnjim p r e o k u p a c i
g o v o r tjeskobe koji m o ž e šaptati a m o ž e i ozvučiti bušilicu.
jama od ideal-tipskog drakule stvorenog dobrim dijelom
N e k i od n a v e d e n i h b e n d o v a ostali su mali i n e p o z n a t i ,
i z v a n a , a l i i u n u t a r a u t e n t i č n e s c e n e k o j a svoj stil p o s r e
n e k i su bili u s p j e š n i na široj svjetskoj d a r k / g o t h i c s c e n i , a
d u j e d a r k / g o t h i c g l a z b o m . K a o što j e n e k i m š t e m e r i m a
neki su postali o p ć i m mjestima M T V p o p kulture. U slučaju
o s a m d e s e t i h d o b r o d o š l o stilsko p r o f i l i r a n j e i u r b a n i z a c i j a
L a i b a c h a (koji nije g o t h i c b a n d ali se često n a l a z i o u
nastajućeg n o g o m e t n o g huligana kao subkulturnog lika,
»zajedničkom nazivniku« iako ga je s a m o dio aktera pri
t a k o su sada profitirali i oni k o j i m a je zajednički nazivnik
h v a ć a o ) riječ j e o i n d u s t r i a l - r o c k ( p o č e t n o m ) g l a z b e n o m
d a r k / g o t h i c scene o m o g u ć i o širenje i specifično profilira
projektu koji je izazvao specifičnu m o r a l n u p a n i k u prikazi
nje vlastitih ( o k u l t n i h , m a g i j s k i h ili sličnih) i n t e r e s a s t v o r e n i h
v a n j e m t o t a l i t a r i z m a »uživo« u n a š i m k r a j e v i m a . I o v d j e
č e s t o p r i j e ili m i m o n a s t a j a n j a s u b k u l t u r n o g stila. S o b z i r o m
k a o i d r u g d j e na subkulturnoj sceni m o ž e m o naći tvrđu i
na raznolikost, ali i brojnost a k t e r a , uz tipične »kreativne
m e k š u s t r u j u , u o v o m s l u č a j u o p o r i j i izraz, p r i m j e r i c e i z o
jezgre« koje o s i g u r a v a j u prostor i oblike artikulacije stila,
lacije, k a o i komercijalnim, popularnijim n a č i n o m izraženu
te b l i ž e i d a l j e s l j e d b e n i k e , s više ili m a n j e i n f o r m a c i j a i
t r a g i k u ž i v o t a ili l j u b a v i . R a z n o l i k i b a n d o v i i p r i p a d n i z v u
njihove glazbene »osobne povijesti«, m o ž e m o zaključiti da
k o v i , t e m e , stvorili s u z a j e d n i č k i n a z i v n i k » t a m n i h t o n o v a « ,
j e d a r k e r s k i stil u k l j u č i v a o r a z n o l i k e a k t e r e , p o v e z a n e n e k a d
introvertiranosti, negdje protesta izraženog u g r č u , negdje
s a m o i z g l e d o m , a n e k a d čvršćim, na zajedničkoj glazbi i
s l i k a k u l a i š i š m i š a , a p r e m a v a n z a j e d n i č k a je b i l a c r n a
raspoloženjima zasnovanim oblicima efektivnih zajednica i
b o j a , s r e b r o , križevi, p e n t a g r a m i , p u d e r n a l i c u , i t e š k a c r n a
saveza. Jedan od m n o g i h subkulturnih stilova osamdesetih
šminka koja pridonosi »vampirskom« izgledu. N o , istovre
g o d i n a , s dovoljno labavim i dovoljno prepoznatljivim za
m e n o s u n e k i b e n d o v i p r i p a d a l i i široj p o p k u l t u r i , k o j a j e
jedničkim nazivnikom da omogućuje individualističke
b i l a i v i s o k o t i r a ž n a , k o m e r c i j a l n a , o b u h v a ć a j u ć i p u n o širi
intervencije i zajednička obilježja o n o m e k o m e je do njih
k r u g p u b l i k e o d n a j š i r e g z a m i s l i v o g d a r k e r s k o g ili g o t h i c
s t a l o . U k l u b o v i m a p o p u t J a b u k e ( g d j e j e prvi p u t s k o v a n
zajedničkog nazivnika. Također, dio sudionika darkerske
izraz » d a r k - d a n c e « ) , L a p i d a r i j a , K s e t a , k a o i p o s t a n o v i m a ,
scene sudjelovao je u plesnim ritualima posvećenja z v u k o
m l a d i ljudi su se o k u p l j a l i , plesali, razmjenjivali p l o č e , ka
v a (iz s k l o p a o t p o r a i p r o t e s t a t a m n i j i m t o n o v i m a p r o t i v
zete, i n f o r m a c i j e i s a m i o b l i k o v a l i svoju s c e n u i t i p o v e d r u ž e
svjetski p r o k l a m i r a n e s r e ć e i p o t r o š a č k o g o p t i m i z m a ) a da
nja. S o b z i r o m na p o z n a v a n j e razvoja sličnih scena, m o
i s t o v r e m e n o nije n i k a d s u d j e l o v a o u p r i z i v a n j i m a d u h o v a
ž e m o pretpostaviti da bi se unutar-stilske podvrste i d o n e k l e
ili n e k i m s l i č n i m k u ć n i m e k s p e r i m e n t i m a s a o k u l t n i m p r a k
z a s e b n i senzibiliteti n a g l a š e n i j e f r a g m e n t i r a l i , d a b i r a z v o j
s a m a . Postoje m l a d i koji su privučeni s a n j a r i c a m a , n u -
s a m e glazbe stvorio nove k o m b i n a c i j e i da bi neke n o v e
m e r o l o g i j o m , o k u l t i z m o m i m a g i j o m , a da nisu n i k a d p o -
g e n e r a c i j e p r i h v a t i l e v e ć o d b a č e n e ( j e z i k o m a k t e r a »isfu-
256
257
URBANA PLEMENA
rane«) b a n d o v e i stilska o b i l j e ž j a d a j u ć i i m neki n o v i ž i v o t prije eksplozije r a p a , t e c h n a i niza n o v i h z v u k o v a d e v e d e setih. N o , do »prirodnog« razvoja naše lokalne nije došlo (osim a k o u skladu sa C o h e n o v i m u p o z o r e n j i m a s p r a v o m n e o č e k u j e m o m o r a l n u p a n i k u u vezi v e ć i n e s u b k u l t u r n i h s t i l o v a ) jer j e m o r a l n o m p a n i k o m p r e k i n u t r a z v o j j e d n e šire s c e n e , a p o s l i j e n a s t a v l j e n uz n u ž n e m i s t i f i k a c i j e . M o r a l n o j panici o k o d a r k e r a p r e t h o d e tekstovi M a r i j a n a G r a k a l i ć a , koji s u s e o p ć e n i t o b a v i l i s o t o n i z m o m , k a o i m n o g i m d r u g i m okultnim tehnikama, istočnjačkim religi j a m a , y o g o m i d u h o v n i m p r a k s a m a . T i s u t e k s t o v i izlazili u D a n a s u i izazvali p o l e m i k e z b o g n e g a t i v n o g s t a v a p r e m a m n o g i m d u h o v n i m z a j e d n i c a m a , a citirat će se u d o b a p a n i k e , uključujući i nove tekstove istog a u t o r a o s a m i m darkerima. Prvi tekst o d a r k e r i m a , k o j i je o b j a v l j e n u P o l e t u 2 5 . 1 2 . 1 9 8 7 . nije b i o o d m a h p r e u z e t o d v e l i k i h i e t a b l i r a n i j i h m e d i j a , i a k o je to p e r i o d u k o j e m već kreću glasine u ro d i t e l j s k o j k u l t u r i i o b l i k u j u s e n e f o r m a l n i s t a v o v i svih o n i h k o j i s u s a s u b k u l t u r n i m s t i l o m , ili n a p r o s t o p r i s u t n o š ć u j e d n o g u o č l j i v o g i m a g e a m e đ u m l a d i m a , bili u p o z n a t i i k o j i ć e n a različite n a č i n e d o č e k a t i s k o r u j a v n u p r o v a l u » s p o znaja« o d a r k e r i m a . U t o m p r v o m tekstu, p i s a n o m tipičnim senzacionalističkim stilom od
kojega omladinske novine
nisu i m u n e , v e ć u » l e a d u « n a j a v l j u j e d a , i a k o s e » n j i h o v o postojanje
negira
obrazloženjem
da
u
komitetima
za
» O N O I DSZ«, miliciju i društveno političke organizacije službeno ne postoje, u Z a g r e b u egzistiraju g r u p e m l a d i h koje sebe nazivaju darkerima, furaju se na mračnjaštvo, s a t a n i z a m , l j u b a v p r e m a krvi i o b l a č e se u c r n o . « (Perić, 1 9 8 7 . ) I z » a n k e t e « m e đ u m l a d i m a izvlači s e z a k l j u č a k o smrti k a o n o v o m životu za d a r k e r e i, da nije c j e l o k u p n o g t o n a , p o m i s l i l i b i s m o d a s e r a d i o subverziji d i s k u r s a , n a v o đ e n j e m i z d v o j e n i h r e č e n i c a (»izjava«) m l a d i h p o p u t » H r v o j e
25Q
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
( 1 6 ) : V o l i m krv. U k u s n a je«. N o , nije riječ o i r o n i j i , n e g o o
z a b i l j e ž e n je niz s l u č a j e v a z a b r a n e i z l a s k a , č a k i u š k o l u
početnom materijalu o n o g tipa m o r a l n o g
poduzetništva
a k o se znalo da u razredu »ima darkera«. Ukinute su glaz
k o j i ć e inkvizicijski z a m a h d o b i t i u b r z o . U » O k u « o d 2 5 . 2 .
bene slušaonice i klupske večeri sa d a r k i g o t h i c g l a z b o m .
1 9 8 8 . , o b j a v l j e n j e s e p a r a t , d v i j e s t r a n i c e t e m e » d a r k ili
U g r a d u je v l a d a l o stanje p o p u t udžbeničkih opisa m o b i l i
o m l a d i n a u t a m i « g d j e se r a s v j e t l j u j e s o t o n i s t i č k i d i s k u r s i
zacije p r e d nesreću. K o d dijela štemerskih aktera a u t o m a t
pružaju
pakla«,
ski j e b i l o p o t a k n u t o s p a s o n o s n o rješenje p r o b l e m a - p r e
zapravo zagrebačkih omladinskih klubova. Započinje pe
bijanje darkera. Došlo je do lova na m l a d e ljude u c r n o m ,
riod l a n č a n e reakcije i medijske »kotrljajuće g r u d e snije
od primjera novinarskog nuđenja novaca za fotografiranje
ga«, p o p u t uzbune u C o h e n o v o j analogiji sa upozorenji
na g r o b l j u , do p u n o bolnijeg štemerskog p r e p a d a , koji je
ma na n a d o l a z e ć u nesreću. Dnevni i tjedni listovi, r a d i o i
o b i č n o p i t a o »tko t i j e u m r o , p u n k ? « p r i j e u d a r c a . K a d a j e
televizija, ne s a m o iz Hrvatske n e g o iz cijele bivše J u g o s l a
jedan razred zagrebačke srednje škole reagirao na oglas
v i j e , z g r a b i l i su t e m u i p a n i k u u r o d i t e l j s k o j k u l t u r i d o v e l i
nu knjigu koja je zabranjivala crnu o d j e ć u tako da je slje
do h i s t e r i j e . » U b i j a li m i r i s c r n e ruže« p i t a l i su n a s l o v i , i
deći d a n svatko d o š a o sa bar jednim dijelom o d j e ć e crne
v e ć i n o m ponavljali sličnu priču o n a v o d n o m postojanju
boje, direktor » o d g o j n o obrazovne ustanove« je u p o m o ć
sekte » c r n a ruža« k o j a d j e l u j e m e đ u d a r k e r i m a , o p e t n a e
p o z v a o p o l i c i j u ! R o d i t e l j i su se j a v l j a l i u k o n t a k t e m i s i j e ,
stak d a r k e r s k i h s a m o u b o j s t a v a , o 1 0 0 0 d o 1 5 0 0 d a r k e r a
tražili i n f o r m a c i j e , jer g l a s i n e s u u p u ć i v a l e ( a d j e l o m i č n o
u Z a g r e b u , o kultu smrti, samoubojstva, sotonizma m e đ u
s u svi z a p a z i l i c r n u b o j u n a t i s u ć a m a m l a d i h u t o m p e r i o
d a r k e r i m a , a te su vijesti b i l e p o t k r i j e p l j e n e r i j e č i m a V e r e
du) na velike brojke koje d a r k e r e i njihove prijatelje, k a o
Jurjević, m a j k e p e t n a e s t o g o d i š n j e Ive k o j a s e u b i l a , što s u
tempiranu suicidalnu, okultnu i sotonističku b o m b u smje
m n o g i p r e n o s i l i (Vjesnik, A r e n a , r a d i o e m i s i j e ) . T a j iskaz j e
š t a j u m e đ u »sve n a s « , o d d o m a d o š k o l e , t r a m v a j a , k a f i ć a ,
detaljnije smjestio priču u D u g o Selo, g d j e je obitelj Jurje
ili b i l o k o j e g d r u g o g p r o s t o r a u g r a d u . U p o t r a g u z a i n
vić ž i v j e l a , i p o t r e s n i m m a j č i n i m s v j e d o č a n s t v o m z a p r a v o
f o r m a c i j a m a uključene su i institucije sistema p o p u t »dele
stvorio scenario koji su drugi n a d o p u n j a v a l i , ali mu je
g a t s k o g pitanja« na sjednici k o n f e r e n c i j e »SSRNH« g d j e su
kostur u lošem društvu, kafiću G a r u d a , k n j i g a m a p o p u t
s e svi s l a g a l i o k o p r o c j e n e » j a v n o s t j e u z n e m i r e n a « . O v a k o
S t e p s k o g v u k a ili Slike D o r i a n a G r a y a , d a r k e r i m a i p r e t p o
v i s o k i i n t e n z i t e t p a n i k e nije m o g a o d u g o t r a j a t i , i a k o ć e s e
stavljenim utjecajem takvog društva na Ivino s a m o u b o j
m e d i j s k i p r i č a o d a r k e r i m a još d u g o v u ć i . H i s t e r i j a j e b i l a
stvo. D r u g i m e d i j i s u n a s t a v l j a l i p r i č u s p e k u l a c i j a m a o n a
d e s t r u k t i v n a , p r i k l j u č e n j e š t e m e r a o m o g u ć i l o j e fizičku e s k a
č i n i m a n a k o j i d a r k e r i o d l u č u j u »tko j e s l j e d e ć i « d o n o s i l i
l a c i j u , a d r u š t v o nije b i l o t o l i k o z a t v o r e n o d a n e b i o m o g u
popise bandova,
n a b r a j a l i a u t o r e p o p u t B a u d e l a i r e a ili
ć i l o i n t e l e k t u a l c i m a s v o j e v r s t a n p r o t e s t , ili d r u k č i j i g o v o r o
P o e a , uz B a c h a i W a g n e r a , u s v o m o c r t a v a n j u d a r k e r s k e
p r o b l e m u subkulture m l a d i h . Presudnu ulogu u smirivanju
scene koja je poprimila oblik m a s o v n o g suicidalnog p o
situacije o d i g r a l a je policija, javnim tiskovnim konferenci
kreta. Z a g r e b su tih d a n a p o h o d i l e novinarske e k i p e iz d r u
j a m a na kojima su dati p o d a c i o svim s a m o u b o j s t v i m a ,
g i h r e p u b l i k a , t r a ž e ć i p o g r o b l j i m a d a r k e r e i vijesti o s a
g d j e j e o d b a č e n o p o s t o j a n j e c r n e ruže i m l a d i h d a r k e r a -
m o u b o j s t v i m a . Panika u roditeljskoj kulturi je bila velika,
s a m o u b o j i c a . Potvrdila su se stara Beckerova razlikovanja
2ĆO
izvještaji
iz
»improviziranog
modernog
2ĆI
Benjamin Perasović
m o r a l n i h poduzetnika i provoditelja pravila. U o v o j situa ciji, provoditelj pravila je o d i g r a o ulogu smirujućeg ak
URBANA PLEMENA
Rockabilly: vječni James Dean?
t e r a . Sve b i t n e k a r a k t e r i s t i k e (uz n e š t o d r u k č i j i r e d o s l i j e d , intenzitet i n e p o s t o j a n j e sudskih »ceremonija degradacije«) mobilizacije roditeljske kulture i medijskog stvaranja m o r a l
O p ć a f r a g m e n t a c i j a stilova vezanih uz glazbu i posre
ne panike, koje p o z n a j e m o iz britanskog konteksta, p o n o v i l e
dovanih glazbom, u drugoj polovici osamdesetih uključuje
su se u n a š e m p r i m j e r u . I s k r i v l j i v a n j a i p r e u v e l i č a v a n j a ,
i »revival« r a n o g r o c k ' n ' r o l l a , p u t e m » r o c k a b i l l v « g l a z b e .
s e n z i t i z a c i j a i e s k p l o a t a c i j a , š i r e n j e m r e ž e (u k o j u su č a k
K a o što j e p u n k e r s k a e n e r g i j a d o b i l a o d g o v o r u n o v o m
upali i pripadnici H a r e Krishna zajednice, z b o g i m e n a
v a l u h e a v y m e t a l a , t a k o j e t a ista e n e r g i j a d o b i l a još j e d n u
svoje izdavačke k u ć e koje se p o k l o p i l o s i m e n o m kafića u
r e p l i k u , o d Stray C a t s a . U Z a g r e b u p o s t o j i više g e n e r a c i j a
D u g o m Selu!?) uz o n a j tipični proces koji C o h e n zove
r o c k a b i l l y c a r a , a t a j stil j e b i o p r e p o z n a t i o d d r u g i h a k t e r a
s i m b o l i z a c i j o m i k o j i s e z a m j e n o m p o j m a m o d ili r o c k e r s a
na subkulturnoj sceni. K a o i u m n o g i m sličnim slučajevima
» d a r k e r « n i m a l o n e m i j e n j a . Prvo j e p o j a m d a r k e r a d o v e
k a d a je riječ o p r i h v a ć a n j u i r a z v o j u n e k o g s u b k u l t u r n o g
d e n u vezu sa s a m o u b o j s t v i m a (devijantni status), zatim su
stila, i o v d j e m o ž e m o naći p e r i o d »početka« u k o j e m pre
o d j e ć a , nakit i d r u g a obilježja počela simbolizirati darkere,
v l a d a v a zajednički nazivnik ( p o p u t »rockabillv«) i u n u t a r
tako da je na kraju crna boja (i image) postala s i m b o l o m
k o j e g a razlike p r i d o n o s e s e g m e n t a c i j i , da bi n a k o n o d r e
devijantnog statusa.
đ e n o g vremenskog perioda (u o v o m slučaju od o k o dvije
N a k o n s m i r i v a n j a m o r a l n e p a n i k e p o s l j e d i c e s u s e još
godine)
diferencijacija
i
stvaranje
pod-stilova
ukazivalo
d u g o osjećale, na ulicama je bilo m a n j e mladih obučenih
više n a f r a g m e n t a c i j u n e g o s e g m e n t a c i j u . R o c k a b i l l y stil j e
u c r n o , d i o n o s i t e l j a stila s e p o v u k a o , a d i o j e b i o o s n a ž e n
z a n i m l j i v s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e u H r v a t s k o j jer p r e d s t a v l j a
i inspiriran m e d i j s k o m k a m p a n j o m , tako da su se tek n a
p r i l i č n o »čist« s l u č a j i n t e r v e n c i j e u s v a k o d n e v n i ž i v o t , b e z
k o n k a m p a n j e p o j a v i l i g r a f i t i p o p u t » d a r k lives« s a d o b r o
o n i h p o s r e d o v a n j a k o j a n a različite n a č i n e ( k a o k o d m e
n a u č e n i m g r a d i v o m - k r i ž e m o k r e n u t i m n a o p a k o i tri š e
t a l a c a , p u n k e r a ili d a r k e r a ) u k l j u č u j u m i n i m a l n o n a z n a č a -
stice. O g r o m n a v e ć i n a m l a d i h k o j a j e č i n i l a s c e n u d a r k e r
vanje o d n o s a s d o m i n a n t n o m k u l t u r o m , g d j e se u elementi
skih, gothic, i s r o d n i h senzibiliteta u najširem k r u g u od
m a s i m b o l i č k o g sustava m o ž e n e š t o o t o m o d n o s u i o d č i t a t i .
»kreativne jezgre« do p o v r e m e n i h s l j e d b e n i k a , nije n i k a d
lako je James D e a n »buntovnik« (u p e r i o d u u k o j e m je
s a z n a l a što su u o p ć e z a j e d n i č k o sa s a m o u b o j s t v i m a i » c r n o m
njegova generacija u Hrvatskoj osamdesetih zapravo ro
ružom« ikad imali.
diteljska), iz i m a g e a rockabillycara m a l o je tko iščitavao raznoliki spektar osjećaja i orijentacija vezanih uz v e ć i n u d r u g i h subkulturnih stilova na sceni.
Primjerice:
sukob,
prezir, o d b i j a n j e , r a v n o d u š n o s t , r a d i k a l n a r a z l i č i t o s t p o javnosti,
odstupanje od tradicionalnih
obrazaca spolnih
u l o g a , s t v a r n a i r i t u a l i z i r a n a a g r e s i v n o s t , sve t o m o ž e biti prisutno unutar m i j e n j a j u ć i h ali prepoznatljivih okvira ne-
2Ć2
2Ć3
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
č i j e g s t i l a , b i l o k a o k o n s t i t u t i v n i d i o i m a g e a ili n j e g o v p r i
z v u k , p a a k t e r k o j i p r e d s t a v l j a č e t v r t u ili p e t u g e n e r a c i j u
v j e s a k , b i l o k a o p r o m i š l j e n a i n t e r v e n c i j a ili » s l u č a j n a « p o -
p u n k e r a m o ž e i g r a t i u l o g u P o č e t k a , s v e ć i m ili m a n j i m
putbina koju je netko d o b i o na putu usvajanja i preuređe
u p o r i š t e m u široj, m e đ u n a r o d n o j sceni g l a z b e n i h stilova i
n j a stilskih e l e m e n a t a , n o t a k a v niz m o g u ć i h i n t e r p r e t a c i j a
sceni n e f o r m a l n i h g r u p a m l a d i h koji te stilove p r i m a j u ,
teže se iščitavao iz p o j a v e r o c k a b i l l y c a r s k o g identiteta na
upotrebljavaju, prerađuju i n a n o v o stvaraju u svom sva
d o m a ć o j subkulturnoj sceni. Nije p r o b l e m dešifrirati o n a
k o d n e v n o m životu. T a k o su i akteri »prvih« » r o c k ' n ' r o l l «
o p ć a mjesta rock-kulture čijim se »izvornim vrijednostima«
t u l u m a (zapravo rockabilly, neorockerskog, revivalističkog
rockabilly vraća, n e g o je z n a č a j n o postaviti pitanje o p o
usmjerenja) u »Komi«, »Lapu«, »Đuri«, i »Kulušiću« imali
s l j e d i c a m a r e - i n v e n c i j e j e d n e t r a d i c i j e k o j a je u d o b a Elvisa
o s j e ć a j s t v a r a n j a s c e n e , i to je s o b z i r o m na t a d a š n j u širu
Presleyja d j e l o v a l a k a o s u p r o t n a o n o m t i p u t r a d i c i o n a l i z m a
scenu
k o j i , bez o b z i r a n a p u r i t a n s k a o d r e đ e n j a t a d a š n j e a m e
stila r o c k a b i l l y c a r a n i j e b i l o , i s n a ž a n v i z u a l n i i d e n t i t e t k o j i
ričke kulture, m o ž e m o naći i u našim k r a j e v i m a . A k o je
s u p r v i a k t e r i stvorili b i o j e u t o m t r e n u t k u p o t p u n o n o v ,
svojevrsna »invencija tradicije« ( H o b s b a w n ) obilježila nasta
m a k o l i k o j e p r i z i v a n j e s t a r i h h e r o j a r o c k ' n ' r o l l a m o g l o biti
nak rock-kulture (i unutar nje posebnih s k l o p o v a m e đ u
poznato i blisko dijelu roditelja novouspostavljenog akte
koje spada i »plemenska umjetnost ukrašavanja rockerskih
ra. Premda je n e m o g u ć e zamisliti stvaranje rockabilly sce
u Zagrebu
bilo sasvim
opravdano; zaokruženog
kožnih jakni« (Nuttall, 1 9 6 8 . ) i a k o je tijekom dvadesetak
ne bez rockabilly zvuka, za m n o g e a d o l e s c e n t e koji su se
g o d i n a t a k u l t u r a p r i l i č n o u t j e c a l a n a vlastitu p r i s u t n o s t
t a d a priključivali, veliku u l o g u odigrali su drugi dijelovi
u n u t a r » m a i n s t r e a m a « ili d i j e l o v a d o m i n a n t n e k u l t u r e , o n d a
i z g r a d n j e stila, p r v e n s t v e n o o d i j e v a n j e i i m a g e u o p ć e , k a o
je p o t r e b n o njenu re-invenciju sagledati u k o n k r e t n o m k o n
i percepcija središnjih p r e o k u p a c i j a koje se izražavaju p o
tekstu, u Hrvatskoj osamdesetih.
n a š a n j e m . N a r a v n o , uz »prvu informaciju«, d a k l e recepciju
Rock'n'roll večer, u kojoj se rockabilly z v u k o m (izme
zvuka, pojavu specifičnog i m a g e a , organizaciju »tematskih
đ u o s t a l o g ) e v o c i r a j u slike J a m e s a D e a n a , Elvisa Presleyja i
g l a z b e n i h večeri (rockabilly t u l u m a ) i kasniji n a s t a n a k d o
d r u g i h »sa s a m o g p o č e t k a « , i istim t i m z v u k o m ( k o d , r e c i
m a ć i h b a n d o v a , važnu u l o g u su odigrali i nešto odrasliji
m o , Stray C a t s a ) o ž i v l j a v a j u u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a ,
a k t e r i k o j i su i m a l i p r i s t u p » i n f r a s t r u k t u r i « i k o j i su s t v a r a l i
usvajajući o d r e đ e n u dinamičnost nastalu širenjem rocka
m e d i j s k e slike, te djelovali
kroz p o d r u č j a » p u n k o i d n i h « i s l i č n i h i z r a z a , n i j e m o g l a biti
I p a k , u p r v o m p l a n u s u bili m l a d i n o s i t e l j i s t i l a , čiji s e b r o j
s a m o »obična« večer, n e g o je za krug prvih p r i m a l a c a i
n a k o n s v a k o g v e ć e g p a r t y j a ili k o n c e r t a p o v e ć a v a o . K a o i
menađerski i organizacijski.
s t v a r a l a c a stila i m a l a status P o č e t k a . S u d j e l o v a n j e u » s a
u m n o g i m sličnim slučajevima, postojalo je jezgro o r g a n i
m o m početku«, osjećaj stvaranja scene i s a m o p o s t a v l j a n j a
z a t o r a i p r v e v j e r n e p u b l i k e , t e niz m a n j i h n e f o r m a l n i h
i s a m o p r o m o v i r a n j a sebe kao n o v o g aktera na sceni, to je
g r u p a i p o j e d i n a c a , iz r a z l i č i t i h k v a r t o v a i s r a z l i č i t i h s c e n a ,
o n o što k a r a k t e r i z i r a m n o g e s u b k u l t u r n e s t i l o v e i što m o
š t o z n a č i i s r a z l i č i t i m p r e t h o d n i m ili p a r a l e l n i m s u b k u l -
ž e m o pratiti u različitim v r e m e n s k i m r a z d o b l j i m a . P o n e k a d
t u r n i m i d e n t i t e t i m a , koji su se i sami priključili stvaranju
se, k a o u s l u č a j u p u n k a d e v e d e s e t i h , t a k a v p r o c e s p o k r e n e
r o c k a b i l l y c a r s k e s c e n e . K a k o s a m i a k t e r i p r i č a j u , i za. l e d je
i bez n o v e z v u č n e h i b r i d i z a c i j e k o j a r e a k t u a l i z i r a » o r i g i n a l n i «
b i o v e o m a b i t a n . K l a s i č n i i m a g e J a m e s a D e a n a , Presleyja
9Ć4
?Ć5
Benjamin Perasović
i prvih r o c k e r a , b i o je o b o g a ć e n n o v i m e l e m e n t i m a , a p o s t i z a n j e što k o m p l e t n i j e g i m a g e a b i o j e d o b r o v o l j n o iza b r a n i z a d a t a k ( z b o g o p ć e krize u z e m l j i i p r i l i č n o t e ž a k m n o g i m a ) većine tadašnjih rockabillycara. Elementi vizual n o g identiteta su sljedeći: - cipele; j e d a n od važnijih »detalja«, visokog »simbo ličkog kapitala«, o d n o s i se na cipele »creepersice«. » M o rao si imati creepers/ce«, naglašava jedan od tadašnjih rockabillyija. To su cipele s d e b e l i m ravnim d ž o n o m , a m o g l e su biti i više š p i c a s t e i z a o b l j e n i j e , o n e su p r i v l a č i l e pažnju o b l i k o m i b o j o m , m o g l o se naći raznih k o m b i n a cija; jednobojne ljubičaste, crno bijele, plavo-žute, pro šarane, s u m e t n u t i m krznom itd. - č a r a p e ; jarkih i n e u o b i č a j e n i h b o j a , tirkizne, ljubi časte, ružičaste; - h l a č e ; i d e a l s u b i l e t r a p e r i c e , p o m o g u ć n o s t i Levisov poznati 5 0 1 m o d e l ; - m a j i c e s n e k i m m o t i v o m iz š i r o k o s h v a ć e n e (rani) r o c k i k o n o g r a f i j e , o d s t r i p a d o b a n d a ili g r a d a .
(Među
g r a d o v i m a London je bio najcjenjeniji); - j a k n a ; z a d i o a k t e r a n a j p o ž e l j n i j a j e bila k o ž n a , m a d a s u b a s e b a l l j a k n e i m a l e istu t e ž i n u , k a o i » h e r i n g t o n k e « . J e d a n m a n j i b r o j l j u d i n a s c e n i (tediji) n o s i o j e d u ž e s a k o e , poput kaputića, sa zatamnjenim kragnama; - m a r a m a ; po mogućnosti crvena s bijelim š a r a m a ali bilo je i d r u g i h b o j a ; - »v/estern« k r a v a t e , s d v i j e š p a g i c e i b r o š e m k o j i ih s p a j a , kao i metalni okviri za vrh kragne na košulji; -
frizura; o p o n a š a n j e
nekoliko varijanti
»klasičnih«
rock'n'roll frizura, p o p u l a r n a »kokotica«. Sav t r u d , sve n a s t o j a n j e o k o n a v e d e n i h stilskih o b i lježja i svi o s t a l i o b l i c i d r u ž e n j a , r i t u a l a i s t v a r a n j a s c e n e , o d v i j a j u se u k o n t e k s t u d r u š t v a č i j u d u b o k u krizu p r i z n a j u i službeni ideolozi s a m o u p r a v n o g socijalizma. To je vrijeme
266
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
(bez o b z i r a n a g o d i n u ili d v i j e r a z l i k e k a d a s e u » r o c k a b i l | y
njenica
škvadre« uključuju pojedinci s k o j i m a su v o d e n i d o d a t n i
r o c k a b i l l y s c e n e , u d o b a d o k n j i h o v b r o j nije p r e l a z i o d v i j e
razgovori za potrebe o v o g rada)
heterogenosti;
među
pripadnicima
prvih
aktera
k a d a grafit »živimo u
stotine, n a l a z i m o i o n e koji d o l a z e iz nižih, r a d n i č k i h o b i
mraku« (napisan na zgradi tadašnjeg Elektrotehničkog fa
telji, k a o i o n i h k o j i m a roditelji p r i p a d a j u višem s o c i o e k o
k u l t e t a , d a n a s FER-a) t r e b a shvatiti (i) d o s l o v n o , j e r n a s t a j e
n o m s k o m s t r a t u m u . N e b i b i l o u p u t n o p o s e g n u t i z a rastez
u vrijeme redukcija električne energije, uvođenja depozita
ljivim p o j m o m s r e d n j e k l a s e , i a k o n e s u m n j i v o d i o a k t e r a
na o d l a s k e u i n o z e m s t v o , u v r i j e m e u k o j e m je e k o n o m s k u
dolazi u p r a v o iz t o g sloja, jer bi t i m e z a m a g l i l i d i n a m i k u
krizu p r a t i l o d a l j n j e i n z i s t i r a n j e n a i d e o l o g i j i s a m o u p r a v
između evidentnih i značajnih materijalnih razlika unutar
n o g socijalizma i jednopartijskog m o n o p o l a . A k o p r o m o
j e d n e s u b k u l t u r n e g r u p e . B i t n o j e u o č i t i k a k o j e n a istoj
t r i m o e l e m e n t e b i t n e z a i m a g e r o c k a b i l l y stila, u o č i t ć e m o
sceni nastalo n e k o l i k o t i p o v a identiteta koji su, uz ostale,
da je većinu odjeće i o b u ć e bilo n e m o g u ć e p r o n a ć i u d o
bili d e t e r m i n i r a n i i e k o n o m s k i m k r i t e r i j i m a . T a k o j e n e t k o
m a ć i m d u ć a n i m a , i da su se c i p e l e , j a k n e i o s t a l e stvari
i m a o d o v o l j n o n o v a c a z a sve tri p r i z n a t e j a k n e , p a j e m o
morale nabavljati u inozemstvu. To bi m o g l o nekoga na
g a o u š k o l u ići u b a s e b a l l j a k n i , na k o n c e r t u k o ž n o j , a
vesti n a p o m i s a o d a s u s e r o c k a b i l l y a k t e r i r e g r u t i r a l i i z
h e r i n g t o n k u o b u ć i z a susret u k a f i ć u ili n a n e k o m s l i č n o m
viših s l o j e v a d r u š t v a , d a j e n j i h o v a stilska p r i p a d n o s t o d r e
okupljalištu, d o k je netko drugi bio sretan s j e d n o m od
đ e n a u d o b r o j mjeri socijalnim statusom roditelja. Roditelj
n a v e d e n i h j a k n i , izborivši n a teži n a č i n o d r o d i t e l j s k o g p o
ski d o m , i t o n e s a m o u s v o j i m e k o n o m s k i m d i m e n z i j a m a i
k l o n a o v a j g o t o o v o selekcijski p r a g identiteta i d o k a z i v a n j a
nekad doslovno presudnom količinom novca s kojim neko
stilske g r u p n e p r i p a d n o s t i . V i s o k i status n a sceni m o g a o j e
d o m a ć i n s t v o raspolaže, n e g o i sa svim ostalim s f e r a m a
t a k o ovisiti o k u p o v n o j m o ć i n e č i j i h r o d i t e l j a (jer o n i k o j i
utjecaja, kućne atmosfere i tipa o d g o j a , uvijek igra neku
su u l a g a l i u i z g l e d i stilska o b i l j e ž j a n i s u b i l i k r i t i z i r a n i n e g o
ulogu u procesu subkulturalizacije adolescenta i u procesu
c i j e n j e n i ) , a l i t o n i j e b i o j e d i n i t i p i d e n t i t e t a , jer z a v i s o k i
socijalizacije o p ć e n i t o . M e đ u t i m , zaključiti na osnovi spe
status u d i m e n z i j i b u n t o v n i š t v a i l i d e r s k e p o z i c i j e u g r u p a
c i f i č n e ( n e ) d o s t i ž n o s t i m a t e r i j a l n i h p r e d m e t a r o c k a b i l l y stila
m a nije b i l o d o v o l j n o i m a t i s k u p u i p r o f i l i r a n u o d j e ć u , t u s u
o s o c i j a l n o m statusu n j i h o v i h r o d i t e l j a i d e f i n i r a t i ga »višim«
s e tražile n e k e d r u g e kvalitete. N a toj strani ( k o j u a m e r i č k i
bilo bi p o g r e š n o . Poznavajući d i o scene i škvadri koje su
s o c i o l o z i p e d e s e t i h i b r i t a n s k i s e d a m d e s e t i h s m j e š t a j u u niže
je činile, m o ž e m o sagledati dva bitna aspekta života r o c k a
klase) o b n o v l j e n o j e »tjelesno« d o k a z i v a n j e k o j e n a j č e š ć e n e
billy g r u p a k o j a u t j e č u n a p r o c j e n u u t j e c a j a m a t e r i j a l n o g
ide d o »štemerskih« d o k a z i v a n j a , ali u k l j u č u j e t e m p e r a m e n t
s t a t u s a o b i t e l j i n a p r i p a d n o s t t o m stilu. T o je, s j e d n e s t r a
i b u n t o v n i č k i i m a g e k o j e g s e r o c k a b i l l y stil n e m o ž e o d r e ć i ,
n e , r o d i t e l j s k i d o m čiji s a m s o c i j a l n i p o l o ž a j p r o c j e n j i v a o
pa se u »tjelesnoj« d i m e n z i j i sreću k l a s i č n i a s p e k t i » k v a r t o v -
na o s n o v u p o z n a v a n j a dijela ljudi sa scene i r a z g o v o r a s
skih« škvadri, g d j e u n u t a r d r u ž e n j a i p o j a v e škvadri na za
n j i m a , a s d r u g e strane s a m a scena i na njoj p r i s u t n a p r i
j e d n i č k o j s c e n i d o i z r a ž a j a d o l a z e »čvršće« o s o b i n e i n a
h v a ć a n j a ili n e p r i h v a ć a n j a v a r i j a c i j a u i m a g e u i e v e n t u a l n o
stup koji osigurava liderske pozicije, a to se ne k u p u j e
s u g e r i r a n i h p o r u k a o n e č i j e m s o c i j a l n o m s t a t u s u . U vezi sa
n o v c e m . Z b o g d i m e n z i j e » d e č k a s a ulice« »iz k v a r t a « , ( i a k o
socijalnim statusom roditelja, o d m a h n a m se n a m e ć e či-
s v a k a š k v a d r a u o p ć e n e m o r a biti t e r i t o r i j a l n o z a s n o v a n a )
?68
269
Benjamin Perasović
i potrebe postizanja specifične karizme, b u n t o v n i č k o g i žestokog i m a g e a , stvorena je o d r e đ e n a ravnoteža statusu do kojeg se na sceni dolazi k u p o v n o m m o ć i . Pošto je na r o c k a b i l l y sceni u p r v o j fazi b i l o n a g l a š e n o p o s t o j a n j e š k v a d r i , s v o j e v r s n a r a v n o t e ž a o k o j o j je riječ s v j e d o č i l a je o raspodjeli utjecaja, u kojoj, primjerice, novac daje neko m e v e ć u m o g u ć n o s t i z r a ž a v a n j a i s t j e c a n j a u g l e d a , ali i o n i m a iz nižih s l o j e v a o m o g u ć u j e t r a d i c i o n a l n o d o k a z i v a n j e i stjecanje u g l e d a n a p l a n u liderstva z a s n o v a n o g n a č v r š ć i m , b u n t o v n i j i m , » m u š k i m « p r i n c i p i m a š k v a d r i u k o j i m a »prefini« d e č k o n e m o ž e v o d i t i g l a v n u riječ. O v o s u stvarni p r i m j e r i , ali i z a b r a n i n a m j e r n o z b o g z a o š t r a v a n j a p i t a n j a o s o c i o e k o n o m s k o m p o l o ž a j u roditelja koji m n o g i autori s m a t r a j u snažnom determinacijom tipa adolescentske subkulturali z a c i j e , jer r a z u m l j i v o j e d a s u n a s c e n i p o s t o j a l i m n o g i »prijelazi« i da k o n k r e t n i a k t e r i nisu u v i j e k s l i j e d i l i »čiste t i p o v e « . N o , t a k v i o s n o v n i t i p o v i jesu p o s t o j a l i , a k a d s e scena proširila sa dvije stotine na dvije tisuće l j u d i , o n d a su se o d r e đ e n e g r u p e imale veću m o g u ć n o s t profilirati i po obilježjima razlike »finih, pristojnih, b o g a t i h « i »žestokih d e č k i iz k v a r t a « s još više m e đ u t i p o v a i » p r i j e l a z a « . S a m i a k t e r i u k a z u j u n a s v o j e v r s t a n »svijet d o v i t l j i v o s t i « koji je n a s t a o na o s n o v u n e p o s t o j a n j a uvjeta za n a b a v u m n o g i h p r e d m e t a p o t r e b n i h u o b i l j e ž a v a n j u stilske p r i p a d nosti.
Z a n i m l j i v p r i m j e r u n u t a r t o g »svijeta d o v i t l j i v o s t i «
predstavlja frizura i načini r a d a na vlastitoj frizuri, u p a d l j i v o m i b i t n o m e l e m e n t u r o c k a b i l l y stila.
Riječima samih
a k t e r a : » Č u j , gel ti nije bio d o v o l j a n . To i ne s p o m i n j e š , s a m o učvrstiš k o s u , a l i t r e b a o t i j e b r i l j a n t i n , t o s e t r a ž i l o . Teško ga se m o g l o naći, onaj tko ti je d a o informaciju gdje ga možeš nać, p u n o ti je p o m o g a o , cijenio si čovjeka. Postojala je jedna a p o t e k a , u centru, gdje si ga p o v r e m e no m o g a o kupiti, to je bilo super. A k a d nisi... svatko je s t v a r a o s v o j u m a l u r a d i o n i c u , n e b i v j e r o v a o š t o s e sve 270
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
k o r i s t i l o ; n i v e a k r e m a , sve d r u g e isto, p j e n a z a b r i j a n j e ,
g r a n i c a t o l e r a n c i j e p o m i č e i g o v o r i o s a m o m stilu o k o j e m
z n a l o j e pasti i p a r k a p i u l j a . . . m a m i n l a k z a k o s u j e isto
j e riječ. R o c k a b i l l y j e u p r a v o z b o g o d r e đ e n e z a o k r u ž e n o s t i
š l j a k a o p o n e k a d . « » M a , b i l o j e o n o , uletiš u k u p a o n i c u i
i p r o f i l i r a n osti b i o p r i v l a č a n d i j e l u a d o l e s c e n a t a , k a o što j e
z m i k s a š sve što t i s e n a đ e p r i r u c i . . . z a o n o g a t k o j e h t i o
l a b a v i j i o k v i r p r i v l a č a n d r u g i m a . T o što j e c r v e n a p i o n i r s k a
baš veću k o k o t i c u , koristila se i v o d a sa š e ć e r o m « .
m a r a m a m o g l a funkcionirati k a o priznati d i o izražavanja
Iz nekih drugih primjera v i d i m o kako akteri, unutar ta
s t i l a , n e z n a č i d a n e k i d r u g i p r e d m e t , v a n stilskih k o o r d i
d a š n j e g konteksta s o c i j a l i z m a i p o n u d e r o b e (a uz p r e d m e t e
n a t a , n e b i i z a z v a o č u đ e n j e , o d b i j a n j e , n e g o d o v a n j e ili
p o t r o š n j e t a k o đ e r vezane »situacije r a n g i r a n j a « i p r o c j e n e
p o d s m i j e h , p o s e b n o u prvoj fazi, k a d a postoji nastojanje
»razina ukusa« o d r e đ e n i h društvenih g r u p a ) p r e u z i m a j u , iz
k a s v o j e v r s n o j k o n s o l i d a c i j i stila.
o n i h d u ć a n a k o j i s u bili s i m b o l i m a s o v n o s t i i »niske« r a z i n e
P r o s j e č n a d o b a k t e r a u p r v o j fazi k r e t a l a se od 1 6 i
ukusa, pojedine predmete (poput čarapa) i pridružuju ih
1 7 g o d i n a , uz primjetnu generaciju od 20 i 21 g o d i n u , no
s v o m r a z r a đ e n o m i m a g e u . »Kužiš, t i nisi m o g a o n a ć i t a k v e
s r e d n j a š k o l a i o v d j e o s t a j e o s n o v a s k o j e na s c e n u stiže
stvari u d u ć a n i m a , p o s e b n o n e u o n i m , k a o b o l j i m . J a s a m
v e ć i n a a k t e r a . S o b z i r o m na p o s t o j a n j e »tvrđeg« i » m e k š e g «
j e d n e č a r a p e n a š a o u » U n i k o n z u m u « , kužiš, t a m o g d j e i h
dijela aktera koji čine rockabilly scenu (kao i većinu d r u
n i t k o n e b i t r a ž i o , d i k u p u j u o n i z a d n j i , o n o , kužiš, k o k u
g i h ) , o v d j e j e p o t r e b n o r a z m o t r i t i k a k o »tvrđi« d i o u s v a j a
p u j e n e š t o za o b u ć ' u U n i k o n z u m u , b i l e su s k r o z k r i č a v e i
e l e m e n t e stila, u p o č e t n o j f a z i , i z g r a đ u j u ć i s p e c i f i č a n v r i
uklopile su se odlično.«
j e d n o s n i sustav n a t e r e n u » m u š k o s t i « i d o k a z i v a n j a , l a k o j e
U n u t a r n a s t o j a n j a o k o što k o m p l e t n i j e g i z g l e d a ( k o j i
glazba i ovdje bila presudna, o m o g u ć u j u ć i prva okupljanja
se kretao u n a v e d e n i m k o o r d i n a t a m a , što ipak uključuje
o k o r o c k a b i l l y stila, z a j e d a n d i o a k t e r a m o ž e m o ustvrditi
varijacije u e l e m e n t i m a i o m o g u ć u j e stvaranje različitih
da s u , s j e d n e s t r a n e v a n j s k i i z g l e d i p r o f i l i r a n i i m a g e , a s
k o m b i n a c i j a za individualno izražavanje) m o g u ć e je naći i
d r u g e d r ž a n j e , v r e d n o t e i n a č i n p o n a š a n j a , bili j e d n a k o
primjere koji svjedoče o dozi h u m o r a i toleranciji p r e m a
v a ž n i k a o i g l a z b a , a k o ne i v a ž n i j i u p r o c e s u p r i k l j u č e n j a i
eksperimentima, poput nošenja pionirske, crvene m a r a m e .
vlastitog doprinosa nastajućoj sceni. Razgovarajući s p r e d
To je tipičan primjer, p o p u t m n o g i h sličnih koje je interpre
s t a v n i c i m a o n o g d i j e l a k o j i j e veći n a g l a s a k s t a v l j a o n a
tirala britanska sociologija subkulture m l a d i h , preuzimanja
g r u p n u p o v e z a n o s t i k o j i nije s u d j e l o v a o t o l i k o u o r g a n i
o d r e đ e n o g p r e d m e t a iz j e d n o g konteksta i značenja, koje
zaciji, puštanju glazbe i koncertnim aktivnostima, m o ž e m o
je s n j i m p o v e z a n o , i p r o m j e n e z n a č e n j a , u o v o m s l u č a j u
čak uspostaviti redoslijed po k o j e m je netko bio privučen
pionirske m a r a m e u rockabilly m a r a m u , gdje prepoznava
atraktivnim i z g l e d o m , zatim »središnjim p r e o k u p a c i j a m a « ,
nje m a r a m e i k a o pionirske zapravo d o d a j e na vrijednosti
koje u ovakvim slučajevima akter zapravo doživljava kao
i prepoznavanju s a m o g čina preuzimanja i preoblikovanja.
i m p l i k a c i j e i m a g e a u s v a k o d n e v n o m životu, pa tek o n d a
Eksperimentiranje s elementima imagea jedan je od p o k a
g l a z b o m . G l a z b a s e t a k o » p o d r a z u m i j e v a l a « , a o n o što 2 7
zatelja otvorenosti i zatvorenosti različitih s u b k u l t u r n i h g r u p a . N e k e g r u p e (škvadre) njeguju čvršće g r a n i c e i m a g e a i u svakoj p o j e d i n o j situaciji m o ž e se p r o m a t r a t i k a k o se 272
27
O v d j e je riječ o o n o m dijelu rockabilly aktera koji nije neposredno sudjelovao u glazbenom utemeljenju scene. Stav o »podrazumijevajućoj« glazbi ne umanjuje njenu važnost, ali naglašava druge dimenzije,
273
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
j e p r i v l a č i l o sceni b i o j e i m a g e i d r ž a n j e . O s o b i t o j e z a
»punoj opremi«, dakle dvadesetak »kokotica«, jakni, creeper-
n i m l j i v a i n t e r p r e t a c i j a s a m i h a k t e r a , k o j i g o v o r e o specifič
sica, n a j e d n o m m j e s t u , u g r u p i , p a n a m m o ž e biti r a z u m
n o m » k o d e k s u časti«, što nije n i m a l o s l u č a j n o , k a k o s o b z i
ljivo ushićenje koje su akteri dijelili (i k o j e g se m n o g i sa
r o m na naslijede koje rockabilly obnavlja i koje posreduje
s l i č n i m u s h i t o m sjete i d a n a s , d e s e t a k g o d i n a n a k o n o p i
niz f i l m o v a s m o g u ć n o š ć u s n a ž n o g u t j e c a j a , t a k o i s o b z i
s a n i h d o g a đ a j a ) p r i l i k o m g r u p n e š e t n j e d o k i n o t e k e , što
r o m na s v a k o d n e v n i život škvadre i situacije u kvartu, na
više g o v o r i o r i t u a l u , i d e n t i f i k a c i j i , a u t o p e r c e p c i j i , g r u p n o j
k o n c e r t u , p l e s u , u k a f i ć u i t d . »Ferka« - to je b i o z n a č a j a n
prezentaciji i osnaživanju n e g o o p u k o m »odlasku u kino«.
t e r m i n , k o j i o b j a š n j a v a p o i m a n j e časti i p r i s t u p a m o g u ć e m
Muški dio rockabillycara bio je u većini, na svakog
s u k o b u . »Jedan na jedan«, to je osnovni sadržaj p o j m a
d e s e t o g d o l a z i l a b i p o j e d n a d j e v o j k a . ( O v d j e j e riječ o
»ferka« ( o d e n g l e s k e riječi »fair«) i o n n a m u k a z u j e n a o b
g r u p a m a koje se druže češće i i m a j u čvršću strukturu od
n a v l j a n j e n e k i h » s t a r o š t e m e r s k i h « p r i n c i p a . M e đ u t i m , inter
šireg k r u g a p o z n a n i k a i p o v r e m e n i h susreta u n e k o m k l u
vjuirani akteri o d b i j a j u u s p o r e d b u sa š t e m e r i m a , n a g l a
bu. Na m n o g i m mjestima, u poznatim klubovima gdje se
šavajući neagresivnost, nezainteresiranost za stvaranje frke
m o g l a č u t i r o c k a b i l l y g l a z b a , m u š k a r c i nisu bili t o l i k o b r o j
(»tučnjave«) k a o o b l i k a z a b a v e . » N e s m i j e š u s t u k n u t i , t o j e
č a n o zastupljeniji, ali je jedan d i o djevojaka bio, vlastitim
dosta važno, pa m a k a r d o b i o batine. Dobiti batine od ja
o d a b i r o m , p o m a l o »izvan«, što s e v i d i i i z izjava p o p u t
č e g n i j e s r a m o t a , a l i n e s m i j e š u s t u k n u t i , p o v u ć i se.«
ove: »Nisam ti ja rockabilly, ali volim doći p o v r e m e n o na
O v a k v i stavovi izraz s u j e d n o g p r i s t u p a m n o g i m p o t e n c i
n j i h o v u v e č e r isplesati se«.)
jalnim situacijama u kojima sukob m o ž e eskalirati u tuč
U s p e c i f i č n o m m i j e š a n j u m o d e l a »finih i pristojnih, s
n j a v u , u k o j o j » o b r a z « , »čast« p r i p a d n i k a š k v a d r e n e s m i j e
n o v c e m k o j i o m o g u ć u j e stilsko i z r a ž a v a n j e « i »žešćih, p o n o
biti p r o k o c k a n a , a l i i s k a z u j u i » p a s i v n i j u « d i m e n z i j u u k o j o j
snih, James Deanovskih škvadri osamdesetih«, a na osnovi
j e j a s n o d a r o c k a b i l l y š k v a d r a ( o k o j o j j e riječ, a n a o s n o v i
glazbe, i m a g e a i interakcije unutar grupa i m e đ u g r u p a m a
s p o z n a j a o sceni m o ž e m o z a k l j u č i t i d a n i j e b i l a u s a m l j e n a
na k o n c e r t i m a i o k u p l j a l i š t i m a , završava prva faza u kojoj
u t a k v o m p o n a š a n j u ) n e ć e i z a z i v a t i , tražiti f r k u i p r v a z a
je stvorena zajednička »rockabilly scena«. Pred kraj o s a m
počinjati
specifičnom
desetih scena se proširila, o b u h v a ć a j u ć i p a r tisuća m l a d i h
o s n a ž e n j u k u m u j e č i n j e n i c a svijesti a k t e r a o v l a s t i t o m iz
s a m o u Z a g r e b u . O s i m splitskih »Đavola« koji nisu n i m a l o
g l e d u , d o izražaja j e d o l a z i o u s i t u a c i j a m a k o j e u o p ć e n i s u
t i p i č a n r o c k a b i l l y b a n d , ali o d 1 9 8 4 . n a različite n a č i n e
s p o j e n e s a s i m b o l i č k i m ili s t v a r n i m n a s i l j e m ; o d k o n c e r t a
u n u t a r p o d r u č j a glazbe i o d i j e v a n j a z a g o v a r a j u revival p e
ili g l a z b e n e s l u š a o n i c e d o z a j e d n i č k o g o d l a s k a u k i n o .
desetih i šezdesetih g o d i n a , s p e c i f i č n o m »povratku korije
»Zajednički o d l a z a k u kino« nije t a k o b a n a l n a stvar k a o
n i m a « i sve š i r o j r o c k a b i l l y s c e n i p r i d r u ž i l i s u s e i n o v i d o
što z v u č i , d o v o l j n o je z a m i s l i t i d v a d e s e t a k ili j o š više l j u d i u
m a ć i akteri - b a n d o v i , p o p u t »Fantomi«, »Greaseballs«,
sukobe.
