Buod Ng Kabanata 7 Suyuan Sa Asotea

Buod ng kabanata 7 suyuan sa asotea “Maaga pa lamang ng araw na iyon ay nakapagsimba na sina Maria at Tiya Isabel. Pagkatapos mag-almusal ang mag-anak ay nagkanya-kanya na siya ng gawain. Si Tiya Isabel ay naglinis ng bahay dahil sa mga kalat bunga ng hapunan ng nakaraang gabi. Nagbuklat naman ng mga kasulatan tungkol sa kabuhayan si Kapitan Tyago. Si Maria Clara ay nanahi habang kausap din ang ama upang malibang ang sarili sapagkat ngayon ang araw ng kanilang pagkikita ni Ibarra at siya ay hindi mapakali sa pananabik na masilayan ang kanyang sinisinta. Napagpasyahan Napagpasyahan na siya ay magbakasyon sa San !iego sapagkat nalalapit na ang pista doon. Pamaya-maya ay dumating na si Ibarra at hindi maikakailang nataranta ang dalaga. Pumasok pa ito sa silid at tinulungan naman siya ni Tiya Isabel na ayusin ang sarili. "umabas rin ito at nagkita ang dalawa sa bulwagan. Nagtama ang kanilang paningin at kapwa nagkaroon ng kaligayahan kaligayahan sa kanilang mga mata. Nagtungo sila sa #sotea upang makapag-sarili at makaiwas na rin sa alikabok na likha ng pagwawalis ni Tiya Isabel. Masinsinang nag-usap ang dalawa tungkol sa kanilang nararamdaman sa kanilang mga sinumpaan sa isa$t-isa sa kanilang kamusmusan sa kanilang naging tampuhan at mabilis na pagbabati. Kapwa itinago ng dalawa ang mga ala-ala at bagay na ibinigay nila sa isa$t-isa% ang dahon ng sambong na inilagay ni Maria Clara sa sumbrero ni Ibarra upang hindi ito mainitan at ang sulat ni Ibarra kay Maria bago ito tumulak papuntang &uropa. 'inasa ito ni Maria Clara sa katipan. Kabilang sa sulat ang layunin ni !on (a)ael na pag-aralin si Ibarra sa malayong lugar upang makapaglingkod ng mataas na kalidad sa bayang sinilangan. *anda rin itong magtiis na mawalay sa anak upang sa bandang huli ay maibigay nito sa bayan ang kanyang hangarin. !ito natigilan si Ibarra dahil naalala nito na bukas ay undas at marami siyang kailangang gawain. Nagpaalam na ang binata at pinagbilinan ni Kapitan Tyago si Ibarra na sabihin sa kanyang katiwala na sila ay magbabakasyon magbabakasyon doon. *indi naman mapigilan ni Maria na maluha dahil sa pangungulila kay Ibarra kaya$t sinabihan siya ng kanyang ama na ipagtulos si Ibarra ng dalawang kandila at ialay sa santo ng manlalakbay.+

Buod ng kabanata 6 si kapitan tiyago “Si Kapitan Tyago na ngayon ay mahigit kumulang , taong gulang ay nag-iisang anak ng isang negosyante ng asukal sa bayan ng Malabon. *indi siya pinag-aral ng kanyang ama bagkus ay naging katulong at naturuan naman siya ng isang paring dominiko. Itinuloy niya ang pangangalakal pangangalakal ng mamatay ang kanyang ama nakilala si Pial #lba mula sa bayan ng Sta. Cru at sila ay nagpakasal. Kapwa mahusay magpalakad ng negosyo kaya$t sila ay natanyag bilang pinakamayaman kayat sila ay nabibilang sa matataas na antas ng lipunan. Si Kapitan  Tyago  Tyago ay mailalarawan mailalarawan bilang isang magandang magandang lalaki may may morenong pangangatawan pangangatawan pandak at bilugan ang mukha. #ng kanyang hitsura ay sinira ng pananabako at pag-nganga nito. Naninilibihan siya bilang gobernador/illo at kasama sa kanyang paglilingkod ay ang hamakin ang mga Pilipino at hayaan ang mga Kastila sa ganitong gawain. Itinuturing din ng Kapitan na siya ay isa nang Kastila at ang mga Pilipino ay Indio. Sa paniniwala ng Kapitan ang mga Kastila ay mararangal at karapat-dapat pag-ukulan pag-ukulan ng paggalang at pagpapahalaga. pagpapahalaga. Kaibigan siya ng lahat ng mga may kapangyarihan lalong lalo na ang mga pari. Kung kaya$t hindi mawawala ang kanyang pangalan sa misa at padasal para bilhin ang langit. Nabibili niya ang kabanalan at mga santo na kanyang maibigan. #ng kanyang silid ay punong-puno ng mga dinadasalang katulad nina Sta "u/ia San Pas/ual 'ailon San #ntonio !e Padua San 0ran/is/o !e #sis San #ntonio #bad San Miguel Sto. !omingo *esukristo at ang larawan ng 'anal na Mag-anak 1*esus Maria at *osep2. Sa pagnenegosyo ni Kapitan Tyago ay nakabili