Kolektivni
identitet,
čijem
» M a č k e « , » M o o n l i g h t Cats«, »Rocking kids«. U p r o s t o r i m a a može sugerirati i činjenicu šireg presjeka skupa s naslijeđem rock kulture uopće, gdje b a n d o v i poput Clasha, sinonimi za punkerske ili neke treće subkulturne stilove, također m o g u funkcionirati i unutar rockabilly svijeta, p o s e b n o s pjesmama p o p u t »brand new cadillac«.
274
p o p u t » L a p i d a r i j a « , n o s i t e l j i r o c k a b i l l y stila m o g l i s u p r i s u stvovati »multimedijalnoj« p r o m o c i j i vlastitog stila, z a p r a v o uživati u v l a s t i t i m o s n o v a m a s t i l a , t a k o što su u j e d n o j v e 275
URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović
ceri p a r a l e l n o tekle i projekcije f i l m o v a , g l a z b a sa p l o č a u
s p o n t a n i j a , m a l o više »divlja« ( p o s e b n o u o d n o s u na ples),
p r o s t o r u z a p l e s , i k o n c e r t i n a terasi ( » M a l o m L a p u « ) .
bilo j e više kožnih n e g o b a s e b a l l j a k n i , nešto m a n j e d j e
N o v e g e n e r a c i j e rockabillycara dolaze na s c e n u , a u
v o j a k a , i više a l k o h o l o m r a z g a l j e n i h a k t e r a . Kset j e t v o r i o
s k l a d u s već p o s t o j e ć i m r a z l i k a m a u g l a z b i i d r u g i m p r e
s v o j e v r s t a n »mix« K u l u š i ć a i Đ u r e . N o , riječ j e o j e d n o m
f e r e n c i j a m a unutar do tada prilično u r a v n o t e ž e n o g (da ne
periodu, unutar 6 mjeseci, a kontakti s akterima scene
kažemo
do
o m o g u ć u j u uvid u stalne p r o m j e n e koje nastaju uslijed
segmentacije i djelomične fragmentacije scene, na poklo
d e f i n i r a n j a i r e d e f i n i r a n j a s i t u a c i j a i p r o s t o r a , na o s n o v i
n i k e i s k l j u č i v o s t a r o g i » i z v o r n o g « z v u k a , n a »surfere« (koji
i n t e r a k c i j a u n u t a r s c e n e i o n i h s o k o l i n o m , pri č e m u s e
s u inzistirali n a o b n o v i » B e a c h Boys« z v u k a )
miješaju glazbene preferencije i statusna podrška i m a g e u ,
homogenog)
kolektivnog
identiteta,
dolazi
n a striktni Stray
s d o b n i m ili k v a r t o v s k i m k r i t e r i j i m a o k u p l j a n j a , u k o n t e k s t u
Catsima), na psycho-billy (u kojem su C r a m p s najpoznatiji
promjena dj-a, organizacije koncerata i programa uopće,
predstavnici) itd.
t e p r o m j e n e a t m o s f e r e u o d r e đ e n o m p r o s t o r u ili n e k e d r u
rockabilly osamdesetih
(simboliziran
najcjenjenijim
O s i m g l a z b e , p o s t o j a l i s u i d r u g i kriteriji r a z l i k o v a n j a koji su pridonijeli rastezanju scene tako da je o n a izvana
g e i n t e r v e n c i j e u o n o što s e s o c i o l o g u m o ž e u č i n i t i t r a j n i m ili k a r a k t e r i s t i č n i m .
m o g l a i z g l e d a t i » r o c k a b i l l v č a r s k i « , ali s e p o g l e d o m i z n u t r a
Z a d i o »žešćih« r o c k a b i l l y a k t e r a m o ž e s e reći d a p r e d
s t i c a o u v i d u z n a č a j n u r a z d v o j e n o s t strasti k o j a r e z u l t i r a
stavljaju s v o j e v r s t a n o d g o v o r n a n e s t a j a n j e š t e m e r s k o g » k o
f r a g m e n t a c i j o m . M e đ u tim d r u g i m kriterijima miješali su se
d e k s a časti«, g d j e s e a g r e s i v n o s t n e n j e g u j e p o p u t o v i s n o s t i ,
o n i već s p o m e n u t i m a t e r i j a l n i , k v a r t o v s k i , kriteriji p r e f e r e n
a l i s p r e m n o s t z a s p e c i f i c i r a n o m a n i f e s t i r a n j e seta m u š k o s t i ,
cija tipa zabave, g d j e , primjerice d o m i n a c i j a a l k o h o l a kao
ponosa,
instrumenta
provoda
m o ž e biti
izazvana
nekim
drugim
sredstvom, pa da to implicira i podjele m e đ u neformalnim
tjelesnog
dokazivanja,
popunjava
ono
prazno
mjesto nastalo štemerskim neograničenim uživanjem u n a silju b e z i k a k v o g » e t i č k o g k o r e k t i v a « .
g r u p a m a . Sto b i i s t r a ž i v a č , s o c i o l o g , z a p a z i o p r o m a t r a n j e m u d r u g o j fazi r a z v o j a z a g r e b a č k e r o c k a b i l l y s c e n e , bez značajnijeg konzultiranja sa s a m i m a k t e r i m a ? Prvo bi ustanovio postojanje rockabilly večeri ( m i n i m u m i n f o r m a c i j a m o r a p o s t o j a t i , d a s e p r a v i l n o o d č i t a j u p o j e d i n i nazivi t e m a t s k i h v e č e r i u p o j e d i n i m k l u b o v i m a a k o v e ć nisu n a v e d e n i e k s p l i c i t n o ) i z a p u t i o se u K u l u š i ć , Đ u r u ili KSET. T a m o b i p r i m i j e t i o različitost a t m o s f e r e , z a s t u p l j e n o s t i m u š k i h i ž e n s k i h a k t e r a , d j e l o m i č n u različitost g l a z b e , i r a z l i k e u i m a g e u . T a k o j e u j e d n o m p e r i o d u (što o z n a č a v a d r u g u f a z u razvoja) u K u l u š i ć u a t m o s f e r a bila m i r n i j a , v e o m a m a l o ( p o n e k a d n i m a l o ) p i j a n i h i »žestokih d e č k i « , n e š t o više b a s e b a l l j a k n i i n a j v i š e d j e v o j a k a . U Đ u r i je a t m o s f e r a b i l a 2/6
277
Benjamin Perasović
Navijačko pleme
Subkultura
nogometnih
huligana
predstavlja
jedino
područje u o v o m r a d u o k o j e m postoji već opsežnija d o m a ć a s o c i o l o š k a l i t e r a t u r a . (Buzov i sur., 1 9 8 9 . , P e r a s o v i ć , 1 9 8 9 . , F a n u k o i sur., 1 9 9 1 . , Lalić, 1 9 9 3 . ) N a č i n j e n j e p r e g l e d s t r a n e l i t e r a t u r e i p r i k a z svih b i t n i h t e o r i j a i p r i s t u p a , od o n i h koji p r e v l a d a v a j u u p o p u l a r n o j kulturi, p o p u t r a širene p r e d o d ž b e o a l k o h o l u i nasilju k a o d o v o l j n i m uzro cima, manifestacijama i ujedno objašnjenjima problema n o g o m e t n o g huliganizma, o nezaposlenosti i pretjerano perm i s i v n o m d r u š t v u , što o v a k o s p o j e n o u j e d i n j u j e i »lijevu« i »desnu« perspektivu procjene i implicirane p o t r e b e p r o m j e n e s t a n j a (i/li n e z a p o s l e n o s t i i/li p e r m i s i v n o g d r u š t v a ) , k a o i a k a d e m s k e pristupe, p o p u t teorije »aggra« i rituali" z i r a n e a g r e s i v n o s t i Petera M a r s h a i s u r a d n i k a , m a r k s i s t i č k i pristup Taylora i C l a r k e a o n o g o m e t u k a o kulturi radničke klase i s u v r e m e n i m reakcijama n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a n a d e k o m p o z i c i j u s a m e klase i uvjete t a d a š n j e g k a p i t a l i z m a , D u n n i n g o v e historijske škole koja se d i j e l o m p o k l a p a s britanskim klasnim pristupom i dekodiranjem medijskih d i s k u r s a p r i s u t n i h i u b i r m i n g h a m s k o j š k o l i , č e m u je Lalić (1993.) p r i d o d a o i pristup talijanskog sociologa Dal Laga o svijetu s p o r t a i n a v i j a č k o g r i t u a l a k a o z a s e b n o g , n e o v i s n o g svijeta i g r e i s i m b o l i č k i h s u p r o t s t a v l j a n j a . K a d a z a p o č i n j u d o m a ć a i s t r a ž i v a n j a , u svjetlu p o s t - h e y s e l s k o g p o j a č a n o g zanimanja javnosti za n o g o m e t n i huliganizam i n a silje k o j e n i j e i z o s t a j a l o n i u n a š i m u v j e t i m a , a u t o r i s e s r e ć u s p o s t o j e ć i m n a s l i j e đ e m d o m a ć e (kritičke) s o c i o l o g i j e sporta. N o , pristup, koji je p r o m a t r a o »sportsku publiku« i m n o g e d i m e n z i j e o d n o s a s p o r t a i d r u š t v a , nije m o g a o p r u žiti z a d o v o l j a v a j u ć i k a t e g o r i j a l n i a p a r a t z a n o v o n a s t a l i
278
Benjamin Perasović
f e n o m e n . Sociologija sporta je sociologiji subkulture m l a d i h o s t a v i l a n e o p h o d a n kritički s m j e r r a z m i š l j a n j a o vezi s p o r t a i d o m i n a n t n e k u l t u r e i i d e o l o g i j e , što je b i l o k o r i s n o u a n a l i zi p o n a š a n j a i n s t i t u c i o n a l n i h , p o l i t i č k i h i s p o r t s k i h , k a o i medijskih aktera uključenih u kontekst n o g o m e t n o g hulig a n i z m a . T a k o je jedna od prvih uloga sociologije u o v o m p o d r u č j u bila r a z o b l i č a v a n j e p o p u l a r n o g d i s k u r s a k o j i s u s t v a r a l i različiti s p o r t s k i , p o l i t i č k i a k t e r i , m e d i j i i m o r a l n i p o d u z e t n i c i , o t o m e da je h u l i g a n i z a m b o l e s n a izraslina na tijelu d r u š t v a i s p o r t a ( d a k l e z d r a v o g ) k o j u se m o ž e (i o d m a h treba) kirurškim nožem odstraniti. Trebalo je o b j a sniti d a n o g o m e t n i h u l i g a n i , u n a t o č s i m b o l i č k o m i s t v a r n o m n a s i l j u , n i s u p o s l a n i s n e k e d r u g e p l a n e t e , n e g o žive svoj život i u školi i u r o d i t e l j s k o m d o m u , o d r a s t a j u u i s t o m s o c i j a l n o m svijetu koji p o n e k a d predstavljaju n j e g o v i »sport ski i d e o l o z i « . N e m o g u ć e j e o d v o j i t i p r o b l e m n a v i j a č k o g n a s i l j a o d niza a s p e k a t a k o n t e k s t a u k o j e m s e j a v l j a , o d j e z i k a s p o r t s k i h m e d i j a k o j i vrvi r a t n o m i m i l i t a r i s t i č k o m t e r m i n o l o g i j o m , k a o i d r u g i h e l e m e n a t a konteksta »sport skog d o g a đ a j a « , do izvansportskih aspekata socijalizacije, roditeljskog, školskog i o p ć e g društvenog okruženja. To je bila osnova za prepoznavanje d o m a ć e g m o r a l n o g p o d u zetništva
koje se k a m p a n j s k i o g l a š a v a l o p o d s j e ć a j u ć i
u
n e k i m p e r i o d i m a na klasične opise m o r a l n e p a n i k e , i na sličan tretman p r o b l e m a p o p u t o n o g a u britanskim m e d i j i m a . N o , o p ć a kritika d o m i n a n t n o g diskursa o p r o b l e m u n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a nije b i l a d o v o l j n a z a r a z u m i j e vanje f e n o m e n a , a sociologija sporta nije o m o g u ć a v a l a spoznaju specifičnih interakcija usko profiliranog dijela n a v i j a č k o g svijeta s a š i r i m s v i j e t o m s u b k u l t u r e m l a d i h , p a s e nametnula o d r e đ e n a p r o m j e n a perspektive i pristup no g o m e t n i m navijačima kao specifičnoj subkulturi.
(Nedo
s t a t k e k l a s i č n o g L e B o n o v s k o g p r i s t u p a izrazili s m o n a m j e r n o u sebi k o n t r a d i k t o r n i m p o j m o m » p e r m a n e n t n e g o m i l e «
28o
Benjamin Perasović
z a n o v o n a s t a l o g n a v i j a č k o g i s u b k u l t u r n o g a k t e r a . ) Prije bilo k a k v o g službenog istraživanja n o g o m e t n i h h u l i g a n a , već u v i d o m u n a s t a j a n j e » n o v o g o t p a d n i š t v a « s r e d i n e o s a m desetih, primjećujemo »urbanizaciju« n o g o m e t n i h navijača i sve o t v o r e n i j u i r a z n o v r s n i j u i n t e r a k c i j u i z m e đ u p o j e d i n i h r o c k - s u b k u l t u r n i h s c e n a i n a v i j a č k o g stila u n a s t a j a n j u . U pristupu n o v o m f e n o m e n u z a p o č e l o se s historijskim tipo vima
navijača, od starih,
preko dinamičnijih,
miješanih
o b l i k a u k o j i m a su još » o t a c i sin« išli z a j e d n o na u t a k m i c e , ali s e r a z v i j a l o a k t i v n i j e b o d r e n j e i rast n a v i j a č k i h r e k v i zita, do n o v o g o b l i k a koji je generacijski n a g l a s i o , i p r o storno,
n a o d r e đ e n o m dijelu s t a d i o n a , obilježio vlastitu
samostalnost. V e o m a sličan, a k o ne identičan proces, zbi v a o se u V. Britaniji d v a d e s e t a k g o d i n a ranije. K o d nas je p r v o u o č e n rast svijesti o s e b i . N a v i j a č i su u n o v i n a m a gledali sami sebe i zaključivali o potrebi p r o m j e n e raspo reda klupskih boja na zastavama, zbog medijske upečatljivosti. O n i su postajali zaseban akter. U t o m p r o c e s u pre sudnu ulogu o d i g r a l a je razmjena informacija i raznoliki kulturni utjecaji, kako sa stvarnim subkulturnim akterima drugih, ne-nogometnih scena, tako i s medijski posredo v a n i m » r e p r o m a t e r i j a l o m « svjetske u r b a n e p o p - k u l t u r e . N a v i j a č i s u p o č e l i i z g r a đ i v a t i svoj vlastiti s u b k u l t u r n i stil. P o d sjetimo se - oni su do n e d a v n o v e ć i n o m smatrali svoje d u g o k o s e v r š n j a k e » p e d e r i m a « ili » s m r d l j i v i m h a š k i ć i m a « ( d r o g a š i m a , u s p l i t s k o j verziji) k o j e t r e b a t u ć i . T a k o đ e r , i ovi su v e ć i n o m navijače smatrali s e l j a č i n a m a , a njihovu s t a d i o n s k u k u l t u r u s m j e š t a l i bliže r o d i t e l j s k o j n e g o v l a s t i t o j . (Dio subkulturne scene će to mišljenje zadržati u n a t o č n a vijačkoj subkulturalizaciji, posebno zbog nasilničkih o b i lježja.)
Sada,
kad
počinje
proces
izgradnje
navijačkog
s u b k u l t u r n o g stila, p a r a l e l n o s tim »otvaranjem«, p o č i n j e teći i proces o t v o r e n i j e g d o l a s k a na s t a d i o n o n i h koji zadr ž a v a j u s v o j a v a n j s k a o b i l j e ž j a p u n k e r s k i h , m e t a l ili s l i č n i h
282
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
o p r e d j e l j e n j a . S t v a r a se n a v i j a č k i jezik i svijet, p o s e b n a
a nije bilo n e o b i č n o i da navijači k o m b i n i r a j u d u g u k o s u ,
subkultura, ali na osnovi p r e u z i m a n j a m n o g i h e l e m e n a t a
n a u š n i c e , j a k o k r a t k u k o s u , ili č i z m e i z n e k o g p r e t h o d n o g
k o j i su bili k a r a k t e r i s t i č n i za r o c k e r s k a i s r o d n a p o s r e d o v a
ili t a d a š n j e g , r o c k e r s k o - s u b k u l t u r n o g i m a g e a .
nja subkulturnog identiteta. Koji su to e l e m e n t i , čije p r e u z i m a n j e s e o d v i j a n a više r a z i n a ?
6 . Ples n a s t a d i o n u . P o j e d i n e n a v i j a č k e g r u p e s u g a p r o v o d i l e č e š ć e a n e k e r j e đ e . U Z a g r e b u su ga zvali »let
1 . Svijest o p r i p a d n i š t v u š i r e m ( m e đ u n a r o d n o m ) n o
m e g o « , i taj j e p l e s z a p r a v o s p o j p u n k e r s k o g p o g o p l e s a ,
g o m e t n o m p l e m e n u . Prepoznavanje uzora, »ideal-tipskih«
sa »slamom« hard-coreovaca, spojen m e đ u s o b n i m hvata
s u p l e m e n i k a u e n g l e s k i m n a v i j a č i m a , želja za p o t p i s o m ,
n j e m i o d g u r a v a n j e m . Pri i z v o đ e n j u t o g p l e s a , o d r a s l i p r o
za zajedničkim n a z i v n i k o m koji sada s i m b o l i č k i sadržava i
m a t r a č i sa t r i b i n e » Z a p a d « ( k a o i n e k i n o v i n a r i u p o č e t k u )
b r i t a n s k u z a s t a v u d o n e s e n u n a s t a d i o n , č i m e s e svijest o
mislili s u d a s e n a v i j a č i t u k u m e đ u s o b o m .
p r i p a d n i š t v u i s t o m p l e m e n u ( s u b k u l t u r i ) i z r a ž a v a . (To j e k a
7. D o l a z a k n a v i j a č a , s vlastitim o b i l j e ž j i m a , na r i t u a l e
r a k t e r i s t i k a svih r o c k e r s k i h s u b k u l t u r a čiji s u u z o r i n a j č e š ć e
r o c k - s u b k u l t u r e i d o s l o v n o d i j e l j e n j e iste s c e n e na k o n c e r t i m a
u A m e r i c i ili V. B r i t a n i j i , p r i č e m u č a k i s p o m e n u t i s i m b o l ,
ili u k l u b o v i m a .
britanska zastava, pripada m n o g i m rockerskim subkulturnim prisvajanjima osamdesetih u Hrvatskoj.)
Uz ove e l e m e n t e , koji p o d s j e ć a j u na u o b i č a j e n e d i m e n z i j e g l a z b e n i h s u b k u l t u r n i h i d e n t i f i k a c i j a , n a v i j a č i iz
2. Pisanje grafita a u t o - l a k s p r e j o m . Potreba za z i d n i m
g r a đ u j u svoj stil p r i s v a j a n j e m r o c k e r s k o j s u b k u l t u r i n e p o
oglašavanjem svog postojanja i snage. (Punkerskom sub-
znatih kultnih p r e d m e t a , p o p u t »bengalki« (signalnih baklji)
kulturom obilježeno ispisivanje cijelog g r a d a i stalna ka
i dimnih
rakteristika v e ć i n e r o c k e r s k i h i s r o d n i h s u b k u l t u r n i h stilova.)
stvaranja b a n d o v a , koji i m a j u svoje i m e , a o s i m o p ć e g
3 . U p o t r e b a e n g l e s k o g jezika. Pojava t r a n s p a r e n a t a n a e n g l e s k o m jeziku.
kutija.
Dok na
rock sceni
postoji m o g u ć n o s t
o d r e đ e n j a » p u n k e r i « ili » m e t a l c i « o n i m a k o j i n e m a j u b a n d n e p r e o s t a j e ništa d r u g o , n a v i j a č i s u s v o j i m g r u p a m a d a l i
4 . E k s p e r i m e n t i r a n j e s d r o g o m . D o k s u a l k o h o l uvijek
i m e n a . V e ć i n o m postoji j e d n o ime i teritorijalne »podružni
dijelili, pripadnici rockerskih subkultura u j e d n o m p e r i o d u
ce« ali u n e k i m s r e d i n a m a , p o p u t Z a g r e b a , n a p o č e t k u
imali su g o t o v o ekskluzivno pravo eksperimentiranja s d r u
n a v i j a č k e s u b k u l t u r a l i z a c i j e n a s t a o j e niz z a s e b n i h g r u p a s
g i m d r o g a m a , što s u o d k r a j a s e d a m d e s e t i h u S p l i t u , a o d
n a z i v i m a p o p u t »Blue Lions«, » N e w Blue G e n e r a t i o n « ,
sredine o s a m d e s e t i h i u d r u g i m g r a d o v i m a p o č e l i dijeliti i
»Blue m a d n e s s « i t d . Svijest o p r i p a d n i š t v u š i r e m p l e m e n u
s n a v i j a č i m a , što je m n o g e i d a l j e č u d i l o .
nije v e z a n a s a m o u z E n g l e z e . Š a l o v i t a l i j a n s k i h , k a o i š p a
5. Prisvajanje o d r e đ e n i h o d j e v n i h p r e d m e t a , tipovi fri zure, naušnice u u h u .
n j o l s k i h ili n j e m a č k i h k l u b o v a u o b i č a j e n i s u n a n a š i m s t a d i o n i m a o s a m d e s e t i h , k a o i z a s t a v e B r a z i l a ili k o n f e d e r a
Najprepoznatljiviji simbol navijačkog identiteta iz tog
c i j s k a z a s t a v a a m e r i č k o g J u g a - z a s v a k u z e m l j u ili s i m b o l
p e r i o d a (zadržao se, u nešto m a n j o j mjeri, i d a n a s ) , a k o za
z n a l o se zašto je na s t a d i o n u . D o k su u t a d a š n j o j J u g o s l a
n e m a r i m o klasična obilježja poput k a p a , šalova i zastava,
viji n e k i n o v i n a r i o b j a š n j a v a l i n a v i j a č k e p a r o l e u H r v a t s k o j
p r e d s t a v l j a spitfire j a k n a (»spitka«). T i m e s u s e j o š više p r i
p i s a n e n a t a l i j a n s k o m jeziku » d e s n i č a r s t v o m « , nisu m o g l i
bližili p o d r u č j u u k o j e m s u d r u g i s u b k u l t u r n i s t i l o v i m l a d i h ,
o b j a s n i t i p o j a v u t a l i j a n s k o g n a z i d o v i m a i s t a d i o n i m a Sr-
284
285
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
b i j e , u s r e d ć i r i l i č n e o b n o v e . T o j e z a t o što n i s u z n a l i d a
vanje specifičnog, urbanog, subkulturnog navijača od rodi
t a l i j a n s k i n a v i j a č k i č a s o p i s »Supertifo« o b j a v l j u j e i s k l j u č i v o
teljske k u l t u r e , ali j e b i t n o i znati d a j e d o b a r d i o t e r o d i t e l j
fotografije navijača, da je popularan m e đ u našim navija
ske kulture t a k o đ e r b i o d i j e l o m svijeta n o g o m e t n i h n a v i j a č a .
č i m a , i da talijanski predstavljaju uspješan spoj južnjačke
Svijet n o g o m e t n i h n a v i j a č a , p r i j e s t v a r a n j a n a v i j a č k e u r b a
scenografije s engleskim primjesama n a v i j a č k o g rituala, te
ne subkulture m l a d i h , b i o je, s a m po sebi, već na r u b u
da su prisutniji u p e r i o d u u k o j e m je e n g l e s k i m k l u b o v i m a
»devijantnosti« i specifične subkulture unutar v e o m a b e n e -
poslije Heysela bilo z a b r a n j e n o sudjelovanje u e u r o p s k i m
voletnog prostora za takve aktivnosti rezerviranog u d o m i
kupovima.
n a n t n o j kulturi. To je prostor tolerancije koji ne n a r u š a v a
O d i k o n o g r a f i j e r e g g a e g l a z b e n i j e uzeta s a m o m a r i
p o v r e m e n o osuđivanje u d o m i n a n t n o j kulturi, koje se javlja
h u a n a , n e g o i r a s t a f a r i j a n s k a (etiopska) z e l e n o - ž u t o - c r v e n a
z b o g »prelaska granice« (bilo koje g r a n i c e d o p u š t e n o g a ,
trobojnica. Period u kojem su navijači morali krišom p o
bilo da se radi o količini a l k o h o l a , j a v n o m redu i m i r u ,
s u đ i v a t i p l o č e Pink F l o y d a , d a i h n e v i d i n e t k o o d n j i h o v i h ,
n a s i l j u , p o l i t i č k i m s l o g a n i m a i s i m b o l i m a itd.) jer i d e n t i t e t
želeći čuti s n i m l j e n e n a v i j a č e L i v e r p o o l a i E v e r t o n a , u h v a ć e n e
j e s v e d e n n a s l o b o d n o v r i j e m e i status » h o b i j a « , t a k o d a
u p a r m i n u t a s t a d i o n s k o g z b o r a i u m i k s a n e u s k l o p u pje
o s i m n a v e d e n i h » p r e l a z a k a g r a n i c e « strastveni n o g o m e t n i
s m e »Fearless«, d e f i n i t i v n o j e p r o š a o . U r b a n a g e n e r a c i j a , n e
n a v i j a č u p r e d - s u b k u l t u r n o m p e r i o d u m o ž e biti u s v o j o j
više s a m o » n a v i j a č a « , n e g o n o s i t e l j a z a s e b n o g s u b k u l t u r n o g
s r e d i n i kritiziran u n u t a r iste g r u p e s a s t r a s t v e n i m r i b i č i m a ,
stila, o b i l n o je koristila g l a z b u u p o s r e d o v a n j i m a s v o g ž i
i g r a č i m a b r i d ž a , p l a n i n a r i m a ili b i l o k o j i m a k t e r i m a k o j i
v o t n o g stila, u n u t a r s p e c i f i č n e n o g o m e t n o h u l i g a n s k e a p r o -
s e , p o p e r c e p c i j i v e ć i n e , »previše« p o s v e ć u j u i n a č e n e u p i t
p r i j a c i j e . Razvija s e n o v i d e s i g n z a s t a v a , š a l o v a . P o l i t i č k i
n i m ili č a k p o ž e l j n i m h o b i j i m a i a k t i v n o s t i m a . A k t e r o v a
a n g a ž m a n d i j e l a n a v i j a č a i z r a ž a v a se i z a s t a v a m a B a s k i j e i
sredina će p r o b l e m a t i č n i m smatrati u p r a v o taj »prelazak
K a t a l o n i j e ( p o s e b n o u T o r c i d i ) , s k a n d i r a n j e m »IRA, Belfast« i
g r a n i c e « h o b i j a ili s l o b o d n e a k t i v n o s t i , p r o c j e n j u j u ć i s t u
p o k u š a j i m a s i m b o l i č k o g naglašavanja hrvatskih obilježja u
p a n j ugrožavanja n o r m a l n o g s v a k o d n e v n o g života u k o j e m
situaciji k o j a je s t r o g o k o n t r o l i r a l a »zastave bez p e t o k r a k e « .
rad i zarađivanje, bračne i roditeljske obaveze čine osnovne
U p o t r e b o m e l e m e n a t a i o b r a z a c a iz tradicije g l a z b e
k o o r d i n a t e . Za razliku od V. Britanije i njenih klasnih svje
no p o s r e d o v a n i h subkulturnih stilova, i stvaranjem vlasti
tova, n o g o m e t je u Hrvatskoj bio i ostao d i j e l o m d o m i n a n
tog rituala, slenga, i m a g e a , navijači su se udaljili od ro
t n e k u l t u r e , i a k o u sebi p o z n a p o d j e l e ( Z a p a d i Istok s t a r i h
diteljske kulture. N o g o m e t je, m e đ u t i m , uvijek b i o d i j e l o m
stadiona) koje su socijalno uvjetovane. Toleranciji prema
d o m i n a n t n e kulture, i prije nastajanja s u b k u l t u r n o g , o d r a
n o g o m e t n i m navijačima i m u š k o m obrascu socijalizacije
s l i m a teže s h v a t l j i v o g s a m o i z a b r a n o g » h u l i g a n a « , n o g o
pridonosili su m e d i j i , od sportskih koji su uvijek g o v o r i l i o
m e t n i n a v i j a č i m a o j e svoj status u d r u š t v u . » N a j v a ž n i j a
» d v a n a e s t o m i g r a č u « d o televizijskih serija p o p u l a r n i h s e
s p o r e d n a stvar n a svijetu«, k a k o s u n o g o m e t u t e p a l i n o v i
d a m d e s e t i h g o d i n a , u k o j i m a muškarci skrivaju mali radio
n a r i , m u š k a i kolektivna igra i njeni fanatični privrženici,
u k o n c e r t n o j d v o r a n i k a k o b i m o g l i p r a t i t i u t a k m i c u . Tri t e
cijeli svijet u z b u đ e n j a i k l u p s k i h i d e n t i f i k a c i j a , sve je to b i l o
meljna područja koja obilježavaju d o m i n a n t n u kulturu u
i ranije p o z n a t o . O v d j e je važno uočiti n e o s p o r n o u d a l j a -
svijetu n o g o m e t a (i šire) jesu k o m p e t i c i j a , m u š k o s t i a l k o h o l .
286
287
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
T a ć e p o d r u č j a ostati b i t n i m o d r e d n i c a m a n o v i h s t a d i o n -
koja se n a k o n d o g a đ a j a raziđe i prestane postojati, n e g o
skih a k t e r a , d j e l o m i č n o r i t u a l i z i r a n a , » r e c i k l i r a n a « s u b k u l -
subkulturne g r u p e s vlastitim n a v i j a č k i m identitetom koji se
turnim navijačkim djelovanjem i ponekad propitivanjem.
ne gubi p o n e d j e l j k o m u školi, u roditeljskom d o m u , na
Za razliku od straha roditeljske kulture p r e d izbijeljenim
p o s l u ili s t u d i j u . F a n u k o i sur. ( 1 9 9 1 . ) n e v i d e j a s n o o v o
licima i p r e o k r e n u t i m križevima d a r k e r a , koji se zasniva na
profiliranje navijača, iako u svom istraživanju zapravo d o
nerazumijevanju i nepoznatome, u slučaju n o g o m e t n o g hu-
k a z u j u d a s u o d četiri g r u p e m l a d i h (»agresivni BBB«, » n e a -
l i g a n i z m a p r i s u t n o j e r a z u m i j e v a n j e , a l i i g n j e v što s u » d o
gresivni BBB«, »mirni n a v i j a č i « i »nenavijači«) u p r a v o » a g r e
m a ć e « k a r a k t e r i s t i k e p o n a š a n j a v r a ć e n e r o d i t e l j s k o j kulturi
sivni BBB« (a to su s u b k u l t u r n i a k t e r i , t v o r c i i n o s i t e l j i z a o
istim j e z i k o m , p o p u t s l i k e ( n a s i l n i č k e ) u o g l e d a l u . M l a d i
k r u ž e n o g ž i v o t n o g stila) sličniji u p r e f e r i r a n j u » d i s k a č a i
n a v i j a č i , m e đ u k o j i m a s u bili n o v o f o r m i r a n i s u b k u l t u r n i
kafića« n e n a v i j a č i m a , n e g o v l a s t i t i m , m a n j e ž e s t o k i m s u p l e
akteri, simboličkim i stvarnim nasiljem provocirali su d o m i
m e n i c i m a i o n i m a koji navijaju m i r n o i t r a d i c i o n a l n o . Uz
nantnu kulturu, a n a c i o n a l n i m t e m a m a službenu kulturu.
a n a l i z u p o d a t a k a u vrsti n a s e l j a r a n e s o c i j a l i z a c i j e o č e v a
O d d v a n a e s t o g i g r a č a postali s u prvi igrač, samostalni
ispitanika, iz kojih se vidi n a j u r b a n i j e p o r i j e k l o »agresivnih
a k t e r k o j i d o b i j a p r v e , a n e p o s l j e d n j e m i n u t e »TV d n e v n i
BBB« u o d n o s u n a o s t a l e g r u p e m a n j e p r o f i l i r a n i h i a g r e
k a « , n a s l o v n e , a n e s p o r t s k e s t r a n i c e d n e v n i h n o v i n a . Isto
sivnih n a v i j a č a , p o t p u n o j e r a z u m l j i v o o k a k v o m a k t e r u s e
vremeno, njihova djelatnost i medijska prezentnost odvi
r a d i i na k o j o j sceni a k t e r d o k a z u j e svoj i d e n t i t e t u c j e l o
j a l a s e j o š u v i j e k u vezi s a s p o r t s k i m d o g a đ a j e m , b a r e m
k u p n o m životu, kojega je utakmica samo mali, iako pre
f o r m a l n o i p r o s t o r n o . S a š i r e n j e m s u b k u l t u r n o g stila n a
s u d n i d i o - riječ j e o s c e n i z a g r e b a č k e u r b a n e m l a d e ž i n a
s t a d i o n e s u stigli i o n i a k t e r i k o j i n i s u u p o z n a t i s a s a m o m
kojoj su i raznovrsne subkulturne g r u p e . D r u g a polovica
i g r o m , a m e đ u jezgrama navijačkog rituala nije m o g u ć e
osamdesetih, i osobito njen kraj, predstavljaju period u
uvijek p r a t i t i u t a k m i c u , č a k i p o d p r e t p o s t a v k o m p o z n a v a
k o j e m j e n a v i j a č k a s u b k u l t u r a u š l a u d o t a d više ili m a n j e
n j a p r a v i l a i f i n e s a i g r e . P o n a š a n j e n a v i j a č a sve s e više
izolirana područja rock-subkulture, uključujući i one dije
udaljavalo od igre na terenu, pa i od n e p o s r e d n o g sport
l o v e k o j i s a d r ž e » a n t i - n a v i j a č k i « n a b o j , što d o v r š a v a p r o
s k o g k o n t e k s t a u o p ć e . N a r a v n o , t a vrsta d i s t a n c e o m o g u
ces » n o v o g o t p a d n i š t v a « i p r e d s t a v l j a r u d i m e n t e z a n o v e
ć i l a j e u p o j e d i n i m m o m e n t i m a još v e ć i u t j e c a j n a s a m u
p o d j e l e na o t p a d n i č k o j sceni, k o j e će obilježiti devedesete
i g r u , jer navijači su znali » p o t p u n o poluditi« i p o č e t i o d j e
godine.
d n o m u r n e b e s n o navijati, paliti bengalske vatre i skakati,
T o r c i d a u S p l i t u , B a d B l u e Boys u Z a g r e b u , A r m a d a u
z a v r i j e m e d o s a d n e i g r e o k o s r e d i n e t e r e n a , što n e m o ž e
Rijeci, K o h o r t a u O s i j e k u , k a o i d r u g a n a v i j a č k a p l e m e n a ,
ni igrače ostaviti r a v n o d u š n i m a . Ipak, u o s a m d e s e t i m g o
uključujući i brojne podružnice većih navijačkih g r u p a , ni
d i n a m a č e s t o j e n a v i j a č k a u t a k m i c a i m a l a svoj t i j e k , o d r e
su h o m o g e n e i na jedan p o j a m svodive grupe, p o s e b n o
đ e n prvenstveno ponašanjem i pokretima suparničkih n a
a k o i h g l e d a m o (i) i z v a n s t a d i o n s k o g r i t u a l a . Lalić ( 1 9 9 3 . )
vijača i policije, a o n a na terenu svoj. lako je stadionski r i t u a l b i o o s n o v n i i k o n s t i t u t i v n i e l e m e n t s u b k u l t u r n o g stila n o g o m e t n i h h u l i g a n a , on nije o k u p l j a o »sportsku publiku«
288
u s v o j o j studiji o T o r c i d i p r o n a l a z i 4 t i p a n a v i j a č a ; » n a v i j a č - n a v i j a č « , » n a v i j a č iz t r e n d a « , » n a v i j a č n a s i l n i k « i » n a v i j a č - p o l i t i č k i aktivist«. J a s n o j e d a a k t e r i d j e l u j u z a j e d n o u
289
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
t e m e l j n o m ritualu i da orijentacije, s o b z i r o m na prisutnost
okupljanju kraja osamdesetih) n e g o upravo (sub)kulturo-
i interakciju t i j e k o m i izvan s t a d i o n s k o g d o g a đ a j a , f o r m u
loški u s m j e r e n i a k t e r i , k o j i d o ž i v l j a v a j u n a v i j a č k i »đir« k a o
liraju m e đ u s o b n o m k o m u n i k a c i j o m , p a d o i z r a ž a j a i o b l i k a
u ž i v a n j e i n e p r o c j e n j i v p r o v o d . » N a v i j a č i iz t r e n d a « u Laliće-
povezanosti dolaze i nasilnički, i politički, i hedonistički, i
voj studiji d a j u najviše »hedonističkih« o d g o v o r a . Bez n a m j e
k l u p s k i i m p u l s i . S o b z i r o m n a t e m u o v o g r a d a i tezu ( u n a
re za osporavanjem konstantnog subkulturnog karaktera
v i j a č k o m s l u č a j u više p u t a p o t v r đ e n u i u r a d o v i m a d r u g i h
dijela navijačkih okupljanja od kraja sedamdesetih do d a
autora) o nastajanju urbanih subkulturnih stilova, p o t r e b n o
n a s , t r e b a u p o z o r i t i n a s p e c i f i č a n m o m e n t n a s t a j a n j a stila
je Lalićevu tipologiju n a d o p u n i t i perspektivom k o j a a n a l i
i o t v o r e n o s t i p r e m a d i j e l u r o c k - s u b k u l t u r e , što o b i l j e ž a v a
zira » n a v i j a č a iz t r e n d a « i z a h v a t i t i u o n a j d i o ( a u t o ) d e f i n i -
polovicu osamdesetih, kao i na procese daljnje afirmacije
cije a k t e r a koji se o d n o s i s p r a m svojevrsnog »mainstrea-
t e o t v o r e n o s t i , a l i i n j e n e n e g a c i j e . N a p e t o s t i z m e đ u »se
m a « . To je o s o b i t o z n a č a j n o učiniti u p o d r u č j u n a v i j a č k e
ljačina« i predstavnika » u r b a n o g dira« t a k o đ e r nije n i k a d
s u b k u l t u r e , jer j e o n a u s p e c i f i č n o m o d n o s u s p r a m d o m i
nestala sa stadiona, o n a je d i o stalnog redefiniranja i in
n a n t n e k u l t u r e , p o č e v š i o d s a m o g s t a d i o n s k o g r i t u a l a , koji
terakcije. Unutar Torcide m o g u ć e je prikazati put višestru
se odvija uz m n o g e aktere roditeljske kulture i TV k a m e r e ,
ke p r o m j e n e mjesta sa »sjeveroistoka« na »sjeverozapad« i
d o složenijeg o d n o s a koji uključuje p r e p l e t a n j e subkultur
o p e t n a » s j e v e r o i s t o k « u j e d n o m n o v o m svjetlu - p o n o v
n i h i širih sadržaja d o m i n a n t n e kulture. N e m a s u m n j e da
n o g n a g l a š a v a n j a razlike s p r a m » l a p a n a « , » č o b a n a « i slič
navijači
n i h » s k o j i m a s i p r i s i l j e n n a v i j a t i n a istoj s t r a n i s t a d i o n a « .
predstavljaju
poseban
subkulturni
stil
na sceni
društva. O n i bi to bili i bez e l e m e n a t a koji p o d s j e ć a j u na
D o k karakteristike g r u p n o g rituala i karakteristike n o g o
subkulturne stilove inspirirane rock k u l t u r o m . N o , s o b z i
metnog
r o m na razlikovanja u r b a n o g i r u r a l n o g , na percepciju tih
( » t o p l a struja g o m i l e « ,
razlikovanja i upotrebu u akterovim definicijama sebe i
u l o g a rekvizita, a k t i v n o b o d r e n j e , a n t a g o n i z m i i k o d k o m u
d r u g o g a , p o t r e b n o j e pitati o k a r a k t e r u »strukture o s j e ć a j a «
nikacije s » d r u g o m stranom«, simboličko i stvarno nasilje,
koji stoji iza u r b a n i h a k t e r a , o n i h koji s u p r i d o n i j e l i i z g r a d n j i
h e d o n i z a m ) , p r e p o z n a v a n j e različitih stilova u n u t a r n a v i
plemena
uopće
ostaju
na
jednoj
ekspresivizam,
razini
trajne
oblici okupljanja,
n a v i j a č k o g stila i » d i j a l o g u « s r o c k s u b k u l t u r o m na p o č e t k u
jačkog
c i j e l o g p r o c e s a . Temelji te strukture osjećaja n a l a z e se u
m l a d i h z b o g o n i h n e s t a l n i h , teže u h v a t l j i v i h , a l i z n a č a j n i h
svijeta
posebno
je
važno
sociologiji
subkulture
g l a z b e n o m miksu »novog otpadništva« sredine osamdese
p r o m j e n a strukture navijačkog p l e m e n a . T a k o jedna o d
t i h , k a o i u d r u g i m r o c k e r s k i m i s r o d n i m i s k u s t v i m a kolektiv
urbanih navijačkih g r u p a , d o b r i m dijelom nesvjesno, svo
n o g transa, pjevanja i plesanja, lako je d i o navijača do t o g a
jim
došao
utjecaj
m o g u ć i , a l i još n e r e a l n i s m j e r , a t o j e o d » n a v i j a č a - p o l i -
rock-kulture je evidentan, u n a v e d e n o m p e r i o d u . Činjenici
t i č k o g a k t i v i s t a « (koji s e n i k a d n e ć e i z g u b i t i z b o g j a v n o s t i i
da
pridonosili
relativne sigurnosti s t a d i o n s k e k o m u n i k a c i j e ) i » n a v i j a č a - n a -
s a m o » n a v i j a č - n a s i l n i k « i » n a v i j a č - p o l i t i č k i aktivist« ( i a k o i
silnika« (koji se m o ž e u j e d n o m p e r i o d u p o v u ć i , što p o k a z u j e
o n i nose trendove sa s o b o m , revitalizirajući i profilirajući
p r i m j e r T o r c i d e iz sredine devedesetih, k a o i eksplodirati
štemerske grupe, priključujući se politizaciji i n a c i o n a l n o m
p o s r e d o v a n k o n t e k s t o m , p o p u t BBB) p r e k o p r i m a t e l j a , a l i i
2QO
i
bez
tuđih
subkulturnih
posredovanja,
je navijanje bilo s m a t r a n o t r e n d o m nisu
djelovanjem
u devedesetim
godinama
nagovještava
291
Benjamin Perasović URBANA PLEMENA
s t v a r a t e l j a n a v i j a č a » t r e n d a « (koji m o ž e i m a t i »višak u r b teta« i k o m u n i c i r a t i s n e n o g o m e t n o m s u b k u l t u r n o m <
Heavy-metal: as špadi
n o m ) , p r e m a » n a v i j a č u - n a v i j a č u « koji u z a l o g u cijele priče p o č e t k a drži n a j m a n j e destruktivni e l e m e n t - l j u b a v . D i c k H e b d i g e je u s v o j o j n a j c i t i r a n i j o j k n j i z i , o s u b k u l turi i z n a č e n j u stila, p i s a o k a k o j e h e a v y - m e t a l » č u d a n s p o j hipijevske estetike i n o g o m e t n o - n a v i j a č k e muškosti«. S u b kultura je p u n a »čudnih spojeva«, čak i k a d o s t a j e m o »sa m o « n a t e r e n u g l a z b e k a o o s n o v e z a p o s r e d o v a n j e stila i i d e n t i t e t a , a još više p r o š i r u j u ć i je n o g o m e t n i m h u l i g a n i z m o m i raznolikim kombinacijama vrijednosnih orijentacija. N o g o m e t n i h u l i g a n i z a m n e m o r a biti u k l j u č e n u r a s p r a v u 0 heavy-metalu, posebno ako p r o m a t r a m o američku scenu, što n a s l i č a n n a č i n v r i j e d i i z a p u n k i r o c k - k u l t u r u u o p ć e , koja je u Britaniji z n a č a j n i m d i j e l o m prožeta (sub)kulturom tribina i p l e m e n s k i m s l j e d b a m a n o g o m e t n i h k l u b o v a , a to u a m e r i č k i m uvjetima ne postoji. M e đ u t i m , i o v d j e se p o navlja priča o raznovrsnim oblicima subkulturnih afilijacija 1 i d e n t i f i k a c i j a , p o s e b n o k a d je riječ o n a š i m u v j e t i m a i p o s r e d o v a n j i m a » m e t a l « ili n e k o g d r u g o g i d e n t i t e t a u k o n k r e t n o m kontekstu. Pošto heavy-metal i m a svoje korijene u h a r d - r o c k u , neki su akteri, poznati iz razdoblja h a š o m a n ske scene s e d a m d e s e t i h , k a o ljubitelji o d r e đ e n o g zvuka, u o s a m d e s e t i m p o s t a l i » m e t a l c i « s r a z l i č i t i m n a g l a s c i m a , ili s u t o bili v e ć k r a j e m s e d a m d e s e t i h . N e s u m n j i v o s u z v u č i ( i njihova subkulturna p r e r a d a kroz interakciju individua i škvadri)
Led Z e p p e l i n ,
D e e p Purple,
I r o n Buterfly,
Blue
Oyster Cult, Black S a b b a t h i d r u g i h , pripremili teren i p o mogli m n o g i m a u traženju afektivne zajednice koju punk i novi val neće pomesti s pozornice. Jedan takav afektivni savez n a s t a o je u našoj sredini r e c e p c i j o m n o v o g vala britanskog heavy metala ( N W O B H M ) , b e n d o v a p o p u t Iron M a i d e n , J u d a s Priest, S a x o n , U F O i t d . U p r v o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h s c e n e s u još u v i j e k o d v o j e n e , svaki p r a v a c
2Q2 293
URBANA PLEMENA
koji se osamostali m o ž e naći vlastitu p u b l i k u koja p o n e k a d l j u b o m o r n o č u v a g r a n i c e stila, u z s t a l n o p o s t o j a n j e » n e v i d l j i v i h « s l j e d b e n i k a j e d n o g stila, ili l j u d i k o j i k o m b i n i r a j u više s t i l o v a . U z d u g u k o s u , k o j a j e n a k o n n e s t a j a n j a h i p i jevskih a k t e r a p o s t a j a l a u g l a v n o m s i n o n i m m e t a l a c a ,
u
jednom specifičnom razdoblju od par godina, dio aktera u o b l i č a v a i m a g e ; koriste s e p r i š i v k e n a k l a s i č n i m t r a p e r
AKTER A: Sve je to k o m e r c i j a l a , M T V , p r o d a n e duše... AKTER B: Zašto? Pa sad više n i s m o m a l a sekta čiju m j u z u nitko ne k u ž i , sad to sluša više l j u d i , a m j u z a je i d a l j e žestoka... j a k n a m a , crna kožna je također u upotrebi, pronalaze se u k r a s i , r e m e n j e i n a r u k v i c e p o p u t o k l o p a ili z a k o v i c a , m a jice s i m e n i m a b e n d o v a ,
m a r a m e , itd. A C / D C postaje
2Q5
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
» p u č k i « m e t a l b e n d , i u n e d o s t a t k u o r i g i n a l n e p r i š i v k e ili
N a š a je s p e c i f i č n o s t što su u u v j e t i m a j e d n o p a r t i j s k o g s i
majice, m n o g i će u žaru obilježavanja posegnuti za kemij
s t e m a p u n k e r i i n o v o v a l c i č e s t o bili s u m n j i v i i d r ž a n i p o d a
s k o m ili f l o m a s t e r o m k a k o b i t a četiri s l o v a i » m u n j e « o s t a l i
lje o d n e k i h m e d i j a , p a s u o n d a lakši u l a z a k h a r d i h e a v y
t r a j n o n a i z b l i j e d j e l o j t r a p e r j a k n i . N a r a v n o , z a estetski
bendova u javnost smatrali zaslugom njihove apolitičnosti
osjetljiviji d i o s u d i o n i k a m e t a l n o g p r o f i l i r a n j a p o č e t k a o s a m
i » r e a k c i o n a r n o s t i « k o j a n e p r o p i t u j e svijet u k o j e m ž i v i , n o
desetih takve su intervencije bile tužnim s i m b o l o m n e u k u
to je također obilježilo s a m o jedan specifičan trenutak
sa. Kao i na svim d r u g i m subkulturnim s c e n a m a , postojale
ideologizacije kraja s e d a m d e s e t i h , prije nastajanja n o v o g
s u b r o j n e p o d j e l e i i n d i v i d u a l n e različitosti u n u t a r o p ć e g
otpadništva i miješanja dijela rockerske (sub)kulture s n a -
heavy-metal p l e m e n a , a glazbene preferencije predstav
stajućim stilom n o g o m e t n o g h u l i g a n a . Ipak, u svjetskim
l j a j u s a m o j e d a n ( p r e m d a k l j u č a n ) kriterij r a z l i k o v a n j a , u z
r a z m j e r i m a p o z n a t o j e o m a l o v a ž a v a n j e ili i s m i j a v a n j e h e a v y -
d o b , k v a r t o v s k u ili š k o l s k u l o c i r a n o s t , s t u p a n j u r b a n i t e t a ,
- m e t a l a k a o p r i g l u p o g i n e k r e a t i v n o g , politički v e o m a n e k o
s l e n g , p o r o d i č n u p o z a d i n u i d r u g o . U b r z o ć e , z b o g više
r e k t n o g stila. N a j a v l j u j u ć i p r i l o g o h e a v y - m e t a l u u Q u o r u m u ,
dimenzija diferencijacije, gdje je glazba p o n o v o presudna
Rizvanović ( 1 9 9 2 . ) ga naziva najvitalnijim i n a j p o p u l a r n i j i m
ali ne i jedina, o p ć i p o j a m h e a v y - m e t a l a postati preuzak i
rock ž a n r o m i »koliko g o d se sline i prezira trošilo, ta č i
neupotrebljiv. Kraj sedamdesetih i početak osamdesetih,
njenica n i k a k o se ne može osporiti«. I Mirel K o m a d , a u t o r
uz d j e l o m i č n u s m j e n u generacije i svjetonazora (od hašo-
tog instruktivnog priloga u Q u o r u m u , o d m a h na početku
m a n s t v a n a p u n k i n o v i val) u d o m a ć o j p u b l i c i s t i c i b l i s k o j
p o k a z u j e d a j e svjestan o p t u ž b i z a m a č i z a m , r a s i z a m , s o
s u d i o n i c i m a z b i v a n j a i široj s c e n i , n i j e s e n a š l o p u n o l i j e p i h
t o n i z a m i konzervativizam, koje često u p u ć u j u ljudi »koji
riječi z a m e t a l p l e m e . O s i m što j e n o v i m e t a l v a l i s p r a ć e n
nisu č u l i više o d d v i j e H M p l o č e u životu«. D o p u š t a j u ć i
p o h v a l a m a z b o g p r i h v a ć a n j a p u n k e r s k e žestine i z a b o r a v
m o g u ć n o s t n e g a t i v n e k r i t i k e z a niz b e n d o v a k o j i m a s e d o
l j a n j a n a b a l a d e ( k a o d a žestine u r o c k u n i j e b i l o p r i j e
kazuje loša strana »metala«, K o m a d na p o č e t k u teksta
punka) d u g o k o s i gitarski heroji smatrani su svojevrsnim
m o r a e k s p l i c i r a t i : » H M nisu Kiss, B o n J o v i , E u r o p e , M o t l e y
atavizmom intelektualno živahne scene post-punk rocka.