siya ng maraming ari-arian kabilang na dito ang pagbili ng lupain sa San !iego. Ito ang naging daan upang makilala nila ang kura doon na si Padre !amaso at ang pinakamayaman sa bayang iyon na si !on (a)ael Ibarra. Sa kabila ng magandang buhay na tinatamasa ng mag-asawa sa loob ng anim na taon ay hindi pa sila nagkaka-anak sa kabila ng walang humpay nilang pamamanata. Pinayuhan sila ni Padre !amaso na mamanata sila sa 3bando at magsayaw si Pia #lba sa kapistahan ng San Pas/ual 'ailon at Sta. Clara sa Nuestra Senora !e Salambao. Makalipas ang kaunting panahon ay nagdalantao nga si Pia #lba 1sa panghahalay na rin ni Padre !amaso bagamat ang katotohanang ito ay nailantad sa kalaunan2. Ngunit ang babae ay naging masasakitin at tuluyang namatay pagkatapos ito ay manganak. Pinangalanang Maria Clara ang bata at kinalinga ni Tiya Isabel. 'inusog din siya ng pagmamahal nina Kapitan Tyago at mga prayle. "umaking magkababata sina Ibarra at Maria Clara pati na rin ng kanilang mga kaibigan. Ipinasok ng kanyang ama mula sa udyok ng mga pari si Maria Clara sa kumbento ng Sta Catalina ng ito ay maging katorse anyos. Pumunta naman si Ibarra sa &uropa upang mag-aral ng pagka-medisina. Si Kapitan Tyago at !on (a)ael ay nagkasundong ipakasal ang dalawa sa takdang panahon bagay na indi naman tinutulan ng dalawa sapagkat sila ay nag-iibigan.

Buod ng kabanata 8 mga ala-ala “Nakasakay si Ibarra sa kalesa at binabagtas ang kahabaan ng Maynila. Maganda ang panahon ng araw na iyon at ang tanawin sa paligid ay nakapagpabalik ng kanyang mga alaala. #ng kanyang namamasdan ay katulad pa rin ng dati na kanya nang nakita% mga kalesa at karumatang walang humpay sa pagbibyahe salimbayan ng mga taong abala sa pangangalakal at kanya-kanyang gawain% may mga &uropeo Intsik Pilipino4 may mga lalaking kargador ang iba ay kababaihan na nagtitinda ng prutas. Nanduon din ang mga tindahan at mga hayop na kasama sa paghahanapbuhay. #ng punong Talisay sa San 5abriel ay walang pinagbago ang &s/olta naman ay imbes na umunlad ay pumangit at walang kaayusan. #ng mga karwahe ay nagmamadaling ihatid ang mga kawani sa tanggapan at mga pari kabilang na si Padre !amaso. Namataan naman siya ni Kapitan Tinong kung kayat binati siya nito. Napadako naman siya sa kalye ng #rro/eros at naalala na minsan ay nahilo siya sa napakasamang amoy ng tabako. Napadaan din siya sa *ardin ng 'otaniko at naikumpara niya ang mga napuntahan niyang hardin sa &uropa. Ibayo ang ganda ng mga ito kaysa sa kanyang natutunghayan ngayon. #nupat ang buong Maynila ay walang pinag-unlad bagkus ang mga gusali ay nilulumot lamang ng panahon. Sa patuloy na pag-iisip ay sumagi sa kanyang isipan ang sinabi ng kanyang gurong pari% 62 #ng karunungan ay matatamo kapag hinangad ng puso 72 #ng karunungan ay dapat linangin at isalin sa susunod na henerasyon ,2 dapat lamang na magkaroon ng pakinabangan- kung ang mga kastila ay nanatili dito upang kuhanin ang yaman ng bansa marapat lamang na ibigay naman ng bansang dayuhan ang karunungan at edukasyon.+

Buod ng kabanata 10 ang bayan ng san diego “#ng San !iego ay isang maalamat na bayan sa Pilipinas matatagpuan sa baybayin ng lawa at may malalawak na kabukiran. #ng ikinabubuhay ng mga tao sa bayan na ito ay pagsasaka at dahil sa kakulangan sa edukasyon at kaalaman sa pagnenegosyo nalalamangan sila ng mga dayuhang tsino. Kung pagmamasdan ang buong bayan mula sa ituktok ng simbahan kapansin pansin dito ang isang gubat na nasa kalagitnaan ng kabukiran. Katulad ng ibang bayan sa Pilipinas pinamumunuan ito ng simbahan at sunud-sunuran lamang ang

pamahalaan dito. Si Padre !amaso ang kura paroko sa simbahan na iyon bago ito mailipat sa ibang bayan dahil sa ginawa nito kay !on (a)ael Ibarra. Iilan lamang ang may mataas na tungkulin at kinikilala sa bayang iyon ang mga Kastila at ilang mayayamang Pilipino. #yon sa alamat may isang matandang Kastila ang dumating sa bayan ng San !iego matatas magtagalog at malalalim ang mga mata. 'umili siya ng gubat sa pook na iyon at pinambayad ang kanyang mga ari-arian tulad ng damit alahas at salapi. *indi nagtagal ay natagpuan ang matanda na nakabitin sa puno ng isang balete. #ng pangyayaring ito ay naging sanhi ng pagkatakot ng mga tao doon kaya$t sinunog ng ilan ang mga damit ng matanda at itinapon naman ang kanyang mga alahas sa ilog. Kalaunan dumating ang anak ng matanda na nagngangalang Saturnino. Pinagsikapan nitong sinupin ang mga naiwang ari-arian ng ama at nakapag-asawa ng isang taga-Maynila. !ito rin sila nanirahan sa San !iego at nagkaroon ng isang supling si !on (a)ael na siya namang ama ni Ibarra. Si !on (a)ael ay kinagiliwan ng mga magsasaka at dahil sa pagsusumikap nito ang San !iego ay naging bayan mula sa pagiging nayon. Kalaunan ang pamumunong ito ni !on (a)ael ay naging ugat ng inggit at galit sa ilan niyang mga kaibigan.+