C r u e , A e r o s m i t h , C i n d e r e l l a , Poison, Black C r o w e s , Tesla i
Polet, k o j i j e h a š o m a n e b r a n i o o d k o n z e r v a t i v i z m a i m o
n j i m a slični.« ( K o m a d , 1 9 9 2 . , str. 1 7 9 . ) H a r d - r o c k i h e a v y -
r a l n e p a n i k e , s t v a r a j u ć i s c e n u , o b j a v i o j e više t e k s t o v a
-metal uvijek su imali b r o j n e sljedbenike u našim krajevi
»protiv h a š o m a n a « z b o g n j i h o v o g o d b i j a n j a n o v i h z v u k o v a ,
m a , i oni kao da ne m a r e za negativne kritike, pa ni za
z b o g » k a t a s t r o f a l n o loših p l o č a « k o j e h a š o m a n i i d a l j e m e d u
podjele u p u ć e n i h , spajajući u svojim ritualima i o n e vri
s o b o m r a z m j e n j u j u , a t o s u p r v e n s t v e n o bile p l o č e p s i h o -
jedne, i o n e kojih bi se K o m a d o d r e k a o . »Metalci« su već
deličnog, i teškog, metaliziranog rocka. Također, s obzi
više o d d v a d e s e t g o d i n a p r i s u t n i n a s u b k u l t u r n o j s c e n i , n o
r o m na političnost i kritičnost p u n k a i n o v o g v a l a , o n d a š n j i
sve stilske v a r i j a c i j e k o j e s u s e d o g o d i l e o t e ž a v a j u u p o t r e b u
m e t a l se d o ž i v l j a v a o k a o »društveno prihvatljiv« i t a k o za
samo toga pojma. Sredinom osamdesetih, segmentacija
svjesne u r b a n e o m l a d i n c e ( p ) o s t a o r e a k c i o n a r a n . N i s u t o
( s t v a r a n j e p o d s t i l o v a k o j i s u još u v i j e k d i o o p ć e g p o j m a )
specifičnosti naše sredine, n e g o d i o priče o statusu koji
prelazi u f r a g m e n t a c i j u heavy metal scene u Hrvatskoj, g d j e
metal i m a u n u t a r rock-kritike i publicistike u svijetu u o p ć e .
d i o a k t e r a p o č i n j e i z b j e g a v a t i »heavy« o d r e đ e n j e , s m a t r a -
296
297
Benjamin Perasović
jući g l a z b u , tekst, i m a g e , c j e l o k u p n i d o ž i v l j a j n o v i h m e t a l b e n d o v a d o v o l j n o različitim za distancu od heavy klasike. N o v o o d r e đ e n j e n a j č e š ć e j e b i l o » s p e e d « , »trash«, » b l a c k « ili » d e a t h « . ( M n o g i nisu bili p o t p u n o s i g u r n i n a k o j i b e n d p r i m i j e n i t i k o j u o d o z n a k a , a l i s u svi n a g l a š a v a l i k o l i k o j e s p e e d ili t r a s h d r u k č i j i o d » h a r d & h e a v y « b e n d o v a . ) U p o znavši n o v e g e n e r a c i j e m e t a l a c a s r e d i n o m o s a m d e s e t i h , m n o g o puta s a m zabilježio o v a k v e izjave: » N i s a m ja heavy m e t a l a c , to je nešto d r u g o , postoje velike razlike, ja slu š a m s p e e d / t r a s h metal« itd. Putujući s ljubiteljima m e t a l a n a k o n c e r t e , m o g l o s e u o č i t i već s p o m e n u t o s t i l i z i r a n j e , različit i m a g e , t a k o d a j e b i l o o d m a h j a s n o t k o n a k o n c e r t , na kojem zajedno nastupaju A C / D C i Metallica, ide zbog prvih, a tko z b o g d r u g i h . N a s t a n a k trash m e t a l a d o n i o je promjene u tekstovima (prema socijalnim, ekološkim i d r u g i m t e m a m a r a s p a d a civilizacije) a g l a z b e n a i v e r b a l n a a n g a ž i r a n o s t , ž e s t i n a i b r z i n a , h r a n a za s a t e i s a t e h e a d - b a n g i n g a i transa, snažno su otvorili prostor subkulturne identifikacije i o m o g u ć i l i n o v i m a k t e r i m a izlazak na s c e n u . Razdoblje s u k o b a s p u n k e r i m a trajalo je kratko, i nije o b u h v a t i l o sve g e n e r a c i j e i s u b k u l t u r n e a k t e r e , a č e s t o je b i l o posredovano kvartovskim kontekstom i teritorijalnim (novozagrebačkim) napetostima mladih sudionika scene. M e t a l l i c a je b i l a k u l t n i m b e n d o m i g r a f i t i s b a z i č n i m l o g o m p r e p l a v i l i s u g r a d g o t o v o k a o u d o b a »nevv p u n k « g r a f i t a . S o b z i r o m na ž e s t i n u , M e t a l l i c a , S l a y e r , A n t h r a x , i s r o d n i b e n d o v i , v e ć s u bili d a l e k o o d m a k l i o d s t a r o g p u n k a i m o g l i su se m j e r i t i s h a r d - e o r e o m , m e đ u s o b n o se i n s p i rirati i s t v a r a t i z a j e d n i č k u s c e n u , n o g r a n i c e s u b k u l t u r n i h stilova p o n e k a d se drže na p r e d r a s u d a m a i s t r a h u , p o t p u n o m i m o r a z v o j a g l a z b e ili s u r a d n j e b e n d o v a . T o j e b i o s l u č a j i u Z a g r e b u . Priča o m e t a l c i m a k a o m a e h o t i p o v i m a opsjednutim s o t o n o m , smrću, pokoljem, p a k l o m , krvlju, sveopćim uništenjem, zadržala se i na s a m o j subkulturnoj
2p8
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
sceni, j e d n i m d i j e l o m z b o g stvarne tematike koju njeguju
T o l k i e n , a u t o r G o s p o d a r a p r s t e n o v a , književnik D a n i l H a r m s
o d r e đ e n i b e n d o v i (Slayer) a d r u g i m d i j e l o m z b o g p r e d r a
i glumac Arnold Schwarzenegger. Od klasičnog filmskog
s u d a k o j e m o g u i m a t i f u n k c i j u u č v r š ć e n j a v l a s t i t o g stila,
horrora i testiranja novih granica podražaja i percepcije
gdje, recimo, »angažirani« bendovi misle k a k o su jedini u
morbidnosti, do našeg političko-dokumentarnog
t o m polju. S o b z i r o m na d o m i n a c i j u glazbe n a d tekstom u
civilizacije ratova i ekoloških katastrofa, akteri m e t a l stva
identifikacijskim k o r a c i m a d o m a ć i h subkultura, a na osno
r a l a š t v a o m o g u ć u j u K o n a n i m a ili n e k i m d r u g i m , z a g r e
v u sve č e š ć e g m i j e š a n j a s t i l o v a , s r e d i n o m o s a m d e s e t i h j e
b a č k i m ili s p l i t s k i m s r e d n j o š k o l s k i m r a t n i c i m a , d a s e s u o č e
m a n j i ali k r e a t i v n i i u t j e c a j n i d i o n o g o m e t n i h n a v i j a č a p r e u
s tim p r o b l e m i m a k a k o znaju i m o g u . N e k i će to činiti s
z e o ž e s t o k e r i f f o v e i h r a n i o se M e t a l l i c o m i S l a y e r i m a u o č i
prijateljima na k o n c e r t u , neki će se posvećivati d e t a l j i m a
m i t s k i h g o s t o v a n j a , bez o b z i r a o č e m u j e o d r e đ e n a p j e
i m a g e a , neki će sudjelovati u nasilničkim aktivnostima,
s m a pjevala. M n o g i metalci su sudjelovali i u stadionskim
d r u g i ć e s e nasilja g r o z i t i , d o k ć e treći d o p u s t i t i d a i h riffovi
ritualima,
neovisno o
iz zvučnika prenesu u stanje t r a n s a , bez obzira na v e r b a l i -
b e n d o v i m a , s p u n k e r i m a koji su se t a k o đ e r hranili žesto
z a c i j u . Još o d h i p i j e v s k o g i t e š k o r o c k e r s k o g r i t u a l a v i t l a n j a
k o m g l a z b o m u o č i u t a k m i c e . T a k o s u naši d o m a ć i a k t e r i ,
g l a v o m (i kosom!) koje podsjeća na derviški o b r e d , trans
metalci i punkeri, osim sukoba i evidentiranih tučnjava,
se n a m e ć e k a o p r i m j e r e n o objašnjenje cilja i karaktera ne
z a p o č e l i i z a j e d n i č k i »let m e g o « ples n a s t a d i o n u , m o ž d a i
s a m o heavy-metal glazbe i subkulture s n j o m u vezi, n e g o
p r i j e n e g o što s u t o m o g l i iskusiti n a n e k o m c r o s s o v e r
i m n o g i h drugih rituala subkulturne scene. Transičnost je
koncertu u g r a d u . P o j a m metalca nikad nije bio j e d n o z n a
v i d l j i v a i o n a n a m e t a l sceni m o ž e biti r a z n o v r s n o u s m j e r e
č a n , a o s a m d e s e t i h s e još više u s l o ž n j a v a m o g u ć e z n a č e
na ili p o s r e d o v a n a . Ples v e ć i n e m e t a l a c a (koji je s o b z i r o m
n j e . K a d s u B a d B l u e Boysi z a p o č e l i s o b l i k o v a n j e m s v o g
na crossover varijante i m a o i svoje faze trčanja, bez m a
stila i p i s a n j e m g r a f i t a n a š i r o k o m p o d r u č j u , m o g l o s e
hanja glavom), h e a d b a n g i n g , podsjeća prvenstveno na
p r o n a ć i više primjera k o m b i n i r a n j a pripadnosti. Već s p o m e
šamanističku praksu i stanja transa.
tvoreći
jedan p o s e b a n crossover,
horrora
n u t i g r a f i t » M e t a l l i c a , B B B , S p a n s k o « (a m o ž e i » A n t h r a x ,
Autori p o p u t Willa Strawa (1990.) naglašavaju pri
T o r c i d a , Sućidar«) g o v o r i n a m o kvartovskoj i specifičnoj
g r a d s k o i srednjeklasno podrijetlo metalaca, no hrvatsko
subkulturnoj identifikaciji, gdje akter u potpunosti spaja
iskustvo, k a o i k o d d r u g i h subkulturnih stilova, govori o
s v o j e n a v i j a č k o p l e m e s p l e m e n o m z v u k a i p o n o s n o ističe
nižim i višim, prigradskim i g r a d s k i m , raznovrsnim mjesti
teritorijalnu usidrenost na urbanoj m a p i . N e s u m n j i v o je
ma o b l i k o v a n j a j e d n o g identiteta koji nije vezan uz p o s e
riječ o m e t a l c i m a , no m e t a l c i su bili i o n i k o j i n i s u išli na
b a n društveni sloj, n e g o uz ritual, zvukove, trans. Heavy
u t a k m i c e , a k v a r t o v s k o o b i l j e ž j e t a k o đ e r nije b i l o o b a v e
m e t a l je v e z a n i uz set m u š k o s t i , m i s t i k e i s n a g e , s i r o v e
zno, g r u p a metalaca m o g l a je postati škvadrom neovisno
e n e r g i j e , uz ž i v o t u s t r i p u , u m j e t n i č k u v i r t u o z n o s t i u s p o
o k v a r t u , z b o g iste š k o l e ili n a p r o s t o g l a z b e n i h , p o v e z u j u
r e d b u s k l a s i č n o m g l a z b o m (ne s a m o z b o g S a t r i a n i a ) i v e
ćih struktura osjećaja i želja. Mirel K o m a d ( 1 9 9 2 . ) n a v e o je
zan je uz stigme m a č i z m a , konzervativizma, sotonizma,
d v a n a e s t a p o s t o l a t e š k o g m e t a l a , m e đ u k o j i m a s u pisci i
k a k o u d o m i n a n t n o j kulturi, t a k o i na dijelu subkulturne
redatelji, u g l a v n o m h o r r o r a , a m e đ u d v a n a e s t o r i c o m su i
s c e n e . Bez o b z i r a što j e m e t a l p r i j e t r a s h r e v o l u c i j e b i o
3 0 0
301
Benjamin Perasović
p o t p u n o »politički nekorektan« (a za neke je to o s t a o z a u vijek) i što su p u n k e r i u r a n o j fazi b i l i i z r a v n o u s u k o b u s
URBANA PLEMENA
Hip-hop
metalcima, doživio sam bezbroj puta da i najortodoksniji protivnici m e t a l a puštaju p j e s m u »Ace o f Spades« o d M o t o r h e a d a , uživajući u njoj na punkerskim, h a r d - c o r e tulu
K a d a je u ljeto 1 9 9 2 . b u k n u o c r n a č k i protest u L. A . - u ,
m i m a . Kasnije, k a d je već i crossover izveden, bilo je lako,
k a d a j e o b l a k d i m a o d u l i č n e p a l j e v i n e s i g n a l i z i r a o rat, s l i
no m o ž e m o i r a n i j e g o v o r i t i o m e t a l d o p r i n o s u o t p a d n i č k o m
jepi gnjev i strah za b u d u ć n o s t a m e r i č k e talionice, t a d a su
i protestnom frontu m l a d i h . N a k o n crossovera, p r e m a kraju
v o d i t e l j i televizijskih m r e ž a p o č e l i p o z i v a t i »crne l i d e r e « .
osamdesetih i početku devedesetih, g d j e se s p e e d / t r a s h /
N o , b i l o j e k a s n o . T o više nisu bili n i k a k v i c r n i l i d e r i . Pravi
hard-core miješaju s noise, hip-hop, ska, techno i drugim
lideri
izrazima, karakter protesta m o ž e se tumačiti s a m o uz pot
p o k r e t a bili s u r a p b e n d o v i .
p u n o p o z n a v a n j e k o n k r e t n o g a k t e r a , bez z a k l j u č i v a n j a n a osnovi predrasuda.
spontanog,
osvetničkog
Jamajkanska tradicija
i
anti-integracionističkog
p o k r e t n o g sound systema
uka
z u j e n a v a ž n u u l o g u d j - a , k o j a izlazi i z n a š e g u o b i č a j e n o g p o i m a n j a p u š t a n j a g l a z b e ili z a b a v e , i p r e t v a r a se u i n f o r miranje, posredovanje i artikuliranje problema u zajednici. Iz takve tradicije, koja p o z n a j e t o a s t i n g , talk over, r a g a m u f f i n i s l i č n e m i k r o f o n s k e i s t u p e , dj K o o l H e r c s t i g a o je u Bronx, i t a m o u prvoj polovici sedamdesetih usavršio miks a n j e više p l o č a i s t o v r e m e n o , k o m b i n i r a j u ć i tekst, različite glazbe, unutar koncepta timskog rada na pozornici. D o p r i n o s o m d j T e o d o r a g r a m o f o n sve više p o s t a j e i n s t r u m e n t , ploča se poteže naprijed n a z a d (scratching), a n o v e efekte u s a v r š a v a G r a n d m a s t e r Flash ( J o s e p h S a d l e r ) k o m b i n i r a jući e l e k t r o n i k u i h a r d - f u n k . A f r i k a B a m b a a t a a d o v o d i u vezu nastajuću g l a z b u s rasnim i s o c i j a l n i m p r o b l e m i m a , osniva Zulu N a t i o n 1 9 7 5 . i okuplja m l a d e s ulice, suprot s t a v l j a j u ć i s e s u k o b i m a b a n d i i u z i m a n j u h e r o i n a , što ć e ostati o b r a z a c j e d n o g tipa c r n a č k o g g l a z b e n o g i s o c i j a l n o g a k t i v i z m a u susjedstvu, o s n a ž e n o g a v e l i k i m r e v i v a l o m M a l k o l m a X-a i c r n a č k o g pokreta u o p ć e , kroz rap b e n d o ve kraja osamdesetih. Od p o č e t k a je riječ i o n a č i n u ž i v o t a , o r i t m u u l i c e , o n i ž i m ili o b e s p r a v l j e n i m s o c i j a l n i m s l o j e v i m a , b o j o m k o ž e izdvojenih iz proklamirane jednakosti (pred z a k o n o m ) . Afrika
302
303
URBANA PLEMENA
Bambciataa m e đ u prvima će početi govoriti o hip-hop kul turi, a ne s a m o o glazbi. D u g o g o d i š n j e povezivanje c r n o g o s v j e š t a v a n j a s g l a z b o m , u svjetlu n a s t a n k a n o v i h i m e n a i novih p r o b o j a na rubne i srednje dijelove široke scene k r a j e m sedamdesetih i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h (od Sugarhill G a n g d o R U N D M C ili K u r t i s B l o w ) o m o g u ć i l o j e erupciju vulkana rap stvaralaštva u d r u g o j polovici, p r e m a kraju osamdesetih. U našoj sredini, Slavin Balen o d i g r a t će utemeljiteljsku i n a j v a ž n i j u u l o g u ; još 1 9 8 4 . v o d i o j e , n a t e k o s n o v a n o m e radiju 1 0 1 , emisiju »electro funk premijera«. To je r a z d o b l j e k a d a i n a š i »klinci«, p u t e m i n o z e m n i h m a g a z i n a i f i l m o v a , o t k r i v a j u b r e a k - d a n c e . List » B r a v o « , n a m i j e n j e n n a j m l a đ i m a koji postaju akteri, z n a o je p o k l o n i t i i p l o č u u n e k o m izdanju, a to je bio g o t o v o jedini način dolaženja do i n f o r m a c i j e j a k o m l a d i m l j u d i m a u j a k o i z r a ž e n o j krizi t a dašnjeg društva, o g r a n i č a v a n j a putovanja i štednje ener gije. U m n o g i m našim g r a d o v i m a nastaju break d a n c e ekipe, s vlastitim i m e n i m a i vlastitim središnjim p r e o k u p a c i j a m a ; p i s a n j e g r a f i t a p r v i p u t izlazi i z o k v i r a , p r i m a r n o o d r e đ e n o g s a d r ž a j e m , i n a g l a š a v a s l i k u , crtež, potpis. Split s k o istraživanje g r a f i t a l i j e p o p o k a z u j e prisutnost i o v o g , b r e a k d a n c e , e l e c t r o - f u n k stila m e đ u t o r c i d a š k i m , p u n k e r s k i m i d r u g i m g r a f i t i m a . U Z a g r e b u se p o j a v l j u j u B r e a k 1 0 1 , Red W o r m s , B r e a k T N T i p o č i n j u » b r e j k a t i « , i z v o d i t i a k r o b a c i j e p o u l i c a m a u z n e i z b j e ž n i k a z e t o f o n ili n e k i s l i č a n izvor z v u k a . M e đ u p r v i m a k o j i p o č i n j u » r e p a t i « j e M a s t e r Keops, legendarni Renmen, grafiti crtač p o d i m e n o m Fu tura 2 0 0 0 . Inspiriran K e o p s o m , 1 9 8 5 . pojavljuje se Frogy, a t a k o đ e r i Z w e k . Z b o g U n i v e r z i j a d e 1 9 8 7 . svi g r a f i t i u g r a d u s u p r e b r i s a n i , što j e r a s t u ž i l o s c e n u z b o g n e m o g u ć n o s t i n a k n a d n e d o k u m e n t a c i j e s t v a r a l a š t v a . N a s t a j e i EFA ( d o m a ć a s k u p i n a ) E l e c t r o F u n k Artists, p r a t i s e D M C o k u pljanje, Balen pokreće d o g a đ a n j a u velikogoričkom klubu
305
URBANA PLEMENA
1 0 0 , dakle nastaje scena o k o d o m a ć i h break d a n c e ritua l a (koji z a h t i j e v a j u b o l j u t j e l e s n u s p r e m n o s t i v j e š t i n u n e g o b i l o k o j i plesni ritual s u b k u l t u r n e s c e n e ) , g r a f i t i e k s p a n z i j e , u p o t r e b e m i k r o f o n a ( M C znači M a s t e r o f C e r e m o n y , a i z g o v a r a n j e teksta se naziva r e p a n j e m ) i m e đ u n a r o d n e r e l e v a n t nosti takvih s a d r ž a j a u t a d a š n j o j kulturi m l a d i h . S l j e d e ć e g o d i n e , 1 9 8 8 . , D a m i r Ludvig ( M C W u m a h ) n a g o v j e š t a v a a u torsko profiliranje d o m a ć i h aktera, a scena dobiva z a m a h t e m a t s k i m v e č e r i m a ( p o n e d j e l j k o m ili p e t k o m ) u t a d a š n j e m Pressu, k r a t k o t r a j n o m k l u b u m l a d i h u s k l o p u O K C - a . U Rijeci se, t a k o đ e r u t o d o b a ( o k o 1 9 8 8 . ) o k u p l j a j u M C B u f f a l o , d j P i m p , U g l y Leaders; riječka s c e n a ć e , i z m e đ u o s t a l o g , biti poslije p o z n a t a p o p r v o m a l b u m u U g l y L e a d e r s a , r a đ e n o m u DiY t r a d i c i j i , bez n o v a c a i uz p o d r š k u r a p e k i p e . H i p - h o p k u l t u r a u svijetu p r i s u t n a je u r a z n o l i k i m m e d i j i m a i o b l i c i m a . Kroz f i l m Spike Leeja ( D o t h e Right T h i n g ) p r o v l a č i se Fight the Power, p o z n a t a p j e s m a j e d n e od u t j e c a j n i j i h g r u p a , Public Enemy, a f i l m se g l e d a o i u n a š i m prostorima. Prekretnica u relativno s p o r o m nastajanju d o m a ć i h h i p - h o p autora nastaje 1 9 9 0 . U s a m o dva d a n a , d v a k o n c e r t a , 1 0 . i 1 2 . svibnja, p r v o u Ksetu, pa o n d a u Skucu. Uz Budweisser, M r . C l e a n a i HC Boxera, koji su u s v o m r a p u koristili g i t a r e i b u b n j e v e , p o j a v l j u j e se Diffo, (Different organisation) u klasičnoj h i p - h o p postavi s g r a m o f o n i m a , miksetom i MC W u m a h o m . Na koncertu su, u p u b l i c i , i Electro T e a m , koji će g o d i n u d a n a poslije n a p r a viti v e l i k i p r o b o j n a g l a z b e n o j s c e n i , d o k a z u j u ć i s e u n u t a r n a j š i r e g m a i n s t r e a m a i p o k a z u j u ć i u n a š o j s r e d i n i na p u t uspjeha kojim su krenuli i m n o g i američki reperi, razoča ravajući time p o d z e m n e aktere i o n a j h i p - h o p koji se ne g a t i v n o o d r e đ u j e p r e m a p o p u i k o m e r c i j a l i z a c i j i . Fresh Jay, prvi p r a v i t u r n t a b l e i s t , s v o j o m i n o v a t i v n o š ć u i u p o r n o š ć u t r a j n o će obilježiti scenu, osvajajući kasnije 4. mjesto u svijetu,
mijenjajući stilove g l a z b e ali ostajući t e m e l j c e m 307
Benjamin Perasović
prvih d a n a e l e c t r o i h i p - h o p s c e n e . S n j i m s u , iz i s t o g kvart a , još d v a p r i j a t e l j a k o j i ć e biti d j e l a t n i a k t e r i : G o - C u t i d j Furious. Break d a n c e scena od polovice osamdesetih, d o m a ć i g r a f i t i n a z i d o v i m a , i sve j a č a r a p s c e n a t v o r e p o d l o g u z a s u b k u l t u r n e ž i v o t n e s t i l o v e , b e z o b z i r a što j e d i o t a d a š n j i h rockerskih aktera s p o d s m i j e h o m g l e d a o na electro glazbu smatrajući je p r o d u ž e n j e m disco glazbe. I mainstream m o ž e biti m j e s t o n a s t a j a n j a (ali n e i t r a j n o g o s t a j a n j a ) s u b k u l t u r e , a u z i m a n j e d r o g a n i j e kriterij n e č i j e s u b k u l t u r n o s t i , što j e t a k o đ e r b i o j e d a n o d p r i g o v o r a o k o r j e l i h b r i j a č a m l a d i m breakerima. N a i m e , jedna o d karakteristika tadaš nje s c e n e j e p o t p u n a o d s u t n o s t b i l o k a k v e d r o g e , l e g a l n e ili i l e g a l n e , u b r e a k d a n c e i e l e c t r o r i t u a l i m a . M o ž d a je n e t k o tu i t a m o p o p i o k o j e p i v o , ali u m j e r e n o , i to je b i l o sve, p i j a n s t v o nije b i l o p r i m j e t n o , niti n a z n a k a b i l o k o j e g d r u g o g sredstva. U istom r a z d o b l j u , k a d se etiketa š m i n k e k a c i s v e m u što n i j e v i d l j i v i r o c k e r s k i o t k l o n o d k o n v e n c i j a (stvarajući t a k o n o v u k o n v e n c i j u u n u t a r s u b k u l t u r n e scene) i kad šminkerski akteri počinju uzimati d r o g e , b r e a k beat i h i p - h o p s c e n a p o t p u n o j e »straight«, n o t i m e n j e n o f o k u s i r a n j e n a »uske s a d r ž a j e « n e r a z u m l j i v e r o d i t e l j s k o j k u l t u r i nije ništa m a n j e s u b k u l t u r n o , niti j e n j i h o v o b r i j a n j e m a n j e b r i j a č k o z a t o što s e n e d r o g i r a j u . S u p r o t n o t o m e , o s j e ć a j p o v i š e n o g s t a n j a svijesti u d o b a k o d j e s c e n a b i l a m a l a i jedinstvena, vratolomije plesa, noćna oslikavanja zidova, p r v a r e p a n j a , t o g o v o r i o v e l i k o m b r i j a č k o m n a b o j u , bez obzira na izostanak tipičnih brijačkih »pomagala«. N a r a v n o , s c e n a će se sve više širiti, a veliki v a l r a p b e n d o v a s kraja osamdesetih i na s a m o m početku devedesetih privući će druge subkulturne aktere. M e đ u utjecajnim b e n d o v i m a koji su p o s r e d o v a l i subkulturne identitete p u n o širem k r u g u urbanih plemena od dotadašnjeg, prvog plemena d o m a ć e h i p - h o p s c e n e bili s u :
308
P u b l i c E n e m y , N W A , G a n g Star,
Benjamin Perasović
G e t t o Boys, Erik B & R o k e e m , Silver Bullet, LL K o o l J, U l t r a magnetic M C - s , Boogie D o w n Productions i m n o g i drugi, k a o i kasniji s a m o s t a l n i r a d o v i D r D r e , Jce C u b e i p o s e b n o Ice-T s d o d a t n i m B o d y C o u n t b e n d o m . Kraj o s a m d e s e t i h o z n a č a v a b r o j n e crossover varijante u g l a z b i , pa i velike p l e m e n s k e m i x e v e p o p u t susreta r a d i k a l n i h r e p e r a s a s p e e d i trash m e t a l c i m a , g d j e po d v a b e n d a , iz s v a k o g p l e m e n a po j e d a n , zajednički izvode pjesme, p o p u t o n i h na k o m p i laciji » J u d g e m e n t n i g h t « . Z a j e d n o s t i m p r o c e s o m , n a n a š o j s u b k u l t u r n o j s c e n i sve širi k r u g l j u d i p r i s v a j a e l e m e n t e h i p - h o p identiteta, d a k l e i oni akteri koji su »preskočili« fazu b r e a k b e a t a , g r a f i t i s c e n u ili r a n i h i p - h o p , b o r a v e ć i u t o d o b a n a d r u g i m , r o c k e r s k i m ili s r o d n i m s u b k u l t u r n i m s c e n a m a . T o p r o š i r u j e o s n o v n u ( u p o g l e d u d r o g e »straight« grupu) koja je postojala prije žestokog pokreta rap aktivizma kraja osamdesetih. Poslije r a t a , k o d n a s n a s t a j e , u d v i j e f a z e , šira s c e n a autentičnih d o m a ć i h h i p - h o p kolektiva. Pisanje grafita ta k o đ e r i m a svoj r e v i v a l , p o j a v l j u j u se, m e đ u o s t a l i m a , Y C P i U M F , Soee (današnji Leon). U Z a g r e b u , Slavin Balen p o novo
predstavlja temeljnu
i
integrativnu točku
hip-hop
s c e n e , a e m i s i j a R a p p o t e k a ključ i n f o r m a c i j a i i n t e r a k c i j e . B a l e n u se p o s l i j e p r i d r u ž u j e i Frks, k o j i će p o k r e n u t i B l a c k O u t emisiju, zaslužnu za poticaj novim akterima i pretva r a n j e u » p r o j e k t « . U 1 9 9 2 . T a r g e t (iz d a n a š n j e g T r a m 1 1) i d j S a m u r a i r a d e svoj d e m o , 1 9 9 3 . u S p l i t u n a s t a j u TBF (The B e a t Fleet). D o m a ć i r a p d o s p i j e v a i n a t o p - l i s t e , p r i m j e r i c e Fresh Style ( a t o s u Fresh Jay i M C W u m a h ) p r o v e l i s u s e d a m t j e d a n a u v r h u s a s v o j o m »VVicked a t V V e e k e n d « , a nešto kasnije uspjeh postižu Y o u n g Lordz s p j e s m o m » Ž i v o t v e l i k o g g r a d a « . Y o u n g Lordz s u z n a č a j n i i z a t o što s u m e đ u p r v i m a u p o t p u n o s t i o d b a c i l i e n g l e s k i jezik i t e pali s a m o na hrvatskom. Grafiti scena i jezgra d o m a ć e g r a p a uvijek s u p r e d s t a v l j a l i z a j e d n i č k i senzibilitet. ( Z a p r a v o , 3IO
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
postoji već p a r g e n e r a c i j a koje u s v o m s v a k o d n e v n o m
k a s a m e g l a z b e . D i o r e p e r a j e g r a d i o r e p u t a c i j u n a kritici
životu
d r u š t v a i c i v i l i z a c i j e , o p i s u ž i v o t a u g e t u , a ne na s e k s i z m u .
utjelovljuju
sva
4
elementa
koja
hip-hop
kultura
s m a t r a k o n s t i t u t i v n i m za s v o j e p o s t o j a n j e ; a to su g r a f i t i
K a d su u n a š o j s r e d i n i d j e v o j k e (Scats) ž e l j e l e p r o g o v o r i t i
b r e a k , t u r n t a b l e i s m i M C . ) I z b o r e n je prvi l e g a l n i z i d , u
protiv n a s i l j a n a d ž e n a m a , t a k o đ e r s u s e poslužile r e p g l a z
Varšavskoj, a
1 9 9 5 . grafiti scena b o g a t i j a je za časopis
b o m i o b l i k o m i z r a ž a v a n j a . T a k o đ e r , m n o g i b e n d o v i izrazito
(fanzin) Z G B K a o s , a to je d o i s t a b o g a t s t v o i najviši ( s u b ) k u l -
antiseksističke i a n t i r a s i s t i č k e o r i j e n t a c i j e služe se h i p - h o p o m
t u r n i k a p i t a l k o j i s e n a t o j sceni k o d nas m o ž e sresti. Po
u svom uobličavanju glazbenih i d r u g i h izraza.
slije 1 9 9 5 . , g o t o v o svi p j e v a j u ( r e p a j u ) n a h r v a t s k o m . H i p -
Kraj devedesetih k o d nas obilježava treći val h i p - h o p
- h o p je takav oblik, d o v o l j n o s l o b o d a n i na »sample« orijen
b e n d o v a i svojevrsna popularizacija. Tekstovi su d o b r i m
tiran, koji o m o g u ć u j e izražavanje na s v o j o m jeziku, koje
d i j e l o m snažni i d u b o k o uronjeni u socijalni i e k o n o m s k i
n i j e ništa m a n j e p r o t o č n o , s t i l i z i r a n o i a u t e n t i č n o n e g o re-
kontekst s v a k o d n e v n o g života, g d j e većina aktera p r i p a d a
p o v a n j e n a e n g l e s k o m . H i p - h o p j e n a j č e š ć e l o k a l a n , p a je_
subkulturnoj sceni, dijeleći sudbinu ostalih i p o g a đ a j u ć i
p r i r o d n o da zagrebački bendovi g o v o r e kvartovskim ša
precizno bolne točke stvarnosti, k a o i proslavu zajedništva
t r a m a , k a o i splitski ili r i j e č k i . U o s t a l o m , d o k u Z a g r e b u ili
i u l i č n e u m j e t n o s t i . T e k s t o v i m a Beat F l e e t a s o c i o l o g Lalić
S p l i t u e k i p a » r e p u j e « ili » r e p a « u R i j e c i » r a p i r a « . D a n a š n j i
p o j a š n j a v a »splitsko s t a n j e u m a « , o b j a v l j u j u ć i ih u knjizi
hrvatski reperi doživjeli su pozive u k l j u č n e studije za
k o j a s e b a v i o v i s n i c i m a o h e r o i n u (Lalić, N a z o r , 1 9 9 7 . ) R a
p r o d u c i r a n j e rap glazbe u svijetu, v e l i k o g o r i č k i M e g a b l a s t
zočaranje generacije s kraja o s a m d e s e t i h , koja je doživjela
osvaja
break
komercijalizaciju hip-hopa u Americi tijekom devedesetih,
p l e s a , u p i s u j u ć i n a š e k v a r t o v e n a u r b a n o j m a p i svjetske
dakle razblažavanje i razvodnjavanje radikalnosti, o n a k o
subkulturne interakcije.
kako je percipirana kod nas, nekad u g l a v n o m preko g l a
nagrade
na
međunarodnim
natjecanjima
J e d a n o d n a j č e š ć i h p r i g o v o r a k o j e a n a l i t i č a r i (ali i
z b e a n e k a d i p r e k o t e k s t a , s a d a je u s t u p i l o m j e s t o u s h i ć e
a k t e r i s u b k u l t u r e ) u p u ć u j u h i p - h o p s c e n i jest o n a j o s e k s i
n j u z b o g još j e d n o g ž i v o t n o g v a l a h r v a t s k e h i p - h o p s c e n e i
zmu i maskulinizmu. Seksizam i maskulinizam velikog d i
pripadnih
jela a m e r i č k i h repera nesumnjiv je, neki su se u p r a v o na
l a k o su u r o n j e n i u k v a r t o v s k u p r i č u , p o n e k a d i u n a č i n r a z m i
to i o s l a n j a l i p r i l i k o m m e d i j s k o g p r o b o j a ( p r i m j e r i c e 2 Live
šljanja kvartovskih ratnika, d o m a ć i reperi s u r a đ u j u i p o k u
C r e w ) . O t o m e postoji rasprava na s a m o j sceni u A m e r i c i ,
šavaju prevladati već mistificirane animozitete p u r g e r a i
reperskih
plemena
koja
cijene
individualnost,
kao i m e đ u akademskim akterima kulturnih studija, č e m u
t o v a r a . D o b a r je primjer El Bahatee i n j e g o v a pjesma »go
se p r i d r u ž u j e i p r o b l e m » c r n o g n a c i o n a l i z m a « i s e p a r a t i z m a .
v e d i n a « , u k o j o j s u r a đ u j e sa s p l i t s k i m TBF i p r o t e s t i r a (ne
U r b a n i t e t koji d i j e l e i Bronx i S p a n s k o , S k a l i c e i S o u t h C e n
sa strane, n e g o iznutra, a k o g o v o r i m o o polju sukoba) p r o
tral, nije identičan, ali je d o v o l j n o zajedničkih dimenzija
tiv b e s m i s l e n e e s k a l a c i j e n a v i j a č k o g n a s i l j a i z m e đ u B o y s a i
k o j e o m o g u ć u j u o b l i k e a d o l e s c e n t s k o g ž i v o t n o g stila z a
Torcide, završavajući pjesmu psovkom u kojoj, a k o se na
s n o v a n o g n a r a p g l a z b i i g o v o r u . T o što j e u j e d n o m raz
s i l n a s p i r a l a n e m o ž e p r o m i j e n i t i , o t p i s u j e i »vaše s i n j e
d o b l j u k o d dijela b e n d o v a p r e v l a d a v a l o seksističko r a s p o
m o r e « i » m o j e z a g r e b a č k o g o r j e « . N o , treći v a l h i p - h o p
loženje p r e m a ž e n a m a ne znači da je to nužna karakteristi-
s t v a r a l a š t v a još j e p r e v i š e živ d a b i s m o g a p r o s u đ i v a l i .
312
31
Benjamin Perasović
Subkulturne grupe i novi društveni pokreti
N o v i d r u š t v e n i p o k r e t i , bez o b z i r a n a u t e m e l j e n u k r i t i ku s a m o g p o j m a (Hetherington, 1 998.) predstavljaju fe n o m e n koji je u literaturi najčešće vezan uz o s a m d e s e t e g o d i n e , u z rast »zelenih« n e s a m o k a o p o l i t i č k e s t r a n k e , n e g o j e d n o g p o k r e t a i skupa senzibiliteta iz k o j e g a su ze lene stranke i proizlazile. M i r o v n i , ekološki i feministički p o k r e t i bili s u t i p i č n i z a n a z i v n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a , iako su pokreti za regionalnu a u t o n o m i j u , za prava razno vrsnih m a n j i n s k i h i m a r g i n a l n i h g r u p a , k a o i squatterski pokreti, z a j e d n o činili scenu »novih pokreta« k o j i , d o b r i m d i j e l o m , i nisu b i l i t a k o n o v i , ali s u d o l a z i l i n a k o n r a d n i č k o g p o k r e t a i e p o h e koju je taj socijalni p o k r e t obilježio, n a g o v j e š t a v a j u ć i ili d e t e k t i r a j u ć i , p o s u d u m n o g i h a u t o r a ( H a b e r m a s , Feher, Heller, Touraine) p r o m j e n e u socijalnoj strukturi i karakteru društva najčešće z v a n o g »postindustrijskim«, ali i p r o g r a m i r a n i m , društvom znanja, i n f o r m a t i č k i m d r u š t v o m itd. Sredinom osamdesetih, prvo u Sloveniji a zatim i u H r v a t s k o j , p o j a v l j u j u se g r u p e koje d j e l u j u u s k l a d u s prak s o m novih društvenih p o k r e t a . To su bile različite inicijati ve, koje u g l a v n o m pokrivaju područje ekologije, mirotvor stva, ženskog p o k r e t a , ljudskih prava o p ć e n i t o , ali i prava r a z n o v r s n i h m a r g i n a l n i h g r u p a n a vlastiti i d e n t i t e t i j a v n i život, b e z o b z i r a n a d u h o v n o , s e k s u a l n o ili n e k o d r u g o opredjeljenje koje se razlikuje od k o n v e n c i o n a l n o g i d o m i n a n t n o g . S o b z i r o m na opći kontekst (Černobil) i v e ć u z a i n t e r e s i r a n o s t šire j a v n o s t i z a e k o l o š k e p r o b l e m e ( n e g o , p r i m j e r i c e , z a » m i r o v n i p o k r e t « koji s e t a d a v e ć i n i č i n i o besmislenim), te na osnovi izborenih uvjeta za l e g a l n o djelovanje,
314
podrškom
»omladinske organizacije«,
grupe
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
s l o v e n s k i h » z e l e n i h « u s p j e l e su stvoriti o n o što se u k l a s i č
k o j i s u uživali z n a t n e s l o b o d e i i s t o v r e m e n o bili d o b r i m
n o j t e o r i j i j o š o d L . V . S t e i n a z o v e » d r u š t v e n i p o k r e t « . Razli
d i j e l o m alternativno orijentirani ( M l a d i n a ) uspostavila je i
k a k o j a s e p r i t o m e p o j a v i l a u o d n o s u n a p r i s u t n o s t sličnih
središnjim prikazala, osnažila mirovnjake, e k o l o g e , feminist
i n i c i j a t i v a i e v e n t u a l n i » p o k r e t « u H r v a t s k o j p r i j e s v e g a je
kinje, kao i duhovnjake, gay grupe, punkere i alternativno-
determinirana specifičnošću političkog sustava i ( s a m o ) p r o -
-umjetničke aktere, na način n e d o s e g n u t i u nekim z a p a d
m j e n o m k o j u je izvela »ZSMS«. Riječ je o p r o c e s u l i b e r a l i z a
nim sredinama.
cije, o stupnju otvorenosti, postojanju d i j a l o g a i tolerancije
Za naš rad je važno naglasiti prisutnost subkulturnih
r a z l i č i t o s t i , o o p ć o j k l i m i u k o j o j su se p o j a v i l i s l o v e n s k i
s t i l o v a na s c e n i n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a i i n i c i j a t i v a u S l o
akteri »novih društvenih pokreta«. Presudno je u t o m p r o
v e n i j i . N a s p e c i f i č n o j sceni k o j a j e t a d a p o s t o j a l a m o g l i s u
cesu bilo mijenjanje s a m e o m l a d i n s k e organizacije, koja
s e p r o n a ć i p o z n a t i stilovi p o p u t p u n k e r s k o g , h i p i j e v s k o g ,
se otvorila
im
k a o i stil n e k o n v e n c i o n a l n o g s t u d e n t a , k o j i j e u j e d i n i o o v e
a u t o n o m i j u djelovanja nezamislivu u tom periodu u d r u
»strukture o s j e ć a j a « k a o s t r u k t u r e o t p o r a i s a m o r e a l i z a c i j e ,
prema
novim
inicijativama
osiguravajući
g i m r e p u b l i k a m a . Bit t o g p r o c e s a je u igri l e g a l n o s t i i l e g i
na različite n a č i n e (ne)dokazujući svoju p r i p a d n o s t v a n j
timnosti: o m l a d i n s k a organizacija je pružila legalnost dje
s k i m o b i l j e ž j i m a . Prisutni s u i d r u g i s u b k u l t u r n i s t i l o v i , k a o i
l o v a n j u i n i c i j a t i v a i p o k r e t a , a o n i n j o j l e g i t i m n o s t č i j a je
m n o g i m l a d i koji n e p r i p a d a j u p r o f i l i r a n i m s u b k u l t u r a m a ,
kriza b i l a o č i g l e d n a . M o g u ć e s u i d r u g e i n t e r p r e t a c i j e k o j e
a l i s u u p r i m a r n o e k o l o š k o m , f e m i n i s t i č k o m ili n e k o m d r u
bi
povezivale »početke postindustrijske modernizacije« s
g o m a n g a ž m a n u d i j e l i l i širu r o c k i p o p k u l t u r u m l a d i h , što
teže i s t r a ž l j i v i m o b l i k o m p o l i t i č k e v o l j e i p l a n s k o g r e f o r m a
je o s o b i t o dolazilo do izražaja prilikom manifestacija, d e
torskog zahvata u s a m o p r o m j e n u ključnih političkih aktera
m o n s t r a c i j a i »fešti« p o v o d o m n e k i h k a m p a n j a i a k c i j a .
(organizacija), no o v d j e je važan okvir koji je o m o g u ć i o
U H r v a t s k o j su t a k o đ e r , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e
nastajanje mreža aktera, m e đ u kojima su i oni k o j i m a se
tih, nastale slične g r u p e i inicijative, no javna scena nije
b a v i m o - subkulturni akteri. Postojanje medijske integra
zabilježila t a k o m a s o v a n , ni medijsko-interpretacijski utje
tivne t o č k e ( p r i m j e r i c e , M l a d i n a i T r i b u n a , a n i j e z a n e m a
c a j a n život » n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a « . N o , b i l o b i p r i l i č n o
riva n i sve šira s c e n a » m i k r o - m e d i j a « , p o p u t f a n z i n a ) , u z
n e z g r a p n o i p r e v i š e j e d n o s t a v n o z a k l j u č i t i da su u S l o v e n i j i
legalno djelovanje i spomenuti kontekst prodiranja eko
postojali pokreti, a u Hrvatskoj ne, i a k o to na j e d n o j razini
l o š k i h t e m a u s v a k o d n e v n i život, o m o g u ć i l o j e n a s t a j a n j e
stoji. Ta razina se o d n o s i na kvantitativni aspekt, m a s o v
h e t e r o g e n i h a k t e r a z v a n i h »novi d r u š t v e n i p o k r e t i « , č i j e d j e
nost i javne manifestacije, k a o i na kvalitativni aspekt d j e
lovanje, po ciljevima, senzibilitetu, m e t o d a m a rada i pri
lovanja i utjecaja, medijske prisutnosti i izgradnje mreža i
sutnim životnim stilovima, p o d s j e ć a na slične pokrete i
institucija. M e đ u t i m , jedino je ekološki pokret uspio m o b i
g r u p e p o z n a t e p o d istim i m e n o m i z z a p a d n i h z e m a l j a . Č a k
lizirati z n a č a j a n b r o j l j u d i , a s u s t a v a l t e r n a t i v n i h m r e ž a i
i više n e g o j e t o b i o s l u č a j u n e k i m d r ž a v a m a Z a p a d a ,
m e d i j s k i u t j e c a j o k o j e m j e riječ bili s u šire z a s n o v a n i o d
zbog specifičnog političkog konteksta i m a n j e g geograf
ciljeva i prakse »novih društvenih pokreta«. Pokretima su
skog prostora, g r u p e intelektualaca ostvarile su značajan
p r o g l a š a v a n e inicijative p o p u t d u h o v n e , mirovne, i nije v e
utjecaj raspravom o civilnom društvu, a naklonost m e d i j a
lika
3l6
pogreška oznaku
»ndp« pripisivati
akterima koji
u
317
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
s v o m d j e l o v a n j u i i d e n t i t e t u sliče i d e a l - t i p s k i m p r e d s t a v n i
bi smjela izvoditi determinističke zaključke o n e p o s t o j a n j u
c i m a sličnog d j e l o v a n j a na Z a p a d u , ali je p r o b l e m a t i č n o
p o s t m a t e r i j a l i s t i č k i h v r i j e d n o s t i t a m o g d j e z a n j i h nisu o s i
stvoriti sliku o b r o j n i m d r u š t v e n i m p o k r e t i m a k o j i d j e l u j u
g u r a n i » m a t e r i j a l n i uvjeti«. C i j e l a h i s t o r i j a p r e n o š e n j a s e t o
m a l o s j e v e r n i j e o d p o d r u č j a n a k o j e m s e ništa s l i č n o n e
va gesti, i m a g e a , struktura osjećaja i vrijednosti, koja je
d o g a đ a . M e đ u rijetkim (a s obzirom na doticanje konkret
na djelu desetljećima u subkulturi m l a d i h , svjedoči o p r o
nih aktera neosporno jedinim) studijama o v o g p r o b l e m a i
cesu stvaranja efektivnih zajednica i konkretnih aktera koji
perioda nalaze se radovi Inge Tomić-Koludrović ( 1 9 9 3 . ,
slično pulsiraju u različitim s o c i o e k o n o m s k i m i političkim
1 9 9 6 . , 1 9 9 8 . ) . U tim r a d o v i m a d o b r o je prikazan politički
k o n t e k s t i m a . T a k o đ e r , n e m o ž e m o niti z a z a p a d n e z e m l j e
k o n t e k s t u H r v a t s k o j k o j i nije o d g o v a r a o n a z a h t j e v e k r i
govoriti o jednostavnoj promjeni koju postindustrijalizam
z n o g v r e m e n a , koji je b i o represivan i nije d o p u š t a o , struk
o s a m d e s e t i h stvara na sceni životnih stilova, g d j e u skladu
t u r n o n i i d e o l o š k i , širu a r t i k u l a c i j u a l t e r n a t i v n i h i n t e r e s a n i
s promjenama
uključenje aktera u tržišno postavljenu postindustrijsku m o
o k u p l j a n j a i g r u p n i h i d e n t i t e t a , g d j e s e ž i v o t n i stilovi i n d i
kao da
p r e s t a j e važiti
subkulturni
oblik
dernizaciju i p r o m j e n e strukture u tadašnjoj »najpermisiv-
vidualiziraju u p o t r o š a č k o m imperativu. A k o je s a m o to
nijoj republici«. Ipak, uz d o b r u analizu f u n k c i o n i r a n j a t a
točno, kako ć e m o , uz neosporni pravac individualizacije,
d a š n j e g sistema i istraživanje samih aktera, koji su d j e l o
o b j a s n i t i p o k r e t e n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a , rast s u b k u l t u r e
vali u Hrvatskoj (»Žena i društvo«, »Svarun«, »ženska g r u p a
n o g o m e t n i h h u l i g a n a koji s u središte b o g a t e E u r o p e (Heysel)
T r e š n j e v k a « , m e d i j s k a u l o g a »Starta«), m a k r o s o c i o l o š k a p e r
u p r a v o s r e d i n o m osamdesetih obilježili stilom h o r d e , g r u p
spektiva i k o m b i n a t o r i k a p r e d m o d e r n o g , m o d e r n o g i post-
n o g identiteta unutar n o g o m e t n o g p l e m e n a ?
m o d e r n o g (postindustrijskog) kao smjer zaključivanja, o d vodi autoricu do negiranja implikacija koje se n a d a j u iz s a m o g e m p i r i j s k o g m a t e r i j a l a . G r u p e k o j i m a j e cilj s t v a r a nje šireg p o k r e t a , k o j e d j e l u j u u s k l a d u s t i p o m k a m p a n j a , t e m a i »središnjih p r e o k u p a c i j a « bliskih e u r o p s k i m » n o v i m pokretima«, koje u svojim a k c i j a m a slijede »djeluj l o k a l n o misli g l o b a l n o « p r i n c i p e e k o l o š k o g i s r o d n o g a k t i v i z m a , i koje b r o j č a n o p r e m a š u j u slične g r u p e u Sloveniji, ostajući izvan v i š e d i m e n z i o n a l n o i d e o l o š k o g , n e s k l o n o g m e d i j s k o g i p o l i t i č k o g b l o k a u H r v a t s k o j , m o r a j u biti p o j m o v n o o d vojene od sličnih g r u p a u susjednoj republici i o s o b i t o o d vojene od nositelja sličnih životnih stilova u z e m l j a m a koje su na osnovi postindustrijske strukture o m o g u ć i l e »postmaterijalističke vrijednosti« i nove društvene pokrete. N e o s p o r n o t o č n a p r e t p o s t a v k a o razlici strukture društva i o (post)industrijskom k o m p l e k s u prostora koji a n a l i z i r a m o ne
318
G r u p e , koje su djelovale »u d u h u novih društvenih p o kreta«, važne su ovdje prvenstveno z b o g područja koje d i j e l e sa s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a . U H r v a t s k o j , s l i č n o k a o i u Sloveniji, nastao je aktivistički o b l i k s p a j a n j a n e k o l i k o a d o l e s c e n t s k i h , više ili m a n j e p r o t e s t n i h , s u b k u l t u r n i h s e n zibiliteta. Akteri g r u p a bliskih n o v i m društvenim p o k r e t i m a bili s u n e š t o stariji o d p r o s j e č n i h p r i p a d n i k a s u b k u l t u r n e s c e n e , ali su u m n o g i m d i m e n z i j a m a dijelili j e d n u širu s c e n u . Alternativna scena je p o j a m koji u o v o m slučaju o z n a č a v a prostor u k o j e m se sreću akteri subkulture, a l t e r n a t i v n o -kazališni i drugi umjetnički projekti, k a o i akteri pokreta i inicijativa. Za vrijeme djelovanja g r u p e Svarun g o t o v o sva ka javna akcija bila je praćena o d r e đ e n i m zvukovima, od k a z e t a d o o r g a n i z i r a n j a k o n c e r a t a ili p r i k l j u č e n j a k o n c e r t i m a i d r u g i m s l i č n i m d o g a đ a n j i m a n a s u b k u l t u r n o j sceni s a svojim š t a n d o v i m a , peticijama protiv g r a d n j e atomskih c e n 3IO
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
t r a l a , z a b i c i k l i s t i č k e staze, l e c i m a , b e d ž e v i m a i c j e l o k u p
OK S S O H Trnje p o t p u n o ilegalno, i na kraju legalno u
n o m s v a r u n o v s k o m i k o n o g r a f i j o m k o j a nije p u n o o d u d a
sklopu sveučilišne konferencije t a d a š n j e o m l a d i n s k e o r g a
rala od m n o g i h sličnih g r u p a sjevernije i z a p a d n i j e . Na tim
nizacije. Ekologija, nenasilje, ravnopravnost spolova, d u
m j e s t i m a d o š l o je do susreta različitih s u b k u l t u r n i h g r u p a ,
hovnost, antiautoritarnost, to su bile uporišne t o č k e o k u p
d o već p o z n a t o g spajanja punkerskih, g a r a ž n i h , h a r d - c o r e
l j a n j a i a k c i j e . S v r e m e n o m se f e m i n i s t i č k a g r u p a o d v o j i l a i
i noiserskih impulsa s hipijevskim, p s i h o d e l i č n i m , nježnijim
započela djelatnost k a o »Ženska g r u p a Trešnjevka«. Svarun
senzibilitetima. M i x životnih stilova i subkultura m e đ u nosi
je prestao s r a d o m kad je z a p o č e o proces s l o b o d n o g po
teljima Svarunovih akcija i kruga od par stotina simpatizera
litičkog organiziranja, a jedan dio ključnih aktera priključio
b i o je j o š s l o ž e n i j i ; tu su se n a š l i i a k t e r i n o v o g o t p a d n i š t v a
s e k o a l i c i j i » e v r o p s k a z e l e n a lista« n a p r v i m i z b o r i m a . A R K
k o j i m a n i n o g o m e t n i h u l i g a n i z a m nije b i o s t r a n , r a s t a f a r i -
i Z e l e n a a k c i j a t a k o đ e r v u k u d i o s v o j e j e z g r e iz S v a r u n a , a
janstvom inspirirani akteri, kao i oni kojima su glazbena
s l i č a n s e d u h m o ž e osjetiti i d a n a s n a a l t e r n a t i v n o j s c e n i ,
p o s r e d o v a n j a bila izvan životnog stila, nalazeći d o v o l j n u
zbog postojanja zelenog aktivizma, ZAP-a, Attacka, žen
z a o k r u ž e n o s t u p r i m a r n o e k o l o š k o m , ili p r i m a r n o f e m i n i s
skih m r e ž a ( b . a . b . e , , , i n f o t e k a , ženski s t u d i j i , a u t o n o m n a
tičkom a n g a ž m a n u . Težina i specifičnost rada takve grupe
k u ć a . . ) L u n e , i S h i v i n i h s l j e d b e n i k a k o j i » b r a n e istinu«.