Buod ng kabanata 11 ang mga makapangyarihan “ Mabibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o /asi8ue sa bayan ng San !iego. Katulad ito ng (oma at Italya sa mahigpit na agawan sa kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. *indi kabilang dito sina !on (a)ael Kapitan Tyago at ilang namumuno sa pamahalaan. 'agamat si !on (a)ael ang pinakamayaman sa bayan ang iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng marami hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon. Si Kapitan Tyago na may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na antas ng lipunan sinasalubong ng banda ng musiko at pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan. #ng posisyon naman sa pamahalaan tulad ng gobernador/illo o kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang P999 at madalas pa na kagalitan ng alkalde mayor. Sino ba talaga ang makapangyarihan sa San !iego: ;alang iba kundi ang kura paroko sa simbahan at ang #lperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil. #ng kura paroko na si Padre 'ernardo Sal
Buod ng kabanata 12 araw ng mga patay “ #ng sementeryo ng San !iego ay matatagpuna sa isang malawak na palayan at nababakuran ng lumang pader at kawayan. Masukal ang libingan at may malaking krus na nakatirik sa kalagitnaan. Makipot ang daan patungo sa sementeryo maputik kapag tag-ulan at maalikabok naman kung tag-araw. Isang napakalakas na ulan ang bumuhos ng gabing iyon at dalawang tao ang abalang-abala sa paghuhukay sa isang bahagi ng sementeryo. #ng isa ay batikang sepulturero at ang kanyang katulong ay bago at hindi mapakali sa kanilang ginagawa. *indi nito maitago ang pandidiri at kinakalaban ang pagbaliktad ng sikmura sa

pagdura at paghitit ng sigarilyo. Sinaway ng batikang sepulturero ang kanyang kasama sa pagrereklamo nito at pinagpatuloy ang paghuhukay hanggang sa maiahon ang bangkay. Sariwa pa kasi ang bangkay na kanilang hinuhukay sapagkat dalawampung araw pa lamang itong naililibing mula ng mamatay. Sinusunod nila ang pinag-utos ni Padre 5arrote na walang iba kundi si Padre !amaso ang kura paroko ng panahong iyon4 na ilipat ang bangkay sa libingan ng mga Intsik. Ngunit dahil sa kabigatan ng bangkay at sa malakas na buhos ng ulan minarapat na lamang nila na itapong ito sa lawa. Mabibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o /asi8ue sa bayan ng San !iego. Katulad ito ng (oma at Italya sa mahigpit na agawan sa kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. *indi kabilang dito sina !on (a)ael Kapitan Tyago at ilang namumuno sa pamahalaan. 'agamat si !on (a)ael ang pinakamayaman sa bayan ang iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng marami hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon. Si Kapitan Tyago na may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na antas ng lipunan sinasalubong ng banda ng musiko at pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan. #ng posisyon naman sa pamahalaan tulad ng gobernador/illo o kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang P999 at madalas pa na kagalitan ng alkalde mayor. Sino ba talaga ang makapangyarihan sa San !iego: ;alang iba kundi ang kura paroko sa simbahan at ang #lperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil. #ng kura paroko na si Padre 'ernardo Sal
buod ng kabanata 26 bisperas ng pista “'isperas ng Pista ng San !iego tuwing ika-69 ng Nobyembre. #t sa bisperas pa lamang ng Pista ay nakahanda na ang lahat. Nagagayakan ang mga bahay ng kanilang mga pinakagarbong palamuti kurtina at iba$t-ibang dekorasyon at pati na mga minana at antigong kagamitan. #ng hapag-kainan naman ng mga mayayaman ay punong-puno ng mga iba$t-ibang masasarap na putahe kakanin panghimagas at mga inangkat at mamahaling mga alak mula pa sa &uropa. Inilalaan ang mga pagkaing ito para sa lahat kahit na taga-ibang bayan upang maging masaya ang kapistahan. #ng bawat sulok ng bahay ay malinis at makintab sadyang pinaghandaan at iginayak para makita ng lahat. Maya$t maya rin ang pagpapaputok ng kwitis batingaw ng kampana at tugtugan ng mga banda ng musiko. #ng plasa naman ng San !iego at mga matataong lugar ay pinalamutian ng arkong kawayan pati na rin ang harapan ng simbahan na nilagyan ng tolda para sa prusisyon. May tanghalan din na nakalaan para sa pagtatanghal ng komedya at iba pang palatuntunan. May partisipasyon sa kasayahan ang mga mayayaman sa Sa !iego tulad ni Kapitan Tiago at Kapitan =oa8uin ang intsik na si Carlos at iba pa. Si Padre !amaso naman ang nakalaang magmisa sa umaga. #ng mga magsasaka at mahihirap ay iginayak ang kanilang mga pinaka-mainam na ani upang ihandog sa mga may-ari ng kanilang bukirin. Kasalukuyan namang tinatapos ang bahay-paaralan na pinapagawa ni Ibarra malapit sa kanyang tahanan sa pamamatnubay ni Nol =uan. Sagot niyang lahat ang gastos dito at magalang na tinanggihan ang alok na tulong ng mga mayayaman at ng pari. #ng bahaypaaralan na kanilang itinatayo ay katumbas ng mga paaralan sa &uropa hiwalay ang mga

babae sa lalaki may lugar para sa pagtatanim ng puno at gulay may bodega at mayroon ding silid pang-disiplina sa mga batang mag-aaral. +