u uvjetima o n d a š n j e g konteksta i političke k o n t r o l e nije o v d j e p r e d m e t r a z m a t r a n j a , n o z b o g s p o m i n j a n j a »Starta« i ( » n o v e sitne b u r ž o a z i j e « k o j a b i g e n e r i r a l a n o v e k u l t u r o loške i e k o n o m s k e sklopove) u v r i j e d n o m d o p r i n o s u T o mić-Koludrović, treba pojasniti dvostruko odbijanje koje je karakteriziralo Svarun i slične aktere; uz o d b i j a n j e d o m i nantne kulture, kako u njenoj dimenziji službene ideologije koja je propisivala s a m o ovlaštene aktere, t a k o i u d i m e n ziji t r a d i c i o n a l n o - p a t r i j a r h a l n e k u l t u r e i o n e d o m i n a t n e u urbanim središtima, koja je dijelom građanska, Svarun je simbolizirao odbijanje i o n o g rudimentarno »novopotroš a č k o g « d i j e l a a k t e r a u n a s t a j a n j u , pa je u »Startu« p r e p o z n a v a o s n a g u k o j a j e s a s u p r o t n e s t r a n e b a r i k a d e , ili s a suprotne strane (kontra)kulturološkog k o d a , k o j i m je o b i lježen h o r i z o n t d j e l o v a n j a n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a , č a k i t a m o g d j e ih na n e k i n a č i n »nije b i l o « - u H r v a t s k o j . U drugoj polovici osamdesetih, u specifičnoj politič koj k l i m i , Svarun p o k u š a v a djelovati k a o » r a d n a g r u p a « pri S S O , d a b i i z b o r i o l e g a l n i status. Prvo r a z d o b l j e a k t i v n o s t i bilo je p o l u - l e g a l n o , zatim, n a k o n izbacivanja iz okrilja 32 O
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
d a r a j u o d m o d e l a koji j e p r i s u t a n u r o d i t e l j s k o j k u l t u r i , i a k o
0 upotrebi droge na subkulturnoj sceni
p o v r e m e n i masovni pokreti m l a d i h , koji u p o t r e b o m poje d i n i h d r o g a p o s r e d u j u vlastite životne stilove, š o k i r a j u r o d i t e l j sku k u l t u r u k o j a p r e f e r i r a d o n e k l e d r u k č i j e d r o g e . U j a v n o
D r o g e m o ž e m o podijeliti p r e m a loškim
svojstvima
[halucinogeni,
njihovim farmako
poput blažeg
cannabisa i
sti s u p r i s u t n i m n o g o b r o j n i s t e r e o t i p i , m e d i j s k i o s n a ž e n e i d e o l o g i j e k o j e m i s t i f i c i r a j u d r o g e i z vlastite p e r s p e k t i v e ,
j a č i h L S D - a , p s y l o c i b i n a i m n o g i h d r u g i h , opijati, p o p u t h e r o i n a , m o r f i j a , h e p t a n o n a , svih d e r i v a t a o p i j u m a u k l j u č u j u ć i i č a j o d m a k o v i h g l a v i c a , solventi p o p u t l j e p i l a ili acetona,
barbiturati,
amfetaminske
droge,
kokainske,
itd.),
p r e m a l e g a l n o s t i ili i l e g a l n o s t i p o s j e d o v a n j a i n a b a v e , p r e m a t i p u i intenzitetu ovisnosti (psihološke i tjelesne) koju izazivaju, a p o d j e l a na l a k e i teške d r o g e t a k o đ e r je u j a v n o j u p o t r e b i . N i k o t i n i a l k o h o l (u7 k o f e i n ) p r e d s t a v l j a j u n a j rasprostranjenije d r o g e na našem području, o n e su u k o r i j e n j e n e u k u l t u r i i n j i h o v a u p o t r e b a d i o je s v a k o d n e v n o g ž i v o t a , u k l j u č u j u ć i m n o g e o b l i k e teške o v i s n o s t i , k a o i d r a stičnog razaranja socijalnih odnosa i individualnog zdrav lja. N j i h o v a u p o t r e b a snažno obilježava i subkulturne g r u p e , i a k o p o v r e m e n o o d r e đ e n i s u b k u l t u r n i stilovi o d b a c u j u tradicionalne (s o b z i r o m na naše društvo) d r o g e , s m a t r a jući i h s u p r o t n i m n o v o i z b o r e n i m » s r e d i š n j i m p r e o k u p a c i j a m a « p o j e d i n o g ž i v o t n o g stila ( p o p u t r a n i h h i p i j a ili d o b r o g d i j e l a p r v i h r a v e r a z a k o j e j e a l k o h o l izraz n e d o p u š t e n o g p r i m i t i v i z m a ) . T r e b a s p o m e n u t i i » s t r a i g h t - e d g e « us mjerenje koje je najviše p o v e z a n o s h a r d - c o r e g l a z b o m , ali
z a s n o v a n e n a s t r a h o v i m a i t i p u t r a d i c i o n a l n e svijesti, k a o i
p o s t o j i i n a široj s u b k u l t u r n o j s c e n i , u n u t a r k o j e g a s e o d
n a o d r e đ e n i m m a t e r i j a l n i m i n t e r e s i m a p r o i z v o đ a č a ili p r o
b a c u j u sve d r o g e i z a g o v a r a v e g e t a r i j a n s t v o . I p a k , n a
d a v a č a l e g a l n i h i i l e g a l n i h d r o g a . Kriterij l e g a l n o s t i t o l i k o
m n o g i m d i j e l o v i m a s u b k u l t u r n e s c e n e , o d B e c k e r o v i h jazz
j e još u v i j e k j a k d a u j a v n o s t i p o j a m d r o g e n a j č e š ć e p r e d
glazbenika, preko m o d s a i rockera, kontrakulture šezdese
stavlja s i n o n i m za ilegalne d r o g e . Rascjep i z m e đ u p o p u
tih, punkerskih g e n e r a c i j a , do britanskih ravera iz studije
larnih (pučkih) predodžbi i spoznaja nastalih unutar široke
Sarah T h o r n t o n , uvijek se ekperimentiralo s b r o j n i m d r o
subkulturne scene d u b o k je već zbog činjenice desetljeći
g a m a , kako legalnim i dostupnim, tako i onim ilegalnim.
ma d u g o g eksperimentiranja subkulturnih i drugih mladih
U svom posezanju za d r o g a m a , mladi u g l a v n o m ne o d u -
(koji u m e đ u v r e m e n u v e ć i m a j u i u n u k e ) s n a j r a z l i č i t i j i m
324
325
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
vrstama dostupnih i »nedostupnih« droga i načinima njiho
Prijelaz iz s e d a m d e s e t i h u o s a m d e s e t e d o n i o je niz
v e u p o t r e b e , g d j e p o s t o j i iskustvo t e š k o g o b l i k a o v i s n o s t i o
sličnih »šokova« o n i m p r i p a d n i c i m a subkulturne scene koji
h e r o i n u i a l k o h o l u , k a o i iskustvo š i r o k o g spektra eksperi
su preferenciju p o j e d i n i h d r o g a učinili konstitutivnom za
mentiranja i upotrebe drugih droga (posebno pušenja can-
stil s v o j e uže i šire š k v a d r e . K a o što su t r a v u p o č e l i pušiti i
nabisa koje traje nekoliko generacija) u kojem akteri shva
šminkeri, t a k o je i d i o štemera p o č e o miješati c a n n a b i s s
ć a j u d a o v a j d r u g i niz, k v a n t i t a t i v n o n e u s p o r e d i v o veći i
uvijek p r e v l a d a v a j u ć o m u p o t r e b o m a l k o h o l a . O b l i k o v a n j e
kvalitativno drukčiji, nije rezultirao ovisnošću i t r a g i č n i m
stila n o g o m e t n o g h u l i g a n a i s u d j e l o v a n j e d i j e l a n a v i j a č a u
posljedicama koje visokokriminalizirani heroin u kratkom i
»novom otpadništvu« sredine osamdesetih snažno je proši
l e g a l n i a l k o h o l u d u ž e m r o k u izaziva p o k o r i s n i k e i d r u š t v o
rilo
u o p ć e . S l i k a , k o j a s e u j a v n o s t i n a j č e š ć e veže u z s a m p o
s t a v o v a i r a s p o l o ž e n j a m e đ u g r u p a m a k o j e nisu b i l e s k l o
j a m d r o g e , uvijek je o n a koja se o d n o s i na h e r o i n , krimi-
ne
n a l i z a c i j u , i t e š k u , t j e l e s n u o v i s n o s t . K a d a a k t e r i o n o g raz
Promjena je doista bila velika - o n a j tko bi na stadion d o
nolikog dijela subkulturne scene koji upotrebljava d r o g e slušaju d o m i n a n t n i javni g o v o r o d r o g a m a , koji z b o g či njenice ilegalnosti spaja u značenju heroin s c a n n a b i s o m , o n d a i m s e č i n i d a s l u š a j u n e k i d r u g i , d a l e k i i č u d n i jezik, koji o d u d a r a od s v a k o d n e v n o g života i iskustva. U Hrvatskoj, u drugoj polovici sedamdesetih, hašo m a n i su predstavljali aktera koji je e k s p e r i m e n t i r a o sa svim d r o g a m a , dok su šminkeri i štemeri o g r o m n o m v e ć i n o m
područje
pušenja
subkulturnim
cannabisa,
odmacima
od
pridonoseći dominantne
promjeni stvarnosti.
n i o j o i n t s e d a m d e s e t i h g o d i n a , m o g a o s e susresti s g n j e v o m o k o l i n e i realnim » š a m a r o m « protiv d r o g e o kojoj su neznanje tadašnji navijači dijelili sa svojim r o d i t e l j i m a , d o k u o s a m d e s e t i m p a l j e n j e j o i n t a n a s t a d i o n u p o s t a j e sve u o bičajenije. U drugoj polovici osamdesetih navijači (poseb no u Splitu) u p o t r e b l j a v a j u i t e ž e d r o g e , što ih d o d a t n o k r i m i n a l i z i r a i d i j e l o m u d a l j u j e sa s t a d i o n a i n a v i j a č k e s c e n e . D r o g e bez sumnje djeluju u skladu sa svojim f a r m a k o l o š k i m s v o j s t v i m a , a l i s o b z i r o m na s o c i j a l n u i i n t e r a k c i j s k u
bili v e z a n i u z a l k o h o l . N a d i j e l u h a š o m a n s k e s c e n e u p o
konstrukciju s u b k u l t u r n o g svijeta i z n a č e n j a , m n o g e d r o g e
trebljavalo se sve: od a l k o h o l a čiju u p o t r e b u su dijelili s
m o g u biti r a z l i č i t o u p o t r e b l j a v a n e , u n u t a r r a z l i č i t o g s u b
d r u g i m a , do ljepila, cannabisa, »maminih« t a b l e t a , LSD-a,
k u l t u r n o g stila, p r o i z v o d e ć i i r a z l i č i t e u č i n k e i u k l a p a j u ć i se
opijata i svega d r u g o g a . Već kraj sedamdesetih predstav
u različite m o d e l e ž i v o t a i s u s t a v e v r i j e d n o s t i , b e z o b z i r a na
lja p r o m j e n u - p u š e n j e c a n n a b i s a p o l a k o se širi u k u l t u r i
ista f a r m a k o l o š k a svojstva. S n e k i m d r o g a m a , p o p u t c a n
mladih u o p ć e , o n e grupe h a š o m a n a za koje bi britanski
n a b i s a , lakše se eksperimentira i socijalno oblikuje znače
s o c i o l o z i rekli d a s u i m a l i h o m o l o g a n o d n o s p r e m a p u š e
nje u z i m a n j a , d o k je to s h e r o i n o m teže, ali ne i n e m o g u ć e .
nju cannabisa, g l a z b o m i d r u g i m v r e d n o t a m a i p r a k s a m a
H e r o i n j e ( k a o i a l k o h o l n a d u ž u stazu) t e š k a d r o g a k o j a
s v o g ž i v o t n o g s t i l a , bili s u š o k i r a n i k a d a s u č u l i ili p r i m i j e t i l i
izaziva visoku tjelesnu ovisnost, pa n j e g o v a duža u p o t r e b a
da »šminkeri puše travu«.
o n e m o g u ć u j e pripadnicima subkulture provođenje ostalih
2 8
subkulturnih aktivnosti i interesa, transformirajući aktere u O v d j e se vidi k a k o subkulturni akteri prepoznavaju č i n j e n i c u p o z n a t u iz medicinskih istraživanja o ž e n a m a koje više od m u š k a r a c a postaju ovisne o sedativima.
3?6
n o v u , heroinsku s u b k u l t u r u . P r e d r a s u d e , stereotipi i mistrfikacije koje obilježavaju roditeljsku i medijsku kulturu kod
327
Benjamin Perasović
n a s , nisu z a o b i š l e u p o t p u n o s t i s a m u s u b k u l t u r n u s c e n u na kojoj se često n e k a d r o g a uspostavlja k a o »tipična« za p o j e d i n i s u b k u l t u r n i stil, u p e r c e p c i j i s u b k u l t u r n i h a k t e r a . Ta percepcija se m i j e n j a , interakcijom i iskustvom, uz k o m u n i k a c i j s k u p r o p u s n o s t v e ć e g d i j e l a s c e n e , p a t a k v i ste reotipi brzo nestaju, a nastajanje novih o b r n u t o je propor c i o n a l n o p o z n a v a n j u šire s c e n e r a z n o l i k i h a k t e r a . A k o j e Dick H e b d i g e sebi dozvolio rečenice p o p u t »Radnička kla sa + m o d + s p e e d ( a m f e t a m i n ) = a k c i j a « i » s r e d n j a k l a s a + h i p p i e + m a r i h u a n a = p a s i v n o s t « ( H e b d i g e 1 9 7 6 . , str. 9 6 . ) , nije č u d n o što p r i p a d n i c i s c e n e k o j a e k s p e r i m e n t i r a s d r o g a m a , poznavajući mogućnosti m o ć n i h izražajnih obli k a , h o m o l o g i j a i stila p o t k r i j e p l j e n o g o d r e đ e n o m d r o g o m , p o n e k a d s t v a r a j u p r e j e d n o s t a v n e ili n e i s t i n i t e p r e d o d ž b e k a o što s u h a š o m a n i - h a š i š , p u n k e r i - l j e p i l o , m e t a l c i - p i v o , darkeri-tablete,
rockabillycari-whiskey, raveri-ecstasy, tor-
cida-heroin, psihodeličari-LSD, šminkeri-kokain itd. U p o j e d i n i m p e r i o d i m a d o i s t a j e n e k i s u b k u l t u r n i stil b i o p o v e z a n s n e k o m d r o g o m , a l i o n o što k a r a k t e r i z i r a c i j e l u s c e n u jest širenje i n f o r m a c i j a , širenje t i p o v a d r o g e i t i p o v a u p o t r e b e k r o z sve s u b k u l t u r n e g r u p e , izlazeći i z v a n o k v i r a s u b k u l t u r e , u širu k u l t u r u m l a d i h ( k a o i starih). D a n a š n j a situacija je d v o s t r u k o o b i l j e ž e n a ; s j e d n e strane, p u š e n j e c a n n a b i s a izašlo j e izvan s u b k u l t u r n i h s t r u k t u r a , t i p o v i d r o g e r u š e ste r e o t i p e o v e z a n o s t i uz p o j e d i n e s t i l o v e , d u g a č k e »rizle« i č a s o p i s i p o p u t » h i g h t i m e s « m o g u s e bez p r o b l e m a k u p i t i na k i o s c i m a , a s d r u g e s t r a n e r e p r e s i j a je s n a ž n i j a , u p r a v o p r e m a lakim d r o g a m a i m i k r o - k o l i č i n a m a čije p o s j e d o vanje je u drugoj polovici devedesetih od n e k a d prekršaj n o g , p r o m j e n o m zakona postalo krivično djelo. D r o g e s u d i o svijeta m n o g i h s u b k u l t u r n i h g r u p a , ali o n e nisu n i k a d u s a m l j e n e u p r o f i l i r a n j u s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a . S u b k u l t u r n i stilovi p o n e k a d n a g l a š a v a j u o d r e đ e n i t i p d r o g e , ali nigdje se nije d o g o d i l o da neka subkultura i m a
328
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
ekskluzivno pravo r a s p o l a g a n j a f a r m a k o l o š k i m i simbolič
k o g s t a ž a , p a p o r a s t k r i m i n a l a p r v e n s t v e n o m o r a m o vezati
k i m o s o b i n a m a d r o g e . D r o g a m o ž e biti s a s t a v n i d i o n e č i j e
uz činjenicu teškog n a b a v l j a n j a p o t r e b n o g n o v c a za ile
subkulturne s v a k o d n e v i c e , ali jasno nastajanje subkulture
galnu d r o g u , a poznavanje količina potrebne droge, cije
i s k l j u č i v o o k o n e k e d r o g e ili d j e l a t n o s t i s d r o g o m p o v e z a
na i načina prodaje ukradene robe o m o g u ć u j e spoznaju
ne vidljivo je g o t o v o isključivo na primjeru h e r o i n a , k a o i na
visokih brojki koje g o v o r e o nekoliko stotina krivičnih djela
p r i m j e r u n a s t a j a n j a »krimi« s u b k u l t u r e viših p r e p r o d a v a č a ,
j e d n o g o v i s n i k a u šest m j e s e c i d o g o d i n u d a n a . U p e r i o d u
što p r e d s t a v l j a k l a s i č n i s o c i o l o š k i o b r a z a c d e l i n k v e n t n e s u b
1 9 9 3 . / I 9 9 4 . , t i j e k o m istraživanja p r o b l e m a o v i s n o s t i , b o
kulture, struktura učenja i socijalizacije subkulturnih aktera
r a v i o s a m o k o šest m j e s e c i s v a k o d n e v n o n a o d j e l u o v i s n o
u n u t a r ( k r i m i n a l n o g a ) svijeta o d r a s l i h d e a l e r a .
lako se
sti K B C »Sestre m i l o s r d n i c e « u V i n o g r a d s k o j . S u d j e l o v a o
u n u t a r svake s u b k u l t u r n e g r u p e m o g u izdvojiti o n i k o j i m a
sam u ispunjavanju ankete k o j o m su se dobili opći p o d a c i
d r o g a postane bitan, pa i najvažniji d i o aktivnosti na p u n -
o ovisnosti, d o b i , o b r a z o v a n j u , stažu na ovisničkoj sceni,
k e r s k o j , r a v e r s k o j , n a v i j a č k o j ili n e k o j d r u g o j s l i č n o j s c e n i ,
t e r a p i j i i t d . O v d j e j e v a ž n o u o č i t i o n o što s e a n k e t o m n i j e
ipak takvi akteri ostaju na svojim s c e n a m a . Č a k i u slučaju
d o b i l o , a to su aspekti s v a k o d n e v n o g života, sleng i p o
ovisnosti o h e r o i n u , a k t e r i n a s t o j e zadržati »svoj stil« a l i o v i
sebne karakteristike života u b o l n i c i , na o d j e l u koji i m a
snost o heroinu je toliko snažna da većini to o n e m o g u ć i ,
d v a d e s e t a k kreveta za »drug free« t r e t m a n i stotine ovisni
p a s u m n o g i o v i s n i c i , p o v l a s t i t i m r i j e č i m a »prije« b i l i p u n
ka koji se liječe a m b u l a n t n o . S o b z i r o m na s u b k u l t u r n a
k e r i , t o r c i d a š i , m e t a l c i ili n e š t o d r u g o ( n a s t o j e ć i n a različite
obilježja primjećuje se specifično »zamrzavanje« nekadaš
n a č i n e vratiti svoj p r i m a r n i s u b k u l t u r n i i d e n t i t e t ) , a »sad« su
njih subkulturnih aktivnosti k o d dijela a k t e r a , d j e l o m i č n o
pripadnici heroinske subkulture.
n a p u š t a n j e o n i h sadržaja koji nisu i m a l i veze s h e r o i n o m ,
Subkulturu ovisnika o heroinu m o g u ć e je promatrati
što akteri doživljavaju na različite n a č i n e , ali sa sličnim
p o s e b n o , iako se o n a i dalje prepleće s d j e l o v a n j e m d r u g i h
priznanjem o dominaciji heroina nad ostalim područjima i
s u b k u l t u r n i h a k t e r a , p o n e k a d j a v n o i s k a z u j u ć i s v o j status,
stvaranju osnove (osnažene v r e m e n o m i e n e r g i j o m koja se
p o p u t pripadnika Torcide koji su za vrijeme liječenja od
m o r a uložiti u i l e g a l n e a k t i v n o s t i o k o n a b a v e ) z a s p e c i f i č
o v i s n o s t i o h e r o i n u u Z a g r e b u d o š l i na u t a k m i c u D i n a m a i
n u h e r o i n s k u s u b k u l t u r u . U t o j s u b k u l t u r i teže j e o d r ž a t i
H a j d u k a s transparentom »Torcida - odjel ovisnosti«. Ipak,
š k v a d r e , a veze su č e s t o p l o d z a j e d n i č k i h p r e k l a p a n j a u
postoji i z n a č a j a n broj ovisnika o h e r o i n u koji nije p r i p a
načinima
dao profiliranim subkulturnim grupama, a u zagrebačkom
M n o g i navode da je raspadanje škvadre bio uvod u peri
krađe
ili d r u g i h
oblika dolaženja do droge.
kontekstu ni izdaleka u tolikoj mjeri g r u p a m a navijačke
o d o v i s n o s t i , jer d o k s e š k v a d r e k o j e z d j e d n o p u š e c a n n a
e k s p r e s i v n o s t i k a o što j e t o s l u č a j s a S p l i t o m . O v i s n o s t o
bis m o g u održati v e o m a d u g o ( i d u ž e n e g o zamišljena
h e r o i n u u d v o s t r u č i l a s e n a k o n r a t n o g p e r i o d a , proširivši
»prosječna škvadra« bilo kojeg usmjerenja) heroin zbog
socijalnu b a z u , smanjivši d o b i p r e t h o d n o iskustvo s d r o
s v o j e s n a g e , s k u p o ć e , i l e g a l n o s t i , d j e l o v a n j a , rasta t o l e
g a m a prosječnog ovisnika, utječući snažno na porast kra
rancije, dakle i farmakoloških i socijalno kontekstualizira-
de i d r u g o g k r i m i n a l a . Istraživanja p o k a z u j u da najveći
n i h s v o j s t a v a n a j č e š ć e r a z b i j a sve d r u g e , i z v a n h e r o i n s k e
broj ovisnika nije činio krivična djela prije p o č e t k a ovisnič-
oblike povezivanja, kao i heroinski zasnovani oblik škva-
330
331
URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović
dre na dužu stazu. Iz t o g a se d j e l o m i č n o isključuju oni ko
nativnim socijalnim r a d o m « i koje su često financirane od
j i m a m a t e r i j a l n i uvjeti m o g u d a t i š a n s u z a d r ž a v a n j a d o b
države, pokazuju kako mladi uključuju ovisnike u svoje
rog dijela ličnosti skršene r i t m o m n a b a v l j a n j a h e r o i n a u
z a j e d n i c e (koje m o g u biti d i j e l o m ili p o m i j e š a n o p u n k e r s k e ,
prosječnim uličnim uvjetima. Sleng koji se razvio o k o he
s q u a t t e r s k e , n a v i j a č k e , r o c k e r s k e , h i p i j e v s k e itd.) u k o j i m a
roina o d n o s i se na djelovanje d r o g e (flash, stonaža, klju
se č e s t o t o l e r i r a a l k o h o l i c a n n a b i s , i p o s t o j e o b l i c i z a j e d
canje itd.), s a m u d r o g u (horse, žuto, spuštalica, tvrdo), na
ničkog rada na koncertima, u d u ć a n u , proizvodnji postera,
o b l i k p a k i r a n j a ( u o b l i k u p a n j a ili p i z a ) , u z i m a n j a (šut, p o
šalova, k a p a itd. Takav pristup p o m o g a o je m n o g i m ovisni
n o s u , f o l i j a , g u n , p u k n u t i s e , z a v i d a t i , f u r a t i , r o k a t i , itd.) i
c i m a o h e r o i n u , a na našoj sceni t a k o đ e r postoji m o g u ć
n a p r o b l e m e n a b a v e ( š a n a , v a l a , p u k n u t i a u t o , ria, še-
nost » m o d e l s k o g utjecaja« u k o j e m se s p e c i f i č n o m dijelu
m a . . . ) . D o b a r d i o slenga akteri heroinske subkulture dijele
(nikako ne svima) ovisnika o heroinu pokazuje da se ne
sa svojim ( d j e l o m i č n o prijašnjim) širim subkulturnim kru
m o r a j u o d r e ć i s v o j i h s u b k u l t u r n i h o b i l j e ž j a , g l a z b e ili i m a
g o m , ili d r u g i m , g r a d s k i m i r e g i o n a l n i m p o d r u č j i m a s k o
g e a , d a k l e d a m o g u i u a p s t i n e n c i j i ostati m e t a l c i , p u n k e r i ,
jih n a » l i j e č e n j e « d o l a z e . Z a v r i j e m e l i j e č e n j a m n o g i n a s t a
n o i s e r i i s l i č n o , pri č e m u j e p r e s t a n a k u z i m a n j a h e r o i n a
v l j a j u s d r o g i r a n j e m , p r i t i s n u t i na l i j e č e n j e p o l i c i j o m i s u
uvjet o s t a j a n j a p u n k e r o m , m e t a l c e m ili n a v i j a č e m , b a r e m
đ e n j i m a , k a o i r o d i t e l j i m a ili n e k i m d r u g i m r o đ a c i m a ili
d o k s e u svijetu n e p r o m i j e n i d o m i n i r a j u ć a p r o h i b i c i o n i s t i č -
partnerima. S obzirom na osnovnu temu o v o g rada, uo
ka paradigma.
čen je problem nepostojanja pluralnijeg pristupa tretmanu, o s o b i t o u svjetlu » a l t e r n a t i v n o g s o c i j a l n o g r a d a « i p o t e n cijala koji s a m a subkulturna scena i m a u m o g u ć n o s t i p r u ž a n j a p o d r š k e o n i m a k o j i se žele riješiti ovisnosti o h e r o i n u . O s i m u b o l n i c i , ovisnici se k o d nas m o g u liječiti i u k o m u n a m a , p o p u t o n i h j a v n o s t i p o z n a t i h , sestre B e r n a r d i c e i sestre Elvire. N o , n a o b a m j e s t a p o s t o j i e k s p l i c i t n o ili i m plicitno sugeriranje devijantnosti k o m p l e t n o g n a č i n a života k o j i j e z a d i o a k t e r a b i o p o v e z a n s n e k i m r o c k e r s k i m ili navijačkim subkulturnim stilovima. Ovisnici o heroinu d o l a z e iz različitih s o c i j a l n i h i ( s u b ) k u l t u r n i h k r u g o v a i za n e k e od njih se postojeći oblik tretmana p o k a z u j e p r i m j e r e n i m . M e đ u t i m , n e k i m a k t e r i m a je teško prihvatiti o d b a c i v a n j e g l a z b e ili i m a g e a , s v o j e » i n i c i j a l n e d e v i j a c i j e « u o č i m a sis t e m a , k a o uzročnika kasnije ovisnosti, p o s e b n o z b o g zna n j a o g o l e m o m b r o j u v r š n j a k a koji i m a j u s l i č n e f r i z u r e , jakne, sleng, g l a z b u i ritual, a n e m a j u veze s h e r o i n o m . Iskustva z a p a d n j a č k i h g r u p a k o j e m o ž e m o n a z v a t i »alter-
332
333
Benjamin Perasović
Devedesete: subkultura u ratu
Raznovrsnu subkulturnu scenu uoči rata nije m i m o i š a o v a l p o l i t i z a c i j e s k r a j a o s a m d e s e t i h g o d i n a , pri č e m u od navijačkog plemena, preko darkera, do ne-navijačkih p u n k e r a , h a r d - c o r e o v a c a i s u b k u l t u r n i h a k t e r a bliskih d j e l o vanju »novih društvenih pokreta«, p r i m j e ć u j e m o značajne razlike u n u t a r o t p o r a p r i j e t e ć o j M i l o š e v i ć e v o j p o l i t i c i ; o d n a c i o n a l n o državotvornih, antisistemskih i p r o d e m o k r a t s k i h , preko neartikulirano o b r a m b e n i h do antinacionalističkih i a n a r h i s t i č k i h o r i j e n t a c i j a , u z još u v i j e k p r i s u t n u a p o l i t i č n o s t i u r o n j e n o s t u vlastite s u b k u l t u r n e s a d r ž a j e . Agresija na Hrvatsku prouzročila je višestruke o d g o vore brojnih subkulturnih grupa. Većina pripadnika subkul t u r n e s c e n e u k l j u č i l a se u rat na r a z l i č i t e n a č i n e ; s o b z i r o m na p o z n a v a n j e d o m a ć e subkulturne scene i s o b z i r o m da navijači predstavljaju s a m o jedan d i o te scene (a njihovo uključenje se pretpostavlja), m o ž e m o zaključiti da je o b r a m b e n i karakter rata bio p r e s u d n o m činjenicom u m o t i vaciji s u d j e l o v a n j a m n o g i h urbanih i subkulturnih m l a d i h k o j i bi u d r u k č i j o j s i t u a c i j i r e a g i r a l i s m a n j e e n t u z i j a z m a sliko p a l j e n j a r e g r u t n i h p o z i v a p r e v i š e s u d o b r o bile p o znate m n o g i m a k t e r i m a . D a k l e , najveći d i o scene (unutar kojega navijači predstavljaju najbrojniju skupinu) priključio se o b r a n i (kako d r a g o v o l j n o tako i sačekavši mobilizacijski p o z i v k o j e g a s e k r a j e m ljeta 1 9 9 1 . l a k o m o g l o p r e d v i d j e ti), j e d a n d i o je o t i š a o u inozemstvo, mali d i o p o k u š a o d j e l o v a t i protiv r a t a n a g l a š a v a j u ć i l j u d s k a p r a v a i n e g a t i v n e aspekte d o m a ć e nacionalne homogenizacije, a d o b a r dio je n a s t a v i o živjeti, i u r a t n o m k o n t e k s t u , k o l i k o je m o g u ć e u skladu sa svojim s u b k u l t u r n i m p r e f e r e n c i j a m a , pa je već pri p r v o m s m i r i v a n j u s u k o b a u Z a g r e b u p o č e l o nastajati
334
Benjamin Perasović
ekstatičko t e c h n o p l e m e . O n a j d i o koji se na različite na č i n e p o k u š a v a o suprotstaviti r a t u , p o k r e t a n j e m A r k z i n a o m o gućio je značajnu subkulturnu zonu za nove aktere sredine devedesetih, g d j e se u teškim uvjetima retradicionalizacije d r u š t v a i p a k s t v a r a j u i o s n a ž u j u različite s u b k u l t u r e i p o j e d i n k e , mjesta raznovrsnih susreta. Ti susreti, na s t r a n i c a m a A r k z i n a , i u s k l o p u šire d j e l a t n o s t i č a s o p i s a , bili su j e d i n stveni u n a š o j s r e d i n i po s p o j u t e k n a i p u n k a , l j u d s k i h p r a v a i hedonizma, hrabrog suprotstavljanja deložacijama i in ternet surfanja, Žižekove teorije i r o c k - n o v i n a r s t v a , teksto va koji su opsjednuti v r h o v n i k o m i n a g o m i l a n i m autorite t o m , i onih kojima je osnovni problem dominacija housea n a o d r e đ e n o j s c e n i . A r k z i n nije s a m o p i s a o o a l t e r n a t i v n o j sceni, n e g o ju je d o b r i m d i j e l o m i stvarao, o k u p l j a j u ć i i subkulturne, urbane aktere jedne prilično drukčije Hrvatske od o n e službene. A k o se v r a t i m o s a m o m početku rata, uočit ć e m o za našu t e m u dvije zanimljive dimenzije - nastajanje i m a g e a hrvatskog vojnika i uloga subkulturnih mladih u tom pro cesu, k a o i kratki glazbeni pokret »ratne pjesme« u n u t a r pravaca poznatih subkulturnoj sceni. V e ć n a k o n p r v i h p a r m j e s e c i r a t a , slike h r v a t s k i h v o j n i k a , m e đ u k o j i m a s u bili z a s t u p l j e n i s u b k u l t u r n i s i m b o l i , ušle su u sve d o m o v e . S p o j t r a d i c i o n a l n o g i m o d e r n o g , spoj krunice s t r a k o m o k o glave, ray-ban n a o č a l a m a , d o m i n i r a o je t i m s l i k a m a . P o s e b n o je z n a č a j n o što su punkerske frizure, naušnice u ušima i slična obilježja jasno izražavala
subkulturnu
pripadnost
onim
adolescentskim
u r b a n i m p l e m e n i m a kojih se d o b a r d i o roditeljske kulture g n u š a o ili b o j a o , p o i s t o v j e ć u j u ć i i h s b o l e š ć u , d e v i j a c i j o m , parazitizmom, destrukcijom i d e k a d e n c i j o m . K a d a su p o č e l e serije e m i s i j a p o p u t » s d o m o v i n s k i h r a t i š t a « , u k o j i m a su se ljudi javljali t e l e f o n i m a , deseci roditelja smatrali su p o t r e b n i m j a v n o r e ć i » i s p r i č a v a m s e , ž a o m i j e što s a m
336
Benjamin Perasović
mislio/mislila da takva naša mladež s a m o pije i drogira se i p r a v i n e r e d , i i m a te č u d n e f r i z u r e , a s a d v i d i m o t k o su naši b r a n i t e l j i , h v a l a im« i s l i č n o . N o g o m e t n i n a v i j a č i , p u n keri, s p e e d metalci i d r u g i donijeli su svoju estetiku izravno n a ratište i o b i l n o p r i d o n i j e l i n a s t a j a n j u i m a g e a h r v a t s k o g v o j n i k a u p r v o j fazi r a t a , k a o u r b a n o g r a t n i k a . O p e r c e p ciji v l a s t i t o g u r b a n i t e t a n a s p r a m » r u r a l n o g « n e p r i j a t e l j a i o elementima rock i p o p kulture u i m a g e u hrvatskog vojnika pisali s u , u s a m o m t i j e k u r a t a , V e r a H o r v a t Pintarić ( 1 9 9 1 . ) kojoj nedostaje uključenje n o g o m e t n i h navijača u proces koji smatra rockerskim u r b a n i m u p l i v o m na i m a g e , i Z l a tko G a l i ( 1 9 9 1 . ) koji je urbanitet u i k o n o g r a f i j i hrvatskog r a t n i k a p o k a z i v a o u svjetlu š i r e g p o s r e d o v a n j a r o c k i p o p k u l t u r e . S u b k u l t u r n a p r i p a d n o s t i ž i v o t n i stilovi m a n i f e s t i r a l i su se u s v i m d i m e n z i j a m a r a t n o g ž i v o t a - u i m e n i m a v o d o v a , s a t n i j a i b r i g a d a ( o d t i g r o v a , c r n i h m a m b i , rizli, d o štrumfova, pustinjskih lisica, t e r m i n a t o r a , u r a z u m i t e l j a , Ba n i j a A n g e l s a ili m a l i h l e t e ć i h m e d v j e d i ć a ) , u n a z i v i m a p o put » T h e r m o n u c l e a r VVarriors« n a p i s a n i m a » k l i n a s t i m p i s m o m « (tipičnim za hard-core subkulturu) na tenku, k a o i n o š e n j e m spitfire j a k n i u p r v o m p e r i o d u , ili d o n o š e n j e m d r u g i h o d j e v n i h p r e d m e t a i n a k i t a i z vlastite s u b k u l t u r e n a ratište. U p r v i h p a r m j e s e c i r a t a , k a o e k s t r e m n e s o c i j a l n e situacije, došlo je do približavanja aktera subkultura i d o minantne kulture, medijski prikazano i osnaženo brojnim s v j e d o č a n s t v i m a , g l a z b o m (Brothers i n A r m s u p o s l j e d n j i m k a d r o v i m a G o r d a n a Lederera) i s i m b o l i z i r a n o p o l u g o l i m G o p č e v i m mahnitanjem pokraj predsjednika države. N o , n a k o n p r v e f a z e r a t a p o n o v o s u s e p o j a v i l e izjave k o j e »nedisciplinu« povezuju s obilježjima (poput trake o k o g l a ve), a s a m o smirivanje rata, i faze relativno m i r n o d o p s k o g života u nekim s r e d i n a m a , donijeli su p o v r a t a k u o b i č a j e n e distance subkultura i roditeljskih kultura, s n e k i m n o v i m (auto)definiranjima urbanog i ruralnog.
338
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
N a g l a z b e n o j s t r a n i , s u b k u l t u r n a s c e n a d a l a j e u pr
protesta protiv g l a v n o g g r a d a u Z a g r e b u , p r i r o d n o , uslijedi.
voj f a z i , u d o b a s a m o g p o č e t k a r a t a , n e k o l i k o ž e s t o k i h
N o , to je bio usamljeni primjer posredovan kontekstom i
o d g o v o r a , da bi s v r e m e n o m ustupala mjesto glazbenim
specifičnim v r e m e n o m , nakon rata komunikacija na rocker-
pravcima
zadanim,
skoj i široj s u b k u l t u r n o j sceni b i l a je d e f i n i r a n a k l a s i č n i m
šablonskim s a d r ž a j e m . Punkerski n a b o j s jedne, i reperska
bližim
p o p (pučkim) usmjerenjima
i
» u n u t a r « i »izvan« r a z l i k o v a n j i m a , k o j a d o p u š t a j u r a z n o l i k o s t
otvorenost s d r u g e , najbolje obilježavaju d o p r i n o s . Psiho-
p a i n e t r p e l j i v o s t m e đ u a k t e r i m a , ali n e m i j e š a j u p o d r u č j a
m o d o je napravio vjerojatno najbolju pjesmu karijere. Rap,
s u b k u l t u r e i šire, r o d i t e l j s k e k u l t u r e .
koji n a j č e š ć e n e bježi o d r a s n i h ili e t n i č k i h p r i p a d n o s t i (ali ih m o ž e različito n a g l a š a v a t i , gdje uz gerilsku žestinu m o ž e p o k r i v a t i i a n t i r a t n e s t a v o v e , p r i m j e r i c e u Italiji), na n a š i m p r o s t o r i m a d o k a z a o s e 1 9 9 1 . ; M c B u f f a l o u Rijeci i z g o v a r a svoje g e n e r a l i m a i č e t n i c i m a , Montažstroj d o s p i j e v a j u na M T V s »Yo f o r C r o a t i a « , E l e c t r o T e a m s » M o l i t v o m za m i r « o s v a j a j u i g l a v n u struju g l a z b e u zemlji, a h r v a t s k o - a m c rički t r i o C L F n a m a t e r i n s k o m e n g l e s k o m s t v a r a j u k u l t n u p j e s m u » H r v a t s k a m o r a biti s l o b o d n a « k o j a , u n a t o č r a t n o j destrukciji u t i j e k u , nije b i l a p u š t a n a u s l u ž b e n i m m e d i j i m a zbog psovanja Miloševića i drugih oblika tipično reperskog (»kvartovskog«) p r o s t a č e n j a . K o n c e r t p o d n a z i v o m » N o i s e S l a w o n i s c h e Kunst«, o d r žan u Z a g r e b u u d o b a rata, na k o j e m su nastupili preži vjeli č l a n o v i o s j e č k e r o c k s c e n e , u k a z u j e n a p e r i o d u d r u štvu u k o j e m j e , i z m e đ u o s t a l o g , s t v o r e n i o s j e ć a j g o r č i n e s p r a m »Zagreba«, e m o t i v n o ukorijenjen u iskustvu r e g i o n a l n o g k o n t e k s t a k o j e m ( k a o u s l a v o n s k o m ili d a l m a t i n s k o m s l u č a j u ) m n o g i p r e k i d i v a t r e nisu d o n i j e l i
stvarno
s m i r i v a n j e , p a , bez o b z i r a n a p r o c j e n u n e č i j i h s t a v o v a ili oblik nastajanja emotivnih uvjerenja, m o ž e m o ovaj k o n cert s m a t r a t i t o č k o m k o j a o b i l j e ž a v a r u d i m e n t e » p o s t - e n t u zijastične« faze. N a v e d e n i koncert, i a k o je p o č e o uzvicima » Z a g r e b n e ć e pasti« i o p i p l j i v o m n a p e t o š ć u u z r a k u , z a v r š i o je kao primjer subkulturne k o m u n i k a c i j e izvođača i publike neovisno o regionalnoj pripadnosti i m i m o bespotrebne »tko j e više d a o « p o l e m i k e , k o j a o b i č n o n a k o n » r e g i o n a l n o g « 340
341
Benjamin Perasović
Techno pleme
URBANA PLEMENA
nekolicini neformalnih g r u p a i škvadri, gdje se miješaju stariji a k t e r i z a g r e b a č k e s u b k u l t u r n e s c e n e s m l a đ i m a , a l i sve i n f o r m i r a n i j i m , n o v i m l j u d i m a .
Iz prijateljskih g r u p a
izdvajaju se dj-i, organizatori partyja, oni koji r a d e na d e k o » J e d i n o (sub)kultura«, d o o i a ć L p o k r e t ekstatičkih ritua
raciji, svjetlima, promociji n o v o g oblika glazbe i druženja,
la c j e l o n o ć n o g ravea, započinje u d o b a rata, z a p r a v o u p r v o m p e r i o d u relativnog smirivanja ratni|i^uJ p a , d o k o b l i k o v a n j e i širenje, profiliranje scene obilježava 1 9 9 3 . g o d i n u . O d prvih grupica d o desetak tisuća ravera, u Hrvatskoj se p o n o v i l a priča karakteristična za m n o g e d r u g e e u r o p s k e s r e d i n e , i t o u u v j e t i m a r a t a , što o m o g u ćuje zanimljivu napetost u interpretacijama kontekstualnih određenja. J e d a n od prvih (jasno je k a k o teško n a l a z i m o upravo j e d a n »prvi« p a r t y ) l e c h n o partyja o d r ž a n j e u a t m o s f e r i n e izvjesnosti, p o č e t k a r a t a i z a j e d n i č k i h o d l a z a k a u s k l o n i š t a , u prosincu 1 9 9 1 . Organizatori tvrde da je oblik zajedni štva ( n j i h o v i m r i j e č i m a : » z a j e d n i č k a š p i k a , tip l u d i l a i s o l i d a r n o s t i « ) k o j i je s t v o r e n s p e c i f i č n o m » s c e n o m « s k l o n i š t a i uzbuna, pridonio uspjehu tog partyja. Nije bilo uzbuna te n o ć i , i a k o ih je b i l o i p r i j e i p o s l i j e . Č i m se rat u Z a g r e b u m a l o smirio, o d proljeća ' 9 2 , uslijedilo j e još n e k o l i k o p a r t y j a na k o j i m a se » s t r o b o light« i » b l a c k light« sve više koriste u k o m b i n a c i j i s p o s e b n o p r i r e đ e n i m i n s t a l a c i j a m a , glazba je nova i širem krugu subkulturne scene p o t p u n o n e p o z n a t a , a p r i k a z i v a n i su i »kult-filmovi« p o p u t j a p a n s k o g
s osjećajem »hvatanja
»Akira«. Na t i m , prvim t e c h n o partijima, u o b i č a j e n o je bilo
scenu i time, barem d j e l o m i č n o g , prevladavanja kočnica
d o ž i v j e t i n e š t o n e u o b i č a j e n o , pa su se p l e s a č i s u s r e t a l i i sa
izazvanih ratnim stanjem
s a d r ž a j i m a p o p u t » b r a i n - m a c h i n e « , ili p o n u d o m d o t a d n e
n o r m a l n o g ž i v o t a k o j u j e i z a z v a o rat i o k u p a c i j a t e r i t o r i j a .
p o z n a t i h » e n e r g e t s k i h p i ć a « . U p r v o j fazi r a z v o j a , m e đ u
U z a sve o n e » n e - g l a z b e n e « s a d r ž a j e k o j i s u p r a t i l i p r v e t e -
i n i c i j a t o r i m a i a k t e r i m a p o s t o j i j e z g r a (ili, n e k o l i k o »jezgri«) od 3 0 - 5 0 ljudi, z a p r a v o nekoliko škvadri i p o j e d i n a c a . Pro m a t r a n j e prve faze n a s t a n k a t e c h n o scene o d v o d i nas bliže
342
priključka«
na
zapadnoeuropsku
i općom atmosferom blokade
chno-partyje i pridonosili novoj atmosferi, neuobičajenosti, r a z m j e n i i n f o r m a c i j a u p o č e t n o m p r o c e s u o b l i k o v a n j a senzi b i l i t e t a i t i p o v a i m a g e a , p r i m a r n a j e , k a o i uvijek u o k u p l j a -
343
Benjamin Perasović
nju o d r e đ e n o g » p l e m e n a zvuka«, bila g l a z b a . G l a z b a j p r a d i k a j n o ^ o d u d a r a l a , ne s a m o od rocka i srodnih stilova, negoJj^omTčpS^^
URBANA PLEMENA
Kraftvverk i s l i č n i . M e đ u š k v a d r a m a k o j e s u s t a j a l e iza p r v i h techno okupljanja bila je jedna g r u p a vezana uz zvukove Joy D i v i s i o n , C a b a r e t V o l t a i r e , R e s i d e n t s , T u x e d o M o o n ,
vati u z o z n a k u » t e c h n o « , p r i d o n o s e ć i a v e r z j j L s v i h a l e d o t p -
N e w O r d e r , i koja je v e o m a rano bila informirana o de-
Ija koji su se g n u š a l i k o m e r c i j a l n i h i d i s c o i d n i h » d a n c e -
troitskoj sceni, j e d n o m od mjesta začetka techno zvuka u
-pop« pjesmica, S vokalima i sladunjavim a m n z m n n i r r i g
svijetu. S o b z i r o m na naše prve t e c h n o aktere i njihov g l a
»Prvo p l e m e « , o d n o s n o s k u p š k v a d r i i p o z n a n i k a , o k u p l j e
zbeni put, o s o b i t o se p r i m j e ć u j u p u n k , new w a v e , electro,
no o k o t e c h n o / h o u s e / t r a n c e glazbe i prvih partyja, s ra
industrial, experimental, d u b , h i p - h o p , a sigurno i drugi, ra
zličitih j e s c e n a s t i g l o u p o d r u č j e s t v a r a n j a n o v e s c e n e ; t u
niji i k a s n i j i u t j e c a j i k o j i su o b l i k o v a l i u k u s k l j u č n i h a k t e r a
su bili i n d i v i d u a l c i i g r u p e k o j i su još p r i j e r a t a u p o z n a l i
prije širenja a c i d - h o u s e i techno glazbe. Jedan m a n j i d i o
»acid-house« glazbu, dugogodišnji pripadnici scene koja
prvih aktera činili su m l a d i ljudi, k o j i m a je n o v o n a s t a j u ć a s c e n a b i l a p r v o s u b k u l t u r n o i s k u s t v o u ž i v o t u . Izvori i n f o r m a c i j a , p o s e b n o v a ž n i u p r v o j f a z i , bili s u r a z n o v r s n i ; m e đ u n a r o d n i k o n t a k t i , o s o b n o iskustvo s t e c h n o d o g a đ a j a u i n o z e m s t v u , ( M ) T V i d r u g i m e d i j i , I n t e r n e t (koji j e t a d a z a p o č i n j a o svoju prvu institucionalizaciju m e đ u n e f o r m a l n i m g r u p a m a »civilne scene«), prvi d o m a ć i » m i k r o m e d i j i « (flyeri) i , n a r a v n o , u s m e n a k o m u n i k a c i j a , »priča« k o j a j e k r e n u l a g r a d o m o n o v o j g l a z b i i stilu u n a s t a j a n j u . N i j e t r e b a l o p u n o v r e m e n a (niti šest m j e s e c i ) d a s e s t o t i n j a k l j u d i č v r š ć e o k u p i o k o z v u k o v a , p l e s a i n o v o g o b l i k a r i t u a l a , u z još n e k o l i k o stotina o n i h koji su b a r e m j e d n o m došli na party ili s u bili i n f o r m i r a n i o d p r i j a t e l j a . D r u g u f a z u , ili p r o š i r e n j e i n i c i j a l n e faze n a p r a v u p r v u fazu razvoja o z n a č a v a p o č e t a k »institucionalizacije«, o d n o sno p o s t e p e n o g uspostavljanja stalnih termina za t e c h n o u z a g r e b a č k i m k l u b o v i m a , što d a j e n o v u » b r z i n u « , o s i g u r a v a
svoje životne stilove u g l a v n o m p o s r e d u j e g l a z b e n i m prav
stalno mjesto razmjene i n f o r m a c i j a i d a j e novi z a m a h ra
c i m a i p r i p a d n i m i m a g e i m a . D i o ljudi u svojoj je s u b k u l -
s t u ć e m t e c h n o p l e m e n u . ( U toj p o č e t n o j fazi n e m o ž e j o š
t u r n o j o s o b n o j ( i g r u p n o j ) historiji p r o š a o i d e n t i f i k a c i j s k u
d o ć i do »zagušenja« i rutinizacije u kojoj stalni termini na
( t a k o đ e r s e m o ž e reći i » a l t e r n a t i v n o - o b r a z o v n u « ) l e p e z u
istim m j e s t i m a s m a n j u j u k v a l i t e t u i e n e r g e t s k i n a b o j p r o v o
o d š e z d e s e t i h d o p u n k a ; t u s u s e našli i o n i k o j i s u v o l j e l i
d a z a d i o r a v e a k t e r a k o j i teže » c j e l o v i t i j e m « d o g a đ a j u i
e k s p e r i m e n t e s » e l e k t r o n i k o m « u r o c k u , ili n e š t o n a g l a š e
d o ž i v l j a j u . ) Prvo s e u s t a l i l a s r i j e d a u G j u r i k a o v e č e r z a
nije linije k o j e p r e d s t a v l j a j u M i k e O l d f i e l d , T a n g e r i n e D r e a m ,
techno glazbu, a o v u fazu razvoja karakterizira i nastanak
344
345
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
n o v i h p r o s t o r a k o j i d o t a d a nisu bili z n a č a j n i u t o p o l o g i j j
j i m a se odvijala o s n o v n a interakcija i oblici profiliranja
z a g r e b a č k e k l u p s k e s c e n e , a l i s u tek s t e c h n o m d o b i l i svoj
afektivnih zajednica.
n o v i i d e n t i t e t , p o p u t A q u a r i u s a , ili k u l t n i h S p a c e A g g r e s sora i kašinskog M u n g o s a . Ta faza traje do kraja 1 9 9 3 . , N j u obilježavaju »prva p l e m e n a « i jedan neponovljivi osje
Glazba
ć a j p o č e t k a i s t v a r a n j a z a j e d n i č k e s c e n e . Riječ je o s l i č n o m o s j e ć a j u , n a o p ć o j razini s t v a r a n j a s c e n a , bez o b z i r a r a d i l i se o p r v i h p e d e s e t a k »spiffire« j a k n i i l o z i n k a m a n o g o m e t n o g p l e m e n a , o »creepersicama« r o c k a b i l l y c a r a , o mreži h a r d - c o r e f a n z i n a , o g r u p a m a b r e a k p l e s a č a ili p r e p o z n a v a n j i m a g r a f f i t i p o t p i s a . N o , taj o s j e ć a j s t v a r a n j a s c e n e , m e đ u s o b n o g osnaženja, identifikacije i osvajanja prostora, nije isti u s m i s l u i d e n t i č n i h e m o c i j a , t i p o v a p r a k s i , stilizaci je, k a o što nisu isti ni z v u k o v i , i m a g e i , v r e d n o t e i sve o n o š t o č i n i o d r e đ e n i s u b k u l t u r n i izraz. D o k n o v o u s p o s t a v l j e n i nogometni huligan prepričava bacanje kamenja na poli c i j u , f a n a t i č n o n a v i j a n j e , t r a n s p a r e n t e ili t u č n j a v u s p r o t i v ničkim
n a v i j a č i m a , dijeleći
ushićenje z b o g m e đ u s o b n o g
uličnog prepoznavanja suplemenika, dotle novouspostav ljeni r a v e r p r e p r i č a v a s a s v i m d r u g e i d r u k č i j e e l e m e n t e životnog stila, t a k o đ e r uživajući u m e đ u s o b n o m p r e p o z n a vanju suplemenika. Udarci »velikog bubnja«, p o p u t sprave za dozivanje pustinjskih crva na pješčanoj planeti (Dune) o m o g u ć i l i s u j e d a n n a g l a š e n o ritualni d o ž i v l j a j , k o j i u iskus tvu g l a z b e , p l e s a , e k s t a t i č k i h s t a n j a , k a r n e v a l s k e a t m o s f e r e i miroljubivosti, sadrži g o l e m i informacijsko-identifikacijski n a b o j , koji se sa s u p l e m e n i c i m a dijeli i o b l i k u j e , a » r a d o snu vijest« k o j a iz n a b o j a izvire p r i o p ć a v a s v i m p o t e n c i j a l n o zainteresiranima. Promotrimo glavna obilježja techno sub kulture u Z a g r e b u do kraja 1 9 9 3 . , od kojih su neka ka
Postojala je tendencija da se n a đ e j e d n o i m e za r a z n o v r s n u g l a z b u , a l i t o n i k a d a n i j e u s p j e l o . Riječ j e o r a z v o j u stila k o j i j e z a p o č e o s » a c i d - h o u s e « g l a z b o m , a p o j m o v i k o j i nisu n a j p r i m j e r e n i j i , n o i z r a ž a v a j u o d r e đ e n e z a j e d n i č k e n a z i v n i k e i o p i s u j u g l a z b e n e p r a v c e jesu t e c h n o , h o u s e i t r a n c e . » T e c h n o « se u H r v a t s k o j d u g o v r e m e n a k o r i s t i o k a o zajednički nazivnik b r o j n i h stilova koji su se t i j e k o m 1 9 9 3 . m o g l i čuti u n u t a r jedne n o ć i , i koji su m o g l i uključi vati trance, house, h a r d - t r a n c e , h a r d - c o r e , u c i d , industrial i brojne podvrste koje su već g o d i n u d a n a kasnije proiz vodile nove oblike i hibride.
Problem održanja jednog
i m e n a s a s t o j a o s e u t o m e što s e » t e c h n o « u d r u g i m e u r o p skim z e m l j a m a koristio k a o naziv j e d n o g užeg p r a v c a , d o k j e » h o u s e « b i o z a j e d n i č k i m n a z i v n i k o m šire s c e n e . »Rave« je naziv za s a m o o k u p l j a n j e , koji datira još iz šezdesetih g o d i n a i kontrakulturnih rituala psihodeličkih dugih k o n c e r a t a ( p o p u t Pink F l o y d a i z 1 9 6 6 . , ili v e ć i n a k a l i f o r n i j s k e scene), o b n o v l j e n u V. Britaniji p r i l i k o m »manchesterske re v o l u c i j e « u k o j o j su uz e l e k t r o n s k u g l a z b u s u d j e l o v a l i i r o c k e r i p o p u t H a p p y M o n d a y s ili S t o n e Roses. Rave j e p o s t a o svojevrstan sinonim za c j e l o n o ć n o okupljanje uz t e c h n o / house/trance i srodnu glazbu, u britanskim sociološkim s t u d i j a m a iz s r e d i n e d e v e d e s e t i h s p o m i n j e se č a k i p r o s j e č nih
1 2 0 - 1 4 0 b p m na tadašnjim raveovima . U svakom 2 9
rakteristična za rave kulturu u o p ć e , a n e k a za naš kontekst ili s a m o f a z u o k o j o j j e riječ, u k l j u č n i m d i m e n z i j a m a g l a z be, strukture partyja kao t e m e l j n o g rituala, plesa, d r o g e , vanjskog izgleda, ponašanja, pojmovnika i klubova u ko-
346
»bpm« znači »beats per minute«, no s o b z i r o m na postojanje »chill-out« d v o r a n e za o d m o r od bržeg plesa i glazbe u kojoj na s v a k o m v e ć e m raveu t a k o đ e r nastupaju dj-i puštajući m n o g o sporiju g l a z b u , 1 uz č i njenicu m n o g i h prelazaka ove »gornje« g r a n i c e na velikim g a b b e r pa i h a r d trance r a v e o v i m a , čini se da ovi a u t o r i griješe u procjeni.
347
URBANA PLEMENA
s l u č a j u , g l a z b a j e n a g l a š e n o i n s t r u m e n t a l n a , bez v o k a l a , osim u ponekim kratkim »sampleovima«. Na svakom ve ć e m r a v e u z v u č n i c i o m o g u ć u j u tjelesni d o ž i v l j a j g l a z b e . U stvaranju g l a z b e bitni su digitalni s a m p l e r i k o m p j u t e r , uz » k u t i j e r i t m a « i » s v n t h o v e « , a R o l a n d o v » 3 0 3 « p o s t a o je
kultnim »instrumentom«, identifikacijskim mjestom acid glaz b e p o k o j e m j e c i j e l a r a v e k u l t u r a u literaturi p o n e k a d i m e n o v a n a i k a o »kultura tristotrojke«. (Kasnije će, n a r a v n o , novi pravci techno/house glazbe legitimirati sebe upravo p o n e k o r i š t e n j u t r i s t o t r o j k e , d a b i joj s e n a k o n p a r g o d i n a vratili n a m i n i m a l n i j i n a č i n itd.)
Party Party n a t e c h n o s c e n i i m a u l o g u k o n c e r t a u . r o c k k u l t u r i . Bez o b z i r a n a t o n a s t u p a j u l i o n i k o j i g l a z b u s t v a r a j u u
349
URBANA PLEMENA
s t u d i j u (uz p o m o ć D A T - a ) »uživo« u s k l o p u p a r t y j a ili n e , s r e d i š n j a l i č n o s t z a j e d n i č k o g r i t u a l a j e »djjc_Dj p u š t a p l o č e , a l i t a k o da »miksa« b a r e m svaki završetak p r e t h o d n e i p o č e t a k s l j e d e ć e p l o č e » n a b e a t « , što z n a č i d a m o r a s a v l a dati »umjetnost neprekidnog beata«, spajanja pjesama u permanentnom,
neprekinutom
nizu,
u čemu mu
posao
d o n e k l e olakšava postojanje kontrole brzine p l o č e na d a n a š n j i m p r o f e s i o n a l n i m g r a m o f o n i m a . S v a k i p a r t y t r a j e što j e d u ž e m o g u ć e , a č e s t o s e n a k o n v e ć i h ili z n a č a j n i j i h p a r t y j a ^ r g a n i z i r a »after h o u r p d r t y « k o j i t r a j e o d u j u t r o d o p o s l i j e p o d n e s l j e d e ć e g d a n a , n a i s t o m ili n e k o m d r u g o m mjestu, lako su klubovi preuzeli tip glazbe i z a b a v e , o r g a niziravši niz p a r t y j a , p o s e b n u u l o g u i g r a j u » j e d n o k r a t n i « (ili b a r e m r i j e t k o , j e d n o m g o d i š n j e o d r ž a v a n i ) partyji n a s p e c i fičnim lokacijama poput Vidikovca na Sljemenu, L u k a v e c g r a d a , M i k u l i ć i d v o r a ili l e g e n d a r n i h o t v o r e n i h p r o s t o r a , p o p u t G o r s k o g kotara. Za vrijeme partyja najčešće n e m a nikakve verbalne komunikacije, m i k r o f o n o m , između dj-a ili d r u g i h i z v o đ a č a i p u b l i k e ( p l e s a č a ) .
Ples PlesJe_osnpvna a k t i v n o s t - a - S - j p b z i r o m na glazbu i d u g o trajanje, ovaj ključni oblik techno rituala ima m n o g e odlike i n d i v i d u a l n o g i kolektivnog transa. Tipovi plesa su raznovrsni i svaki p o d p r a v a c u g l a z b i (od d e t r o i t s k o g h o u s e a , p r e k o G o a - t r a n c e a , do h a r d - c o r e a ) sadrži i neke vlastite tipove k o r a k a , kretnji, koji se m i j e n j a j u i bivaju kreirani na i n d i v i d u a l n o j i g r u p n o j razini s a m i h a k t e r a p l e s a . N e m a r a z l i k e po s p o l u u o b l i c i m a p l e s a i u l o g e m u š k i h i ž e n s k i h p l e s a č a s e n e r a z l i k u j u , niti j e s a m p l e s t a k o žestok ( g r u b ) d a isključuje d i o d j e v o j a k a ( p o p u t »slam« ili »let m e g o « p l e s a ) A ) p r v o j f a z i , pri p l e s u r u k e s u više k o r i š t e n e n e g o k a s n i j e (što se p o k l a p a i s i s k u s t v i m a b r i t a n s k i h i s t r a ž i v a č a ) . 351
URBANA PLEMENA
/Droga ) M D M A (Ecstasy) u j a v n o s t i p r e d s t a v l j a s i n o n i m r a v e r s k o g o k u p l j a n j a , i t o č n o j e d a ecstasy i g r a z n a č a j n u , a l i n e i apsolutno determinirajuću ulogu u rave kulturi. Ideal-tipski r a v e i u z i m a ecstasy (čije j e s t v a r n o , l a b o r a t o r i j s k o i m e b i l o e m p h a t y ) , a i z b j e g a v a a l k o h o l , no u sty a rn q s j j _ p o s t o j e m n o g i oblici miješanja i j g z n o j / r s n e j ^ d r o g e , na što u t j e č u i c i j e n e , pa je u p r v o j . f a z i . š i r e n j a , r a v e a , p r i j e s p u š t a n j e c i j e n e ecstasyju d i o l j u d i u z i m a o LSD z a t o što j e b i o jeftiniji. B r i t a n s k a i s t r a ž i v a n j a p o k a z u j u d a tipično raversko raspoloženje dijele i oni koji uzimaju, k a o i oni koji ne u z i m a j u M D M A , i da v e ć a razlika u euforičn o m i ekstatičkom stanju postoji između regularnih i p o v r e m e n i h »clubbera« n e g o i z m e đ u o n i h koji uzimaju o d r e đ e n u d r o g u ili n e . Z b o g f a r m a k o l o š k i h s p e c i f i č n o s t i e c s t a sy se ne može uzimati regularno (recimo v i k e n d o m ) duže od dvije g o d i n e a da bitno ne promijeni učinak i v i s o k o m t o l e r a n c i j o m bez e f e k t a r a z o č a r a k o r i s n i k e i n a t j e r a i h n a p a u z i r a n j e ili n a p r o m j e n u d r o g e . I p a k , u m n o g i m g r u p a m a t e c h n o s c e n e , ecstasy j e p r e d s t a v l j a o h o m o l o š k i i i n t e gralni o d n o s vrijednosti, glazbe, plesa i raverskog života, p o p u t c a n n a b i s a i LSD-a u hipijevskoj kulturi. O n i m a koji s u d u ž e n a s c e n i , »E« s i m b o l i z i r a j e d n u f a z u (što o v i s i l o — v r e m e n u priključenja sceni), a sami akteri mistificiraju i d e m i s t i f i c i r a j u u p o t r e b u ecstasyja s t a v o v i m a o d »bez t o g a n e b i h u s p i o shvatiti t u g l a z b u p r v i p u t « p r e k o n a j č e š ć e g » b i t a n j e ali n e i p r e s u d a n « , d o » n i k a d m i nije b i l o v a ž n o « .
Vanjski izgled S jedne strane, prisutna su obilježja p o p u t srebrne boje i svih s l i č n i h »svemirskih« i » s k a f a n d e r s k i h « a s o c i j a c i j a , d u g a č k e » p a t u l j a k « k a p e , s p o r t s k a o d j e ć a , u n i f o r m e »čistoće« 353
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
ili s l i č n e j a k n e k o j e u k o n v e n c i o n a l n o m s v i j e t u o m o g u ć u j u
n o s t i , k a o i d r u g d j e n a Z a p a d u . N o , nije svaki t e c h n o p a r t y
r a d n i c i m a f l u o r e s c e n t n u zaštitu o d n e p a ž l j i v i h v o z a č a . T a
garancija takvog o s l o b o đ e n o g prostora u k o j e m žene m o g u
k o đ e r , p r v u f a z u o b i l j e ž a v a j u z v i ž d a l j k e i slični i n s t r u m e n t i ,
s l o b o d n i j e d i s a t i , p o s e b n o u svjetlu m a s o v n o s t i , k o m e r c i -
b a l o n i , u k r a s i k o j i svijetle p o d » b l a c k - l i g h t « i z v o r i m a , d j e č
jalizacije i prisutnosti o d r e đ e n o g tipa glazbe u »prosječnoj
j e i g r a č k e , d u d e , baterijske l a m p e r a z n i h o b l i k a i b o j a svje
diskoteci«. Takav prostor je garantiran a k o g o v o r i m o o
tla p r i č v r š ć e n e za o d j e ć u , a na p o č e t k u su p o p u l a r n e b i l e i
prvim a k t e r i m a , ljubiteljima techno glazbe, raverima koji
m a s k e kakve biciklisti nose u velikim e u r o p s k i m g r a d o v i m a
su stvarali scenu i p o n a š a n j e uobličili višestrukim p o s r e d o
zbog z agađenog zraka, uz pokoju pravu gas-masku pod
v a n j i m a g l a z b e , d r o g e , plesa, na osnovi e m p a t i j e i inter
k o j o m je jako vruće plesati. N o , s d r u g e strane, i a k o je ple
akcije.
me i m a l o svoje boje i tipove o b l a č e n j a , na sceni je posto j a l a p o t p u n a o t v o r e n o s t i t o l e r a n c i j a svih z a m i s l i v i h n a č i n a oblačenja i tipova izgleda. Nije bilo diskriminirajućih p o g l e d a , pluralizam stilova b i o je z a g a r a n t i r a n i karnevalska p o v o r k a p r i h v a ć a l a j e sve m a s k e k a o i o n e n e m a s k i r a n e .
Pojmovi i slens Energija, svemir, b u d u ć n o s t , m u t a c i j a , trans, m a y d a y , vječnost, digitalno,
magija,
regeneracija,
rave,
forward
e v e r - b a c k w a r d n e v e r , k a o i nizovi d r u g i h p o j m o v a k o j i
Ponašanje
karakteriziraju kasniju f r a g m e n t a c i j u stilova t e c h n o kulture k o d n a s i u svijetu služe n a m k a o o r i j e n t i r i u p r e p o z n a v a
G o v o r i t i o k a r n e v a l s k o j a t m o s f e r i nije p r e t j e r i v a n j e , uz
n j u n o v o g s e n z i b i l i t e t a . E n g l e s k i jezik, k a o i u k o m p j u t e r
zviždaljke i b a l o n e , svemirska odijela, gas m a s k e , i eksta-
s k o m s v i j e t u , p r e v l a d a v a . U r a v e r s k i (a o n d a iz n j e g a i d a
tičke, e u f o r i č n e o b l i k e p o n a š a n j a u n u t a r kojih je ples d o
lje) r j e č n i k ušli su m n o g i p o j m o v i . S t a r e i p o z n a t e r i j e č i ,
m i n a n t n a djelatnost, t e c h n o party se od p o č e t k a r a d i k a l n o
p o p u t »party« d o b i l e s u n o v o z n a č e n j e - n i t k o n i j e u p o t r e
razlikovao od većine rockerskih i srodnih okupljanja. Z n a
b l j a v a o n i j e d n u d r u g u riječ z a o s n o v n i o b l i k o k u p l j a n j a , a
č a j n a r a z l i k a u a t m o s f e r i o s o b i t o je b i l a v i d l j i v a u p o d r u č j u
hrvatski, slengovski prijevod p o p u t »tulum« nikad nije m o
nasilja: nije ga b i l o . To je ostala karakteristika scene i u
g a o d o ć i u o b z i r , p a j e »party« i z g u b i o (za r a v e a k t e r e ) b i l o
d r u g o j fazi, k a d a su o k u p l j a n j a s par stotina narasla na
koje d r u g o značenje osim s a m o g raverskog rituala. O b i č a j
par tisuća, ne mijenjajući d o m i n a n t n o miroljubivu a t m o
je da svaki party i m a svoje i m e , p o p u t »reunion«, »social
sferu u v a ž a v a n j a d r u g o g a , p l e s a i n e v e r b a l n e k o m u n i k a
z o m b i e t r a n c e « »eternity«,
cije. Struktura g l a z b e i struktura s a m o g d o g a đ a j a o m o g u
» l i q u i d sky«, » R a v e o l u t i o n « i t d . I z p o j m o v a s e r a z a b i r e d i
ćili s u s n a ž n o n a g l a š a v a n j e n e v e r b a l n e k o m u n i k a c i j e , što
menzija tehnologije, budućnosti, svemira i trenutka čovje
z a p a ž a j u svi i s t r a ž i v a č i . J e d n a o d n a j p r i s u t n i j i h č i n j e n i c a u
čanstva, kao i mistična, empatička, psihodelička tradicija
sociološkim istraživanjima rave kulture je s m a n j e n i masku-
kontrakulture šezdesetih, spojena s » d u h o m vremena« kroz
linistički n a b o j i o t v a r a n j e n o v o g i d r u k č i j e g p r o s t o r a za ž e n u
cyber-punk i ikonografiju »Blade Runnera«. N a r a v n o da će
u r a v e k u l t u r i . To se v i d j e l o i u p r v o j fazi r a z v o j a t e c h n o
h a r d - c o r e ( i h a r d - a c i d ) p o s e g n u t i z a »total d e s t r u c t i o n «
scene u Hrvatskoj, g d j e je senzualnost bila ispred seksual-
n a z i v o m , što n e s m i j e n a v e s t i n a d o s l o v n o s t jer v e ć o t p r i j e
354
» a u d i o sex
in
zero gravity«,
355
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
p o z n a j e m o rock upotrebu takvih p o j m o v a , pa i o n u Boba
su bile minimalističke ali snažne, i oni k o j i m a je bilo stalo
M a r l e y a , a o v d j e se r a d i o p o v e z u j u ć i m p o j m o v i m a g l a z b e
d o g l a z b e i p l e s a nisu o b r a ć a l i p a ž n j u n a d e r u t n o s t p r o
n o g i plesačkog senzibiliteta, od nizozemskog hellraisera
s t o r a k o j i je n e k a d s l u ž i o za s k l a d i š t e i s a s t a n k e » m j e s n e
d o t r n j a n s k o g a g r e s o r a . U s l e n g u s e p o j a v i o i niz n o v i h
z a j e d n i c e « , p a niti n a p o n e k o g š t a k o r a k o j i b i u j u t r o i z a
r i j e č i , v e z a n i h u z širu t e c h n o s c e n u , vrste g l a z b e , d r o g a i
š a o ljut z b o g c j e l o n o ć n e b u k e . Z b o g vlastite i l e g a l n o s t i
p l e s o v a , stilove., m i k s a n j a k o d d j - a i t d . P o n e k a d s e i z e n
S p a c e A g g r e s s o r nije
g l e s k e riječi i z v e d e h r v a t s k a , p a s a d p o s t o j i g l a g o l »čilirati«
postojanje bitno je obogatilo tada nastajuću zagrebačku
ili u z a g o r s k o m d i j a l e k t u »ščilirati«, š t o d o l a z i o d » c h i l l - o u t «
rave scenu. To je bio prostor slobode i potpune a u t o n o
prostora koji je d i o s v a k o g većeg, a na Z a p a d u i m a n j e g
m i j e . S o b z i r o m na p o n a š a n j e i t o l e r a n c i j u u u ž e m k r u g u
techno o k u p l j a n j a . (Jedan primjer slenga s novije scene,
koji je t a m o s v a k o d n e v n o b o r a v i o , m o ž e se reći, bez pre
koji d o n o s e s a m i akteri i koji je d o s t u p a n na internet stra
tjerivanja i imajući na u m u k o n k r e t n e aktere i d o g a đ a j e
n i c a m a urbane techno ekipe kraja devedesetih, nalazi se
p r i l i k o m » p r o p u c a v a n j a « ili p o t e n c i j a l n o p r o b l e m a t i č n i h s i
m e đ u prilozima.)
mogao
trajati d u g o ,
ali
njegovo
tuacija, da je Space Aggressor bio većinom neosviještena, alternativna i antipsihijatrijska klinika za s p o n t a n e g r u p n e
Klubovi
terapije. T o m prostoru i g l a v n i m a k t e r i m a , koji su činili p o s e b n o p l e m e , bila je i m a n e n t n a kritika komercijalizacije
V e ć s u s p o m e n u t i k l j u č n i k l u b o v i k o j i o b i l j e ž a v a j u pr
dijela scene u Z a g r e b u . Taj je prostor b i o s v j e d o k o m pr
v u f a z u : G j u r o , A q u a r i u s , kašinski M u n g o s (zvan najčešće
v o g d o m a ć e g » c r o s s o v e r a « , susreta » p u n k e r s k o a n a r h i s t i č
s a m o »Kasina«) i S p a c e A g g r e s s o r . G j u r o n a k o n p o č e t n i h
k e š k v a d r e « s t e c h n o s u b k u l t u r o m z a k o j u s e nije m o g a o
o k u p l j a n j a p r e u z i m a u l o g u jedinog kluba s »odijevno te
upotrijebiti ni jedan od stereotipa (ionako v e ć i n o m neute
m a t s k i m « v e č e r i m a ( p o p u t s / m ili »kinky« o d r e đ e n j a u i n o
m e l j e n i h ) o »šminki« i » m a i n s t r e a m u « . S p a c e A g g r e s s o r je b i o
zemstvu), Aquarius postaje sinonim techno i trance večeri,
p o d z e m n o mjesto, u k o j e m je agresija iz i m e n a o z n a č a
a p o s l i j e za p r o f e s i o n a l i z a c i j u , h o u s e u s m j e r e n j e i s t r a n a
vala s a m o d i o glazbenog p r o g r a m a (hard-core), isključu
g o s t o v a n j a . Kasina prelazi put od privatne z a b a v e i n e o
jući bilo kakvu stvarnu agresiju.
graničene slobode »prvog plemena« do velikog i preure
K a d a su j e d n o m s t v o r e n a , g l a z b o m i širim ritualnim
đ e n o g k l u b a z a više o d t i s u ć u l j u d i k o j i u k a s n i j o j f a z i
iskustvom
povezana
techno
plemena
(drugim
riječima,
prate stalne racije uključujući i p r i v r e m e n o zatvaranje. D o k
»neformalne grupe mladih, škvadre i pojedinci, okupljeni
su G j u r o i A q u a r i u s , k a o i Kasina n a k o n svoje prve faze,
o k o s l i č n o g ž i v o t n o g stila«), a t a j s e p r o c e s p o n o v i o n e k o
klubovi s ulaznicama, redarima, k o n o b a r i m a itd, Space
l i k o p u t a u p o s l j e d n j i h šest g o d i n a , p r i p a d n i c i n o v e s u b k u l
Aggressor je specifična pojava, poput nekog z a p a d n o e u
t u r e nisu ovisili s a m o o k l u p s k i m o k u p l j a n j i m a , n e g o s u
ropskog squatta, o m o g u ć e n o g ratnim kontekstom i činje
često u m a n j i m g r u p a m a , m a k a r i pokraj otvorenog auta
n i c o m d a s u iza n j e g a stajali m a l i , k v a r t o v s k i , a l i d r a g o v o
( s k a z e t o f o n o m ) »rejvali« m i m o b i l o k a k v i h o r g a n i z i r a n i h
ljački a k t e r i još t a d a r e l a t i v n o svježe u s p o m e n e n a » 1 9 9 1 . « .
d o g a đ a n j a . S v u d a g d j e j e b i l o s t r u j e (uz k u p n j u j e f t i n i j i h
Ulaz je u Space Aggressor uvijek b i o b e s p l a t a n , d e k o r a c i j e
agregata), u privatnim prostorima kao i javnim, prepoznat-
356
357
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
ljivi z v u k o v i » t r i s t o t r o j k e « o m o g u ć a v a l i su i p r e p o z n a v a n j e
g a t s t v o i o d n o s s r o c k e r i m a b i o je s v e d e n na š a l u i p o z i v
p o k r e t a , gestikulacije. D o g a đ a l o se, u skladu sa s p o n t a -
» d o đ i t e n a p a r t y « . P r e d s t a v n i c i m e d i j a i š i r e g d r u š t v a bili s u
n o š ć u , da se g r u p i c e ravera sretnu d o k iz a u t a koji na se
s r e t n i što s u slike s p o r t s k i h d v o r a n a p r e p u n i h i z b j e g l i c a
m a f o r u stoji g r m i p o z n a t i r i t u a l n i z v u k , i d a s a m i o r g a n i z i
z a m i j e n i l e slike istih d v o r a n a p u n i h m l a d i h k o j i p l e š u . S
raju party na p r v o m parkiralištu. O s j e ć a j p o k r e t a nije bio
o b z i r o m n a brzi rast h r v a t s k e t e c h n o s c e n e i a t r a k t i v n o s t
lišen n i k l a s i č n i h o b l i k a i z r a ž a v a n j a p r i p a d n o s t i i k o m u n i
v e l i k i h r a v e o v a , s t o t i n e l j u d i s u stizale i z S l o v e n i j e , M a đ a r
kacije s o k o l i n o m , p o p u t pisanja grafita (kakvi su obilježili
s k e , A u s t r i j e , p r e d s t a v l j a j u ć i p r v e turiste u z e m l j i još u v i j e k
osamdesete),
pa su zagrebački zidovi upoznali simbole
u v u č e n o j u rat. M e đ u t i m , n a k o n p r v i h v e l i k i h r a v e o v a , z a
svojedobno kultnog njemačkog »Mayday« techno okupljanja
p o č i n j e m o r a l n a p a n i k a , prvenstveno z b o g ecstasyja, at
(više d e s e t a k a tisuća m l a d i h d v a p u t a g o d i š n j e ) , i m e n a d j - a ,
m o s f e r a se u š i r e m d r u š t v u m i j e n j a , u n o v i n a m a su se č a k
podstilova, k a o i n a j u o b i č a j e n i j i , tipični grafit »rave on!«
m o g l i p r o č i t a t i tekstovi » k a k o p r e p o z n a t i r a v e r a « ( k o n z u
Prva f a z a r a z v o j a t e c h n o s c e n e u Z a g r e b u z a v r š a v a
menta i dealera d r o g e istovremeno), po h l a č a m a i m a j i
1 9 9 3 . , kada na kraju g o d i n e i p e r i o d a širenja u k l u b o v i m a ,
c a m a » 2 d o 4 b r o j a v e ć i m n e g o što b i t r e b a l o « . J e d n a o d
kao i povremenim, manjim »jednokratnim okupljanjima«,
posljedica o d n o s i l a se i na o t e ž a n o d o b i v a n j e dozvole za
t e c h n o akteri d o b i v a j u » m e đ u n a r o d n o priznanje«, o d n o s n o
održavanje ravea. Z b o g pritisaka izvana (racije, prekidi,
svoj p r v i veliki r a v e ( n a z v a n » U n d e r city r a v e « u a t o m s k o m
p r e t r a ž i v a n j a i t d . ) , ali i z b o g g l a z b e n e f r a g m e n t a c i j e k o j u
skloništu ispod G r i č a ) s g o s t o v a n j i m a stranih DJ-a i 3 0 0 0
veliki o r g a n i z a t o r i nisu p r a t i l i , k o n c e p t m a s o v n i h o k u p l j a
okupljenih ljudi.
nja je z a m r o . Scena je nastavila postojati, promijenivši već
D r u g u f a z u o z n a č a v a j u t a k v i , i još veći r a v e o v i . N a k o n
n e k o l i k o generacija, i poslije 1 9 9 6 . karakterizira je o d v a
uspjeha ravea » p o d G r i č e m « , n a k o n svega g o d i n u d a n a u
j a n j e z a s e b n i h p r a v a c a u više m a n j e o d v o j e n e s c e n e . D o k
kojoj se prvih stotinjak ravera »prepoznavalo po g r a d u « ,
su na p o č e t k u r a v e a u H r v a t s k o j i t r a n c e i h o u s e i h a r d - c o r e
t i j e k o m 1 9 9 4 . uslijedili s u d o i s t a veliki r a v e o v i (Brave Rave,
m o g l i biti p r i s u t n i u n u t a r j e d n e » t e c h n o v e č e r i « , u k a s n i j o j
Future Shock, G a l a c t i c a ) sa 6 - 7 tisuća prisutnih (plešućih)
fazi g l a z b a s e t o l i k o p r o f i l i r a l a d a s u o d r ž a v a n i ( k a o i d r u
l j u d i , u s p o r t s k i m d v o r a n a m a i na V e l e s a j m u . S t v o r e n a je
g d j e u svijetu u s p e c i f i č n o m p e r i o d u ) s a m o h o u s e ili s a m o
široka scena, profilirane su m n o g e škvadre i senzibiliteti,
t r a n c e p a r t y j i . J u n g l e i G o a s u stvorili z a s e b n e s c e n e , a
unutar zajedničkog nazivnika techno scene, gdje su se za
house je u Z a g r e b u b i o najzastupljeniji i p r o f e s i o n a l n o p o
j e d n o nalazili i a k t e r i iz jezgra 1 9 9 2 . / 9 3 . , k a o i m n o g i n o v i
d r ž a v a n i p r a v a c . D a n a š n j a s i t u a c i j a p o k r i v a više g l a z b e n i h
r a v e r i . U p r v o j i u p o č e t k u d r u g e f a z e r e a k c i j e d r u š t v a na
usmjerenja i orijentacija koje su na početku bile r u d i m e n
rave » p o k r e t « n i s u b i l e n e g a t i v n e . P r o b l e m i i k r i t i k e p o j a v
t a r n e a sada su stvorile okvire m a n j i h zasebnih s c e n a , na
ljivali su se u n u t a r šire s u b k u l t u r n e s c e n e , jer su se n e k i
kojima se opet odvija priča o povezanosti o d r e đ e n e g l a
rockeri
naljepnicom,
zbe, mjesta, vrednota, preferencija i m a g e a , sa životom
koja je govorila »90-es: no more fucking rock'n'roll!« no
g r u p a i i n d i v i d u a . Rave j e p o s t a o š i r o k p o j a m , t a k o d a
t e c h n o akteri se nisu toliko uključivali u p o l e m i k e , p o n a š a l i
n e k i d i j e l o v i iste s c e n e z a p r a v o više sliče n e k i m a k t e r i m a
su se p o p u t sretnika kojima je d a t o neprocjenjivo b o -
izvan scene n e g o jedni d r u g i m a . Nije li p o d z e m n i , h a r d -
358
našli
uvrijeđenima
jednom
techno
350
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
-acid-industrial zvuk, uz otpadnički i m a g e , »žicanje za pivo«
nja k a o i približavanja, koja se m o g u p o k l a p a t i sa stilovi
i o k u p l j a n j e na š t o j e f t i n i j i m i z a b a č e n i j i m m j e s t i m a sličniji
ma i p o d v r s t a m a . T a k o je, primjerice, u Z a g r e b u o m i l j e n a
p u n k / n o i s e / t r a s h a k t e r i m a n e g o a k t e r i m a koji vole povr-
»frankfurtska škola« utjecala na d i o kasnijeg profiliranja
šniji h o u s e , o d j e ć u i z b u t i k a , s k u p a k o l a i e k s k l u z i v n a m j e
l j u b i t e l j a » g o a - t r a n c e a « , k a o što j e h a r d - t e c h n o i a c i d - i n d u -
sta? N i s u l i » U n d e r g r o u n d Resistance« s v o j i m p r o g l a s i m a
strial g l a z b a i z S p a c e A g g r e s s o r a , s p r i p a d n o m a t m o s f e
bliži o t p a d n i č k o j s u b k u l t u r i s t a l n i h p u t n i k a i t e c h n o n o m a d a
r o m prostora, p r i p o m o g l a uključenju i hibridizaciji punker-
( p o p u t Spiral T r i b e ) bez o b z i r a što će se svi z b u n i t i »Detroit«
sko-hc-anarhističkih senzibiliteta s d i j e l o m raverske scene,
o d r e đ e n j e m ? Zajednički nazivnik još uvijek postoji, no za
i istovremeno ih o d m a k l a od o n o g dijela house strukture
s v a k u k o n k r e t n u s i t u a c i j u i za s v a k o g i n d i v i d u a l n o g i g r u p
k o j i je k r e n u o u s m j e r u v o k a l i z i r a n i h a r a n ž m a n a i d r u k č i j e
nog aktera on podliježe novim definicijama i postupcima
artikulacije do n e d a v n o sličnih plesnih večeri.
redefiniranja. Poznavanje bilo koje subkulturne scene na
strane, do n e d a v n o dominirajući house m o g a o bi iz nove
S druge
meće zaključak o heterogenim akterima, o raznolikim pre
p e r s p e k t i v e tražiti i m a g e p o d z e m l j a , u s k l o p u d o m i n a c i j e
ferencijama
tako
A s t r a l i s a i K r a l j e v s t v a u »Bestu«. N o , g l a z b e n i a s p e k t č i n i
m o ž e m o govoriti o t e c h n o senzibilitetu k a o u h v a t l j i v o m u
s u m o j e d n u d i m e n z i j u , i on se križa s t i p o m p r o s t o r a u
m r e ž i a k t e r a k o j i č i n e s c e n u , ali n e m o ž e m o j e d n o z n a č n o
k o j e m se o d r e đ e n a g l a z b a p u š t a , s c i j e n a m a p i ć a i u l a z n i
o d r e d i t i sve a k t e r e . Razlika i z m e đ u p r v i h d a n a i n a j n o v i j e
ca, s karakterom redara, učestalošću racija na o d r e đ e n o m
situacije je velika, no oblik »obraćenja« koji se d o g o d i
m j e s t u , g u s t o ć o m (ili o s e k o m ) d o g a đ a n j a n a t e c h n o s c e n i
p r e p o z n a v a n j e m zvukova i uključenjem u intenzivni doživ
u
ljaj r a v e a , n a s l i č a n n a č i n s e d o g a đ a i u p r o m i j e n j e n i m
koje sa s o b o m nose s a m e škvadre i njihova školska, kvar-
uvjetima. Karnevalska atmosfera ne dominira kao u p o
tovska, d o b n a , spolna i roditeljska specifičnost. T a k o d o
četku, ali se unutar barem polugodišnjih perioda djelo
b i v a m o više i m a n j e p r o f i l i r a n e a k t e r e , k o j i s e z a j e d n o s
m i č n o o b n a v l j a , p o d s j e ć a j u ć i p o n e k a d n a prvi val euforije.
g l a z b o m i kontekstom mijenjaju, pridonoseći stvaranju n o
D a n a š n j i uvjeti i f r a g m e n t a c i j a s t i l o v a , k a k o u svijetu t a k o i
v i h » a f e k t i v n i h z a j e d n i c a « , užih i širih s a v e z a n a t e c h n o
unutar z a j e d n i č k o g ž i v o t n o g stila,
pa
pojedinim periodima,
i
mnogim drugim dimenzijama
kod nas, o m o g u ć u j u uspostavljanje paralelnih scena u n u
sceni, koja nije berlinskim z i d o m o d v o j e n a od d r u g i h sub
tar n a o k o h o m o g e n o g p r a v c a , g d j e »techno subkultura«
kulturnih scena, pa se njene granice p o m i č u u procesu
može
subkulturalizacije i
označavati
područje
sasvim
uočljivih
zajedničkih
stalnog
redefiniranja,
razdvajajući
u
t o č k i , i bez o b z i r a n a t o s a d r ž a v a t i a k t e r e k o j i d i o iste s c e n e
j e d n o m m o m e n t u h o u s e od t r a n c e a u g l a z b e n o m , ali i
s m a t r a j u m a i n s t r e a m o m i sebi s u p r o t n i m s v i j e t o m . Za pri
s v a k o d n e v n o m životu m n o g i h a k t e r a , a spajajući ih u d r u
m j e r e n u a n a l i z u razlika u n u t a r t e c h n o senzibiliteta n e o p h o d
g o m m o m e n t u , b i l o p r e k o s a m e g l a z b e , ili p r e k o n e k e o d
no bi bilo analizirati samu glazbu, njenu strukturu, t o n o v e i
navedenih dimenzija.
u g o đ a j jer » f r a g m e n t a c i j a stilova« ne o z n a č a v a neki t e h n i čki proces, n e g o u o v o m slučaju ukazuje na p o s t o j a n j e »strukture osjećaja«, na a k t i v n o proživljavanje z v u k o v a i interakcijski o b l i k o v a n i h struktura, g d j e postoje u d a l j a v a -
3ĆO
36l
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
Fanzini
o t p a d n i č k i h , n a j č e š ć e n a g l a z b i z a s n o v a n i h ili b a r e m s g l a z b o m povezanih scena. U Hrvatskoj su fanzini, k a o i d r u g d j e , bili p r e t e ž n o p o v e z a n i s g l a z b o m , ali su uvijek
Fanzini (fan/zine) su nastali k a o »magazini za ljubite lje«, a d i o t o g i z v o r n o g z n a č e n j a n a s t a l o g u svijetu r o c k kulture m o ž e m o primijetiti i d a n a s , kada još uvijek dosta fanzina piše o g l a z b i , b e n d o v i m a , k o n c e r t i m a , d o n o s e ć i intervjue i d r u g e i n f o r m a c i j e bitne za scenu životnih stilova okupljenih o k o glazbe. M e đ u t i m , fanzini označavaju i p u n o širi p r o s t o r n a j r a z n o v r s n i j i h » n e z a v i s n i h i z d a n j a « , šireći područje glazbe prema nekim srodnim socijalnim pokreti m a i s e n z i b i l i t e t i m a ( k a o u s l u č a j u p u n k / h c f a n z i n a ) ili z a o bilazeći glazbu u potpunosti. Riječima j e d n o g od aktera fanzin scene - »ako imaš
primjeri
iskakanja
iz p r e t p o s t a v l j e n o g o k v i r a
autori pišu o svojim p u t o v a n j i m a , t a k o đ e r i fanzini puni poezije, stripa, e k o l o g i j e , a u t o b i o g r a f s k i h skica a d o l e s c e n a t a , a s a m a g l a z b a (svijet g l a z b e n i h p o s r e d o v a n j a n a s u b k u l t u r n o j s c e n i ) m o ž e b i t i p r i s u t n a u m a n j o j m j e r i , ili p o t p u n o z a o b i đ e n a . U slučaju d u ž e g izlaženja n e k o g f a n zina, m o ž e m o pratiti i p r o m j e n e u s a d r ž a j u , i nije rijedak slučaj da neki fanzin z a p o č n e k a o isključivo »glazbeni«, a k a s n i j e p r o š i r i i d o n e k l e p r o m i j e n i s a d r ž a j p o s v e ć u j u ć i sve logiji, p o l i t i č k o m sustavu itd. M o g u ć je i o b r n u t proces, »natrag glazbi« n a k o n razdoblja političkog a n g a ž m a n a .
nešto p a p i r a ,
o l o v k a a k o n e m a š s t a r u p i s a ć u m a š i n u ili k o m p j u t e r , i t o j e to«. F a n z i n i n a s t a j u i n e s t a j u , n e k i i z a đ u s a m o j e d n o m , neki o d r ž e kontinuitet o d više g o d i n a . P o t p u n o s u nezavi sni o d s u s t a v a p o r e z a , k o n t r o l e i k o n v e n c i o n a l n e d i s t r i b u cije. Tiraža m o ž e biti u r a s p o n u od »unikatnih« f a n z i n a ( g d j e sve s t r a n i c e ili s a m o n e k e , u m e t n u t e , s v j e d o č e o n e p o n o v l j i v o s t i i s k u s t v a ili t e š k o ć a m a d a l j n j e g f o t o k o p i r a n j a ) d o b r o j k i o d n e k o l i k o s t o t i n a ili v i š e , z a p r a v o d o ž e l j e n o g u m n a ž a n j a k a k v o je i m a n e n t n o fanzinskom stvaralaštvu i anti-copyright principima, gdje fanzin svojom strukturom zove na daljnje f o t o k o p i r a n j e i širenje mreže. Fanzini su »mikro-medij«, oni sudjeluju u povezivanju, uspostavljanju i a u t o r e f l e k s i j i p o j e d i n i h s c e n a . F a n z i n i m o g u biti i s c e n a za s e b e , izvor i d e n t i f i k a c i j e u p o d z e m n o j k r e a t i v n o s t i i e k s p r e s i v i z m u , svijet z a s e b e u svijetu k o j e m v l a d a d r u k č i j a logika tiskanja i profita. Također, fanzini sudjeluju u o s n a ženju (individualnom i g r u p n o m ) subkulturnih aktera, u širenju i horizontalnom povezivanju m n o g i h m a r g i n a l n i h ,
36?
i
b e n d o v a , intervjua i recenzija. Postoje fanzini u k o j i m a
veći prostor društvenim p o k r e t i m a , ljudskim p r a v i m a , e k o
i d e j u , i n f o r m a c i j u , f o t k u , n e š t o što želiš r e ć i ili p o d i j e l i t i s d r u g i m a , treba ti s a m o fotokopirni stroj,
postojali
Najveći val fanzinskog stvaralaštva d o g o d i o se u Hr vatskoj p o l o v i c o m d e v e d e s e t i h , k a d a je izlazilo o s a m d e setak fanzina. Ti fanzini svjedoče o s n a ž n o m »uradi sam« p o k r e t u , koji m o ž e m o smatrati i svojevrsnom o b n o v o m p u n k / h c identiteta u specifičnom kontekstu r a t o m optere ć e n o g društva. Punkerska simbolika otpora i radikalne kri tike p o s t o j e ć e g svijeta k a p i t a l a b i l a j e o s a m d e s e t i h p o m i ješana s p u n o širim k r u g o m adolescentskih suprotstavlja nja roditeljskoj kulturi,
u s v o j e v r s n o m » z o o l o š k o m vrtu«
subkulture u uvjetima socijalizma (Tome), da bi već počet kom stranačkog pluralizma omogućila političko djelova nje, poput z a g r e b a č k o g slučaja punkerskog priključenja t r a n s n a c i o n a l n o j r a d i k a l n o j stranci M a r c a Panelle. Počet kom kojeg
devedesetih,
djelovanje
prati fanzinsko
šibenskog
benda
»Nula«,
stvaralaštvo V e d r a n a M e n i g e ,
uz
brojne druge aktere nastajuće scene, o m o g u ć u j e g o v o r o n e č e m u što p r e l a z i g r a n i c e p u k o g »revival« p o k r e t a . A k o se glazbeni dio može podvesti p o d revival, vrijednosni i p o l i t i č k i d i o (često o d g l a z b e n e o d v o j i v p o i s k a z i m a a k t e 3Ć3
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
ra) u r a t n o j h r v a t s k o j s i t u a c i j i s v j e d o č i o b r e m e n i t o m p o l o
će p o g o i slemanje, kao oblici plesa u kojima dolazi do
žaju novih a n a r h i s t a na sceni društva koje je čvrsto o d r e
s n a ž n o g k o n t a k t a s o s t a l i m a , često biti p r e d m e t o m ras
đ e n o d r ž a v o m . Dok bi zapadni sociolozi nezainteresirano
p r a v e , naglašavajući razliku i z m e đ u slučajno p o k u p l j e n e
o d m a h n u l i r u k o m n a još j e d n u n o v u seriju o b n a v l j a n j a
m o d r i c e u stanju transičnog skakanja i n a m j e r n o usmjere
i m a g e a u sferi k u l t u r n e i n d u s t r i j e , s m a t r a j u ć i n o v i t e t p u n k a
n o g u d a r c a koji većina scene smatra nedopustivim upli
sredinom devedesetih n e m o g u ć i m , u Hrvatskoj mladi punk
v o m muško kompetitivnih, agresivno alkoholiziranih oblika
akteri, u (po)ratnom kontekstu postaju p o p u t društvenog
p o n a š a n j a . M n o g i će akteri, u p r a v o u f a n z i n i m a , priznati
pokreta, a samoborskim pendrecima i medijskim zanima
da ne žive uvijek u s k l a d u s v l a s t i t i m p r i n c i p i m a , što s o c i o
njem za sukobe o z n a č a v a j u aktera koji je sociološku ras
logiji n a m e ć e oprez, potrebu izbjegavanja poistovjećenja
pravu o autentičnosti učinio besmislenom. O n a j tko nije
fanzinske stvarnosti sa c j e l o k u p n o m stvarnošću s v a k o d n e
osobno
i
v n o g života sudionika scene. Ipak, već s a m o čitanje fanzi
srodnih aktera, m o ž e sakupljanjem fanzinske g r a đ e dosta
na p o m o g l o bi o n i m a koji ne m o g u razumjeti k a k o nešto
toga rekonstruirati. Fanzinska scena u nekim p e r i o d i m a ,
t a k o b a n a l n o i m a r g i n a l n o k a o podvrsta već marginalizi
baš k a o i p u n k / h a r d - c o r e scena uopće, pokazuje da »peri
r a n o g g l a z b e n o g stila m o ž e p o s t a t i š i r o k o m i s l o ž e n o m
ferija« m o ž e o b i l | e ž a v a t i s n a ž n i j u p r o d u k c i j u n e g o » c e n t a r « ,
o s n o v o m za stvaranje vlastitog identiteta. U f a n z i n i m a , p o
o d Požege, p r e k o Siska, Č a k o v c a , Splita, d o Z a g r e b a .
s e b n o o n i m a iz sredine devedesetih, n a l a z i m o i specifičnu
proživio
nastajanje
punk-hc-anarho-eko-tribal
F a n z i n i s u d o b a r p r i m j e r z a s e b n o s t i s u b k u l t u r n i h svje
p o t v r d u teze o »crossoveru« i f r a g m e n t a c i j i k a o d v a p r o c e
t o v a . O n o š t o s e v a n j s k o m p r o m a t r a č u č i n i k a o »uski d i o
s a subkulturalizacije. Z a j e d a n d i o f a n z i n a m o ž e m o reći
s t v a r n o s t i « , o n o što j e u s l u ž b e n o m svijetu d e f i n i r a n o k a o
da nastaju na osnovi fragmentacije, odvajanja glazbenih
p u k i g l a z b e n i stil, u f a n z i n i m a s e o t k r i v a o n a k v i m k a k v i m
stilova u zasebne cjeline g d j e postoje veći i m a n j i p o m a c i
s u g a s a m i a k t e r i s h v a t i l i i n a č i n i l i , k a o š i r o k i svijet r a z n o
u o n o m e što p r a t i i d e n t i f i c i r a n j e s g l a z b o m , a to je d r ž a
vrsnih g l a z b e n i h i d r u g i h p o s r e d o v a n j a n e č i j e g ž i v o t n o g
nje, intervencije u i m a g e , p r o m j e n e u značenju, vrijedno
stila i i d e n t i t e t a . V i z u a l n i d o j a m p r i č i t a n j u d i j e l a f a n z i n a
stima i stavovima. Drugi d i o fanzina, uključujući i o n e prve
p o k l a p a se s g l a z b o m k o j u predstavljaju. Uživanje u glaz
sagledane u vremenskom razdoblju od nekoliko godina,
b i , o d »Preslev riots« d o d a n a s , z a b r o j n a u r b a n a p l e m e
p o š t u j u s k u p n a i m e n a k a o n e k e o r i j e n t i r e ili k o o r d i n a t e , a l i
n a p r e d s t a v l j a tjelesni d o ž i v l j a j . M e d i t a t i v n a r e c e p t i v n o s t i
naglašavaju individualno i grupno kombiniranje skupnih
o t v o r e n o s t z v u k o v i m a u s j e d e ć e m p o l o ž a j u nije n e p o z n a t a
i m e n a , o d n o s n o cjelokupnog naslijeđa glazbenih i subkul
urbanim p l e m e n i m a , od hipija do današnjih »ambient« i
turnih stilova. Ne radi se s a m o o p r a v c i m a koje već sami
»chill o u t « o k u p l j a n j a , n o k a d a j e riječ o f a n z i n s k o j s c e n i ,
glazbeni akteri (bendovi) miješaju u svojim p j e s m a m a (a to
tu p r e v l a d a v a j u žestoki a k t e r i i žestoka g l a z b a , k o j a se o s j e ć a
j e p r o c e s stariji o d f a n z i n s k e s c e n e i z d e v e d e s e t i h ) , n e g o
u želucu i pozdravlja š a k o m , i koja sugerira b a r i k a d u prije
se n a g l a š a v a identitet izboren m i m o predvidljivih ( » o b a v e -
nego nirvanu.
z u j u ć i h « ) z a j e d n i č k i h n a z i v n i k a , b e z o b z i r a j e l i riječ o j e d
O g r a n i c a m a simboličke i stvarne agresivnosti
ras
pravlja s a m a scena, u fanzinima koji postaju j a v n o m d o m e n o m , javnim prostorom komunikacije plemena. Tako
3Ć4
nom
( p r i m j e r i c e - »punk«)
ili o z b r o j u više n j i h
(hard-
-core/speed m e t a l / h i p - h o p . . . ) . N a r a v n o , za dio fanzinskih a k t e r a g l a z b a k a o t a k v a nije više d o v o l j n a z a i d e n t i f i k a c i j s k i 3Ć5
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
proces, o n a ga čak, po njihovim vlastitim riječima, m o ž e i
pokreta s kraja osamdesetih, istovremeno studenti novi
falsificirati, p r i m j e r i c e k o d o n i h s u d i o n i k a k o j i t e ž e d r u š t v e
narstva, s d r u g i m k o l e g a m a i s u p l e m e n i c i m a p o k r e n u l i su
n o m pokretu i društvenoj promjeni, pa se ne m o g u pomiriti
s r e d i n o m d e v e d e s e t i h T r i b i n e , n a š d o m a ć i n a v i j a č k i list,
s t e n d e n c i j o m k o j a je s t a l n o p r i s u t n a , a to je da se sve svodi na glazbu i d o b a r p r o v o d .
k o j i je n a k o n i z l a ž e n j a u R i j e c i , u i z d a n j i m a N o v o g lista, kasnije u Z a g r e b u n a s t a v i o p o d i m e n o m » N a v i j a č k a tribina«,
G o t o v o sve s u b k u l t u r n e g r u p e o k u š a l e su se u i z d a v a
l a k o to nisu fanzini u striktnom »uradi sam« o d r e đ e n j u ,
nju n e k o g fanzina, no d a l e k o najveći broj fanzina nastao
m o ž e m o i h p r o m a t r a t i k a o a u t e n t i č n e n a v i j a č k e n o v i n e jer
je u okrilju h a r d - c o r e p u n k p o r o d i c e , p r o š i r e n e s v a r i j a c i
su ih uređivali i pisali s a m i navijači, na osnovi pretpostav
j a m a i f r a k c i j a m a p o p u t n o i s e , t r a s h , g a r a g e , g r i n d , ili
ljenog »pokrivanja« p r o d a j o m , koje nije uvijek uslijedilo.
naprosto n a g l a š a v a n j e m o d r e đ e n j a »nezavisno«.
N a v i j a č i su i inače na drukčiji način vezani uz d o m i n a n t n u
N o g o m e t n o p l e m e j e u svijetu s t v o r i l o t i s u ć e f a n z i n a ,
kulturu, pa onaj podzemni i antikompeticijski naboj iska
no u Hrvatskoj se navijačka k o m u n i k a c i j a o d v i j a l a nešto
z a n s a » n e pJati više o d . . . « u z a g l a v l j u n e k o g f a n z i n a o v d j e
d r u k č i j i m s m j e r o m . Prvi n a v i j a č k i list k o j i j e u t j e c a o n a
izostaje, no to je obilježje s a m o m a n j e g dijela r a d i k a l n e
d o m a ć e n a v i j a č e , još u d o b a s o c i j a l i s t i č k e J u g o s l a v i j e , b i o
» r o c k « ( p u n k / h c / n o i s e ild.) k u l t u r e , p u n a široj s c e n i r o -
je talijanski »Supertifo«. To nije klasični fanzin, z a p r a v o se
ckerskih stilova m o ž e m o naći desetine p r i m j e r a u k o j i m a
r a d i o r e l a t i v n o k o n v e n c i o n a l n o j reviji » o r g a n i z i r a n o g n a
akteri p o k r e ć u n o v i n e o vlastitoj kulturi n a d a j u ć i se k o m e r
v i j a n j a « , k o j a o b j a v l j u j e i s k l j u č i v o slike n a v i j a č a i n a v i j a č k e
c i j a l n o m o p s t a n k u , k a o što s u t o r a d i l i i p o k r e t a č i T r i b i n a .
o g l a s e z a p r o d a j u , k u p n j u ili r a z m j e n u n a v i j a č k i h r e k v i z i t a .
S obzirom
S u p e r t i f o je o b j a v l j i v a o i r e p o r t a ž e o n a v i j a č k i m g r u p a m a ,
z n a č a j n o je primijetiti k a k o su navijački novinarski akteri u
k o m e n t i r a o nasilje i poticao navijačke koreografije n a s u
svom urbanitetu dosegli stupanj o d m a k a od prevladavaju
p r o t t u č n j a v i . I p a k , s i m b o l i k a i d i n a m i k a n a v i j a č k o g svijeta
ćeg i konvencionalnog pristupa ubacivanja golih žena u
na
pretpostavljeni
maskulinizam
i
seksizam,
u c i j e l o s t i je b i l a z a s t u p l j e n a u S u p e r t i f u . Tu su s v o j e a d r e
n o v i n e r a d i b o l j e p r o d a j e . Riječ j e o i n t e r v j u u k o j i s a m v o
se i s l i k e slali i n a v i j a č i iz H r v a t s k e , n a d a j u ć i se da će r e
d i o s urednicima Navijačke tribine i njihovim o d g o v o r o m
d a k c i j a o b j a v i t i sliku n j i h o v e n a v i j a č k e g r u p e . K a o š t o s u
na postavljeno pitanje o slikama kakve je objavljivao k o n
se d o m a ć i p u n k e r i trudili d o č a r a t i izlomljene kolaže ranih
k u r e n t s k i »tifo«, g d j e b i š a l o v i , z a s t a v e i p i s m a č i t a l a c a n a
punk intervencija,
k r a j u bili r e d o v i t o z a č i n j e n i s i s a m a i g u z i c a m a .
dosljedno primjenjujući
ljubav
prema
d i s t o r z i j i sa z v u č n o g na l i k o v n i izraz, t a k o su i n a v i j a č i stvorili s v o j e » k o l a ž e « , k o j i nisu bili a s i m e t r i č n i n e g o s i m e trični ( n a j č e š ć e 4 f o t o g r a f i j e u j e d n o j , sa s i m b o l o m u s r e d i n i ) i k o j i nisu b i l i n a m j e r n o » p r l j a v i « , n e g o s u t r e b a l i biti što čistiji i po m o g u ć n o s t i u b o j i , da se v i d e p r e f e r e n c i j e n a r a n č a s t i h ( T o r c i d a ) ili r a z n o b o j n i h ( B a d B l u e Boys) d i m nih kutija, k a o i d r u g e nijanse boja na š a l o v i m a i zasta vama.
366
Utjecajni navijači, ključni organizatori navijačkog
»Mi to ne b i s m o o b j a v i l i . . . nije da se n a m a ne sviđa ju g o l e d j e v o j k e , ali to o b j a v l j i v a t i . . . to bi bilo n e k a k o pri z e m n o (drugi d o b a c u j u »primitivno«) i bilo bi jasno da time s a m o želimo privući p u b l i k u . . . ako nekog zanimaju gole c u r e m o ž e k u p i t i e r o t i k u , z a š t o d a k u p u j e n a v i j a č k i list?« O s n o v n a razlika između p u n k e r s k i h / h c i srodnih f a n zina, u o d n o s u na navijačke n o v i n e , u Hrvatskoj sredine d e v e d e s e t i h , n i j e s a m o u o d n o s u p r e m a p r o f i t u (jer t u s e
367
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
o k l i z n u i g l a z b e n i a k t e r i ) ili u i z g l e d u , n e g o p r i j e s v e g a u
s i m b o l i č k i svjetovi i a r t i k u l a c i j e i d e n t i t e t a m o g u s e o d č i t a t i
odbacivanju/prihvaćanju kolektivnog (nacionalnog)
iden
iz fanzina, nezavisnih m e d i j a koji su sami scena za sebe,
titeta, koji se u s l u č a j u n a v i j a č a m o ž e p o k l o p i t i s rituali
istovremeno funkcionirajući kao alternativna informacijska
ma d o m i n a n t n e kulture, iako i tu postoje o d m a c i . Dok su
m r e ž a , p o s r e d u j u ć i i o s n a ž u j u ć i niz d r u g i h s u b k u l t u r n i h
o s a m d e s e t i h n e k i p u n k e r i tvrdili k a k o j e n a j b o l j i p o g o o n a j
scena.
na stadionu, u devedesetim dolazi do diferencijacije, gdje
Z a ilustraciju f a n z i n s k o g s t v a r a l a š t v a o d a b r a l i s m o v e
punkeri d o b r i m dijelom napuštaju prostor zajedničkog su
ć i n o m fanzine iz sredine devedesetih, uz p o n e k i raritet,
d j e l o v a n j a u ritualima n o g o m e t n o g p l e m e n a , a taj prostor
p o p u t subotičkog »plesa...« iz osamdesetih. Kako je d r u g a
p o p u n j a v a j u n o v e g e n e r a c i j e s k i n h e a d s a , sve m a n j e v e z a
p o l o v i c a d e v e d e s e t i h o b i l j e ž e n a s u k o b i m a skinsa i p u n k e r a ,
nih uz g l a z b u , a sve više uz n o g o m e t i a d r e n a l i n s k u ovisnost.
a n i s m o uspjeli p r o n a ć i niti j e d a n d o m a ć i s k i n h e a d s f a n z i n ,
Bez o b z i r a na k r v a v e s u k o b e p u n k e r a i s k i n h e a d s a , svijest o
d o n o s i m o n e k o l i k o i l u s t r a c i j a skins s u b k u l t u r e i z d o m a ć e g ,
p l e m e n s k i m različitostima d a l e k o je veća unutar scene n e g o
n a v i j a č k o g tiska, i iz i n o z e m n i h p u b l i k a c i j a . T a k o đ e r , z b o g
u r o d i t e l j s k o m , m e d i j s k o m svijetu s p e k t a k l a .