Buod ng kabanata 27 dapithapon “Sadyang hinigitan ni Kapitan Tyago ang paghahanda sa kapistahan sapagkat ikinasisiya niya ang mabangong pagtanggap ng mga tao kay Ibarra na kanyang mamanugangin lalo na at kahit sa Maynila ay tanyag na tanyag ang binata. Sa ganitong pagkakataon ay kasama siyang mapupuri sa mga pahayagan. Samu$t saring pagkain at inumin na inangkat pa mula sa ibang bansa ang nasa kanyang tahanan. Pinasalubungan din niya si Maria ng mga kagamitang may mamahaling bato. Nagkita sina Ibarra at Kapitan Tyago ng bandang hapon. Nagpa-alam naman si Maria na mamasyal kasama ang mga kaibigan nitong dalaga at kinumbida ng mga ito si Ibarra na pinaunlakan naman ng huli. Inanyayahan ni Kapitan si Ibarra na duon na maghapunan sapagkat darating si Padre !amaso na magalang namang tinanggihan ni Ibarra. "umakad na ang magkatipan kasama ang mga kadalagahan. Napadaan sila sa kanilang kaibigan na si Simang at ito ay sumama rin sa kanila na mamasyal. Nang marating nila ang liwasang bayan sinalubong sila ng isang ketongin na pinandidirihan ng lahat. Nahabag naman si Maria at binigay niya dito ang iniregalo ng kanyang ama sa kabila ng pagtataka ng kanyang mga kasama. "umapit naman ang walang katinuan na si Sisa at kinausap ang ketongin. Itinuro nito ang kampanaryo at sinabing anduon ang kanyang mga anak at pagkasabi nito ay umalis ng pakanta-kanta. "umisan na rin ang ketong na dala ang bigay sa kanya ni Maria. Napag-isip isip ni Maria na marami pala ang mga mahihirap at kapus-palad at iyon ay naging lingid sa kanyang kaalaman.+

Buod ng kabanata 28 ang liham “Katulad ng inaasahan nalathala sa pahayagan sa Maynila ang mga naganap sa kapistahan ng San !iego. Iniulat ang marangyang kapistahan at mga tanyag na tao sa San !iego pati na rin ang mga musiko at mga palatuntunang naganap. Kasama rin sa balita ang mga pari sa bayan ang komedyang naganap at mga mahuhusay nitong artista na tanging mga Kastila lamang ang nasiyahan sapagkat ang komedyang iyon ay idinaos sa wikang Kastila. #ng mga Pilipino naman ay nasiyahan sa komedyang Tagalog. *indi naman dumalo si Ibarra sa mga palabas na iyon. Kinabukasan ay nagkaroon ng prusisyon para sa mga santo at santa. Nagkaroon din ng misa na pinamunuan ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan na pinangunahan ni Kapitan Tyago at Maria. Ikinayamot naman ito ng huli. Sinulatan ni Maria si Ibarra sapagkat ilang araw na niya itong hindi nakikita. *iniling ng dalaga na siya ay dalawin at nagpaimbita ito na imbitahan siya ni Ibarra sa pagpapasinaya ng binata ng bahay-paaralan.+

Buod ng kabanata 32 ang paghuhugos “Nagkaroon ng demonstrasyon ang taong dilaw kay Nol =uan patungkol sa paggamit ng panghugos bago ganapin ang pagpapasinaya sa paaralan. #ng istrukturang ito ay may walong metro ang taas at ang apat na haligi ay nakabaon sa ilalim ng lupa. #ng apat na haligi naman ay nasasabitan ng malalaking lubid na sa tingin ay napakatibay ng pagkakayari. Ipinagmalaki ng taong dilaw na ang ganitong paraan ay natutuhan pa niya sa nuno ni Ibarra na si !on Saturnino. Ipinakita ng taong dilaw kung paano itinataas at ibinababa ang batong malaki na siyang ibabaon sa hukay na napapagitnaan ng apat na

haligi. *inangaan naman ito ni Nol =uan at pinuri rin ito ng mga tao sa paligid. !umating ang araw ng pagpapasinaya ng bahay-paaralan. Pinaghandaan niya ang araw na iyon naghanda din ang mga guro at mag-aaral ng mga pagkain para sa mga panauhin. Mayroon ding mga banda ng musiko. Sinimulan ni Padre Sal
Buod ng kabanata 34 ang naganap sa tanghalian “Sa araw na iyon ay darating ang *eneral at tutuloy sa bahay ni Kapitan Tyago. Magkakaharap na nananghali ang mga mayayaman sa San !iego. Nasa magkabilang dulo ng hapag si Ibarra at ang alkalde mayor. Katabi ni Ibarra si Maria sa gawing kanan at ang eskribano naman sa kaliwa. Nandoon din sa hapag sina Kapitan Tyago iba pang mga kapitan ng bayan ng San !iego mga prayle mga kawani ng pamahalaan at mga kaibigan nina Maria at Ibarra. Nagtaka naman ang karamihan sapagkat hindi pa dumarating si Padre !amaso. *abang kumakain ay nag-uusap-usap ang mga nasa hapag. Napadako ang usapan sa hindi pagdating ni Padre !amaso ang kamang-mangan ng mga magsasaka sa mga kubyertos ang mga kursong nais nilang ipakuha sa kanilang mga anak at kung ano-ano pa. Pamaya-maya ay dumating na si Padre !amaso at lahat ay bumati sa kanya liban kay Ibarra. Sinimulan ng ihanda ang serbesa at sinimulan na rin ni Padre !amaso ang patutsada kay Ibarra. Tinangkang sumingit naman ang alkalde upang maiba ang usapan ngunit lalong nagumalpas ang dila ng pari. *indi naman kumikibo si Ibarra at nagtimpi na lamang. Ngunit talagang nananadya si Padre !amaso kayat inungkat ang nangyari sa kanyang ama bagay na hindi mapapayagan ni Ibarra kung kaya$t dinaluhong nito ang pari at tangkang sasaksakin. Pinigilan naman ni Maria ang katipan kung kaya$t bumalik ang hinahon ni Ibarra at umalis na lamang ito.+