Č a k ni oni
p o s e b n o s t i s t r a i g h t - e d g e stila i bliskosti sa h c - p u n k - a n a r h o -
p u n k e r i k o j i s u n a p a d n u t i , i z b o đ e n i n o ž e m ili p r e b i j e n i , n i
- k r u g o v i m a , d o n o s i m o n e k o l i k o l e l u k u i ilustracija s t r a i g h l -
k a d n e ć e tvrditi da su svi skinsi isti, jer o n a j t k o je u r o n j e n u
-edge pokreta.
p l e m e n s k u ( k v a r t o v s k u , u l i č n u ) s u b k u l t u r u , t k o traži e l e m e n t a r n e i n f o r m a c i j e i z f a n z i n a ili » u s m e n e p r e d a j e « , t a j z n a d a p o s t o j e i s k i n h e a d s i koji nisu rasistički n a s i l n i c i . U f a n z i n i m a s e n a l a z i m n o g o t o g a što p o d p o j m o m » a u t o r e f l e k s i j a s c e n e « m o ž e služiti p o p u t s e m i n a r a i z k u l turnih studija. Vječna p o l e m i k a o podzemlju i establishm e n t u o v d j e j e d o v e d e n a d o k r a j n o s t i i p r e d s t a v l j a stvar o s o b n o g (ali i g r u p n o g ) i z b o r a . N a r a v n o , a m b i v a l e n c i j e postoje, a komercijalizacija nekog b e n d a m o ž e se odviti jako brzo i iznenaditi s a m u scenu. Kada je N i r v a n a snimila B l e a c h a l b u m , r e c e n z i r a n j e u svim n e z a v i s n i m f a n z i n i m a , a d r u g i a l b u m , k o j i je d o n i o v e l i k u t i r a ž u , r e c e n z i r a n je u »Vjesniku« i » V e č e r n j a k u « , što p o k r e ć e p o n o v o val p o l e m i k a u f a n z i n i m a , a š i r o j sceni d o n o s i još j e d n u o b n o v u » h a š o manskih« identiteta p o d i m e n o m »grunge«. Ekspresivnost i s n a g a d o ž i v l j a j a , intenzitet i » g r a n i č n o s t « subkulturnih situacija zajedničke su karakteristike svako d n e v n o g života većine u r b a n i h p l e m e n a . Te sličnosti, k a o i njihove razlike, estetsko-političke preferencije, nijansirani
368
371
372
III. dio
ZAKLJUČAK: PREMA SOCIOLOGIJI URBANIH PLEMENA
U o v o m dijelu p o t r e b n o je rezimirati n a z n a č a v a n j e s o c i o l o g i j e subkulture iz p r v o g dijela, a zatim to učiniti sa s p o z n a j a m a iz d r u g o g dijela, iz istraživanja subkulturnih stilova i identiteta u Hrvatskoj. O d n o s o v a dva dijela n a m e t n u o je specifičnost trećeg, u kojem p o j a m u r b a n o g p l e m e n a govori o današnjoj sociologiji, k a o i životu, raznovr snih aktera do sada nazivanih s u b k u l t u r n i m , kontrakulturn i m ili a l t e r n a t i v n i m . Za sociologiju subkulture m l a d i h (koju m o ž e m o i druk č i j e zvati n e m i j e n j a j u ć i s a d r ž a j , o d n o s n o » p r e d m e t « ili -jt s u b j e k t e i s t r a ž i v a n j a ) v a ž n o j e u o č i t i vlastite p o č e t k e , bez obzira na s a m p o j a m subkulture, koji ne karakterizira istraž i v a n j a č i k a š k e š k o l e , ali č i j e r a z u m i j e v a n j e n a l a ž e p o š t o v a n j e s v a k o g p r i s t u p a u s m j e r e n o g više ili m a n j e z a s e b n i m adolescentskim svjetovima, područjima, životnim stilovima. D o k se p o j a m subkulture utemeljuje u američkoj raznolikosti, k a k o i m i g r a c i j s k i h (i d r u g iih) h) rasnih, etničkih, konfesio-
383
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
nalnih, tako i d o b n i h , spolnih, klasnih i statusnih dimenzija
vrijedi i u d a n a š n j i m uvjetima. T o m dijelu teorije o delin
nastajanja posebnih društvenih g r u p a i njihovih svjetova,
kventnoj subkulturi, s današnje distance treba pridodati
(sub)kultura, »moralnih regija«, »sub-društava«, »zajednica«,
spoznaje o drukčijim načinima posredovanja u stvaranju
d o t l e za i z d v o j e n i j i a d o l e s c e n t s k i svijet i u n j e m u n a s t a j u ć e
s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , jer n a m i n a č e n e d o s t a j u d v i j e b i t n e
subkulture m l a d i h , m o r a m o sačekati »sociologiju devijacije«
dimenzije: prva se odnosi na nemogućnost individualnog,
i njena definiranja »delinkventne subkulture«. »Devijacija«
svjesnog stvaranja subkulturnih obrazaca
na p o č e t k u p r o u č a v a n j a subkulture m l a d i h nije slučajna,
C o h e n o v o g i srodnih r a d o v a , a na osnovi poznavanja d o
ona govori o »pređenoj granici« društvenih n o r m i , o krimi-
sadašnjih načina stvaranja subkulturnih stilova, postojanje
koja slijedi
iz
nalizaciji prvih »subjekata istraživanja«, iako su g r u p e »de
i takvih aktera, individualnih i g r u p n i h , n a m e ć e se k a o ne
linkventne subkulture«, proučavane zbog p r o b l e m a devija
zaobilazno. Druga je dimenzija medijskog posredovanja,
c i j e , p r e d s t a v l j a l e širu s u b k u l t u r u »street c o r n e r « m o m a k a
koja
(»dečki iz k v a r t a « ] za k o j u su i t a d a š n j i k l j u č n i a u t o r i ustvr
boyse«, ali d a n a s je z b o g širenja s c e n a , autorefleksije, p o
dili d a u k l j u č u j e p r v e n s t v e n o »fun« ( z a b a v n e ) a k t i v n o s t i k o j e
s t o j a n j a »rock«, »rave« i s r o d n i h k u l t u r a , t a k o đ e r n e z a o b i l a
n a j v e ć i m d i j e l o m nisu d e v i j a n t n e . (A. C o h e n , 1 9 5 5 . ) G e
zna. Interakcionistički pristup može p r i p o m o ć i povezivanju
neracija a u t o r a k o j a p r o b l e m u prilazi iz interakcionističke
ovih
perspektive, temeljito je uzdrmala korekcionalistički pristup,
na kvalitativnom
svaku implikaciju p a t o l o g i j e , te p o i m a n j e devijacije, stvo
nju) a k t e r o v e d e f i n i c i j e s i t u a c i j e i p r o c e s a i n d i v i d u a l n i h i
rivši
kolektivnih redefiniranja situacije.
teoriju
etiketiranja
u n u t a r šire
perspektive
reakcije
društva na devijaciju. N o , M e r t o n o v i učenici iz pedesetih g o d i n a nisu d e v i j a c i j u t r e t i r a l i p a t o l o š k i , n e g o s u u k a z a l i na procjep i z m e đ u kulturno postavljenih aspiracija i struk t u r n i h b l o k a d a o s t v a r e n j u tih a s p i r a c i j a . J e d a n d i o n j i h o v e t e o r i j e b e z s u m n j e j e još u v i j e k a k t u a l a n , p o s e b n o o n a j o referentnim g r u p a m a , referentnom okviru i procesu nasta j a n j a s u b k u l t u r e . Bez o b z i r a d a l i ć e m o p r i h v a t i t i o p i s k o j i g o v o r i o n a s t a j a n j u s u b k u l t u r n e s o l u c i j e n a (strukturni) p r o b l e m , bojeći se determiniranja i lociranja »jednog« proble m a , i m a j u ć i n a u m u s u v r e m e n o d r u š t v o , o s t a j e n a m o n a bit s a m o g procesa, u kojem je primarna g r u p n a djelatnost, stvaranje vlastitih rituala, s l e n g a , g r u p n o g sustava s i m b o l a i vrijednosti. Zardjurri o4ipcadma subkulture (kriminalna, konfliktna i subkultura povlačenja) m o g u n a m se d a n a s činiti p r e j e d n o s t a v n i ili č a k j e d n i m d i j e l o m n e u t e m e l j e n i , ali d j e l o v a n j e r e f e r e n t n e g r u p e i n a s t a j a n j e s u b k u l t u r n e , t o
384
pedesetih
možda
dimenzija,
nije
naglašavajući
obuhvaćala
tipične
razumijevanje
»corner
(zasnovano
metodologijom omogućenom poznava
A k o s e skepsa z b o g s m j e š t a n j a s u b k u l t u r a m l a d i h i s k l j u čivo u d o n j e slojeve društva nije pojavila prije šezdesetih ( a n e k i m a s e nije p o j a v i l a n i p o s l i j e , p o p u t p r e d s t a v n i k a b i r m i n g h a m s k e škole), o n d a je pojava kontrakulture m o g l a biti d o b r i m r a z l o g o m . N a r a v n o , i k o n t r a k u l t u r u j e m o g u ć e ( a k o s e t o j a k o želi) svesti n a » s r e d n j u k l a s u « , a l i o v d j e j e v a ž a n sav s p e k t a r k o j i se u d o b a g o v o r a o k o n t r a k u l t u r i s kraja šezdesetih p o j a v i o , i koji uključuje eksploziju b r o j n i h (subkulturnih)
adolescentskih
životnih
stilova,
pokreta
i
i d e n t i t e t a , j e d n i m d i j e l o m o m o g u ć e n u i š i r e n j e m sve d i f e r e n c i r a n j e r o c k - k u l t u r e . K o n t r a k u l t u r a n e predstavlja j e d n o g a k t e r a , n e g o s k u p r a z n o v r s n i h senzibiliteta koji s u , u s p e c i f i č n o m k o n t e k s t u , stvorili š i r o k u z a j e d n i č k u s c e n u . T a s c e n a n i j e b i l a l i š e n a s u p r o t n o s t i , i zaista s e v e o m a u d a l j e n i m a čine akteri hipijevskog k o m u n i t a r i z m a , y o g e i prosvjetljenja, psihodelične glazbe, svojevrsnog »iskakanja« iz socijalnog 385
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
vlaka, nasuprot studentskim aktivistima, organizatorima d e
p o s r e d u j u svoj ž i v o t n i stil i i d e n t i t e t , k o n t r a k u l t u r n e i n t e n
m o n s t r a c i j a i b r o j n i m »klasičnim r e v o l u c i o n a r i m a « r a d i k a l n i h
cije, slike, pjesme i geste t o g »skupa senzibiliteta«, m o g u
političkih g r u p a . Ta se suprotnost održala, u nešto drukči
biti o s n o v o m n e č i j e g s u b k u l t u r n o g , ž i v o t n o g stila. Bilo bi
jim o b l i c i m a , ali na sličnim o s n o v a m a , i u devedesetim g o
p o g r e š n o hipijevsku ikonografiju i glazbu smatrati v e z a n o m
d i n a m a , primjerice u V. Britaniji k a d a se raverska, a n t i - c e -
u z s a s v i m o d r e đ e n o g a k t e r a k o j i »briše g r a n i c e s l o b o d n o g
s t o v n a , s q u a t t e r s k a i šira s c e n a » n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a «
i r a d n o g v r e m e n a « i n e u v i d j e t i k a k o h i p i j e v s k i stil m o ž e
podijelila u r e a k c i j a m a na represiju »criminal justice billa«,
biti d i o s u b k u l t u r e isto k a o i p u n k e r s k i . D i c k H e b d i g e j e
g d j e su neki s m a t r a l i da t r e b a »kili«, a neki »chill« »the bili«.
razlikovanje kontrakulture i subkulture učinio udžbeničkim,
N e k e d o d i r n e točke su ipak postojale, a šarenilo scene je
i to razlikovanje i m a smisla a k o se p r i m j e n j u j e s o b z i r o m
pridonosilo polemikama, kao i »ravnodušnom« paralelnom
na stvarni sadržaj, a ne na smrznute, ideal-tipske aktere,
p o s t o j a n j u , ili p o k u š a j i m a s p a j a n j a , p r i m j e r i c e n a n a č i n
k a k o t o p o n e k a d k o d b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a izgleda, pri
y i p p i e g r u p a c i j e ili d a n a š n j i h r a d i k a l n o - e k o l o š k i h , r a v e r -
č e m u su vječno spojene karakteristike p o p u t »punk glazba
skih p l e m e n a . Z a s o c i o l o g i j u j e b i t a n s p o j t e m a i s e n z i b i l i
- s l o b o d n o v r i j e m e - r a d n i č k a k l a s a - s u b k u l t u r n i stil -
t e t a , gesti i z v u k o v a , n a s t a j a n j e » k o n t r a k u l t u r n o g n a s l i j e đ a «
o t p o r k r o z r i t u a l e bez f i l o z o f s k o p o l i t i č k e a r t i k u l a c i j e « i » h i -
k o j e je u k l j u č i l o r a z n o v r s n e i m p u l s e i k o j e je, uza sva m e
pijevska rock glazba - brisanje granica s l o b o d n o g i rad
dijska p r i l a g o d a v a n j a , č e s t o i m a l o m i n i m u m d o k u m e n t a -
n o g v r e m e n a - s r e d n j a k l a s a - k o n t r a k u l t u r a - šira f i l o z o f -
rističke u v j e r l j i v o s t i . T a j s p o j , k o j i d o n e k l e o m o g u ć u j e o p ć a
sko-politička artikulacija pobune«. Ne samo da određena
o d r e đ e n j a » d u h a šezdesetih« nalazi se, u s v o j i m medijski
glazba i i m a g e , u o v o m slučaju hipijevski, postaju dijelom
p r e r a đ e n i m o b l i c i m a , a l i i i z r a v n o m iskustvu a k t e r a k o j i nisu
s c e n e » k o j a se z a s n i v a u sferi s l o b o d n o g v r e m e n a « i m o ž e
svi n e s t a l i s a s c e n e , u p o d r u č j u k o j e j e o b i l j e ž e n o k a k o
sugerirati adolescentske aktere p o p u t zagrebačkih hašo
rock-kulturom, tako i praksom društvenih pokreta. Ne ula
m a n a , n e g o se može dogoditi i suprotno - da ona d r u g a
zeći u r a s p r a v u k o j a p o s t a v l j a p i t a n j e o k a r a k t e r u k o n t r a
glazba i i m a g e , vezani uz p u n k k a o »subkultura radničke
kulture k a o društvenog pokreta
klase« i »osuđena« na g r a n i c e s l o b o d n o g v r e m e n a , p o
(implicirajući
jednadžbu
k o m p e t i c i j e i t r a ž e ć i »rezultat u t a k m i c e « p o k r e t a i s i s t e m a ) ,
staje o b i l j e ž j e a k t e r a k o j i n i j e ništa m a n j e p u n k e r s k i , a l i
s o c i o l o g i j a s u b k u l t u r e p r v e n s t v e n o m o r a uvažiti p o s t o j a n j e
svojim »iskakanjem« iz društva, n o m a d s k i m n a č i n o m živo
raznolikog
ta,
»repromaterijala«,
dakle onih
oblika
kontra
angažmanom
u
squatterskim
»slobodnim
zonama«,
k u l t u r n o g naslijeđa koji su ( p o n e k a d u neprepoznatljivoj
zapravo sugerira kontrakulturnog aktera, po definicijama
formi) na raspolaganju novijim generacijama u njihovom
britanskih a u t o r a .
p r i s t u p u svijetu i d j e l o v a n j u , p r e u z i m a n j u i p r e o b l i k o v a n j u , o d u p o t r e b e »zvučnih entiteta« d o aktivnosti » e k o l o š k o g pokreta«. Ključne t e m e kontrakulture i danas su prisutne^ o s a m d e s e t i h se d o g o d i o revival »novih društvenih p o k r e t a « a devedesetih »druga psihodelička revolucija«. N o , s o b z i r o m na osobine rock-kulture i načine kojima m l a d i ljudi
386
K o n t r a k u l t u r a je, uz s t v a r n o i svjesno n a s t o j a n j e p r e m a brisanju granice radnog i s l o b o d n o g vremena, o s o b n o g i p o l i t i č k o g , j a v n o g i p r i v a t n o g , uz o b n o v u z a b o r a v l j e n i h i »odbijenih« znanja, mitova i d u h o v n i h praksi, uz t e m e oslo b o đ e n j a i politiku identiteta m a r g i n a l n i h i stigmatiziranih g r u p a , i u z m n o g e d r u g e d i m e n z i j e k o j e s u g a j i l i »novi d r u -
387
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
štvemjaokreti« u g o d i n a m a n a k o n s e d a m d e s e t i h , istovre meno o s i g u r a t e ^
preuzeti su u najvećoj mjeri od američke teorije delinkven tne subkulture, gdje je subkultura zapravo grupna solucija
sredovanja u p o d r u č j u koji s o c i o l o g i j a o z n a č a v a s u b k u l -
na p r o b l e m , a p r o b l e m je l o c i r a n u klasnoj strukturi d r u
turnim, gdje d o b r i m d i j e l o m vlada »industrija s l o b o d n o g
š t v a . U z k o n c e p t »središnjih p r e o k u p a c i j a « i f u n k c i o n a l i s t i č -
vremena« i g d j e m l a d i , »unutar granica s v o g a . s l o h o d n o g
k o s m j e š t a n j e s u b k u l t u r e u niže s l o j e v e d r u š t v a , u z o s n o v u
v r e m e n a « , p r i h v a ć a j u i s t v a r a j u ž i v o t n e stilove,- a f e k t a e
koju su Mertonovi učenici ocrtali analizom vršnjačkih te
zajednice i identitete koji se ne g u b e p r e l a s k o m . j z s l o b o d -
statusno i mobilizacijski deprivilegiranih grupa, birmin
nog vremena u » v r i j e m e « j k p j e j ^ ^
g h a m s k i a u t o r i s u d a l j e razvili k o n c e p t s u b k u l t u r e k a o
/
ili p o s l a
Koncept m o r a l n e panike jedan je od ključnih konce
s i m b o l i č k e solucije, s i m b o l i č k o g razrješenja proturječnosti
pata sociologije subkulture, nastao unutar interakcionistič-
kolektivno doživljene u matičnoj klasnoj kulturi. O n i su
ke perspektive societalne reakcije, uz e l e m e n t e teorija o
sagledavali »strukturne b l o k a d e « (koje se za a m e r i č k u t e o
p o n a š a n j u ljudi u k a t a s t r o f a m a . K o n c e p t se p o k a z a o p l o d
riju p e d e s e t i h j a v l j a j u k a o b r a n e o s t v a r e n j u a s p i r a c i j a nižih
nim u detektiranju j e d n o g od tipičnih procesa u
kojem
slojeva), u kontekstu kapitalizma, pomičući se tako od Durk-
d o m i n a n t n a kultura reintegrira svoje vrijednosti o p t u ž i v a
heima M a r x u i stvarajući svoju p a r a d i g m u pristupa subkul
n j e m » n a r o d n i h đ a v o l a « , što p r e d s t a v l j a p r e d v i d l j i v u k a
turi m l a d i h u k o j o j d o m i n i r a j u i n t e r p r e t a c i j e A l t h u s s e r o v i h i
rakteristiku o d n o s a v l a d a j u ć e kulture i subkultura m l a d i h
Gramscievih p o j m o v a . Birminghamska je tradicija znala
u o p ć e . O s i m C o h e n o v e , »klasične« studije o m o r a l n o j p a
p o s e g n u t i i za B a r t h e s o m , k a o i za d r u g i m n a s l i j e đ e m » k u l
nici k o j a j e » s t v a r a l a « m o d s e i r o c k e r e ( C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . ) ,
turnih studija« čije p o d r u č j e dijeli i o b o g a ć u j e , pa n a m je
ključni b i r m i n g h a m s k i autori također su razotkrivali stvara
o s t a v i l a m n o g o i n s p i r a t i v n i h »čitanja« stila. T a k o j e H e b d i g e
nje »narodnih đavola« od m l a d i h crnih » m u g g e r a « ,
p r i s t u p i o s u b k u l t u r n o m stilu
pri
u
pet dimenzija:
namjerna
č e m u se p o n o v o razobličuje proces »društvene proizvodnje
k o m u n i k a c i j a , b r i c o l a g e , revolt, h o m o l o g i j a i značenjska
vijesti« i m e h a n i z a m m e d i j s k o g s u g e r i r a n j a s o c i j a l n o g k o n
praksa. Umjetnost i životnost (makar simboličkog) p r e o
s e n z u s a . ( H a l i i sur. 1 9 7 8 . , p r e m a T h o m p s o n , 1 9 9 8 . ) S
kretanja svog p o d r e đ e n o g p o l o ž a j a u društvu, načini stva
obzirom
kulturne promjene
ranja »buke« i smetnje, izazova v l a d a j u ć e m » s i m b o l i č n o m
k o j e s t v a r a j u u v j e t e z a B e c k o v o » d r u š t v o rizika«, T h o m p s o n
redu«, širina spektra »suprotne uniformnosti« koji uključuje
(1 9 9 8 . ) p r o š i r u j e k o n c e p t F o u c a u l t o v i m u v i d i m a u d i s k u r z i v
d i s t a n c u , p o n e k a d a u t o r e f l e k s i j u i različite r a z i n e a r t i k u l a
ne i r e g u l a t o r n e prakse koje se tiču seksualnosti, aktualizi
cije, to su neki od e l e m e n a t a koji n e s u m n j i v o p r i p a d a j u
rajući koncept m o r a l n e panike u p o d r u č j i m a reakcije društva
onim
n a sex, A I D S , ženske š k v a d r e , i » n o v o o t k r i v e n e « rizike p o v e
koje nalazimo širom Europe. Poznavanje detalja na kojima
z a n e s p r o b l e m o m nasilja n a d d j e c o m . T h o m p s o n o v a je
s e s u b k u l t u r n e i n t e r v e n c i j e u stil p r e p o z n a j u , o m o g u ć u j e
sociologija m o r a l n e panike otkrila nove aktere m o r a l n o g
kredibilitet H e b d i g e u , Willisu, Clarkeu i d r u g i m a u t o r i m a ,
poduzetništva u kontekstu z a p a d n o g društva devedesetih.
bez obzira na to d i j e l i m o li s n j i m a klasnu determiniranost
na strukturne,
tehnološke i
Birminghamska škola označava najproduktivniju g r u pu autora u o v o m području. Temelji definicije subkulture
388
općim
karakteristikama
dijela
subkulturnih
grupa,
i p e r s p e k t i v u u k o j o j se d o s e g s u b k u l t u r e m o ž e u č i n i t i » s a mo simboličkim« i razočaravajućim u p o g l e d u p r o m j e n e
38g
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
klasnih o d n o s a . Subkulturni su akteri, u b i r m i n g h a m s k o j
S a r a h T h o r n t o n d o b r o ilustrira p o m a k o d »subkultur
Školi, d o b i l i p u n o više s a m o s v i j e s t i i s p o s o b n o s t i , a r t i k u l i
nih studija«; tijekom četverogodišnjeg istraživanja klupske
r a n o g o d b i j a n j a k o j e u k l j u č u j e s l o ž e n i j e o p e r a c i j e (protiv
kulture i raveova, oslanjajući se na B o u r d i e u a , opisala je
čega je S. C o h e n protestirao tvrdeći da »klincima d a j e m o
» s o c i j a l n u l o g i k u s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a « z a što j o j j e n e o p
p r e v e l i k teret k o j i o n i n a s v o j i m l e đ i m a n e m o g u nositi«),
h o d n o bilo promisliti i odrediti p o j a m »mainstreama«. M e
n e g o što s u t o i m a l i u i n t e r p r e t a c i j a m a » d e l i n k v e n t n e s u b
đ u t i m , H e b d i g e o v e d i h o t o m i j e , višestruka suprotstavljanja
kulture«, ali su i s t o v r e m e n o , k a o akteri s i m b o l i č k e solucije
» a v a n g a r d e protiv b u r ž o a z i j e , p o d r e đ e n o g p r o t i v d o m i n a n t
(pa i s v o j e v r s n e o p s t r u k c i j e v l a d a j u ć e g s i m b o l i č k o g p o r e t k a )
n o g , subkulture protiv m a i n s t r e a m a « , tvore »redoviti ideal
svedeni na n e m o g u ć n o s t »stvarne p r o m j e n e « i ukotvljenost
k o j i s e m r v i k a d g a s e p r i m i j e n i n a historijski s p e c i f i č n e
u klasnoj strukturi z a t v o r e n o g društva.
g r u p e m l a d i h « . ( T h o r n t o n , 1 9 9 5 . , str. 9 3 . ) T h o r n t o n j e a n a
Lawrence Grossberg, kao predstavnik američkih kul
lizirala i d r u g e k o n c e p t e britanske s o c i o l o g i j e subkulture,
turnih studija koje d o b r i m d i j e l o m nastavljaju tradiciju bri
pokušavajući
tanskih, prigovorio je birminghamskim autorima zbog foku-
autori p o p u t H e b d i g e a zastupaju polaritet u kojem sa su
pronaći
određenja
»mainstreama«.
Tako
siranja na s u b k u l t u r e i n j i h o v e stilove u n u t a r j a s n i h g r a n i c a i
p r o t n e s t r a n e s u b k u l t u r e i » d c v i j a n t n e a v a n g a r d e « stoji
v a n j s k i h o b i l j e ž j a , š t o o s t a v l j a izvan a n a l i z e v e ć i b r o j m l a
d o m i n a n t n a kultura i buržoaska ideologija. Geoff M u n -
d i h koji č i n e sličnu s c e n u , o n u k o j a s e n a z i v a , p r i m j e r i c e ,
g h a m , slično k a o i A. M c R o b b i e , subkulturi i devijantnoj
» r o c k - k u l t u r o m « , g d j e veći b r o j l j u d i s u d j e l u j e u r i t u a l i m a i
avangardi suprotstavljaju m a s o v n u kulturu i komercijalnu
svoje afektivne zajednice oblikuje oslanjajući se na stilove
i d e o l o g i j u (koju je M c R o b b i e prikazala u n o v o m svjetlu,
rock glazbe, n i k a d ne povlačeći tako radikalnu crtu zatva
naglašavajući kako »mainstream« komercijalnih diskoteka
r a n j a u p r e c i z n o o d r e đ e n e stilske k a t e g o r i j e i o b i l j e ž j a . T a j
nudi m o g u ć n o s t i kreativne ekspresije, kontrole i o t p o r a za
prigovor je o p r a v d a n , i aktualan u o v o m radu z b o g p o
djevojke i žene). Svojoj shemi »značenja m a i n s t r e a m a « u
s t o j a n j a r o c k k u l t u r e i r o c k p u b l i k e u H r v a t s k o j , i z v a n čvrsto
britanskoj sociologiji Thornton pridodaje Simona Fritha,
definiranih subkulturnih g r u p n i h pripadnosti, a sa sličnim
koji je strani » m a s o v n e kulture i k o m e r c i j a l n e i d e o l o g i j e «
»središnjim p r e o k u p a c i j a m a « , strukturama osjećaja, i n a
( p o p r a d n i č k e klase) s u p r o t s t a v i o r o c k s r e d n j e k l a s e , š t o
č i n o m života koji svjedoči o svijetu subkulturnih afilijacija
Thornton imenuje studentskom kulturom i obrazovanom
bez j e d n o z n a č n e p r i p a d n o s t i n e k o m o d p r o f i l i r a n i h p u n -
a v a n g a r d o m . Stephen Evans, u s v o m r a d u o klupskoj k u l
kerskih, heavy-metal, dark, hipi, i ostalih identiteta.
turi Sheffielda, t a k o đ e r m a i n s t r e a m o m o d r e đ u j e k o m e r c i
Devedesete g o d i n e d o n o s e nove aktere, prvenstveno »rave k u l t u r u « , a l i i n o v e p r i s t u p e , koji (često n a p r i m j e r u s a m o g ravea) o d b a c u j u m n o g e ključne-postavke birming j i a m s k e J & o j e _ D i c k H e b d i g e j e , još prije v e ć i n e kritika k o j e su
njegovom
pristupu
upućene,
djelomično
promijenio
p e s p e k t i v u , p r i h v a ć a j u ć i d i o t r a d i c i j e » p o s t m o d e r n e kritike« i opraštajući se od ideje »kulture o t p o r a « . 3QO
jalnu kulturu diskoteka koje puštaju p o p (top 40) hitove za m l a d e iz radničke klase koji ranije n a p u š t a j u š k o l o v a n j e , a njima suprotstavlja alternativu, p o d z e m n i j a mjesta na k o jima uz najnovije eksperimente s g l a z b o m u g l a v n o m plešu studenti. Zastupajući ideju pluralnosti subkultura i p r o m a trajući »mainstream« k a o »skup subkultura«, T h o r n t o n ne želi, p o p u t G r o s s b e r g a , odbaciti važnost p o j m a - u p r a v o
39
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
je njeno istraživanje p o k a z a l o koliko je pozicioniranje s p r a m
voriti o » s c e n a m a « , » g o m i l a m a « , » n e f o r m a l n i m g r u p a m a « ,
»mainstreama« ključno u stjecanju subkulturnog kapitala.
»plemenima«, »kulturama«, »škvadrama«, »afektivnim zajed
Dakle, k a o koncept u sociologiji kulture, »mainstream« se
n i c a m a « , a d a p o n e k a d g o v o r i m o o istoj ili s l i č n o j s t v a r i .
smatra n e p r i m j e r e n i m , ali j e o n i s t o v r e m e n o m o ć a n n a č i n omladinskog
zasnivanja
socijalnog
svijeta,
dokazivanja
kulturne vrijednosti i potraživanja subkulturnog kapitala.
Problemi s kojima završava posljednje poglavlje socio logije subkulture, gdje se p o n o v o propituju osnovni poj m o v i i kritički v r e d n u j e p r e t h o d n a t r a d i c i j a , p r e d s t a v l j a l i s u
Promjena perspektive u o d n o s u na b i r m i n g h a m s k u
i početak dijela o subkulturama (urbanim plemenima) u
tradiciju o g l e d a se i u d r u k č i j e m p r o b l e m a t i z i r a n j u p o j m a
H r v a t s k o j . O d č i k a š k e š k o l e , p a sve d o d a n a š n j i h » p o s t -
razlike. D o k je razlika k a o takva m o g l a sugerirati o t p o r
-subkulturnih« studija, postoje teorijske cjeline, koncepti i
konformiranju i p o d v r g a v a n j u , te funkcionirati k a o devija
d i j e l o v i p r i s t u p a k o j i nisu p r o t o k o m v r e m e n a i m i j e n a m a
c i j a i d i s i d e n s t v o , k a o » d o b r a p o sebi« u n u t a r p o g l e d a k o j i
društva postali neupotrebljivi. U n u t a r istraživanja subkul
p r i r o d u m o ć i vidi u n a s t o j a n j u p r e m a » k o n s e n z u s u « ili » h e
turnih g r u p a u Hrvatskoj, g o t o v o svaki p e r i o d g l a v n i h so
gemoniji«, dotle danas, u postindustrijskom društvu, potro
c i o l o š k i h t e o r i j a m o g a o j e biti a k t u a l i z i r a n ; prvi r a d o v i o
šači su poticani da se individualiziraju, a o p e r a c i j e m o ć i
» š k v a d r a m a s u g l a ulice«, kasnija istraživanja » g a n g kul
favoriziraju klasifikaciju i s e g r e g a c i j u , pa je politika razlike
ture«, teorija etiketiranja, kontrakulturna tradicija, koncepti
p r o b l e m a t i č n a , i primjerenije se izražava k a o d i s k r i m i n a
m o r a l n e p a n i k e , b i r m i n g h a m s k o d e k o d i r a n j e stilova i »so
cija i distinkcija.
c i o l o g i j a rocka«, te »ekspresije identiteta« d a n a š n j i h » h o r i
Kag^štcL^ociologija subkulture započinje bez s a m o g
z o n t a l n i h p r i č a « , svi m o g u biti p r e p o z n a t i u s t v a r n o s t i i p r i
p o j m a subkulture, t a k o s e čini d a d a n a s n a o d r e đ e n i n a
mjerenim pristupima fenomenu štemera, šminkera, hašo
čin »završava«, o d n o s n o b a r e m dolazi u fazu k a d a p o j a m
m a n a , punkera, hard-coreovaca, rockabillycara, darkera,
s u b k u l t u r e n e m o ž e više biti » h i p o t e z a p o sebi« ( k a o u s l u
n o g o m e t n i h huligana, metalaca, noisera, ravera i m n o g i h
č a j u » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « ) p a n e s t a j e , ili r a v n o p r a v n o
d r u g i h » u r b a n i h b r i j a č a « , o n i h k o j i t v o r e istu s c e n u , n e iz
d i j e l i svoj p o l o ž a j s d r u g i m p o j m o v i m a . N o , t o n e z n a č i d a
r a ž a v a j u ć i j a s n o o m e đ e n u stilsku p r i p a d n o s t ili k o m b i n i
n e s t a j e svijet ž i v o t n i h s t i l o v a i a d o l e s c e n t s k i h s i m b o l a i d e n
r a j u ć i više n j i h z a j e d n o .
titeta, o n a j Parkov u r b a n i »laboratorij«, a z a p r a v o riznica
U Hrvatskoj, u s p e c i f i č n o m d r u š t v e n o m kontekstu koji
podataka o akterima, o d n o s i m a , »strukturama osjećaja«,
o b u h v a ć a p e r i o d s o c i j a l i z m a , krize s i s t e m a » s a m o u p r a v n e «
»značenjskim p r a k s a m a « , o p r o s t o r i m a života i o b l i c i m a n j e
k o m b i n a c i j e tržišta i » k o m a n d n e e k o n o m i j e « j e d n o p a r t i j s k e
govih urbanih posredovanja. Upotreba pojma subkultura
v l a s t i , r a t a i p r o m j e n a k o j e d o n o s e »tranzicijski« p e r i o d ,
ovisi o t e o r i j s k i m p o l a z i š t i m a p o j e d i n i h a u t o r a , i r a s p r a v a
s u s r e ć e m o brojne subkulture m l a d i h , subkulturne stilove i
koja se vodi o njegovoj primjerenosti s a m o o b o g a ć u j e so
identitete kakvi, na sličan n a č i n , postoje i na Z a p a d u . N a
c i o l o g i j u , jer s e z a s n i v a n a i s t r a ž i v a n j u s l i č n i h ili istih f e
šoj sociologiji (dijelom i z b o g kasnijeg početka istraživanja
n o m e n a , a o n o što p r i d o n o s i s o c i o l o š k o m r a z u m i j e v a n j u
i p r o m i š l j a n j a d o m a ć e s u b k u l t u r e ) nije t r e b a o t o l i k i v r e m e n
o d n o s i s e n a s a d r ž a j i s t r a ž i v a n j a , n a život g r u p a i i n d i v i d u a ,
ski p u t u k o j e m s o c i j a l n a t e o r i j a d o b i r m i n g h a m s k e p a r a
t e n j i h o v o s t v a r a n j e ili p o d n o š e n j e s v i j e t a , p a m o ž e m o g o -
d i g m e i o d nje p r e m a a m e r i č k i m k u l t u r n i m s t u d i j a m a s t v a r a
3Q2
393
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
i proširuje p o j a m subkulture od vršnjačkih škvadri i »bandi«
nim pravcima i pripadnim s i m b o l i m a . N o , vrlo često se uz
teritorijalnih o k u p l j a n j a m l a d i h iz o d r e đ e n i h slojeva društva
g l a z b u v e ž u i - d r u g i e l e m e n t i p a j e g o t o v o s v a k i stil v i š e d i -
( » z a j e d n i c e niže k l a s e « ) , p r e k o »sustava v r i j e d n o s t i « i s u b
m e n z i o n a l a n . O n i k o j i m a g l a z b a nije p r i m a r n a u i z g r a d n j i
kulture k a o »simboličke strukture«, p o l j a d j e l o v a n j a zna-
stila ( š m i n k e r i , š t e m e r i , n o g o m e t n i h u l i g a n i , skateri) n i s u
č e n j s k i h p r a k s i , d o širih »rock f o r m a c i j a « i » a f e k t i v n i h a l i
o d n j e o d v o j e n i , n e g o sve više u k l j u č u j u g l a z b u u s v o j e
jansi«. G r o s s b e r g o v o š i r e n j e H e b d i g e o v i h p o j m o v a u n a
r i t u a l e , p o s u đ u j u ć i ( k a o u s l u č a j u n a s t a n k a stila n o g o m e t
šim uvjetima p o k a z a l o bi se k a o nužna posljedica uvaža
nih huligana) i d r u g e e l e m e n t e konstituiranja i m a g e a , iz
vanja rezultata istraživanja; bez obzira na »vizualni d o j a m «
»rock-kulture« i srodnih glazbenih (sub)kultura.
i druge aspekte zavodljivosti koja sociologa m o ž e natjerati na istraživački p l a n o b u h v a ć a n j a profiliranih, vidljivih sub kulturnih stilova, već i prva razina p r o m a t r a n j a , bez su djelovanja, pokazuje da određeni akteri dijele i zajednički stvaraju vlastitu s c e n u , pri č e m u g r a n i c e stila i o b a v e z a » u n i f o r m i r a n o s t i « nisu n e p o m i č n e , n e g o č e s t o u k l j u č u j u a k t e r e koji izmiču j e d n o s t a v n o m s u b k u l t u r n o m svrstavanju. Raznovrsnost i heterogenost aktera ne isključuje m o
J e d a n o d p r v i h c i l j e v a o v o g r a d a (istraživanja) b i o j e pokušaj rekonstrukcije stilova i identiteta u posljednjih d v a desetak g o d i n a , u skladu s o p ć i m određenjima subkulture i o g r a n i č a v a n j e m na subkulturu m l a d i h . Pokazalo se da m l a d i ljudi, bilo na osnovi poznatih i priznatih područja d o m i n a n t n e k u l t u r e ( k a o što j e n o g o m e t n o n a t j e c a n j e ) , b i l o na osnovi p o d z e m n i j i h , generacijskih sfera u koje d o m i n a n t n a kultura također intervenira (dobar primjer je
gućnost stvaranja zajedničkih nazivnika, i sociološko istra
rock-kultura), aktivno prihvaćaju postojeći, makro i mikro
živanje treba pokazati k a k o se ti »zajednički
m e d i j i m a p o s r e d o v a n i »repromaterijal« (od »zvučnih enti
nazivnici«
stvaraju i o d r ž a v a j u , mijenjaju i miješaju. Sociološko n a
teta« d o d r u g i h » k u l t u r n i h p r o i z v o d a « ) i s t v a r a j u s v o j e ž i
slijeđe iz o v o g p o d r u č j a , primijenjeno na situaciju u Hrvat
votne stilove koje n a z i v a m o subkulturnim u o n o j mjeri u
s k o j , s v j e d o č i o a k t u a l n o s t i v e ć i n e t e o r i j a i k o n c e p a t a , bez
k o j o j se razlikuju od uže i šire roditeljske kulture. »Devijacija«
o b z i r a što p o k r i v a j u v e ć i v r e m e n s k i p e r i o d u n u t a r k o j e g a
ili » n e p r i h v a t l j i v o s t « m o ž e b i t i o d m a h u o č l j i v a , a l i s u b k u l -
je z a p a d n o društvo doživjelo strukturne p r o m j e n e od i n d u
t u r n i m a p o s t a j u i o n e g r u p e k o j e p r e u z i m a j u neki » n e p r o -
strijskih d o p o s t i n d u s t r i j s k i h o b l i k a , a t o g o v o r i o p a r a l e l
blematičan« sadržaj posvećujući mu se na »problematičan«
n i m svjetovima, o hrvatskoj (sub)kulturnoj stvarnosti koja
n a č i n , u l a ž u ć i u n j e g a vlastite strasti i p r e o b l i k u j u ć i z n a č e
sociologu nameće distanciranje od ekonomskog determi
n j a s o b z i r o m n a p r o c e s s t v a r a n j a v l a s t i t o g stila, i d e n t i f i k a
nizma. Rekonstrukcija subkulturnih stilova i identiteta u H r
ciju i g r u p n u pripadnost.
vatskoj od 70-ih do 9 0 - i h o m o g u ć u j e uvid u d i n a m i č n o p o d r u č j e kulturnih praksi a d o l e s c e n t s k o g svijeta života, u obilježenost tog
područja
socioekonomskim
kontekstom
u ž e i šire r o d i t e l j s k e k u l t u r e , a l i i u n e s v o d i v o s t s u b k u l t u r e m l a d i h na bilo koji j e d n o z n a č a n n a č i n , k a k o »izvana«, ta k o i »iznutra«. V e ć i n a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a o b r a đ e n i h u o v o m r a d u z a s n i v a s e n a g l a z b i i svoj i d e n t i t e t p o s r e d u j e g l a z b e -
3Q4
H a š o m a n i , šminkeri i štemeri, koji obilježavaju d r u g u p o l o v i c u i kraj s e d a m d e s e t i h , m o g u biti p r o m a t r a n i k a o konkretni akteri, konkretne škvadre i pojedinci u vremenu i p r o s t o r u , ali i k a o »simboličke strukture«. D o k konkretni akteri nestaju s pozornice, i novi kontekst s n o v i m akterima o m o g u ć u j e n o v e e l e m e n t e p o s r e d o v a n j a , o n o što j e u b i t i simboličkog sustava (šminkerskog, štemerskog, h a š o m a n -
395
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
skog) na različite n a č i n e ostalo je prisutno t i j e k o m cijelog
biti p o n o v l j e n n a a d o l e s c e n t s k o j sceni ž i v o t n i h s t i l o v a . O n i
r a z d o b l j a , d o d a n a s . Šminkeri pri t o m e predstavljaju naj-
su, i a k o stidljivo, počeli s i n t e r v e n c i j a m a (koje su naslijedili
fluidnijeg aktera, i šminkerske obrasce m o ž e m o naći u n u t a r
od hipijevske tradicije) u t r a d i c i o n a l n e o b l i k e » m u š k o g « i
g o t o v o s v a k o g s t i l a , d o k b i m i j e n e »čiste š m i n k e « t r e b a l o
» ž e n s k o g « i z g l e d a i stvorili p r v e o t p a d n i č k e m o d e l e s u b k u l
pažljivo analizirati i propitivati u zasebnim istraživanjima.
t u r n o g o t k l o n a o d d o m i n a n t n e s t v a r n o s t i , k o j i s u bili n e r a
P r o b l e m o d r e đ e n j a š m i n k e r s k o g stila m o ž e s e p o j e d n o s t a
zumljivi roditeljskoj kulturi.
viti a k o g a v e ž e m o u z g l a z b u , a l i t o n e m o ž e biti o p ć e
Š t e m e r i su i m a l i s v o j e » z l a t n o d o b a « u š e z d e s e t i m i
određenje, n e g o s a m o prikaz trendova p o p u l a r n i h u o d
s e d a m d e s e t i m , ali
r e đ e n o m p e r i o d u na o d r e đ e n o j sceni, gdje je u šminker
sredinom osamdesetih o m o g u ć i l o je značajna ispoljavanja
s k o m m e n t a l i t e t u d a sluša » o n o što j e in«. O s i m što s e
»strasti p r e m a frci«, č e m u s e d i o š t e m e r a p r i k l j u č i o s u d j e l u
m o r a n a z n a č i t i o k o j e m v r e m e n u i p r o s t o r u se g o v o r i u
jući u m a s o v n i m t u č n j a v a m a i n e r e d i m a , u k l j u č u j u ć i i o n e s
s l u č a j u p o j e d i n o g a k t e r a , jer t o p o j a š n j a v a m n o g o u p r i
p o l i c i j o m , k o j e d a l e k o n a d i l a z e s l i č n a iskustva i z p r o š l o s t i .
mjeru o d n o s a »šminke« i glazbenih stilova, za p o o p ć e n i
S t e m e r s k i stil t a k o đ e r o s t a j e p r i s u t a n , i a k o s a z n a t n i m r a
g o v o r o šminkerima m n o g o je važnije uočiti stalnu z a o
zlikovanjem aktera u pojedinim periodima, kako s obzirom
kupljenost vlastitim k o d o v i m a sugestije s o c i j a l n o g statusa.
na p r o m j e n e u »unutarnjem« štemerskom krugu (principi,
P r o b l e m i k o j i s e k o d o d r e đ e n j a š m i n k e r a j a v l j a j u slični s u
p o n a š a n j e ) t a k o i s o b z i r o m na p r o m j e n e koje nastaju
d a n a š n j i m p r o b l e m i m a o d r e đ e n j a » m a i n s t r e a m a « , i teze o
p r e u z i m a n j e m d o t a d a š n j i h » v a n j s k i h « (»tuđih«) o b i l j e ž j a i
pluralnosti »mainstreama« kao skupa subkultura potvrđuju
u k l j u č e n j e m novih sadržaja u unutar-štemerski krug (glaz
se d i j e l o m i u o v o m r a d u , z b o g m o g u ć n o s t i smještanja
b a , i m a g e , d r o g e itd.).
s t v a r a n j e stila n o g o m e t n o g h u l i g a n a
š m i n k e r a u više r a z n o l i k i h s t i l o v a , č e m u se p r i d r u ž u j e p e r c e p
Punk a k t e r i , n a s a m o m k r a j u s e d a m d e s e t i h i p o č e t k o m
cija d r u g i h s u b k u l t u r n i h aktera o š m i n k e r i m a k a o p a r a d i g
o s a m d e s e t i h , predstavljaju prve d o m a ć e aktere koji rock-
matskom primjeru »mainstreama«. N o , krajem sedamde setih, u kontekstu o d n o s a s h a š o m a n i m a i š t e m e r i m a nije riječ s a m o o s i m b o l i č k o j strukturi, n e g o o k o n k r e t n o m a k t e r u k o j i se » i g r a s o c i j a l n o g s t a t u s a « u d i s k o t e c i i d r u g i m p r o storima, uz d j e l o m i č n o subkulturni n a č i n stvaranja stila, druženja i p r o v o đ e n j a subotnjih rituala.
-kulturu m a s o v n o koriste za izravni i aktivni o d n o s p r e m a d r u š t v u , s p a j a j u ć i p o k r e t » p o v r a t k a u g a r a ž e « i protest p r o t i v »udaljavanja izvođača i publike« s otvorenom kritikom po litičkog i društvenog sistema. N a k o n kraćeg perioda p o č e t k a » n o v o g v a l a « (koji je s j e d n e s t r a n e k r i t i č a n i k r e a t i v a n , te p r i h v a ć e n z b o g » u m j e t n i č k o g d o j m a « , a s d r u g e se
H a š o m a n i ć e »ostati p r i s u t n i « , i a k o p o n e k a d n e v i d l j i
o s l a n j a na p o p u l a r n i j e o b l i k e izraza i biva p r i h v a ć e n u ši
v i , jer taj s u b k u l t u r n i stil u sebi n o s i d o b a r d i o p e r i o d i č n o
r e m k r u g u ) u k o j e m su p u n k e r i bili i z m i j e š a n i s d r u g i m
obnavljajućih uporišta rock-kulture, a neke dijelove hašo
a k t e r i m a , i to p r v e n s t v e n o u m e d i j s k i m i n t e r p r e t a c i j a m a ,
m a n s k o g i m a g e a preuzeli su i zadržali m e t a l c i , k a o i d r u g i ,
o n i u b r z o , p r o p o r c i o n a l n o v l a s t i t o m o d v a j a n j u o d šire p r i
suvremeni akteri rock scene. S o b z i r o m na usidrenost ve
h v a ć e n o g » n o v o g v a l a « , stječu status m a r g i n a l n e i r a d i k a l n e
ć e g d i j e l a o b i l j e ž j a stila u svijetu g l a z b e , h a š o m a n i p r e d
subkulture koja povremeno,
s t a v l j a j u m o d e l s u b k u l t u r n i h i d e n t i f i k a c i j a k o j i ć e više p u t a
d o ž i v l j a v a svoj r e v i v a l .
396
kao sredinom devedesetih,
397
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
S r e d i n o m o s a m d e s e t i h n a s t a j e niz s u b k u l t u r n i h s t i l o v a ,
h o l itd..) D o k r a j a o s a m d e s e t i h p r o c e s f r a g m e n t a c i j e , k a o
k o j i , s j e d n e strane g o v o r i o » n o v o m o t p a d n i š t v u « i s p a j a n j u
i m i j e š a n j a stilova i n a s t a j a n j a n o v i h , g o v o r i o r a z g r a n a t o j
s t i l o v a , a s d r u g e o f r a g m e n t a c i j i . I s t o v r e m e n o se o d v i j a o
subkulturnoj sceni na kojoj
p r o c e s u k o j e m j e b i l o sve teže p r e p o z n a t i p r i p a d n i k e n e
» n o i s e « s i m b o l i z i r a j u n o v e i d e n t i t e t e , n o i s t o v r e m e n o s e niz
k o g p a r t i k u l a r n o g stila, i o n a j proces koji je svaki d e t a l j ,
identiteta i k o m b i n a c i j a pojavljuje u »koalicijskim« oblici
p o p u t b o j e v e z i c a ili n a č i n a n a k o j i j e k o š u l j a v e z a n a o k o
ma »afektivnih saveza«. U o č i rata, d j e l o v a n j e m »Galerije
struka, učinio bitnim i selekcijskim obilježjem. To je p e r i o d
ESCE«, s t v o r e n a j e i n t e g r a t i v n a t o č k a d o b r o g d i j e l a a l t e r
u kojem navijači dovršavaju proces izgradnje subkulturnog
nativne scene i raznovrsnih, v e ć i n o m o t p a d n i č k i h , protest
stila, s m j e š t a j u ć i s v o j u k u l t u r u d a l j e o d r o d i t e l j s k e , n a p o
nih (kao i onih s »umjetničkom legitimacijom«) subkul
z o r n i c u u r b a n i h stilova života na k o j o j su i s u b k u l t u r e m l a d i h .
turnih stilova života. Jedan od ključnih aktera te scene,
O n i preuzimaju muškost, alkohol i kompeticiju, iz roditeljske
z a g r e b a č k i b a n d »Sexa«, s v o j i m o d l a s k o m u N i z o z e m s k u i
pojmovi
p o p u t » g a r a g e « ili
k u l t u r e , stilizirajući i r i t u a l i z i r a j u ć i o b r a s c e p o n a š a n j a , n a
tamošnjim susretom sa squatterskom scenom o m o g u ć u j e
s l j e đ u j u ć i š t e m e r s k u a g r e s i v n o s t , ali n e g u b e ć i u p o t p u n o s t i
»studiju slučaja« iz koje se vidi k a k o f u n k c i o n i r a sistem
ni drukčije, duhovite i m n o g o mekanije oblike ekspresije
etiketiranja i p r o v o đ e n j a političke korektnosti na dijelu
koji g o v o r e o ljubavi, iskazujući p o n e k a d lucidne p r i m j e r e
»alternativne scene« squattiranja i specifičnog političkog a n
( a l t e r n a t i v n o g ) kazališta n a t r i b i n a m a . U d e v e d e s e t i m a , n a
gažmana.
vijači u kontekstu p r o m j e n e i m e n a » D i n a m u « postaju i p o litički, o p o r b e n i akter, k o j e m predsjednik države piše pi s m a , i k o j e g z a h v a ć a r e p r e s i j a k a o i p o d r š k a šire j a v n o s t i (donekle ambivalentna zbog akter n o g o m e t n o g
iskazanog
huliganizma
nasilja)
postaje simbol
u
kojoj
urbanog
o t p o r a retradicionalizaciji društva. Darkeri su bili u z r o k o m relativno kratke, ali snažne k a m p a n j e m o r a l n e p a n i k e . O n i s u »preplašili« d i o r o d i t e l j s k e k u l t u r e s v o j i m b i j e l i m l i c i m a , c r n o m b o j o m i o p ć e n i t o i m a g e o m koji je, k a o r e c i m o i h a š o m a n s k i , h e a v y - m e t a l ili p u n k e r s k i , b i l o t e ž e o d č i t a t i k a o »svog« p o s e b n o o n i m m o r a l n i m p o d u z e t n i c i m a k o j i strepe od drukčijeg k a o t a k v o g , i od netradicionalnih s p o l nih uloga. Rockabillycari n a m pokazuju kako je od šezde setih d o o s a m d e s e t i h r a n a r o c k - k u l t u r a o s t a v i l a t r a g a u d r u š t v u stvorivši u v j e t e ( g e n e r a c i j s k e i u r b a n e ) u k o j i m a r o c k a b i l l y stil nije b i o » d r u š t v e n o n e p r i h v a t l j i v « , o s i m u d i m e n z i j a m a k o j e s e n e t i č u s a m o g stila n e g o o p ć i h m j e s t a s u k o b a a d o l e s c e n a t a i o k o l i n e (ocjene, izlasci, seks, a l k o -
3Q8
.Prisutnost s u b k u l t u r n e s c e n e n a s p e c i f i č a n n a č i n s e osjetila u d o b a rata, k a d a sudjelovanje dijela te u r b a n e scene u obrani označava definitivni ulazak d o n e d a v n o ot p a d n i č k i h , n e p r i h v a t l j i v i h f r i z u r a i s i m b o l a u sve d o m o v e , p u t e m m e d i j s k e s l i k e , što j e niz r o d i t e l j a p o t a k l o n a » j a v n a ispričavanja«. M e đ u t i m , takav period m o g a o je trajati sa m o p a r m j e s e c i , jer u s i t u a c i j i k a d a n e m a e k s t r e m n e s i t u a c i j e p o p u t r a t a , više ili m a n j e u o b i č a j e n a d i s t a n c a s u b k u l ture i d o m i n a n t n e kulture p o n o v o se uspostavlja. R a z d o b l j e n a k o n rata karakterizira n a s t a n a k rave s c e n e , koja je od prvih, manjih okupljanja dosegla masovnost r o c k - k u l t u r e , m j e r e n u d e s e c i m a t i s u ć a , i k o j a je u b r z o u n u t a r s e b e s t v o r i l a n o v e p o d s t i l o v e . Rave j e n a g l a s i o h e d o n i z a m i r i t u a l , ples i t r a n s , i m a o je s v o j e b o j e i o b i l j e ž j a , a l i i v e l i k u otvorenost za raznolikost o d i j e v a n j a . Rave kultura predsta vlja nastavak psihodeličkog pokreta iz d o b a kontrakulture, a zbog upotrebe droge odnos s dominantnom kulturom č e s t o i m a o b l i k m o r a l n e p a n i k e i r e p r e s i j e . Raveri s u , n a k o n
399
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
z a v r š e t k a f a z e v e l i k i h o k u p l j a n j a (što j e u z r o k o v a n o r a z l o z i
n o k o a l i c i j s k u ) s u b k u l t u r u m l a d i h k o j o j j e još u v i j e k g l a z b a
m a u n u t a r s c e n e , a l i i p r i t i s c i m a o k o l i n e ) stvorili niz m a n j i h
m e đ u temeljima scene.
scena i priključili se procesu profiliranja zasebnih stilova,
D a k l e , o d kraja s e d a m d e s e t i h d o p r e d kraj d e v e d e
koji o b i č n o k a d b u d e d o v r š e n , z a p o č i n j e ( p o n e k a d i prije
s e t i h , u H r v a t s k o j je n a s t a l o , i na r a z l i č i t e n a č i n e o s t a l o
n e g o j e p r o c e s i n d i v i d u a l i z a c i j e p r a v c a završio) s » n o v o m
prisutno, petnaestak subkulturnih stilova, m e đ u k o j i m a su
i n t e g r a c i j o m « . S r e d i n u d e v e d e s e t i h karakterizira revival p u n k /
m n o g i , u p e r i o d i m a vlastitog najvećeg narastanja, u Z a
hard-core subkulture, koja sada, u uvjetima zagarantira n o g m i n i m a l n o g i n s t i t u c i o n a l n o g o k v i r a z a (vlastitu) p o l i t i č k u , i d e j n u i d r u g u različitost (bez o b z i r a n a s t i g m a t i z a c i j u i represiju), jednim svojim d j e l o m sudjeluje u anarhističkim, feminističkim, vegetarijanskim, squatterskim i d r u g i m inicija t i v a m a k o j e s u u vezi s p u n k / h c s c e n o m o d n j e n i h p o č e t a k a u svijetu. Politiziraniji d i o subkulturnih g r u p a na su p r o t n o j strani t r a d i c i o n a l n o g p o l i t i č k o g s p e k t r a (za taj »spek tar«, z a » l i j e v o - d e s n i « o k v i r p r o s u d b e n a š e i s t r a ž i v a n j e p o kazuje da je najvećim dijelom n e p l o d a n za analizu i vred novanje djelatnosti subkulturnih grupa i simbola) predstav ljaju skinheadsi koji u svojoj trećoj generaciji u Z a g r e b u stvaraju e k s t r e m n o d e s n o jezgro koje u p o t p u n o s t i slijedi o b r a s c e p o n a š a n j a z a p a d n i h »nazi-skinsa«. D e v e d e s e t e su i g o d i n e u k o j i m a c r t a č i g r a f i t a (»vvriteri«) p o p r v i p u t s t v a r a j u s c e n u k o j o j s u g r a f i t i p r i m a r n i izvor stila. D o s a d a s u g r a f i t i bili s v o j e v r s t a n » s u b k u l t u r n i i z l o g « , g d j e s m o bili svje
g r e b u m o g l i okupiti tisuće m l a d i h . Poznavanje te scene n a v o d i n a o p r e z pri b i l o k a k v i m g e n e r a l i z a c i j a m a , jer u n u t a r o k v i r a iste g r u p n e (stilske)
pripadnosti nailazimo na
različite aktere, pa p o j a m , r e c i m o , p u n k e r a , znači sasvim nešto d r u g o p o č e t k o m osamdesetih n e g o petnaest g o d i n a k a s n i j e , k a o što u i s t o m v r e m e n u n a l a z i m o različite o r i j e n t a c i j e n a istoj ( p u n k e r s k o j , m e t a l itd.) s c e n i . P o s e b n o u u v j e t i m a d e v e d e s e t i h g o d i n a d o g a đ a j u s e brzi o b r a t i i k o m biniranja stilova, pa dio, primjerice punkerskih/hc aktera n e želi n a p u s t i t i s c e n u n a k o j o j s e n a l a z i , a i s t o v r e m e n o u l a z i u t e c h n o / t r a n c e k r u g o v e , p a n a istoj s c e n i d o l a z i d o e m o t i v n i h rasprava o sceni s a m o j , g l a z b i , r a z l i k a m a , per c e p c i j i d r u g i h , i o k o n a č n i m u t j e c a j i m a g l a z b e , stila i r i t u a l a n a s v a k o d n e v n i život. Z a t o b i e t n o g r a f s k i p r i k a z ž i v o t a ovih urbanih plemena bio poželjnom o s n o v o m interpreta cija i zaključivanja.
doci oglašavanja vlastitog postojanja većine subkulturnih
A k o je ispunjen jedan od prvih ciljeva rada, o n a j o
stilova, čijim a k t e r i m a je bilo važno prenijeti na zid osnov
rekonstrukciji subkulturne scene koja k a o »opća povijest
n e s i m b o l e ili i m e n a b e n d o v a , n o d a n a s d o m i n i r a j u » a u
s u b k u l t u r e « postoji g o t o v o isključivo u n a r a t i v n o j kulturi u r b a
torski« grafiti, koji sadrže u g l a v n o m »samo« potpis a u t o r a i
nih p l e m e n a , u mitovima i l e g e n d a m a , a zapravo genera
v o d e b o r b u o k o etikete i l e g a l n o g a i v a n d a l s k o g a , k a o i
c i j a m a p r e p r i č a v a n i m » d o k u m e n t a r n i m a « s u b k u l t u r n o g života
etikete u m j e t n i č k o g a i kreativnog. D o m a ć i graffiti akteri
u H r v a t s k o j , o n d a se, u z d u ž n o p o š t o v a n j e n e p o n o v l j i v o s t i
u b r z o su d o s t i g l i svjetske s t a n d a r d e i u k l j u č i l i se u m r e ž u
i n e s v o d i v o s t i o v o g svijeta ž i v o t a m o r a p o s t a v i t i i p i t a n j e :
f a n z i n a k o j a krasi g r a f f i t i s c e n u . P o m a k o d g l a z b e k a o o s
» p o s t o j i li n e š t o što je s v i m a z a j e d n i č k o ? « S o b z i r o m na
n o v n e p o d l o g e z a p o s r e d o v a n j e ž i v o t n o g stila p r e d s t a v
s o c i o l o g i j u s u b k u l t u r e u s v i j e t u , o v o p i t a n j e i m p l i c i r a i test
l j a j u i » s k a t e b o a r d e r i « , k a o i »rolleri« i s l i č n e s u b k u l t u r e
primjenjivosti p o j m o v a nastalih u istraživanjima američkih i
»sportskog d u h a « , ali t a k o đ e r i u r o n j e n e u o p ć u ( d j e l o m i č -
britanskih subkultura, u našim uvjetima.
4 0 0
401
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
Jedna od prvih dimenzija koja se n a m e ć e k a o zajed
pokret u plesu, odjevne predmete, snopove značenja, sleng,
n i č k a jest o n a k o j a g o v o r i o s l o b o d n o m v r e m e n u . D a k l e ,
t k o s e i z b o r i o z a vlastiti i d e n t i t e t , taj ć e vlastite s i m b o l e
sve o v e s u b k u l t u r e n a s t a j u u sferi s l o b o d n o g v r e m e n a . Što
i d e n t i t e t a n a s t o j a t i z a d r ž a t i i u sferi š k o l e , r o d i t e l j s k o g d o m a
ih čini s u b k u l t u r a m a , po č e m u je n a č i n p r o v o đ e n j a slo
ili p o s l a . N i j e n e t k o p u n k e r (ili m e t a l a c , h a š o m a n , d a r
b o d n o g v r e m e n a subkulturan, kad i roditeljska kultura p o
k e r . . . ) s a m o n a k o n c e r t u ili v i k e n d o m ( m a d a i m a i t a k v i h
znaje i priznaje različita o p r e d j e l j e n j a , h o b i j e , p o t r o š a č k e
s l u č a j e v a , k o j i g o v o r e s j e d n e s t r a n e o represiji r o d i t e l j s k e
navike i s i ! Roditeljska kultura nije h o m o g e n akter, i nju
k u l t u r e , a s d r u g e o i n d i v i d u a l n o j »šetnji«, » t r a ž e n j u « , l a b a
s e m o ž e p r o m a t r a t i k a o skup subkultura, n o o n a i m a jasnije
v i m v e z a m a s a s u b k u l t u r o m ili p a k p r i p a d a n j u n e k o l i c i n i
izražen zajednički nazivnik i prepoznatljivije n o r m e , često
s u b k u l t u r n i h s t i l o v a ) , n e g o ć e v e ć i n a p u n k e r a t o biti i k o d
ne o d r a ž a v a j u ć i vlastitu diferenciranost k a d a je o d n o s s
k u ć e i u š k o l i . I d e n t i t e t je i n d i v i d u a l n i i g r u p n i . Ne s a m o
a d o l e s c e n t i m a u p i t a n j u . T o što s e s v o j e v r s t a n p r o c e s s u b -
k a o identitet p o j e d i n c a koji se o d n o s i i p o t v r đ u j e u g r u p i
k u l t u r a l i z a c i j e o d v i j a (ili z a p o č i n j e ) u sferi s l o b o d n o g v r e
(škvadri), n e g o i k a o m o g u ć n o s t da individualni identitet
m e n a , n i j e s p o r n o . O n o što m o ž e m o z a k l j u č i t i n a o s n o v i
( r e c i m o , punkerski) b u d e i g r u p n i , bez s t v a r n o g s u d j e l o v a n j a
istraživanja subkulturnih g r u p a , to su karakteristike s a m o g
u stalnom druženju pojedinačne škvadre, nego kao sudje
procesa. On n a m , u dimenziji nastajanja pojedinih stilova,
lovanje u polju (subkultura k a o s i m b o l i č k a struktura) k o j i m
govori o primanju, preuzimanju, preoblikovanju, o upo
s e i d e n t i t e t i p o s r e d u j e , što o m o g u ć u j e o s j e ć a j p r i p a d n o s t i
trebi glazbe, d r o g e , o d j e ć e , p r e d m e t a , jezika, o r a d n j a m a
n a j š i r e m , z a m i š l j e n o m p l e m e n u . To su d r u g i istraživači
koje se najčešće d o g a đ a j u n e p l a n i r a n o i neosviješteno na
izrazili r a z l i k o m s u b k u l t u r e i n e f o r m a l n e g r u p e , g d j e p r v o j
početku, a kasnije uključuju autorefleksiju, koja u m n o g i m
m o g u p r i p a d a t i i p o j e d i n c i ili p o j e d i n k e »bez č v r s t e š k v a
p r i m j e r i m a iz o v o g r a d a svjedoči o »refleksivnoj m o d e r n i «
d r e « . U p r o p i t i v a n j u i d e n t i t e t a t r e b a uvažiti i a k t e r o v u d e f i
(ili p o s t m o d e r n i ) . P o p u t p s i h o a n a l i t i č a r a , čiji k l i j e n t i g o v o r e
n i c i j u s i t u a c i j e , jer d o k j e o n / o n a z a a k t e r e d o m i n a n t n e
o v l a s t i t i m p r o j e k c i j a m a ili e d i p o v o m k o m p l e k s u , s o c i o l o g
k u l t u r e ( u š k o l i , n a p o s l u , k o d k u ć e itd.) d r u k č i j e » i d e n t i f i
također susreće,
c i r a n / a « ( k a o s i n / k ć e r , u č e n i k / u č e n i c a , ili s u b j e k t n e k o g
na
raznovrsnim
obrazovnim
razinama
s u b k u l t u r n i h a k t e r a , g o v o r o » s u b k u l t u r i « ili d r u g e o b l i k e
drugog
pripisanog
identita
koji
bolje odgovara
samom
refleksije, uključujući p o n e k a d i p o j a v u p r e n e s e n i h s o c i o
p o j m u , p o p u t D a l m a t i n a c , k a t o l i k ili H r v a t ) z a d o b a r d i o
loških tekstova u fanzinima i sličnim »mikro m e d i j i m a « sub
aktera subkulture izboreni identitet m o ž e se protiviti »glav
kulturne scene. N o , na sličan način susrećemo i internali-
n o m statusu« ili g a u v a ž n o s t i p r e r a s t a t i , pri č e m u v a n j s k a
zirane stereotipe.
obilježja stoje na r a s p o l a g a n j u u m n o g i m s i t u a c i j a m a u
S u b k u l t u r a s t v a r a vlastite » s r e d i š n j e p r e o k u p a c i j e « . T o što p r o c e s s u b k u l t u r a l i z a c i j e n a j č e š ć e z a p o č i n j e u »sferi s l o b o d n o g v r e m e n a « n i k a k o ne znači o g r a n i č a v a n j e re z u l t a t a t o g p r o c e s a (a rezultat je i d e n t i t e t i s i m b o l i č k a p o t v r da p o s t o j a n j a »afektivne zajednice«) na sferu s l o b o d n o g v r e m e n a . O n a j tko je otkrio svoje zvukove, aktere g l a z b e , 402
kojima akter u skladu s vlastitom individualno-psihološkom spremnošću, sposobnošću i ž e l j o m / p o t r e b o m intervenira n j a , m o ž e naglasiti vlastitu p r i p a d n o s t i identitet, uz često p r i s u t a n rizik s t i g m a t i z a c i j e . V e ć više p u t a s p o m e n u t o » m e d i j s k o
posredovanje«
o d v i j a s e n a više r a z i n a , u k l j u č u j u ć i svijest v e ć i n e a k t e r a o 4 0 3
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
različitim o b l i c i m a »medijskog p o s r e d o v a n j a « . U rock-kulturi
zaboraviti postojanje »mikro-medija« kakvi su flayeri, f a n
s t a l n o se o b n a v l j a » m e d i j s k a svijest«, n a s t a v l j a j u ć i i r a s p r a v e
zini i slični m a t e r i j a l i n a s t a l i u n u t a r n e k e s c e n e .
zasnovane na p r o b l e m u autentičnosti, p o b u n e , ko-optacije
Individualno i g r u p n o »aktivno prihvaćanje« i stvara
(rekuperacije, integracije, »obesmišljavanja«, jezikom sub
nje »repromaterijala« za sljedeća preoblikovanja odnosi se
k u l t u r e » p r o d a v a n j a duše«) i č e s t o u o b i č a j e n o g e m o t i v n o g
na medijska p o s r e d o v a n j a , ali nije isključivo uz njih veza
s v r s t a v a n j a s p r a m » m a i n s t r e a m a « . M e d i j s k a svijest j e p o j a m k o j i u sebi s a d r ž i i » t a k t i č k u « k o m p o n e n t u , n o d o g a đ a se da a k t e r i k o j i bi htjeli biti p r e d s t a v n i c i k r i t i č k e svijesti o medijima (u subkulturi prisutno izjednačavanje mainstreamovskog niveliranja ukusa s nepoželjnim, represivnim i m a n i p u l a t i v n i m , s i m b o l i z i r a n o o t p o r o m M T V - u ) m o g u biti p r e t v o r e n i u p r i v r e m e n e »zvijezde« v e l i k i h m e d i j a i o n d a p r u ž i t i n o v e m a t e r i j a l e refleksiji r o c k - k u l t u r e k o j a p o n e k a d nastavlja sociološke rasprave o »mainstrcamu«, »kulturnoj industriji« i m e d i j s k o m utjecaju, aktualizirajući t a k o r a s p r a v u k o j a j e » k l a s i č n a « z a g o t o v o sve s u b k u l t u r e m l a d i h , o n u o »pravim« (autentičnim, iskrenim, u p u ć e n i m , stalnim) i »kri vim« predstavnicima n e k o g stila, koje se o b i č n o naziva »pozerima«, i koji su » n e u p u ć e n i , privremeni, p o m o d n i , n e a u t e n t i č n i « . R i j e č i m a j e d n o g p u n k e r a i z p e t e ili šeste g e n e r a c i j e užih i širih o b n a v l j a n j a stila, uz v i d l j i v i j a k m a s k u linistički n a b o j : » N a s j e t a d b i l o m a l o , v e ć i n o m d e č k i , l j u d i s u n a s g l e d a l i č u d n o , bili s m o k o n e k a s e k t a , a l ' o n d a j e
n o ; interakcija m e đ u pojedincima i škvadrama, nastaja nje scene i profiliranih aktera, o m o g u ć u j e postojanje sub k u l t u r e i k a o »strukture u č e n j a « , u k o j o j se, uza sve o s t a l o , m o ž e učiti i m i j e n j a t i s p e c i f i č n a » m e d i j s k a svijest«. K r i t i č a r i birminghamskih teorija i koncepta m o r a l n e panike prigo varaju z b o g n e d o v o l j n o u o č e n o g pozitivnog efekta kojeg negativno predstavljanje u medijima d o m i n a n t n e kulture m o ž e i m a t i u s u b k u l t u r i , i to je o p r a v d a n p r i g o v o r , a l i se time realna opasnost od
m o r a l n e p a n i k e nije s m a n j i l a ,
p o s e b n o a k o u n e k o m kontekstu, kakav je b i o hrvatski u d o b a afere »crna ruža«, m o r a l n a p a n i k a uzrokuje izravne posljedice u subkulturi, primjerice z a t v a r a n j e m prostora za g l a z b u i r i t u a l s t i l a , uz š i k a n i r a n j a i m a r g i n a l i z a c i j u u n e k o j sredini. Koliko g o d ovi m e h a n i z m i nastajanja i o d r ž a v a n j a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a bili z a j e d n i č k i s v i m a , i p a k p o s t o j e z n a č a j n e razlike m e đ u p o j e d i n i m g r u p a m a , pa d i o prijetnji (i radnji) koji bi bio p o t p u n o p o g u b a n za, primjerice, dar-
M T V isfurao G r e e n Day i proglasio to p u n k o m , pa ti se
kere, ne u z b u đ u j e previše n o g o m e t n e h u l i g a n e koji j e d n i m
ovdje, na ovim klupama'
počela okupljati gomila ljudi,
svojim značajnim dijelom priželjkuju nerede, tučnjave, i
klinaca ali i d r u g i h , mi s m o se čudili, i o n o , riknuli s m o ,
spremni su na m n o g e oblike represije. Na s i m b o l i č k o m
3 0
o d j e d n o m j e b i l o i c u r a i s v e g a , l u d n i c a . . . v i d i š t i šta m e
p l a n u r a t n i c i s t r i b i n a još više d o k a z u j u p o t i c a j n i e f e k t n e
diji r a d e , h a ? «
gativnog prikazivanja djelovanja n o g o m e t n o g huliganizma
Medije i mogućnost posredovanja nalazimo danas u g o t o v o s v a k o m s u b k u l t u r n o m stilu, pri č e m u n o s a č e zvuka također m o ž e m o smatrati dijelom medija, a ne s m i j e m o 30
Razgovor se vodio u parku u kojem se već desetak g o d i n a , u različitim intervalima s različitom brojnošću, okupljaju punkeri (uključujući h a r d -core i neke druge stilove koji u devedesetim o b i č n o idu zajedno). 4 0 4
u m e d i j i m a , jer u p r a v o je »televizičnost« H e y s e l s k e t r a g e dije potaknula identifikacijske procese s n o g o m e t n i m hulig a n i z m o m u navijačkoj subkulturi, uključujući i Hrvatsku. A k o p o d i j e l i m o agresivnost na s i m b o l i č k u (ritualiziranu) i s t v a r n u ( r i t u a l n u ) i p r o m o t r i m o sve s u b k u l t u r n e s t i l o v e u Hrvatskoj, zapazit ć e m o sljedeći spektar:
4 0 5
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
Na j e d n o m kraju, na kojem je simbolička i stvarna
O n o što j e z a j e d n i č k o s v i m s u b k u l t u r n i m g r u p a m a i z
agresivnost n a j m a n j a , smješteni su h a š o m a n i , darkeri i
o v o g r a d a , to su dimenzije unutarnje strukture, koje u
raveri. Na d r u g o m su n o g o m e t n i huligani, k o d kojih je i
v r e m e n u i p r o s t o r u n a r a v n o v a r i r a j u . Riječ j e o s p e c i f i č n i m
simbolička i stvarna agresivnost visoka (iako ne predstavlja
»koncentričnim krugovima« m e đ u kojima postoje obostrani
j e d i n u , a z a n e k e g r u p e u n e k i m p e r i o d i m a niti t i p i č n u a k
utjecaji i prijelazi. U p r v o m , n a j m a n j e m k r u g u , nalazi se
t i v n o s t ) . U p o t p u n o istu g r u p u s p a d a j u o n i k o j i z a s e b n o m
»kreativna jezgra«. Od o s n o v n i h oblika prihvaćanja i proži-
n a v i j a č k o m stilu d o d a j u i m a g e s k i n h e a d s a , p a t a k o t v o r e
vljavanja, p r e r a d e zvukova, r a z g o v o r a , f i l m o v a , nesvjesne i
» n a v i j a č a - s k i n h e a d a « jer n e m o r a svaki s k i n h e a d biti n a
svjesne p r o c j e n e z n a č e n j a i u t j e c a j a p o j e d i n i h v e r b a l n i h i
v i j a č , i a k o t o v e ć i n a u d e v e d e s e t i m jest. D o n a v i j a č a s e
n e v e r b a l n i h i n f o r m a c i j a n a s v a k o d n e v n i život, d o v l a s t i t o g
smještaju pripadnici o n i h g r u p a koje su »miješane« s na
stvaranja »subkulturnog materijala« i doprinosa sustavu
vijačkim stilom, poput »navijač-metalac«, »navijač-punker«
s i m b o l a , kreativna jezgra igra u l o g u »prvog aktera«, nosi
ili » n a v i j a č - r o c k a b i l l v č a r « . Tu su i svi o n i k o j i su s u d j e l o v a l i
t e l j i c u stila. U jezgri m o g u biti p o j e d i n c i i š k v a d r e , m l a d i ,
u mixu d r u g i h rockerskih subkulturnih stilova s navijačkim
a l i i stariji k o j i m o g u k u m o v a t i p r i s t u p u s r e d s t v i m a z a š i r e
stilom
Zatim,
n j e i p o t v r đ i v a n j e stila ( d i s k o t e k e , s l u š a o n i c e , m e d i j i , k o n -
(poput »novog otpndništva« osamdesetih).
p r e m a d r u g o j strani s p e k t r a , n a l a z e s e p u n k e r i , m e t a l c i i d r u
certne d v o r a n e , studio, o p r e m a , o d j e ć a , tiskare itd.). Uz
ge g r u p e koje njeguju svojevrsnu simboličku agresivnost, i
k r e a t i v n u j e z g r u o b i č n o n a s t a j e d r u g i k r u g , k o j i č i n e svi
r i j e t k o k a d a s t v a r n u . R o c k a b i l l y c a r i s u , izuzev j e d n o g d i j e l a
koji se identificiraju sa s c e n o m u nastajanju, pa ga m o ž e
s p o č e t k a scene koji je o b n a v l j a o z a b o r a v l j e n u »štemer-
m o zvati i p r v i m k r u g o m s i m p a t i z e r a . D r u g i k r u g s i m p a t i
sku« i n e - p r i m a r n o - a g r e s i v n u e t i k u , bili v e l i k o m d i j e l o m t a
z e r a , a t r e ć i u o p ć e , t a k o đ e r je p r i v u č e n j e z g r u i s c e n i , a l i
k o đ e r izvan s t v a r n e i s i m b o l i č k e a g r e s i v n o s t i .
s e n e u k l j u č u j e u s v e a k t i v n o s t i , ili s m a n j i m i n t e n z i t e t o m
dominantnoj
kulturi
djeluje agresivno
(jaka
O n o što crne
s u d j e l u j e u s t v a r a n j u s c e n e . Z a s v a k i stil j e m o g u ć e p o k a
b o j e , s t i s n u t e š a k e , m r t v a č k a g l a v a ili » n e r a z u m l j i v i « s i m
buka,
zati k a k o s u s e k r u g o v i širili i s u ž a v a l i , c i j e p a n j e m j e z g r e
b o l i ) m o ž e b i t i , p o s e b n o u s l u č a j u h a r d - c o r e s t i l a , izraz
n a s t a j a l e m a n j e s c e n e , ili s e ista s c e n a o d r ž a v a l a r a z l i č i
nenasilnog aktera i simboličnog naglašavanja zategnutosti
tošću opcija u istom p l e m e n u , g d j e , primjerice k o d navija
i težine p o l o ž a j a v l a s t i t o g s v j e t o n a z o r a ( v e g e t a r i j a n s k o g ,
č a , postoje oni kojima je draža scenografija i bavljenje
feminističkog,
u
vizualnim d o j m o m aktera, izradom transparenata. Pored
d r u š t v u . O b l i c i plesa (»slam«, » p o g o « , »let m e g o « , v j e r o j a t n o
njih su oni koji i m a j u organizacijskih sposobnosti, uz njih
i » h e a d b a n g i n g « a o s o b i t o »stage diving«) karakterističnog
n e r e d i m a skloni i »ratnim o p e r a c i j a m a « vični akteri itd. U
z a p o j e d i n e s u b k u l t u r e , m o g u p r o m a t r a č u »sa s t r a n e « i z g l e
n e k i m p e r i o d i m a širenja scena i njihovih stilova, treći k r u g
d a t i v e o m a o p a s n o , prijeteće, a g r e s i v n o ili a u t o d e s t r u k t i v n o ,
s i m p a t i z e r a m o ž e n a r a s t i n a d e s e t a k t i s u ć a i više m l a d i h
no u o g r o m n o j v e ć i n i s l u č a j e v a r a d i se o r i t u a l i m a u k o j i
k o j i m a p r i s u t n o s t n e k o m r i t u a l u iza k o j e g stoje s u b k u l t u r n e
miroljubivog,
radikalno-ekološkog
itd.)
m a i s p o d p o v r š i n e » s i m b o l i č k e a g r e s i v n o s t i « n e leži s t v a r n a
g r u p e m o ž e biti s a m o » j e d a n o d p r o v o d a « ili p a k izraz p r i
agresivnost, n e g o ne-agresivna k o m u n i k a c i j a vlastitim je
bližavanja određenim strukturama osjećaja i afektivnim za
zikom uz puno uvažavanje drugoga.
jednicama.
406
407
URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović
O n o što t a k o đ e r k a r a k t e r i z i r a v e ć i n u i s t r a ž i v a n i h s u b k u l t u r n i h g r u p a jest p o s t o j a n j e » t v r đ e g « i » m e k š e g « p r a v c a
trakulture i maglovitog određenja »progresivnog« rocka i psihodelije.
u n u t a r i s t o g ili s l i č n o g stila. U n e k i m s i t u a c i j a m a t o d o v o d i
Punk, j e d n a od »subkultura r a d n i č k e klase« u V. Bri
do nastajanja s e g m e n a t a scene koji se s v r e m e n o m p r e
taniji, unutar svojih nekoliko generacija u Hrvatskoj i u pe
tvaraju u samostojnije fragmente. Ponekad u javnosti pre
r i o d i m a v e ć e g »revivala«, u s v o j i m p r e p o z n a t l j i v i m » k r e a
v l a d a v a j e d a n s k u p n i t e r m i n z a v a r i j a n t e stila k o j e u n u t a r
tivnim jezgrama«,
s c e n e i z g l e d a j u v e o m a u d a l j e n o , ali s e o d r ž a v a z a j e d n i č k i
» d e č k i iz k v a r t a « i n i ž i h s o c i j a l n i h s l o j e v a , k a o i f a z e u k o
n a z i v n i k . J e d n a o d k a r a k t e r i s t i k a m o r a l n e p a n i k e i jest u
j i m a p u n k e r s k u j e z g r u č i n e d j e c a »viših s r e d n j i h « i b o g a t i h
t o m e d a p o o p ć u j e i , r e c i m o , » d a r k e r i m a « s m a t r a sve k o j i
s l o j e v a d r u š t v a . B a d B l u e Boysi s u t a k o đ e r p r o š l i više s v o
n o s e c r n o , p r o i z v o d e ć i svoj d v o s t r u k i u t j e c a j n a z b i v a n j a
jih f a z a , p r i č e m u j e i m a g e » d e č k a i z k v a r t a « i n a s t a j a n j e
o k o scene.
subkulturnog aktera bilo p r a ć e n o bliskošću dijela jezgre s
poznaje faze obilježene d o m i n a c i j o m
V e ć i n a p r o m a t r a n i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a s v o j i m j e iz
o t p a d n i č k i m m j e s t i m a na k o j i m a su se sretali s p u n k e r i
g l e d o m predstavljala »alternativnu u n i f o r m i r a n o s t « što je
m a i h a r d - c o r e o v c i m a , što i h j e o d m a k l o o d p r e t h o d n o
izazivalo gnjev predstavnika institucija d o m i n a n t n o g d r u
prevladavajućeg obrasca »na C i b o n u pa u Saloon«. Mo
štva. Suprotna u n i f o r m i r a n o s t nije izražena s a m o klasičnim
g u ć e je pratiti utjecaj, k a o i reakcije na utjecaj socio-
i j a s n o v i d l j i v i m t i p o v i m a o d i j e v a n j a ili f r i z u r e , n e g o se u
-kulturnog položaja roditelja u subkulturi m l a d i h , unutar
m i j e š a n i m g r u p a m a postiže m o g u ć n o s t d a »alternativno-
još uvijek inspirativnih o b r a z a c a koji su ponudili američki
- u n i f o r m n o « djeluju i oni akteri koji n e m a j u k o h e r e n t a n
a u t o r i , o tipu socijalizacije u nižoj i srednjoj klasi, p o s e b n o
i m a g e , nego, poput m o d s a u Engleskoj, provociraju u p r a v o
u svjetlu č i n j e n i c e d a j e » e t i k a r e c i p r o c i t e t a « b i l a z a k o n o m
izgledom tipičnim za d o m i n a n t n u kulturu, urednim o b l a
većine škvadri na subkulturnoj sceni, i da je bila osnažena
č e n j e m »ali d r u k č i j i m d r ž a n j e m « .
hedonističkim aktivnostima, odnosno ravnopravnom po
Z a j e d n i č k o klasno o d r e đ e n j e neizbježno je u većini
d j e l o m »općeg dobra«, prevladavajući obrasce socijaliza
američkih i britanskih interpretacija subkultura m l a d i h . U
cije koje j e netko d o n i o o d k u ć e ( r e c i m o C o h e n o v u »etiku
n a š e m istraživanju d o k a z a n i su utjecaji s o c i o e k o n o m s k o g
i n d i v i d u a l n e o d g o v o r n o s t i « ) ili u t j e č u ć i n a n e č i j e i z d v a j a n j e
statusa i p o s e b n o k u l t u r n o g milieua ( u r b a n o - r u r a l n o , tra-
i t r a ž e n j e d r u g e š k v a d r e . Etika r e c i p r o c i t e t a i m p e r a t i v je u
d i c i o n a l n o - m o d e r n o , s p e c i f i k u m i h r v a t s k i h r e g i j a itd.) r o
m n o g i m p l e m e n i m a , a rituali često uključuju i velike k o l i
ditelja na proces subkulturalizacije a d o l e s c e n a t a , no ti utje
č i n e a l k o h o l a ili p u t n e k a r t e k o j e t r e b a p l a t i t i , p a j e l a k o
caji nisu presudni za tvrdnje o k l a s n o m karakteru subkul
z a m i s l i t i niz s i t u a c i j a u k o j i m a n e k i a k t e r i n e p r i s t a j u n a
tura m l a d i h . N a o s n o v i p o z n a v a n j a v e ć i n e u r b a n i h p l e m e n a
dijeljenje novca, na princip da svatko pridonese m a k s i m a l
n e m o ž e m o tvrditi, p o p u t M e r t o n o v i h učenika, d a s a m o
no (odnosno, koliko tko posjeduje), i time d o v o d e u pitanje
niže k l a s e s t v a r a j u s v o j e s u b k u l t u r e , i l i , p o p u t b i r m i n g h a m -
s v o j o p s t a n a k u g r u p i . S o b z i r o m n a intenzitet d o ž i v l j a j a
skih a u t o r a , smještati p u n k e r e , skinheadse, m o d s e , ro-
( k o j i m o ž e , a l i i n e m o r a , biti p o v e z a n s o p a s n o š ć u , n a s i
ckere i slične isključivo u r a d n i č k u klasu, a djeci s r e d n j e
ljem) i osjećaj sudjelovanja u zajedničkom ritualu, m n o g i
klase ostavljati s a m o m o g u ć n o s t p o k r i v a n j a prostora k o n -
pripadnici subkulture,
408
urbanih
plemena,
iskazuju veliku
40Q
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
solidarnost prema »suplemenicima«, pa se na gostovanji ma navijača,
koncertima i specifičnim partijima g o t o v o
redovito primjećuju obrasci etike reciprociteta i o b a v e z n e p o m o ć i o n i m s u p l e m e n i c i m a k o j i nisu u s t a n j u p l a t i t i k a r t u ili n a r u č i t i s e d a m n a e s t u t u r u p i ć a ili n e š t o s l i č n o .
u s o c i o l o g i j i p o s t o j i živa r a s p r a v a o ( n e o ) p l e m e n i m a , k a k o u
području zasebnih studija subkulture,
kontrakulture i
»novih društvenih pokreta«, t a k o i u promišljanjima p o s t m o dernosti i karakteru društva krajem stoljeća. T a k o Heterington (1998.), Polhemus (1995.), Maffesoli (1996.), B a u m a n
Subkulturne g r u p e u Hrvatskoj pokazuju i m o g u ć e
( 1 9 9 1 . ) i d r u g i u v o d e p o j a m p l e m e n a u svoje r a d o v e , d o k
m i j e š a n j e k l a s i č n i h o b r a z a c a ; f i z i č k o n a s i l j e i set o p e r a c i j a
s a m a scena kontrakulture, subkulture, raznovrsnih aktera
» d o k a z i v a n j a m u š k o s t i « , k o j e b i t r e b a l o biti o b i l j e ž j e nižih
glazbe, ekoloških
klasa, biva p r i h v a ć e n o od znatnog dijela a d o l e s c e n a t a iz
k o r i s t i t u riječ t a k o d a b i i bez v l a s t i t o g o s j e ć a j a p o t r e b e
s r e d n j i h i viših k l a s a , d o k n e k e » m e k a n i j e « o b l i k e i z r a z a ,
g o v o r a o urbanim p l e m e n i m a morali u kontekstu subkul
d u g u kosu, kulturu psihodelije i slično, k o d nas d j e l o m i č n o
ture respektirati »akterovu definiciju«. Sociologija u r b a n i h
p r i h v a ć a j u i a d o l e s c e n t i iz nižih s o c i j a l n i h s l o j e v a . P o t r e
plemena uvažava d o b a r dio naslijeđa sociologije subkul
b n o j e u o č i t i d j e l o v a n j e s o c i o k u l t u r n o g p o l o ž a j a uže r o d i
ture. Također, nasljeđuje se p r o b l e m dvostrukog značenja
teljske kulture n e k o g a k t e r a , z b o g o b j e k t i v n o g u t j e c a j a , ali
kada govorimo o pojedinom
i z b o g r a z n o v r s n i h o b l i k a više ili m a n j e o s v i j e š t e n o g d j e l o
a k t e r u ( r e c i m o p u n k e r i » s M a ž u r a n c a « ili k a š i n a r i ' 9 3 ) ili
v a n j a s u b k u l t u r e n a t a k a v u t j e c a j , n o n i j e m o g u ć e niti j e
o p ć e n i t o o p u n k p l e m e n u ili t e c h n o p l e m e n u . S o b z i r o m
dan
unutar posljednjih
n a »mi« o s j e ć a j , k o j i s e u p l e m e n u j a v l j a , m o ž e m o g o v o r i t i
dvadesetak g o d i n a podvesti p o d p o j a m s a m o j e d n o g o d
o u ž e m i š i r e m »mi« o s j e ć a j u , a v e o m a b i t n i m a s p e k t o m za
socijalnih slojeva društva.
sociologiju urbanih plemena smatramo odnos između po
o d o p i s a n i h subkulturnih stilova
V e ć više
puta
spomenuto
je »urbano
pleme«
pokreta,
novih
n o m a d a , već o d a v n o
plemenu
kao
konkretnom
kao
jedinca i škvadre, unutar p l e m e n a . S o b z i r o m na situaciju
svojevrstan s i n o n i m p o j m a subkulture. Taj se p o j a m n a m e t
na adolescentskoj urbanoj sceni, škvadra ostaje o s n o v o m
n u o više p u t a : s r e d i n o m o s a m d e s e t i h t i j e k o m i s t r a ž i v a n j a
p l e m e n a , ali s e d o g a đ a j u i p o m a c i k o j i g o v o r e o » n o v o j
nogometnih navijača i njihove subkulture, višegodišnjim
fleksibilnosti«, gdje postoji osjećaj pripadništva p l e m e n u
praćenjem subkulturne scene i razmišljanjem »unutrag«, a
bez n a s i l n e » k o l e k t i v i z a c i j e m i š l j e n j a i o s j e ć a j a « .
p o s e b n o u svjetlu n a s t a n k a »rave k u l t u r e « , » u r b a n o p l e m e « pokriva mrežu o d n o s a i strukturiranje škvadri i p o j e d i n a c a na subkulturnoj sceni, proširenoj bliskim a k t e r i m a p o p u t alternativno-kazališnih grupa, ekoloških, »kontrakulturnih« i srodnih g r u p a kakve su o b i č n o činile p o j a m »novi d r u štveni p o k r e t i « .
Sociologija urbanih p l e m e n a u našoj sredini i m a m o gućnost povezati tradiciju istraživanja u etnologiji ( R i h t m a n -Auguštin, 1 9 8 6 . , 1 9 8 8 . , 1 9 9 1 . , Povrzanović, 1 9 9 1 . , Priča, 1 9 9 0 . ) sa s o c i o l o g i j o m s u b k u l t u r e , i z a j e d n i č k i m istraži v a č k i m r a d o m d o b i t i p o t p u n i j i u v i d u d i n a m i č n i život u r b a nih p l e m e n a (subkultura, životnih stilova).
Z a razliku o d s r e d i n e o s a m d e s e t i h , k a d a u s o c i o l o š k o j
U o v o m radu naznačuje se specifična kultura slušanja
l i t e r a t u r i nije b i l o r a s p r a v a o p l e m e n i m a i k a d a b i u p o t r e
glazbe i proces prihvaćanja, preuzimanja, preoblikovanja
ba tog p o j m a kod d o b r o g dijela autora bila shvaćena
»zvučnih entiteta«, k a o i r a z n o v r s n o g , sa z v u k o v i m a , s l i k a m a i
m e t a f o r i č k i (što o n a n e m o ž e izbjeći u p o t p u n o s t i ) , d a n a s
pokretima povezanog »subkulturnog repromaterijala«. M e -
4IO
411
Benjamin Perasović
đ u t i m , u t o m procesu nije naglašen jedan n j e g o v ritualni
PRILOZI
a s p e k t - z a j e d n i č k i r i t u a l o n i h koji s u razvili m o g u ć n o s t z a j e d n i č k o g s l u š a n j a g l a z b e (što u o p ć e nije l a k o , o s i m a k o se g l a z b a ne s m a t r a p u k o m » p o z a d i n o m « ) , i što je s t i m u v e z i , m o g u ć n o s t z a j e d n i č k o g i i n d i v i d u a l n o g t r a n s a . Isku stva t r a n s a n a l a z e s e n a s v i m č v o r n i m m j e s t i m a ž i v o t a ur banih plemena i njihovih rituala. »Empovverment« teorija G r o s s b e r g a , koja se n a k o n istraživanja i raznolikih pristu pa p r o b l e m u »subkulture mladih« nameće kao jedna od n a j p r i m j e r e n i j i h , m o r a l a b i biti o b o g a ć e n a t e o r i j o m t r a n s a , a n a l i z o m ekstatičkih i srodnih stanja koja prate raznovrsne
Politička korektnost u subkulturi: slučaj Sexa
rituale različitih a k t e r a . J e d a n pravac analize rave kulture v e ć ide p r e m a M a r c e l u M a u s s u i B a t a i l l e u p r o p i t u j u ć i t r a n s , a drugi p o j a m plemena ne smatra samo analitičkim poj
Sexa j e n a s t a l a u Z a g r e b u još 1 9 8 0 . g o d i n e . I m e b a n
m o m , nego i »taktičkim«, d j e l o m i č n o obnavljajući d i o zna
da p o v e z a n o je s k o v a n i c o m »sedativ eks a p o t e k a « . Do
čenja s kraja šezdesetih.
1 9 8 6 . , o d r ž a l i s u niz k o n c e r a t a , e k s p e r i m e n t i r a j u ć i s a z v u
N e k a d j e o d r e đ e n j e »rock« b i l o d o v o l j n o d a
izrazi
kovima
na tragu
Hendrixa,
Gang
of Four,
Pere
Ubu,
spektar podstilova koje mladi »upotrebljavaju« u procesu
C a p t a i n Beefheart. Iz tog d o b a postoji nekoliko s n i m a k a ,
s u b k u l t u r a l i z a c i j e , i a k o t o nije b i l o d o v o l j n o p r e c i z n o n i
a č l a n o v i b a n d a ž a l e što s u s n i m c i v e ć i n o m n e k v a l i t e t n o
o n d a , no danas je to nemoguće ako želimo obuhvatiti
p r o d u c i r a n i , s m a t r a j u ć i r e l e v a n t n o m j e d i n o k a z e t u »Sexa
šarenu scenu glazbenih posredovanja. Tako bi općeniti
Live« s n i m l j e n u u K o p r u 1 9 8 6 . U p r a v o o d 1 9 8 6 . b a n d p r e
p o j a m koji o p i s u j e i d e n t i f i k a c i j s k u o s n o v u » r o c k - s u b k u l t u r e «
staje s r a d o m , a pojedini članovi sudjeluju u z a g r e b a č k i m
m o g a o biti » p l e m e z v u k a « , n a r a v n o , u m n o ž i n i z v u k o v a i
»alter« k a z a l i š n i m p r o j e k t i m a s t v a r a j u ć i g l a z b u k o j a s e s r e
n a č i n a n j i h o v e u p o t r e b e , i u m n o ž i n i p l e m e n a (škvadri) k o j a
će s »Einsturzende N e u b a u t e n « .
z v u k o v e p r e u z i m a j u . N o , g l a z b a nije i z o l i r a n a o d s l i k e i
b a n d s e o k u p l j a p o n o v o , i , k a k o s a m i k a ž u , č i n e svoj »fi-
N a k o n dvije g o d i n e ,
p o p r a t n i h stilskih m a n i f e s t a c i j a , p a b i p l e m e z v u k a z a p r a v o
n a l step i n t o s u n n y n o i s e a n d s h a d e d c o r e a r e a o f d i s t o r t
n a g l a š a v a l o zajedničke karakteristike različitih a k t e r a u n u
ed m e t a l a n d g r o t e s q u e electricity«. N i k , Bic, Saša i I g o r
tar niza p o s e b n i h subkulturnih stilova.
predstavljaju Sexu od 1 9 8 8 . , uspješno snimaju i sviraju,
»Pleme zvuka« o s o b i t o funkcionira k a o d o b a r p o j a m u svjetlu r a v e k u l t u r e , g d j e je riječ o z v u k o v i m a , v i b r a c i j a m a , plesu i t r a n s u , pri č e m u se zvukovi stvaraju uz p o m o ć suvremene tehnologije.
No i druga, rockerska plemena
t a k o da i u š i r i m o k v i r i m a p o s t a j u p o z n a t o i p r i z n a t o i m e u dimenziji b u k e i artikulacije tijela. Nižu se d o b r e recenzije u Ritmu, H e r o i n i , M l a d i n i , u jednoj emisiji švedskog radija d o l a z e n a t o p listu »nezavisnih« i p r e t j e č u m n o g a » t u r b o - p o -
zvuka imaju svoje rituale i svoju historiju, čijem r a z u m i j e vanju može pridonositi sociologija urbanih p l e m e n a . 412
Teksl je d j e l o m i c e o b j a v l j e n u l j u b l j a n s k o m časopisu »Razgledi«. 413
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
p u l a r n a « i m e n a p o p u t » Č a r t e r U S M « ili » M a n i c S t r e e t P r e a -
n j u j u ć i r a d i k a l n o s t . Sexa s e s a v r š e n o u k l a p a l a u a t m o s f e r u
chers«. Sexa je s v e u k u p n o o b j a v i l a : » V e p r o v i u g r a d u , EP
koja je nalikovala na squatt, uz m a k r o b i o t i č k e sendviče,
k a z e t a , 1 9 8 8 . , » N o S l e e p Till Pussy«, LP, 1 9 8 9 . , H o w S u
š a n k , u z svjetski z n a č a j n e n e z a v i s n e b a n d o v e , u z p r e d
p e r m a n D i e d « , serija k a z e t a , 1 9 8 3 - 9 0 . , »The J e a n e J o n e
stavnike
Story«, V i d e o , 1 9 9 1
»Pussy i n t h e Sky w i t h D i a m o n d s / T i
kulturno podzemlje i aktere novih umjetničkih eksperime
d a m j a , SP, 1 9 9 1 . , S e x a j e p o s t a l a j e d n i m o d s t u p o v a t a
nata k a o i uz nove h a r d - c o r e , p u n k , noise klince, uz ras-
dašnje zagrebačke alternativne scene.
Djelovanjem G a -
t a f a r i j a n c e , s o c i o l o g e i p i j a n c e . Sexa j e o d u v i j e k b i l a p o
mogućnost generacijskog
v e z a n a s r a d i k a l n i m k a z a l i š t e m , s K u g l o m i o n i m š t o je iz
lerrije u Z a g r e b u dijaloga
je stvorena
unutar scene,
mogućnost povezivanja aktera.
novog
alternativne televizije,
uz
svojevrsno
K u g l e n a s t a l o , sa Sisom (Zeljko Zorica) i n j e g o v i m »Upla
kon
š e n i m Ž i r a f a m a « . Sexa j e s t a l n o s u d j e l o v a l a u r a d u G a l e r
cepta rada G a l e r r i j e sta
r i j e , n e s a m o t a k o što j e n a s t u p a l a n a p o z o r n i c i ili t a k o što
jali s u l j u d i p o p u t H e l e n e
j e Bic b i o j e d a n o d G a l e r r i j i n i h d j - a , n e g o t a k o što j e b i l a
Klakočar i Indoša (Damir
s t a l n o p r i s u t n a , što su l j u d i k o j i su č i n i l i b a n d č e s t o bili u
Bartol)
Galerriji i o k o nje, sudjelujući u svim d i m e n z i j a m a života
»Kugla
Iza
različitih
berlinske
starog
ratnika
Glumišta«.
Duh
k o j i se o d v i j a o (i n a s t a j a o ) o k o G a l e r r i j e . U G a l e r r i j i Esce
»Kugle« je bio definitivno
bio je stvoren prostor slobode, » a u t o n o m n a zona«. N e
n a s t a n j e n u G a l e r r i j i , i to
s u m n j i v o j e d a k r u g ljudi koji s e t a m o o k u p l j a o i m a o o d r e
n e s a m o z a t o što s u u z
đ e n u f i z i o n o m i j u , m e đ u t i m t a j k r u g nije m o g u ć e l a k o o d
I n d o š a tu bili i d r u g i č l a
r e d i t i ili j e d n i m p o j m o m d e f i n i r a t i , o s i m a k o n e p o s e ž e -
novi
porodice,
m o z a o p ć e n i t i m i z a »fini r a d « k o m p r o m i t i r a n i m t e r m i n i
nego i zaslugom novih,
m a p o p u t s u b k u l t u r a , a l t e r n a t i v n a s c e n a , ili p a k o d r e đ e
do t a d a n e p o z n a t i h m l a d i h ljudi koji su stupili na s c e n u . U
n j i m a koja g o v o r e o g l a z b e n i m p o d l o g a m a životnih stilova
Galerriji su se održavali koncerti, izložbe, g l a z b e n e slušao
p o p u t punk, h a r d - c o r e , noise, roots reggae, d u b , r a p ,
nice, predstave, video-instalacije, razgovori, projekcije, k a o
h i p - h o p , h a r d - f u n k , jazz i t d . U G a l e r r i j u s u d o l a z i l a r a z n o
i k o m b i n a c i j e svih n a v e d e n i h t i p o v a d o g a đ a n j a . O d r e đ e n i
lika u r b a n a p l e m e n a i pogriješio bi o n a j t k o bi o d u h u
p r o s t o r u v i j e k j e o s t a j a o s l o b o d a n , što n i j e išlo n a štetu
Galerrije
v e ć o r g a n i z i r a n i h i d o g o v o r e n i h p r o g r a m a . M i n i m u m tri
mehanički
različite g e n e r a c i j e (srednjoškolska, studentska i »preko tri
m a t r a č u bi se, u j e d n o m s l u č a j u , G a l e r r i j a m o g l a učiniti
Kugline
sudio
na
zbrajajući
osnovi
analize
»imena«
pojedinih
pojedinih
imagea,
plemena.
Pro
deset«) s u s r e t a l e su se u G a l e r r i j i na r a z l i č i t i m s a d r ž a j i m a ,
t i p i č n i m s q u a t t o m ili p r o s t o r o m n e k o g r a d i k a l n o g t a l i j a n
a t i j e k o m n e k o g k o n c e r t a ili p r e d s t a v e g o m i l o m s u k r u
skog »Centro Sociale«, u k o j e m se ljudi s p r e m a j u za bari
žila i d j e c a ispod deset g o d i n a starosti. Z a g r e b je t a k o d o
k a d e ili o b r a č u n s p o l i c i j o m , n e t k o d r u g i m o g a o b i g o v o
b i o potencijalnu integrativnu točku d o b r o g dijela alterna
riti o G a l e r r i j i k a o p r i m j e r u m i r o l j u b i v o s t i i f r e a k o v s k o g
tivne s c e n e , a a r t i s t i č k o - a n a r h i s t i č k i stav v o d i t e l j a G a l e r r i j e
stvaralaštva za vlastitu d j e c u , treći bi a n a l i t i č a r m o g a o
p r i d o n i o je širenju zajedničkog nazivnika scene ne srna-
z a k l j u č i t i o i n d i v i d u a l n o - u m j e t n i č k o j razini k o j a z a s j e n j u j e
414
415
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
d r u g e a k t i v n o s t i , a četvrti bi m o g a o g o v o r i t i o a l t e r n a t i v n o j
s n o v i m a u t o r i t e t i m a k o j i b i » m o g l i d o p u s t i t i d a isti l j u d i
psihijatrijskoj ustanovi u kojoj postoji nesvjesna psihote
koji s a d a v o d e G a l e r r i j u nastave s p r e z e n t a c i j o m likovne
metodom
u m j e t n o s t i , ali n i k a k o ne i s k o n c e r t i m a , sa s v i m o n i m što
d j e l o v a n j a - t o l e r a n c i j a i u v a ž a v a n j e različitosti, n e p o s t o j a
dovodi narkomane i huligane u prostor Studentskog cen
rapijska
zajednica
s
osnovnom,
implicitnom
n j e presije k o j a j e o b i č n o v e z a n a u z n o r m e i v r i j e d n o s t i
tra, i stvara buku.« U tim d a n i m a bilo je p r i j e d l o g a da se
d o m i n a n t n e kulture. Većinu o r g a n i z a m a koji su se nasta
G a l e r r i j a pokuša održati n e k o m a k c i j o m , protestima, štraj
nili o k o G a l e r r i j e n i j e z a n i m a l a s l u ž b e n a p o l i t i k a , z a n e k e
k o m g l a đ u , z a t v a r a n j e m u G a l e r r i j u , n o uvjeti z a t a k v o što
a k t e r e m o ž e m o r e ć i d a s u bili i n s p i r i r a n i s p e c i f i č n i m (vlasti
iz d a n a su u d a n n e s t a j a l i . Prije n e g o su l j u d i iz G a l e r r i j e
tim) s p o j e m M a r x a i B a k u n j i n a , z a n e k e d a s u p r i m a r n o ( a
p o v u k l i n e k i p o t e z , p r v e žrtve i z p r o l j e ć a 1 9 9 1 . n a g o v i j e
n e k a d i i s k l j u č i v o ) s l i j e d i l i p a r a d i g m u Lou R e e d a , b i l o j e t u
stile su r a z d o b l j e s k l o n i š t a , s t r a h a i r a t a , u k o j e m na d n e v
i š t o v a t e l j a H a i l e a S e l a s s i e a , k a o i o n i h k o j i su » r a d i l i « za
n o m r e d u n e ć e biti G a l e r r i j a niti išta s l i č n o .