Buod ng kabanata 3 mga usap usapan “#ng pangyayaring naganap sa pananghalian ay naging mainit na usapan sa buong bayan ng San !iego. Karamihan ay halos panig kay Padre !amaso sapagkat ayon sa kanila hindi mangyayari ang nangyari kung nagtimpi lamang si Ibarra. Si Kapitan Martin lamang ang tunay na nakaunawa sa ikinilos ng binata sapagkat walang sinuman ang hindi makakapagpigil kung ang ama ang lalalapastanganin. #ng mga matatandang babae sa bayan ay nahihintakutan na hindi panigan ang pari sapagkat baka sila ay mapunta sa impyerno.  Tanging si Kapitana Maria ang nalugod sa ginawang pagtatanggol ni Ibarra sa kanyang ama. #ng mga magsasaka naman ay nawawalan ng pag-asa na hindi matuloy ang paaralan na ang kahulugan niyon ay hindi pagkatuto ng kanilang mga anak. Inihayag ni !on 0ilipo sa pag-aakalang hangad ni Ibarra na tumanaw ng utang na loob ang taong bayan sa ginawang kabutihan at ng ama nito. 5anunpaman ala pa ring katwiran si Ibarra sapagkat laging ang

tama ay ang mga prayle. Isa pa ang mga mayayaman at prayle ay may pagkakaisa hindi katulad ng taumbayan na watak-watak kung kayat mananalo ang mga pari. Kumalat ang usap-usapan na tinawag nang Pilibustero ng mga prayle si Ibarra hindi naman ito madalumat ng mga mahihirap.+

Buod ng kabanata 36 suliranin “;alang abisong dumating ang Kapitan *eneral sa bayan nila Kapitan Kapitan Tiyago kayat naging abala ang lahat sa paghahanda upang maibigay ang nararapat na pag-istima sa panauhin. May nalalabi pang oras upang makapag-gayak at ito ay sinamantala ng lahat maliban kay Maria Clara. Si Maria Clara ay patuloy ang pagtangis dahil sa pagbabawal ng ama nito na makipagkita kay Ibarra hanggat hindi ito ekskomunikado. Naging walang silbi ang pang-aalo ni Tiya Isabel at #ndeng sa dalumhati ng dalaga. Sinabi ng tiyahin na maari silang sumulat sa Papa aty magbigay ng malaking limos upang mapawalang bisa ang ipinataw sa binata. Si #ndeng ay nagprisintang makagagawa ng paraan upang magkausap ang magkatipan. 'umalik si Kapitan Tyago mula sa kumbento at isiniwalat nito Kay Maria Clara ang desisyon ni Padre !amaso na sirain ang nakatakdang pakikipag-isang dibdib nito kay Ibarra. Si Padre Sibyla ay nag-utos naman na bawal nang tanggapin sa kanilang tahanan ang binata at ang utang ng kapitan na limampung libong piso ay hindi rin dapat bayaran o ang kapalit nito ay kamatayan ng kaluluwa sa impyerno. #ng mga bagay na ito ay hindi makayanang marinig ni Maria kung kaya$t lalo itong naghinagpis. Inalo naman ito ng ama at sinabing may inilalaan ang kanyang pangalawang ama na si Padre !amaso- na isang binatang kamag-anak nito at manggagaling pa mula sa &uropa. "along nasindak ang dalaga at pati si Tiya Isabel ay nagalit sa kapitan at pinagsabihan ito na hindi parang damit na isinusuot ang magpalit ng katipan. Iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan ng Kapitan ang #rsobispo ngunit sinalungat naman ito ng huli. Sinabi niyang hindi sila nito pakikinggan kundi ang desisyon lamang ng mga pari. Tinapos na nito ang usapan at hinarap ang paghahanda sa bahay. Pagkalipas ng ilang oras ay dumating na nga ang Kapitan-*eneral at napuno na rin ang bahay ni Kapitan Tyago ng mga panauhin. Si Maria naman ay pumasok sa loob ng silid at taimtim na nananalangin ng pasukin ni Tiya Isabel. Sinusundo siya nito upang harapin ang Kapitan *eneral sapagkat ipinapatawag ito. Sumunod naman ang dalaga.+

!alasalitaan Inalo - pinalakas-loob &>/omunion - pagtitiwalag sa simbahang Katoliko. Nawalan ng ulirat ? hinimatay

Buod ng kabanata 37 ang kapitan heneral “Naunang kinausap ng Kapitan *eneral ang binatang nakagalitan ni Padre !amaso ng ito ay lumabas sa kalagitnaan ng sermon. Inakala ng binata na siya ay sasamain ngunit pagkatapos niyang makausap ang Kapitan *eneral ay nakangiti itong lumabas ng silid. Sumunod niyang hinarap ang mga re
siya sa araw na iyon. Sumunod namang humarap sa *eneral sina Kapitan Tyago at Maria Clara. Pinuri ng *eneral ang katapangan nito sa paggitna sa away ni Ibarra at !amaso at ang pagbabalik ng hinahon ni Ibarra dahil na rin sa kanya. 'inanggit nito na dapat siyang gantimpalaan sa kanyang ginawa na tinanggihan naman ng dalaga. Kalaunan ay dumating na rin si Ibarra upang makausap ng *eneral. Ipinaalala naman ni Padre Sal/omulgado ngunit hindi ito pinansin ng pari at sa halip ay ipinaabot ang pagbati kay Padre !amaso. Pagkatapos ay umalis ang mga pari na hindi naibigan ang ipinakita ng *eneral. Malugod na binati ng *eneral si Ibarra at pinuri sa ginawang pagtatanggol nito sa ala-ala ng kanyang ama. Sinabi rin ng *eneral na kakausapin niya ang #rsobispo tungkol sa pagiging e>/omulgado ng binata. Napansin ng *eneral na medyo nabalisa si Maria kaya sinabi niyang nais itong makaharap bago umaalis patungong &spanya. Sinabi naman niya sa alkalde na samahan siya nito sa paglilibot. Malalaman sa pag-uusap ng binata at Kapitan *eneral na kilala ng binata pati ang pamilya ng Kapitan *eneral sa &spanya. Ipinamalas din ng *eneral ang paghanga sa katalinuhan ni Ibarra bagamat iminungkahi ng huli na mas makabubuting sa &uropa siya manirahan sapagkat ang kanyang kaisipan ay nararapat lamang sa kaunlaran ng ibang bansa. Magalang namang tumanggi si Ibarra at sinabing higit na matamis ang mamuhay sa sariling bayan. Ilang sandali pa ay binanggit ng *eneral kay Ibarra na kausapin si Maria at inihabilin na papuntahin sa kanya si Kapitan Tyago. @malis naman si Ibarra upang puntahan ang katipan. Samantala itinagubilin naman ng *eneral sa alkalde mayor na protektahan si Ibarra upang maisakatuparan nito ang mga layunin ng binata. Tumango naman ang #lkalde bilang pagsunod. !umating naman si Kapitan Tyago at pinuri ito sa pagkakaroon ng mabuting anak at mamanugangin. Nagprisinta rin ang *eneral na maging ninong sa kasal. Samantala si Ibarra naman ay nagpunta sa silid ni Maria ngunit sinabi sa kanya ni Sinang na isulat na lamang nito ang kanyang sasabihin dahil sa mga oras na iyon ay gumagayak sila papunta sa dulaan.+

!alasalitaan 1" #agkasala-#agkamali 2" $igalot-%ulo 3" &aghihidwaan-&ag-aaway 4" #anghihinawa-#agsasawa " &agbubunsod-#ag-uudyok

Buod ng kabanata 38 ang prusisyon “#ng mga paputok at sunod-sunod na pagtunog ng mga kampana ay hudyat ng pagsisimula ng prusisyon. "ahat ng nakiisa ay may dala-dalang mga kandila at parol. #ng prusisyon na iyon ay ukol sa mga santong sina San =uan 'autista San 0ran/is/o Santa Maria Magdalena San !iego !e #l/ala at ang pinakahuli ay ang Mahal na 'irhen. #ng karo ni San !iego ay hinihila ng anim na *ermano Ter/ero. Magkakasamang naglalakad ang Kapitan *eneral mga kagawad Kapitan Tiyago alkalde alperes at Ibarra. #ng huli ay napilitang sumama dahil na rin sa pag-imbita ng *eneral. Sa harap ng bahay ni Kapitan Tyago ay may isang

kubol na pagdarausan ng pagbigkas ng tulang papuri o loa sa pintakasi ng bayan. Pinangungunahan ng tatlong sakristan ang pila ng prusisyon na sinusundan naman ng mga guro mag-aaral at mga batang may dala-dalang parol na papel. #ng mga agwasil at tinitini naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o humiwalay sa hanay. Mayroon din silang kasama na namimigay ng libreng kandila para gamiting pang-ilaw sa prusisyon. Sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiago inihinto ang mga karo at andas ng mga santo. Isang batang lalaking may pakpak nakabotang pangabayo nakabanda at may bigkis ang lumabas upang simulan ang pagpupuri sa wikang "atin Kastila at Tagalog. Sumunod naman ay ang pag-awit ni maria at lahat ay nabighani sa ganda ng kanyang tinig. (amdam naman ni Ibarra ang pighating nararamdaman ng kanyang katipan sa boses nito. Napukaw ang atensyon ng binata ng ito ay kausapin ng *eneral tungkol sa hapunan kung saan kailangan nilang pag-usapan ang pagkawala ng dalawang sakristan na sina Crispin at 'asilio.+