Psychic TV. U G a l e r r i j i nije p o s t o j a o » n a c i o n a l n i « g o v o r ,
Sexa stiže u N i z o z e m s k u u l j e t o 1 9 9 1 . Đ o k o (s k o j i m
pogotovo ne na nivou argumentacije. T a m o su se mogli
s u p r o d u c i r a l i z a d n j u »singlicu«) p o z n a v a o j e n e k e l j u d e u
č u t i p o t p u n o n a d r e a l n i i s q u a t t e r s k i »fuck t h e s v s t e m « t i p o v i
R o t t e r d a m u , gdje su se na s a m o m p o č e t k u i smjestili.
a r g u m e n t a c i j e , a l i o n a k o j a b i b i l a » h r v a t s k a « ili » s r p s k a « ,
Došli su u veliki squatt, o g r o m a n prostor p o p u t neke škole
n i j e p o s t o j a l a . N e z n a č i d a s e b a š n i k a d nisu k o m e n t i r a l i
ili b o l n i c e . T a j s q u a t t v o d i l i s u l j u d i » p r e k o t r i d e s e t e « k o j i
d o g a đ a j i i Slobini predvidljivi p o h o d i , ali nitko o n i č e m u
su prošli p e r i o d e aktivnosti u različitim d r u š t v e n i m p o k r e
nije a r g u m e n t i r a o polazeći od n a c i o n a l n o g identiteta k a o
t i m a , bili s k l o n i u m j e t n i č k i m e k s p e r i m e n t i m a i v o d i l i svoj
p o z i c i j e . Sexa n i j e n i m a l o o d u d a r a l a o d t a k v o g o p ć e g n e -
život uz p u n o u v a ž a v a n j e D r u g o g a . T a k o je p r v o iskustvo
-političkog (manjim dijelom anti-političkog, dijelom anar-
življenja u squattu, u k o j e m ostaju o k o mjesec d a n a , za
histički-lijevo-simbolički političkog) i n e - n a c i o n a l n o g duha
Sexu bilo pozitivno, nastavili su disati sličan zrak k a k v o g su
G a l e r r i j e Esce. U s k l o p u V i d e o p r i č e o S e x i , k o j a j e o b j a v
udisali u Galerriji. N a k o n dolaska u A m s t e r d a m i b o r a v k a
ljena p o č e t k o m 1 9 9 1 . i prikazana u Galerriji, postavljeno
k o d p r i j a t e l j a , Sexa s a k u p l j a i n f o r m a c i j e o s q u a t t o v i m a i
j e p i t a n j e č l a n o v i m a Sexe, n a e n g l e s k o m jeziku z b o g p r e
odlazi u j e d n u z a p o s j e d n u t u k u ć u u »Amstel kade«, u kojoj
zentacije u inozemstvu, o t o m e od k u d a su, iz koje zemlje.
je već bila zagrebačka HC punk ekipa s »Mažuranca«
Bic o d g o v a r a » M i s m o i z Z a g r e b a , i z H r v a t s k e , a l i isto m o
(Radi se o n e k o l i k o g r u p a p u n k e r s k e i h a r d - c o r e š k v a d r e
ž e m o reći i d a s m o i z J u g o s l a v i j e « . T u s e u k a d r u p o j a v
k o j e su se o k u p l j a l e u p a r k u na M a ž u r a n i ć e v o m t r g u u
l j u j e i N i k k o j i d o d a j e »ja s a m i iz A u s t r a l i j e « . U p r o l j e ć e
Z a g r e b u i kojih je tridesetak d o s p j e l o u A m s t e r d a m 1 9 9 1 . ,
1 9 9 1 . , uoči početka intenzivnijih sukoba i rata u Hrvat
z a p o č e v š i s a s q u a t t e r s k i m ž i v o t o m . ) T u Sexa o s t a j e o k o
s k o j , Sexa s n i m a s v o j u s i n g l - p l o č u »Pussy i n t h e Sky w i t h
d v a t j e d n a , o d l u č i v š i p r o n a ć i vlastiti s q u a t t . U p u s t i l i s u s e u
D i a m o n d s « koja je m i k s a n a u »Guru« studiju u N o v o m
u o b i č a j e n u p r o c e d u r u , što z n a č i d a s u otišli u j e d a n o d
S a d u , gdje se kao producent pojavljuje i Djordje Deliba-
»squatt-barova«
šić, s k o j i m z a j e d n o p l a n i r a j u p u t i n a s t u p e u N i z o z e m s k o j .
s q u a t t i r a n j e . T a j s q u a t t b a r , p r e s u d a n z a sve k a s n i j e d o
G a l e r r i j a Esce u t o d o b a p o l a k o p r e s t a j e s r a d o m s u o č e n a
g a đ a j e , zvao se »Molli« (naziv, iz m i l j a , za » M o l o t o v -
4l6
potražiti
adresu
praznog
prostora
za
417
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
- k o k t e l « ) . U M o l l i , k a o i u sve d r u g e s q u a t t b a r o v e , t r e b a l o
t o n o v i , a l i bez s v a đ e i bez u v r e d a , s a m o što j e o č i g l e d n a
je u ć i , p r e d s t a v i t i se i p i t a t i za » u r e d o v n o v r i j e m e « , u k o j e m
b i l a r a z l i k a u p r i s t u p u , s t a v o v i m a , jeziku k o j i s e k o r i s t i . N a
m o ž e t e p o t r a ž i t i » s t r u č n j a k e z a b r a v e « ili n e k e d r u g e o d g o
o p t u ž b e za seksizam (zbog o m o t a singlice) članovi b a n d a
v o r n e z a v a š e b u d u ć e s q u a t t i r a n j e . Svaki s q u a t t b a r i m a o
s u o d g o v a r a l i o b j a š n j a v a n j e m Sišove u l o g e n a sceni u o p ć e
je k n j i g u u k o j u su se u p i s i v a l e a d r e s e p r a z n i h s t a n o v a ili
(jer Z e l j k o Z o r i c a j e a u t o r o m o t a ) i n j e g o v a d o t a d a š n j e g
sličnih p r o s t o r a , p o d a c i o vlasniku, koliko d u g o je prostor
r a d a . S m a t r a l i s u d a Sišov izraz t r a n s c e d i r a p r i č u o s e k s i
p r a z a n , k a d a s e p r e d v i đ a r u š e n j e , i s l i č n o . Sexa u M o l l i u
z m u i da se kroz o m o t j e d n o m b a n d u koji je »protiv stru
nailazi na m o m k a koji je č u o za b a n d i i m a njihovu p l o č u .
je«, uz r e p l i k u na B e a t l e s e i n j i h o v Sgt. P e p p e r , ž e l i o izraziti
» I ' m r e a l l y g l a d t o m e e t y o u , guys.« Pretražili s u k n j i g u i
stav p r e m a p o p - i n d u s t r i j i k o j a z a s i g u r n o i s k o r i š t a v a s e k s u a l
u s t a n o v i l i k a k o u n j i h o v o m k v a r t u n e m a p r a z n i h s t a n o v a ili
nost. D j e v o j k a k o j a je s u d j e l o v a l a u r a s p r a v i rekla im je da je
prostora p o g o d n i h za squattiranje. Z a p r a v o , ljudi iz M o l l i a
o n a bila silovana i da ne m o ž e vidjeti njihov o m o t drukčije
nisu »uredno vodili
temeljito
n e g o k a o s e k s i z a m . S o b z i r o m n a riječ »pussy« d e č k i s u
p r o m a t r a l i svoj k v a r t d a b i u b i l j e ž i l i p r o s t o r e z a s q u a t t i
p o k u š a l i o b j a s n i t i svoj » b a c k m i n d e d E n g l i s h « , n e d o v o d e ć i
r a n j e , d a k l e z a u s e l j e n j e . T o j e Sexa s h v a t i l a n a k o n p o s j e t e
u pitanje činjenicu da netko s takvim o s o b n i m iskustvom
s q u a t t u k o j i se n a l a z i o u i s t o č n o m d i j e l u g r a d a , i k o j i se
stvari t a k o v i d i . B i l o je riječi i o r a t u , o p ć e n i t o , i o p o l i t i c i ,
z v a o »Prva p o m o ć « (Eerste h u l p ) . U Prvoj p o m o ć i s u Sexi
a l i sve p r i l i č n o n e p o v e z a n o . Č l a n o v i Sexe nisu d o ž i v j e l i
evidenciju«,
nisu
dovoljno
savjetovali d a o d u d o j e d n o g individualca, starog freaka
razgovor posebno dramatičnim da bi mu poklanjali previ
koji je i m a o svoju evidenciju s t a n o v a . Taj im je »freak«
še p a ž n j e u k o n t e k s t u m n o g i h ž e s t o k i h i » u b r i j a n i h « r a z g o
p o m o g a o , d a o i m a d r e s u , sve još j e d n o m p r o v j e r i o , a k a k o
v o r a na sceni. Ipak, odnosi sa squatterima iz M o l l i a su
se s t a n n a l a z i o u i s t o m k v a r t u k o j i je b i o u n a d l e ž n o s t i
n a g l o zahladili, i d i o ljudi iz t o g kruga naprosto je prestao
M o l l i a , vratili su se o d a k l e su i k r e n u l i . U M o l l i u su ih d o
p o z d r a v l j a t i č l a n o v e Sexe n a u l i c i . S e x a d o l a z i u M o l l i z a
čekali s r d a č n o , nije bilo n i k a k v o g p r o b l e m a o k o d o g o v o r a
Božić i t a m o ne nalaze g o t o v o n i k o g a , osim jedne d j e v o j
i kasnijeg squattiranja. T o m prilikom su o n o m m o m k u koji
ke za š a n k o m . P o p i l i su p i ć e , šalili se » k a k o č a k i u o v a
i h j e prvi p u t d o č e k a o i k o j i j e p o z n a v a o b a n d , p o k l o n i l i
k v o m r e v o l u c i o n a r n o m c e n t r u n e m a n i k o g a n a Božić jer s u
s i n g l i c u , tek o b j a v l j e n j u p r e d o d l a z a k iz Z a g r e b a . Sexa je
svi otišli n a r u č a k k o d r o d i t e l j a « i o t i š l i , n e z n a j u ć i d a i m j e
nastavila dolaziti u M o l l i (u k o j e m je, za razliku od nekih
t o b i o p o s l j e d n j i p u t . Poslije N o v e g o d i n e , k o d Sexe d o l a z i
d r u g i h squatt b a r o v a , bilo i žestokih pića s v e o m a niskim
j e d a n o d z a g r e b a č k i h p u n k e r a i prvi p u t d o n o s i vijesti » d a
c i j e n a m a ) i k a d s u j e d n o m p r i l i k o m p o n o v o sreli d e č k a k o
s e p o s q u a t t o v i m a p r i č a o Sexi, d a p o s t o j e n e k e stvari n a
j e m s u p o k l o n i l i s i n g l i c u , pitali s u g a s v i đ a l i m u se. D o b i l i
p i s a n e , i d a sve z v u č i v r l o l o š e p o b a n d « . N a k o n t o g a
s u h l a d a n o d g o v o r » d a , it's O . K . « i u b r z o j e p o č e l a d i
S e x a p o k u š a v a o t i ć i u M o l l i , ali i h o d t a m o o d m a h i z b a
skusija s još n e k o l i k o l j u d i iz M o l l i a . R a z g o v o r je t r a j a o o k o
c u j u n a u l i c u , bez o b j a š n j e n j a , s r i j e č i m a » z n a t e v i d o b r o
p o l a s a t a i n i t k o i z Sexe nije s l u t i o k o l i k o ć e o n d r u g i m a
z a š t o « . J e d a n s q u a t t e r i z M o l l i a , j e d i n i k o j i i h nije n a cesti
biti k l j u č a n u c j e l o k u p n o m r a z v o j u d o g a đ a j a . R a z g o v o r s e
p r e s t a o p o z d r a v l j a t i , o b j a s n i o i m j e što s e d o g o d i l o : d v a
v o d i o o seksizmu, ratu, životu, pitanja i o d g o v o r i , polemički
p a r a , J a r o e n , Siska, Y v o n e i njen d e č k o , koji su n a j u t j e c a j -
418
419
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
niji u t o m k r u g u , p r i o p ć i l i s u d r u g i m a k a k o j e S e x a s e k s i -
s t i g l o c i r k u l a r n o p i s m o k o j e o b j a š n j a v a seksistički i fašistič
stički b a n d , d e s n i č a r s k i i n e p o ž e l j a n . S a s t a n a k , z a k l j u č a k ,
k i k a r a k t e r Sexe, e k i p a i z B r e d e r e a g i r a l a j e t a k o što s u
g o t o v o . Isti l j u d i s u n a p i s a l i i tekst u k o j e m k a ž u d a s u p o
poslali pismo squatterskom glasilu Grachtenkrant, prote
duzeli a n a l i z u , istraživanje tekstova i ustanovili »seksističke
stirajući z b o g p o n a š a n j a g r u p e iz M o l l i a , osuđujući stalji
t i r a d e i p r o p a g a n d u « . Sve je v e ć b i l o g o t o v o , a č l a n o v i
n i s t i č k o d i j e l j e n j e n a r e d b i i m i š l j e n j a d r u g i m a . T a j tekst s u
Sexe s u bili z b u n j e n i , r a z m i š l j a j u ć i k a k o r e a g i r a t i , što n a
p o t p i s a l e četiri d j e v o j k e i z B r e d e , i m e n o m i p r e z i m e n o m ,
praviti. D o k oni razmišljaju, u squatterskom glasilu » G r a c h -
za razliku od svih d r u g i h t e k s t o v a u k o j i m a se Sexu o s u đ u j e
t e n k r a n t « izlazi tekst u k o j e m s e t v r d i d a »Sexa n e m a ništa
i koji su potpisani kolektivno k a o »zaključci sa sastanka«.
za pokazati osim g o l o t i n j e i šetnje g r a d o m s hrvatskim
N a k o n t o g a , n a r a v n o , u i s t o m listu s u ž e s t o k o p o p l j u v a l i
s v v a s t i k a m a « (!?). N a k o n n e k o l i k o t a k v i h t e k s t o v a , s t e š k i m
r e a k c i j u i z B r e d e : B r e d a š a l j e o d g o v o r , veliki k o l a ž - p o s t e r
o p t u ž b a m a , ljudi iz M o l l i a su poslali c i r k u l a r n o p i s m o c i
s n a t p i s o m » g o l o t i n j a je l i j e p a « , na a d r e s u M o l l i a , i tu je
j e l o j n i z o z e m s k o j s q u a t t sceni u k o j e m sve o s t a l e o b a v j e
p r i č a s r e a k c i j a m a z a v r š e n a . Sexa se nije m o g l a p o m i r i t i s
štavaju o seksističkoj, fašističkoj orijentaciji b a n d a , a k r u n a
t a k v i m r a z v o j e m s i t u a c i j e , n e š t o s u htjeli u č i n i t i . U k r u g u
s v e g a s u b i l i p o s t e r i s l i c i m a č l a n o v a S e x e k a k o b i i h svi
Sexe i prijatelja nastala su dva teksta, j e d a n koji se bavi
m o g l i p r e p o z n a t i i p r o t j e r a t i sa s c e n e . Jezik k o j i se koristi
a n a l i z o m o m o t a s i n g l i c e i d r u g i k o j i o b j a š n j a v a što s e
p r o t i v Sexe, r e č e n i c a u k o j o j s u n e p o ž e l j n i m a o z n a č e n i
z a p r a v o d o g a đ a l o o d p r v o g d o l a s k a u M o l l i , što s u č i n j e n i c e
» č l a n o v i b a n d a , n j i h o v i m e n a d ž e r i i t e h n i č k o o s o b l j e « svje
o posterima, pločama, o m o t i m a i tekstovima pjesama, a
d o č i o g o v o r u koji se odvija p o t p u n o m i m o s a m o g b a n d a ,
što e t i k e t i r a n j a . Sa s v o j i m t e k s t o v i m a , S e x a i p r i j a t e l j i otišli
b e z p o z n a v a n j a e l e m e n t a r n i h č i n j e n i c a , jer Sexa n i k a d n i j e
s u u r e d a k c i j u N N - a , g l a v n o g s q u a t t e r s k o g lista z a c i j e l u
bila b a n d koji bi i m a o »menadžere i t e h n i č k o osoblje«.
N i z o z e m s k u . O b j a s n i l i s u s i t u a c i j u i p o k a z a l i tekst, izrazili
K o m p l e t n a je priča bila z a o k r u ž e n a prije n e g o što se Sexa
želju d a s e u N N - u o b j a v i m i š l j e n j e o n o g a k o m e j e v e ć
s n a š l a , bez s t v a r n e m o g u ć n o s t i z a r e a k c i j u . I p a k , svi s u
p r e s u đ e n o n a l o k a l n o m n i v o u . U r e d a k c i j i s u bili d o b r o
željeli r e a g i r a t i , n a p i s a t i n e š t o , o b j a s n i t i . Č u đ e n j e i z b u n j e
p r i m l j e n i . N N j e i m a o i d e j u » p o m i r e n j a Sexe i M o l l i a « , i ž e
nost i dalje su d o m i n i r a l i , od uspješnog stupanja na nizo
ljeli su p o s r e d o v a t i u s l u č a j u . R a z g o v o r u r e d a k c i j i je z a v r
zemsku squatt scenu do anatemiziranja i protjerivanja nije
š i o r i j e č i m a » n a z o v i t e n a s z a n e k o l i k o d a n a p a ć e m o vidjeti
p r o š l o niti tri p u n a m j e s e c a . N o , n a » c i r k u l a r n o p i s m o « ,
što d a l j e « . Z a p a r d a n a , Sexa d o b i v a o d g o v o r u k o j e m
koje su squatteri iz M o l l i a poslali svima, stigao je o d g o v o r
djelatnici N N - a objašnjavaju kako su pokušali razgovarati
iz Brede. Breda je g r a d i ć na jugu Nizozemske u k o j e m je
s v o d s t v o m M o l l i a , a l i da o v i u M o l l i u ne žele ni č u t i o n e
Sexa n a s t u p a l a , u o r g a n i z a c i j i l o k a l n i h s q u a t t e r a . (Sexa je, u
k o m s u s r e t u ili r a z g o v o r u , jer s u » d o v o l j n o p r i č a l i « . S e x a
nekoliko mjeseci, održala oko četrdesetak koncerata širom
n i j e d r u g o n i o č e k i v a l a , n o što j e s o b j a v l j i v a n j e m t e k s t a ?
N i z o z e m s k e , a o s i m po s q u a t t o v i m a svirali su i u A m s t e r -
NN bi ga želio objaviti, ali bi ga t r e b a l o skratiti. K a d je
d a m s k o m r o c k - h r a m u , »Paradisu«, kao p r e d g r u p a b a n d u
p o s t a l o j a s n o d a s e i o t o m e m o ž e r a z g o v a r a t i , d a z a Sexu
S w a n s . ) Ljudi i z B r e d e b i l i s u j a k o z a d o v o l j n i S e x i n o m svir
n e m a p r o b l e m a a k o s e tekst s k r a t i , o d g o v o r n i i z N N - a
k o m i Sexa je u B r e d i u v i j e k b i l a l i j e p o p r i m l j e n a . K a d a je
u p o t r i j e b i l i s u z a d n j i a r g u m e n t : » Z n a t e , m i s m o tekst p o k a -
4?0
421
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
zali l j u d i m a i z M o l l i a , a o n i s u n a m rekli k a k o u o p ć e n e b i
p r e p o z n a t i i i z b a c i v a n i , t i j e k o m svih o v i h g o d i n a a n a t e m a
na to o d g o v a r a l i . A a k o oni neće odgovoriti, o n d a ni mi
je ostala n e p r o m i j e n j e n a . Stotine m l a d i h ljudi koji su iz
n e m o ž e m o o b j a v i t i v a š tekst.« T o j e b i l o sve o d N N - a i
H r v a t s k e d o l a z i l i u A m s t e r d a m ili d r u g a , o k o l n a i m a n j a
t a k o j e p r o p a o p o k u š a j d a s e g l a s Sexe o t e š k i m o p t u ž b a
m j e s t a p o p u t H a a r l e m a , m o r a l i s u s e i z j a š n j a v a t i »za ili
m a č u j e n a d i j e l u s q u a t t e r s k e s c e n e p r e k o n j e n o g »save
p r o t i v Sexe« d a b i u o p ć e d o b i l i m j e s t o u s q u a t t u . Ista p r o c e
z n o g « m e d i j a . N a k o n t o g i s k u s t v a , Sexa o d l u č u j e p o s l a t i
d u r a p o n o v i l a bi se i u s l u č a j u da c i j e l a g r u p a iz H r v a t s k e
svoj n a p i s a n i m a t e r i j a l n a a d r e s e t r i d e s e t a k s q u a t t o v a i
želi z a j e d n i č k i s q u a t t i r a t i n e k i p r o s t o r , g d j e b i i z j a š n j a v a n j e
t i m e zaključiti p r i č u . J e d i n a r e a k c i j a stigla je iz n a j p o z n a t i j e g
p r o t i v Sexe b i l o n e o p h o d n o u p r o c e s u o b j a š n j a v a n j a b u
a m s t e r d a m s k o g s q u a t t a , F r a n k r i j k a . U p i s m u Sexi, s q u a t t e r i
d u ć e akcije lokalnim squafterskim autoritetima, m a l i m »cen
iz F r a n k r i j k a z a k a z a l i su s a s t a n a k , pozvali b a n d na r a z g o v o r .
t r a l n i m k o m i t e t i m a « . D i o tih lokalnih autoriteta p r i h v a t i o je
U z a k a z a n o v r i j e m e , u s v i b n j u 1 9 9 2 . , S e x a se p o j a v i l a u
»slučaj Sexa« k a o n e š t o što j e n a p r o s t o d a t o , n e u p i t n o p r i s u
F r a n k r i j k u . T a m o s u susreli d e s e t a k l j u d i , o d k o j i h s e z a
t n o k a o n o r m a l n o s r e d s t v o d i f e r e n c i j a c i j e , vlastite o b a v e -
b a r e m p o l o v i c u činilo da su se tu zatekli s l u č a j n o . Sasta
z u j u ć e p o l i t i z a c i j e i i n t e g r a c i j e . O t o m e se ne r a s p r a v l j a ,
n a k je vodila jedna utjecajna squatterica, kratko i tvrdo
nego se naredba provodi.
ponovivši »zajednički prihvaćene stavove«: »Mi s m o vaše p i s m o pročitali, ali v a m ne v j e r u j e m o , mi i dalje m i s l i m o d a ste seksisti.« N a k o n t o g a č l a n o v i Sexe p o s t a v i l i s u p i t a n j e o t o m e što k o n k r e t n o l j u d e s m e t a u p i s m u , p a j e j e d a n o d p r i s u t n i h p o č e o g o v o r i t i k a k o g a s m e t a što s u v r i j e đ a l i »tu i tu« o s o b u , s p o m i n j u ć i p r i m j e r e k o j e n i t k o o d Sexe i p r i j a t e l j a n i j e m o g a o p r e p o z n a t i . » O p r o s t i , jesi l i č i t a o n a še p i s m o « , pitala je e k i p a iz Sexe. »Pa, z a p r a v o ne.« »A jeste l i v i d r u g i č i t a l i n a š e p i s m o ? « P o k a z a l o s e d a n i t k o o d prisutnih nije p i s m o p r o č i t a o . To je m a l o p o k o l e b a l o vo d i t e l j i c u s a s t a n k a k o j a j e r e k l a »ja n i s a m z n a l a d a o n i nisu pročitali. Mi s m o to čitali, imali s m o sastanak, a pošto je sad ovakva situacija, neka i drugi pročitaju, pa kad pro č i t a j u m i ć e m o vas zvati«. T a k o j e z a v r š i o » r a z g o v o r « u F r a n k r i j k u , a n a s l j e d e ć i i h više n i t k o n i j e p o z v a o . Z a Sexu t u p r e s t a j e svaki a n g a ž m a n o k o v l a s t i t o g » s l u č a j a « . Č l a n o v i b a n d a i svi d r u g i p r e p o z n a t i k a o n j i h o v i p r i j a t e l j i ili s i m p a tizeri o s t a l i s u n e p o ž e l j n i n a s c e n i k o j u k o n t r o l i r a »svjesna manjina«. Već se p u n o puta d o g o d i l o da za vrijeme n e k o g k o n c e r t a u s q u a t t u č l a n o v i Sexe ili n j i h o v i p r i j a t e l j i b u d u
422
Sexa j e u g l a v n o m prestala p o s t o j a t i k a o b a n d . N e z b o g etikete koju su dobili na squatt sceni, n e g o z b o g o s o b n i h , u m j e t n i č k i h , privatnih r a z l o g a i različitih p u t e v a . I p a k , to što su d o ž i v j e l i s u d a r s i d e o l o š k o - e g z e k u t i v n i m t e n k o m koji pretendira (i u n e k i m s l u č a j e v i m a , p o p u t o v o g a , očito uspijeva) na ostvarenje u l o g e vodstva, »glave« squatterskog tijela, predstavlja značajno i teško o s o b n o i s k u s t v o z a sve n j i h , p o s e b n o z b o g č i n j e n i c e što s e sve o d vija na »alternativnoj sceni«. N a k o n posjeta Frankrijku, za Sexu j e p r i č a b i l a z a v r š e n e , n i t k o nije više ž e l i o stvar p o n o v o p o t e z a t i , d o k a z i v a t i n e š t o , b o r i t i se. P r e v a g n u o j e o s j e ć a j n e m o g u ć n o s t i k o m u n i k a c i j e i svatko se o k r e n u o s v o m ži v o t u , p r a t e ć i s q u a t t e r s k o inzistiranje n a s l u č a j u ( n e p r e k i d n a i z b a c i v a n j a Sexe i p r i j a t e l j a s k o n c e r a t a ) p o p u t n e k o g t u ž n o g f o l k l o r a g r a d a u k o j e m žive. S e x a , k o j a j e b i l a z n a č a j a n a k t e r z a g r e b a č k e a l t e r n a t i v n e s c e n e , nije s e ž e l j e l a p r e t v o r i t i u p o l i t i č k o g a k t e r a k o j i bi u N i z o z e m s k o j v o d i o b o r b u s centralnim komitetima squatterske scene. Ta scena nije t a k o h o m o g e n a , na n j o j , uz komitetlije koji često m o r a j u sebi i d r u g i m a d o k a z i v a t i k o j e s u k o o r d i n a t e p o l i t i č k e
493.
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
korektnosti i »ispravnog puta«, postoje m n o g i čisto h e d o
na
problem
»izdajnika«,
pronalazeći
neprijatelje
unutar
nistički ili i n e r t n i l i k o v i , p o s t o j e i b r o j n i f r a g m e n t i s q u a t t e r -
pokreta. Tijekom 1 9 8 6 . , a p o s e b n o n a k o n policijske d e l o
s k o g prostora koji nisu uklopivi u »ce-ka« n a č i n mišljenja i
žacije i hapšenja squattera iz ulice O k e g h e m s t r a a t , p o č e l a
ponašanja. M n o g i eko-tribal-anarho sudionici squatt sce
j e d j e l o v a t i s a m o z v a n a »istražna g r u p a « (investigation g r o u p )
ne (o g a b b e r i t e c h n o squatt akterima da i ne g o v o r i m o )
k o j a j e z a svoj z a d a t a k o d r e d i l a p r o n a l a ž e n j e i z d a j n i k a ,
uvijek bi na drukčiji n a č i n pristupali o m o t i m a p l o č a i vi
o n i h k o j i s u p o l i c i j i d a v a l i i s k a z e . D i o t e »istražne g r u p e «
b r a c i j a m a l j u d i , p o s e b n o d e f i n i r a n j i m a tih v i b r a c i j a , jer n e
k a s n i j e ć e s e b e p r o g l a s i t i z a » p o l i t i č k o krilo« i u p r a v o s u
d o g a đ a se prvi put da netko »krivo zabrije«, do s a d a su
o n i uveli p r a k s u t i s k a n j a f o t o g r a f i j a » i z d a j n i k a « n a v e l i k i m
l j u d i iz zla sektaštva n e š t o i n a u č i l i . Uz t o , što je Sexi b i l o
p o s t e r i m a . Ta se g r u p a s u k o b l j a v a l a s ostalim amster-
v a ž n o , p o s t o j i i više s t o t i n a m l a d i h s q u a t t e r a iz H r v a t s k e .
d a m s k i m squatterima, n a m e ć u ć i svoju »vodeću ulogu« i
Sexa nije od njih tražila nikakvu »solidarnost« u n a m e t n u
s t v a r n u vlast u n e k i m s q u a t t o v i m a k o j e s u s m a t r a l i s v o j i
t o m s u k o b u i žigu koji im je utisnut; bilo je jasno da ljudi
m a , p r o g l a š a v a j u ć i i h » p o l i t i č k i m s q u a t t o v i m a « . N a k o n što
m o r a j u živjeti u u v j e t i m a k a k v i j e s u , a d i o tih u v j e t a b i l a je
s u aktivisti » p o l i t i č k o g k r i l a « p o k u š a l i s p r i j e č i t i o d r ž a v a n j e
i č i n j e n i c a n e o p h o d n o g i z j a š n j a v a n j a o Sexi k a o kriterij
»ženske v e č e r i « u s q u a t t u »Eerste h u l p « (i t i m e p o k a z a l i svoj
o p s t a n k a u s q u a t t o v i m a . Solidarnost je bila prisutna na
»klasični« » r e v o l u c i o n a r n i « s v j e t o n a z o r k o j i n e d o p u š t a ž e
d r u k č i j i n a č i n - Sexa j e s m a t r a l a v a ž n i j i m d a m l a d i l j u d i
n a m a , crncima, etničkim m a n j i n a m a , homoseksualcima,
p r i s t i g l i i z Z a g r e b a i d r u g i h m j e s t a n e d o b i j u istu e t i k e t u ,
bilo kojim marginaliziranim posebnim g r u p a m a okupljanje
da m o g u započeti s n o r m a l n i m squatterskim ž i v o t o m u
i raspravljanje o svojim p r o b l e m i m a ) d o š l o je do teških
k o j e m s e n e ć e m o r a t i b a š č e s t o sretati s k o m i t e t l i j a m a , i
s u k o b a , m e đ u s o b n i h fizičkih o b r a č u n a , p r a v o g rata izme
u k o j e m m o g u svoje mišljenje sačuvati za sebe. N i t k o iz
đu squattera. O n i squatteri koji su sebe proglasili p r a v o
Sexe nije ž e l i o s v o j o m a k t i v n o š ć u o t e ž a t i ž i v o t z a g r e b a č k o j
vjernim političkim aktivistima i svoju vlast nametali silom
i široj squatterskoj škvadri iz Hrvatske, b a n d je i o n a k o p r e
(uključujući i premlaćivanje, k a o i o d u z i m a n j e n o v a c a od
s t a o p o s t o j a t i , a o s o b n o iskustvo i z c i j e l o g s l u č a j a g o v o r i l o
s q u a t t e r s k i h g r u p a s k o j i m a su bili u s u k o b u ) i z g u b i l i su
je o u z a l u d n o s t i d a l j e g o b j a š n j a v a n j a .
b i t k u n a n i v o u c i j e l o g A m s t e r d a m a i 1 9 8 8 . više nisu p o
L o g i č n o je z a p i t a t i se - k a k v a je h i s t o r i j a s q u a t t e r s k o g
stojali k a o djelatan akter na sceni. Knjiga završava s tim
p o k r e t a u A m s t e r d a m u , je li to što se d o g o d i l o Sexi n e k i
r a z d o b l j e m . N o , bez o b z i r a što s e » p o l i t i č k o k r i l o « n i j e v r a
p r e s e d a n , je li takvih etiketiranja i o r g a n i z i r a n i h a n a t e m i
tilo na s c e n u u s v o m o b l i k u iz 1 9 8 6 7 8 7 . , »slučaj Sexa« u k a
z i r a n j a ( d o slike n a p o s t e r u ! ) b i l o i r a n i j e , m e đ u d o m a ć i m
zuje na nastavak jedne politike koja sebe i »pokret« o s n a
(nizozemskim) akterima,
knjizi
žuje p r o n a l a ž e n j e m n e p r i j a t e l j a . P o p u t m o r a l n e p a n i k e k o j a
S q u a t t i n g b e y o n d the M e d i a «
se širi u d o m i n a n t n o j k u l t u r i , i o v d j e je p r i s u t n o o b r a ć a n j e
(Adilkno, 1 9 9 4 . ) n a l a z i m o detaljan opis nastajanja »poli
s e b i . U t e k s t o v i m a o s u d e Sexe, u p o j m o v i m a k o j i s e u p o
t i č k o g krila s q u a t t e r s k o g p o k r e t a « u A m s t e r d a m u , i z k o j e g
t r e b l j a v a j u , slika j e d n o g noise b a n d a i prijatelja pretvara
»Cracking the M o v e m e n t :
bez j e z i č n e b a r i j e r e ?
U
se vidi k a k o je m a l a g r u p a agresivnih i isključivih squattera željela postati »tvrdom jezgrom«, fokusirajući svoju p a ž n j u
4?4
s e u sliku n e k e m o ć n e o r g a n i z a c i j e , seksističke z a v j e r e koja o d j e d n o m i m a svoje m e n a d ž e r e , tehničko osoblje i
425
URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović
slično. Tu se m o n o l o g Mollia razotkrio p o p u t d o m i n a n t n e
r a d i l o se o i m p l i k a c i j a m a s t a v o v a i t v r d n j i k o j i bi i n a č e , u
k u l t u r e k o j a s e o b r a ć a sebi s a m o j p r o z i v a j u ć i h u l i g a n e ,
d u h u n o i s e š k v a d r e , b i l i z a u v i j e k o s t a v l j e n i s p o n t a n o s t i ili
narkomane, ne vodeći računa zapravo o punkerima, m o d
samorazumljivosti. To je bilo pitanje kako se predstaviti,
s i m a , t e c h n o f r e a k o v i m a ili b i l o k o j i m d r u g i m o d » f o l k d e -
što n a p i s a t i n a p l a k a t i m a i p o z i v n i c a m a , k a o o d r e đ e n j e
vils«, r e i n t e g r i r a j u ć i s v o j e » t e m e l j n e v r i j e d n o s t i « , k a o što s u
z e m l j e i z k o j e b a n d d o l a z i . Č l a n o v i Sexe r a z m i š l j a l i s u n a
s e r e v o l u c i o n a r i i z M o l l i a o b r a ć a l i n e Sexi, n e g o s v o j o j
s l j e d e ć i n a č i n : »Ako k a ž e m o d a s m o i z J u g o s l a v i j e , t o o n d a
»partiji«, nastojeći se učvrstiti, o b n o v i t i svoje » t e m e l j n e vri
z n a č i d a s m o i z S r b i j e ili C r n e G o r e . Pošto n i s m o , t a k v o
j e d n o s t i « n a o s n o v i p r o z i v a n j a i l o v a n a v j e š t i c e , seksiste,
određenje bi bilo politička činjenica. A k o k a ž e m o da s m o
fašiste, kapitaliste, nacionaliste itd. N a r a v n o , to ne znači
iz Hrvatske to ne znači da mi nužno p o d r ž a v a m o T u đ m a n a ,
da treba nastaviti z a č a r a n i k r u g generalizacija i p r o g l a š a
to je s a m o realno, g e o g r a f s k o situiranje b a n d a u zemlju iz
vati svaku squattersku težnju za o r g a n i z a c i j o m r u d i m e n t i
k o j e dolazi.« O v a k v o r a z m i š l j a n j e , k o j e m j e p r i m a r n a želja
m a s t a l j i n i z m a ili č a k cijeli p o k r e t o p t u ž i t i , n a n a č i n t i p i č a n
b i l a »ne p o l i t i z i r a t i « i n a o s n o v i r e a l n o s t i n o v i h d r ž a v a n a
za d o m i n a n t n u kulturu, za sektaštvo, morbidnost, agresiv
p o d r u č j u bivše Jugoslavije informirati nizozemsku javnost o
n o s t , e k s t r e m i z a m ili b i l o k o j i i z a m . O n o što j e o v d j e b i t n o
t o m e iz koje zemlje dolazi zagrebački b a n d , izazvalo je
u o č i t i jest p o s t o j a n j e , n a s q u a t t e r s k o j s c e n i k a o i n a d r u
p o t p u n o suprotne reakcije na squatterskoj sceni. Z b o g spe
gim
korektnosti«
cifičnog, p r i m i t i v n o g , » z a p a d n o g « Ijevičarstva, d o b a r d i o
koja se proteže do nijansiranih obrazaca s v a k o d n e v n o g
te scene s m a t r a o je s a m o Jugoslaviju p r i r o d n o m , razumlji
života. U slučaju squatterske scene (njenog d o b r o g dijela)
v o m , g e o g r a f s k o m o d r e d n i c o m , p o j m o m koji n e remeti
d o š l a je do izražaja činjenica p o s t o j a n j a , s j e d n e strane
p o z n a t i r e f e r e n t n i o k v i r , d o k s u H r v a t s k u ili S l o v e n i j u , k a o
n e p i s a n i h p r a v i l a k o j a o d r e đ u j u k o j i b a n d o v i , k o j a vrsta
takve, k a o p o j a m države (zemlje), smatrali političkim, des
p i v a ili h r a n e , k a k v e j a k n e i k a k v i s i m b o l i u l a z e u p o d r u č j e
n i č a r s k i m s t a v o m . K a o što s u G a d a f i ili H o m e i n i u v i j e k bili
» k o r e k t n o g « ili » n e k o r e k t n o g « , a s d r u g e s t r a n e p o s t o j i m i
» g o o d g u y s « u d i j e l u s q u a t t e r s k i h I j e v i č a r s k i h sekti ( z b o g
n i m u m f o r m a l n e o r g a n i z a c i j e k o j a m o ž e o l a k š a t i (ali p o n e
svog antiamerikanizma), tako se na početku rata formirala,
k a d , k a k o v i d i m o , i otežati) squatterima njihov squatterski
na dijelu scene, squatterska simpatija za srpsku (»jugosla
ž i v o t , o d p r v o g u s e l j e n j a d o p r o b l e m a k a o što j e d e l o ž a
vensku«) p o z i c i j u p r o t i v » n a c i s t a « , s e c e s i o n i s t a , s l o v e n s k i h i
c i j a ili p a k l e g a l i z a c i j a . U vezi s e k s p l i c i t n o p o l i t i č k i m d i j e
h r v a t s k i h » g e r m a n o f i l a « . U t a k v o m s l j e p i l u Sexa j e s a m i m
l o m » p o l i t i č k e k o r e k t n o s t i « , s l u č a j Sexa i l u s t r a t i v a n j e z a
s p o m i n j a n j e m Hrvatske bila na terenu politički nekorekt
d i o s q u a t t e r s k e s c e n e i t a d a š n j i stav d i j e l a m a l i h l j e v i c a r -
n o g a , iako bi ozbiljna analiza pokazala d u b o k u antinacio-
s k i h g r u p a b l i s k i h s c e n i . Sexa, u d o b a s v o j e d j e l a t n o s t i u
nalističku usmjerenost b a n d a . Većina m l a d i h squattera (od
Z a g r e b u , nije n i k a d problematizirala aspekte svog djelo
m a n j i n e k o j a je u o p ć e »politički aktivna«) ne o b l i k u j u svoju
v a n j a n a n a č i n k a k o t o r a d e » p o l i t i č k i svjesni« s q u a t t e r i
p o z i c i j u s p r a m H r v a t s k e ili S l o v e n i j e p o z n a v a n j e m s i t u a c i j e
Z a p a d a . Došavši u A m s t e r d a m , u d o b a rata i priznanja Slo
na terenu, n e g o o d n o s o m p r e m a vlastitim m e d i j i m a i d o
v e n i j e , Hrvatske i B o s n e i H e r c e g o v i n e , Sexa je s a m o j e d n o m
m a ć o j politici kojoj se žele r a d i k a l n o suprotstavljati, uz neke
p r o b l e m u posvetila p o s e b n u pažnju i zajedničku raspravu,
naslijeđene Ijevičarske d o g m e i o p ć u razmaženost z a p a d -
426
scenama,
određenog
oblika »političke
427
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
n j a k a ( » a m e r i č k o g « t i p a ) koji u u l o z i turista s m a t r a g n j a v a
p o b j e g l i iz Istočne E u r o p e p r e d d e s n i č a r s k i m i n a c i o n a l i s t i č
ž o m učiti i m e n a n e k o l i k o n o v i h z e m a l j a n a tlu d o t a d a š n j e
kim diktaturama. N a m a je trebalo neko vrijeme dok smo
»jedne«. S p e c i f i č n a o t v o r e n o s t z a g r e b a č k e a l t e r n a t i v n e s c e n e
t o skužili«.
s kraja osamdesetih i početka devedesetih, simbolizirana S e x o m i p r i j a t e l j i m a , u z a sve p o z n a v a n j e i d i j e l j e n j e p r i n c i pa anarhoidnih, punkerskih hard-core noise subkulturnih p o k r e t a i s t i l o v a , susrela se s p r o b l e m o m » p o l i t i č k e k o r e k t nosti«, e t i k e t i r a n j a i » u č i n k o v i t o g « a n a t e m i z i r a n j a . Č i n j e n i c u o s t a j a n j a n a široj a l t e r n a t i v n o j sceni ograničenim
dosegom
staljinističkog
m o ž e m o objasniti djelovanja
koje
je
vezano uz s a m o n e k o l i k o squatterskih g r u p a , te p r o m j e n a m a koje su se na s a m o j squatterskoj sceni d o g o d i l e , o m o g u ć u j u ć i niz n o v i h i d e n t i t e t a ( p o p u t g a b b e r s q u a t t o v a , t r a n c e squattova) i priznajući »divlje squattere« r a v n o p r a v nim akterima. Sam protok vremena o m o g u ć i o je drukčiju p e r c e p c i j u o n i h k o j i d o l a z e »iz H r v a t s k e « , p a j e i n a v i s o k o p o l i t i z i r a n o m dijelu scene taj p o d a t a k s a d a i p a k s m j e šten u g e o g r a f s k a a ne p o l i t i č k a ( a u t o m a t s k i d e s n i č a r s k a ) o d r e đ e n j a , k a o što j e t o b i o s l u č a j 1 9 9 1 . Pošto s e m e h a n i zmi političkog izjašnjavanja ne p o k r e ć u t a k o lako u situaciji u k o j o j g o l i život, s t a n ( s q u a t t ) , p i v o i g l a z b a p r e d s t a v l j a j u osnovne koordinate, i pošto je d o b a r dio amsterdamskih squattera b i o sličan u svojim preferencijama glazbe i n a č i n a zabave pristiglim z a g r e b a č k i m p u n k e r i m a , trebalo je proći o d r e đ e n o v r i j e m e d o k »slučaj Sexa« i d r u g i o b l i c i s u k o b a z b o g »političke korektnosti« (Heineken p i v o , primjerice, p o d i g n u t o k o d nekih a k t e r a n a s i m b o l i č k u , d a k l e s a m o b o j k o t a vrijednu razinu M c D o n a l d s a ) nisu utjecali na p e r c e p c i j u z a g r e b a č k e škvadre koja se preselila u A m s t e r d a m . J e d a n od mladih zagrebačkih »noise-brijača«, pristigao u p r v o m v a l u n a s q u a t t e r s k u s c e n u , još p r i j e Sexe, o v a k o j e n a k o n četiri g o d i n e r e z i m i r a o iskustva p r v i h s u s r e t a s d o m a ć o m s c e n o m : »Sad v i d i m k a k o su nas d o m a ć i squatteri doživ l j a v a l i . P a m i s m o z a n j i h svi bili m l a d i k o m u n i s t i k o j i s u
428
42Q
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
jući š m i n k e r e , š k o l s k e k o l e g e , č e k a j u ć i d a n a s t a v a z a v r š i ,
Giozg'
dotle će za drugi d i o škvadre d a n krenuti nešto drukčije. N a ć i ć e s e p o k r a j d u ć a n a , k a o i svih d r u g i h d a n a . S k u p i t i l o v u , užicati, po m o g u ć n o s t i ukrasti u s u s j e d n o m d u ć a n u
P o z n a t a j e č i n j e n i c a d a p u n k e r i , m e t a l c i , stari i n o v i
n e š t o (»pa n e b u m v a l j d a k r a l t u u d u ć u d i s m o s v a k i
subkulturnih
d a n « ? ) , i k u p i t i j e f t i n o v i n o i k o l u . N a p r a v i t će b a m b u s i
s t i l o v a žive v e ć i n o m u sferi » s l o b o d n o g v r e m e n a « . M o ž e
piti, komentirajući sinoćnji d o g a đ a j k a o i njihova »braća
n e t k o _ j T a r a v n o , s v o j i m i z g l e d o m j d p k a z i v a t i vlastiti ž i v o t n i
po i m a g e u « k o j a su u t o m m o m e n t u u š k o l i . I z m e đ u 1 3 i
stil i u š k o l i , na p o s l u , u r o d i t e l j s k o m d o m u , s m a n j e ili
14 sati, d o ć i će d i o o n i h koji idu u š k o l u , netko da bi se
više p r o b l e m a , ali t a d a n e i z b j e ž n o f u n k c i o n i r a i u l o g a u č e
pridružio b a m b u s u , netko da bi m a l o »stajao« i otišao kući
n i k a , r a d n i k a , s i n a ili kćeri' i s l i č n o . Tok k a d a se d o đ e u
na ručak. O n a j d i o škvadre koji je z a p o č e o s b a m b u s o m ,
k l u b , n a k o n c e r t , ili n a p r o s t o i s p r e d n e k o g k i o s k a , n a p a r
s k u p i t ć e z a n o v u t u r u i n a s t a v i t i stajati p o r e d d u ć a n a p o
kiralište, pokraj d u ć a n a , na bilo koje mjesto g d j e se n a l a
put stalnog hedonističkog upozorenja svim p u t n i c i m a na
freakovi, darkeri
i
brojni
pripadnici drugih
/
ze s u p l e m e n i c i , tek t a d a se živi a u t e n t i č a n i p o t p u n ž i v o t .
relaciji š k o l a - r o d i t e l j i - p o s a o - z a b a v a . S v r e m e n o m , oni koji
O v d j e n e m i s l i m p i s a t i o f e n o m e n u » v i k e n d - p u n k e r a « ili
»stoje i s p r e d d u ć a « p o s t a j u p r i m a r n o b o e m i , o t k a č e n j a c i ,
l j u d i na
p i j a n c i , p a t e k o n d a p u n k e r i , m e t a l c i ili n e š t o t r e ć e . S g o
povratku s koncerta m i j e n j a j u g a r d e r o b u i skriveni od ro
d i n a m a se p o m i j e š a j u p r i p a d n i c i r a z l i č i t i h s t i l o v a i t a k o u
d i t e l j s k o g p o g l e d a s k i d a j u n a k i t ili n e k e d r u g e » p r o v o c i r a -
s v a k o m kvartu m o ž e m o naći j e d a n otpadnički front o k u
juće« ukrase. T a k o đ e r nas ne z a n i m a ni o n a j d i o koji h r a
pljen o k o a l k o h o l a , ljenčarenja i n o ć n o g b d j e n j a , kojf
» v i k e n d - h i p i k a « , ili o s c e n a m a
u kojima mladi
b r o nosi svoje n a u š n i c e , kožice, n a r u k v i c e , j a k n e i o s t a l o
p o n e k a d s a m o s l e n g , u r b a n i štih i r o c k r a z l i k u j u o d » k l a
p r e d p o g l e d e r o d i t e l j a ili p r o f e s o r a . O v d j e s e r a d i o o n o m
sičnih« a l k o h o l i č a r a , koji t a k o đ e r svuda i m a j u svoja m j e
d i j e l u s c e n e k o j i j e p o t p u n o »na r u b u « , o l j u d i m a k o j i s u
sta, g d j e je prosjek g o d i n a iznad pedeset. To je o n a o p a s
»iskočili« i z d r u š t v a i n a č i n a ž i v o t a k a k a v s e o b i č n o o d
n a c r t a , p o k o j o j h o d a T o m W a i t s ili, n a d r u g i n a č i n , N i c k
strane većine prikazuje kao n o r m a l a n , poželjan, uobičajen
C a v e , i koja govori jezikom subverzije i destrukcije, n a p u
i zadan. Zamislimo g r u p u , recimo punkera, na koncertu:
štanja »normalnosti« i g r a đ a n s k o g a života, gdje n e m a ro-
Pivo, b a m b u s , žesta, s k a k a n j e , k l u p k o t i j e l a , z n o j , m u ško-ženska
priča,
m a l o p o l i t i k e ili s o c i j a l e ,
zajedništvo,
mantičnosti p o b u n e osim u vlastitom otpadništvu i rijetkim t r e n u c i m a , uz s a m o u n i š t e n j e k a o vidljivi p e č a t priče.
prepoznatljivi i m a g e , W C - p r i č e , redari koji tlače, fajrunt.
Krenuo sam u jedan od zagrebačkih perifernih kvar-
Prije ili k a s n i j e , i d e s e k u ć i . S u t r a j e n o v i d a n . U t o m » s u
t o v a , b i o j e r a d n i d a n , v e č e r i još uvijek t o p l o . K a f i ć i , u o b i
tra« leži r a z l i k a . D o k ć e d i o k r e n u t i u š k o l u , p r e p r i č a v a j u ć i
č a j e n e g r u p i c e , g l a z b a o d ljige d o žestice. V r i j e m e o d m i č e
p o d v e l i k i m o d m o r o m k a k o s u »izašli n a bis i r a s p a l i l i s t a r e
i kafići se zatvaraju, ljudi o d l a z e k u ć a m a . O s t a j u škvadre
C l a s h i Pistolse« ( p o p u t G B H u K u l u š i ć u ) , p r e z i r n o g l e d a -
k o j e n e m a r e z a k a f i ć e , jer t u u blizini j e n j e g o v o v e l i č a n s t v o k i o s k k o j i r a d i c i j e l u n o ć . Ljudi s t o j e u m a n j i m
Tekst iz kolumne »Benzin: The Voice of G o n g « u časopisu »Heroina«. 4 3 0
g r u p a m a i p o v r e m e n o odlaze prema kiosku po piće, k a o 431
Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA
p r e m a n e k o m s v j e t i o n i k u k o j i svijetli u m r a k u f i n o g , m i r
p o t e k l a tri p o t o k a i u p o d n o ž j u se n a p r a v i l o j e z e r o . Tu se
n o g , u r e d n o g i v e ć i n s k o g ž i v o t a svih o n i h t i s u ć a l j u d i k o j i
Siva n a p i o v o d e i o t i š o , a to m j e s t o ti je s a d t u r b o svetište«.
s p a v a j u o k o nas u velikim b e t o n s k i m z g r a d a m a . Prolazi i p o l i c i j a , n a v i k l a n a s t o t i n a m a p u t a već l e g i t i m i r a n e f a c e . P i j a n s k i r a z g o v o r i , r i z n i c a l i k o v a . Prilazi m i j e d a n ; » J e b a l t i pasmater čovječe, pa to ni normalno. I m a m frenda, tam živi, u z g r a d i . O ž e n i l se, ima neki kurac od šljake, d o m a č m r l j i , k l i n c i , n i k a m ne i d e , ševi se j e d n o m t j e d n o a to i nije neka ševa - pa d a j mi ti sad reci, je li to život? Ma k u r a c , č o v j e č e , n i s a m j a o d a v d e . Kužiš, j a n i s a m o d a v d e , ja ti o v o ne k u ž i m , č o v j e č e . Jesi li č u o za G r i m a n d e r s e n o v e bajke? M o r a l si čut za G r i m a n d e r s e n o v e b a j k e , j e b e m t i . E, viš, j a s a m t i lik i z t i h b a j k i . J a n i s a m o d a v d e . « Otišao sam do kioska po pivo, i kad sam se vratio, isti j e tip o p e t i m a o m a l i m o n o l o g . »Ja n i s a m o d a v d e j e b e m t i . Ići ć u o p e t u N e p a l , i a k o
N o ć j e o d m i c a l a , n a I s t o k u j e p o s t a j a l o svjetlije, k i o s k j e još r a d i o , s a m o što j e p o n e t k o (isto k a o prije m j e s e c d a n a k a d a j e Pošip p o s t a o Božib) i z g o v a r a o » g i o z g « . V i d i o s a m l j u d e koji su bili (ili su to još uvijek?) m e t a l c i , p u n k e r i , hipici i navijači. S a d a ih ujedinjuje g i o z g i n o ć n i ž i v o t u k v a r t u . K o j e j e o v o j u t r o p o r e d u ? Sto p r i č a j u p o g l e d i k a d s e s r e t n u , u j u t r o d o k prvi i d e n a p o s a o a d r u g i m o l e ć i v o žica z a s e n d v i č n a k o n n o ć i u k o j o j j e ž e đ u v i j e k ispred gladi? O d l a z i m razmišljajući o rock-kulturi, h e d o n i z m u , boemštini, identitetu rockera i identitetu p i j a n c a . O re l a t i v n o s t i n o r m a l n o g . O S h i v i , ševi j e d n o m t j e d n o i ž i v o t u p o k r a j g i o z g a . O t o m e što ć u reći k a d a m e n a p o s a o o d l a zeći s u s j e d i b u d u p i t a l i » k u d a t a k o r a n o , što s m o v r i j e d n i danas?«
s a m t a m bil u z a t v o r u . Z a t v o r u N e p a l u , j e b e m t i m a t e r , a l i o p e t bi išo. A b e d je b i l , č o v j e č e , p r v u n o ć u z a t v o r u skužil s a m da se n e m r e m ni okrenut, ko sardine s m o bili nasla g a n i . D o b i š o d m a tri vrste b u h a , j e b e m t i , o n e k a j s k a č u s u još n a j b o l j e . T o t a l n i b e d . N e m a š o p ć e v o d e a k s e n e d i g n e š u četiri i č e k a š r e d do šest. I o n d a s k u ž i š , j e b e m t i m a ter, i p r v o g f r a j e r a do s e b e - p u f , r a s p a l i š ga š a k o m u glavu. D a , čovječejebemti, rukneš ga i o n d a te o d v e d u u s a m i c u n a tri t j e d n a . S t a v e t e u l a n c e , a l i i m a š o s i g u r a n u v o d u j e d n o m d n e v n o i n e m a š b u h a , čovječe!« Tu se već i š k v a d r a zainteresirala i n e t k o je pitao o N e p a l u o p ć e n i t o (jer u k v a r t o v i m a i m a l j u d i k o j i s e niti d o g r a d a n e m i č u , a k a m o l i u N e p a l ) . Slijedi o d g o v o r : » N e p a l je super č o v j e č e . Z n a š l i tko j e b i o Siva? Kužiš, o n o , d a v n o , bil j e B o g č o v j e č e , a v o l i l je j a k o pit i d u v a t pa mu se o s u š i l a u s t a i bil je jako ž e d a n . Popizdil je kaj n e m a n i g d e v o d e i zabil je troz u b a c u b r d o . K a d je izvukel trozubac iz stijene, o d m a h su
432
433