Buod ng kabanata 3' donya (onsola(ion “Si !onya Consola/ion ay asawa ng alperes at nagpipilit maging mukhang taga-&uropa sa pamamagitan ng paglalagay ng kolorete sa mukha at pagsasalita sa wikang Kastila. Mataas din ang pagtingin nito sa sarili at naniniwalang higit ang kanyang kagandahan kaninuman kahit pa kay Maria Clara. Sa katunayan si !onya Consola/ion ay dating labandera na nakapag-asawa ng isang kawal na naging alperes ngayon. Salat din siya sa edukasyon na mababakas sa kanyang pag-uugali. Ng araw na iyon iniutos ni !onya Consola/ion na isara ang kanilang bahay sa kabila na alam nitong tatapat ang prusisyon. 'uong araw na siyang nagngingitngit dahil sa galit sa kanyang asawa sa hindi nito pagpayag na sila ay magsimba. *indi lingid sa kanyang kaalaman na ikinahihiya siya ng kanyang asawa bukod pa ang lantarang pag-alipusta at pagmura nito sa kanya. Nagdidili-dili ang !onya ng marinig nito ang pag-awit ni Sisa mula sa kulungan na dalawang araw ng nakakulong. Inutusan niya itong umakyat sa wikang Kastila bagay na hindi naman maintindihan ni Sisa kung kayat hindi ito sumunod. Nagalit ang !onya at dito niya ibinuhos ang galit na nararamdaman sa asawa sa kawawang si Sisa. *inampas niya ito ng latigo at inutusang kumanta ang baliw. Napasigaw man sa sakit ang babae ay hindi pa rin ito sumunod sa kapritso ng donya. ;alang nagawa ang donya kundi utusan ang gwardiya sibil na pakantahin ito na sinunod naman ni Sisa at umawit ng Kundiman ng 5abi. Naantig naman ang damdamin ng donya kung kayat nawala sa isip nito na magsalita sa Tagalog na ikinagulat naman ng gwardya sibil. Napansin naman ito ng !onya kung kaya$t pinaalis niya ito. *inarap naman niya si Sisa at pinasayaw. Nang hindi ito sumunod ay hinampas niya ito muli ng latigo at inutusang kumanta. Napabuwal naman si Sisa at nahubaran ito ng damit kasabay ng pagdugo ng sugat. #ng pangyayaring ito ay nadatnan ng alperes at nagalit ito sa nasaksihan. Inutusan niya ang isang kawal na bihisan at pakainin si Sisa alagaan at gamutin din ang mga sugat nito. #ng pag-aalaga ng alperes ay dahil na rin sa nakatakdang ihatid si Sisa kay Ibarra kinabukasan.

)abanata 10

kabanata 1'

kabanata 22

)abanata 30

kabanata 32

kabanata 34

)abanata 3

kabanata 37

kabanata 38

)abanata 3'

kabanata 44

kabanata 4

 Buod ng )*B*#*!* 42 - *#% +*%-*$*,*#% . .$&**/* Nang makaraan ang kalahating oras na pag-uusap ay pakiramdaman sila at nagkamabutihan. #ng gusto sana ng babae ay isang Kastilang hindi pilay hindi utal hindi panot hindi pingot hindi natalsik ang laway kung nagsasalita at mayroong ng kaunti pang isip at mataas na katungkulan na gaya nang sinasabi-sabi4A7B ngunit ang mga Kastilang ganito ay hindi nakitungo sa kanya kailanman upang hingin ang kanyang kamay. *indi miminsan niyang nadinig ang sabing% ang pagkakataon ay panot kung ilarawan at inakala niyang buung-buo na si !on Tibur/io ay siya nang tunay na pagkakataon sapagkat dahil sa mga malulungkot na gabing dinanas ay nagtaglay na ng maagang pagkapanot.A7 Sinong babaeng may tatlumput dalawang taon ang hindi maingat:

)*B*#*!* 4-*#% +%* &#*%-$% Sa malabong liwanag na isinasabog ng buwan sa mga siwang ng mga sangang malalago ng mga puno ay isang lalake ang dahan-dahan na naglalakad at maingat sa bawat hakbang sa kagubatan. Paminsan-minsan ay sumisipol ng isang tugtuging katangi-tangi na para matunton ang tinutungo at ang sipol na iyon ay karaniwan namang sinasagot ng isa ring sipol na malayo na katulad din ang tunog.A6 Taimtim na pinakikinggan ang mga sipol na naririnig niya mula sa malayo at pagkatapos ay ipagpapatuloy ang kanyang lakad na tungo sa kinalalagyan ng malayong sipol. Sa gitna ng mga balakid na ibinibigay ng isang gubat sa kalagitnaan ng gabi gubat na hindi pa nayayapakan ng tao ay nakarating din siya sa isang pook na malinis na naliliwanagan ng buwan na nasa kalahati ang laki. Sa itaas ng talampas na sa ibabaw ay may mga punongkahoy ang nakatayo sa paligid na katulad sa guhong entablado ng isang dulaan4

mga punong kapuputol pa lamang mga sangang naging uling ang matatagpuan sa kalagitnaan at nakahalo sa malalaking bato na bahagya nang matakpan ng kalikasan ng kanyang luntiang balabal.

)*B*#*!* 44  *#% &*#%#%+&$* Inilapit ng mabait na ali sa ilaw ang isang upuan inilagay ang salamin sa tungki ng ilong at sabay na pagbubukas ng isang munting aklat sinabi niya na% “Pakinggan mong mabuti anak ko. Sisimulan ko sa “Sampung @tos ng !iyos+ babagalan ko nang makapagmuni ka4 kung hindi mo ako marinig na mabuti ay sabihin mo upang maulit ko4 alam mo nang hindi ako marunong mapagod sa tungkol sa ikabubuti mo.+ Sinimulan ni Tia Isabel ang pagbasa sa tulong ng humal na tinig sa mga pagmumuni-muni tungkol sa mga maaring kasalanan. Sa katapusan ng bawat salaysay ay humihinto nang mahaba upang ang binibini ay magkapanahong makapag-alaala ng mga kasalanan at makapagtika. Si Maria Clara ay nakatanaw sa itaas. Matapos ang unang utos na Ibigin ang !iyos nang lalo sa lahat ng bagay ay tinanaw siya ni Tia Isabel na ang tingin ay pinaraan sa ibabaw ng salamin at nasiyahan sa kanyang anyong nagbubulay-bulay at malungkot.

)*B*#*!* 2 *#% +%* !* $* B#%*# Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas na naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si &lias. *indi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura. 'inigyang diin naman ng ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel upang ipakilala sa mga sibil na kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa sinabi ng alila ni Ibarra na sial ay magigng 79 na katao na. Saglit na huminto sa pagaasanan ang mga anino nang mabanaagan nilang may dumarating na isang anino na namamaybay sa bakod. Pagdating sa lugar ng tatlo nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong dumating na anino na sinusubaybayan siya kayaDt naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay ng sigaw na EMabuhay !on CrisostomoEF ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader. #ng bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan. Nang dumating ang ikalawang anino namasid ito sa kanyang paligid. @maambon palibhasa sumilong ito sa pintuan kayaDt nagkita sila ng unang sumilong. Naisipan nilang magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang makipagsugal sa mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay umumpog magkaharap upang magsugal. #ng mataas sa dalawa ay si &lias at ang may pilat sa mukha ay si "u/as. Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang tao lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si &lias kaya umalis itong hindi kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.

Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan. Pinaguusapan nila ang tungkol sa paghuli kay &lias sapagkat sinumang makahuli rito ay hindi mapapalo sa loob ng tatlong buwan. Nakasalubong nila si "u/as at itinanong kung saan ito pupunta. Sa simbahan ani "u/as upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat ayon sa alperes walang pilat si &lias. Ilang saglit lamamg si &lias mismo ang nakasalubong ng mga sibil. !inala siya sa liwanag upang kilalanin. Sinabi ni &lias na hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang kapatid. #ng mga sibil ay patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni "u/as.

)*B*#*!* 4 *#% 5+ #* #*B#*% 3rasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. #ng mga taong gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng bahay at malakas na tinwag ang alperes. "umabas agad ang alperes kasunod ang asawang si !onya Consola/ion. 'ago makapag salita ang kura inireklamo agad ng alperes ang mga kambing ng kura na naninira sa kanyang bakod. Sinabi naman ng pari na nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan anya ay mayroong napipintong pag-aalsa na gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng pari anya sa pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang kuwartel at kumbento. !ahil dito nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan nila ang gagawing paglusob ng mga insurektos. *umingi ang kura ng apat na sibil na nakapaisana ang itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng mga kawal upang mahuli nang mga buhay ang mga lulusob. "ayunin nito na kanilang mapakanta ang sinumang mahuhuling buhay. Ikawalo ng gabi ang nakatakdang paglusob kuna kaya nakini-kinita ng alperes at kura ang pag-ulan ng kurus at bituin sapagkat ganap silang nakahanda. Sa kabilang dako isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang amo nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni &lias kay Ibarra ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang natuklasan. Si Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni &lias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di na maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang mahuhuli ng mga sibil Tinulungan ni &lias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan nabasa niya ang tungkol kay !on Pedro &ibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon nito sa kanya. *alos nayanig ang buong pagkatao ni &lias nang sabihin ni Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa ito ay isang 'askongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding kasawian sa kanilang buhay. 'iglang bumunot ng balaraw si &lias at naisip niyang gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng biglang siyang matauhan. 'initiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang pagsunog sa mga mahahaagang papeles at dokumento.

)*B*#*!*  *#% &*%)*&*5*+*) Pagdating ni Ibarra sa bahay kaagad na inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong na ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta ang mga hiyas salapi ilang mga kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit siya ng isang balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya nakarinig sya ng malakas na pagputok sa

pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila. "alaban sana siya ngunit nagbago ang kanyang isip. 'initawan niya ang kanyang baril at binuksan ang pinto. !inakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal. Isinama. Sa kabilang dako gulong gulo ang isip ni &lias ng pumasok siya sa bahay ni Ibarra. Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanyang angkan ang kanyang nuno si 'alat kapatid na babae at ang kanyang ama. ;aring ang lahat ay tinatawag siyang duwagG isang duwag. "abis na pangingipospos ang kanyang damdmin. *anggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra. !inatnan niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang malaman niya ang nangyari kabilis silang pumanik. Pero sinalubong Isingit dito ang tekstong hindi nakaayossila ng Isingit dito ang tekstong hindi nakaayosmakapal na usok at ang apoy na nakarating na sa gabinete. 'iglang nagkaroon ng bmalalakas na pagsabog. Mabilis pa sa lintik na umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang mga katulong ni Ibarra.

)*B*#*!* 8

)*B*#*!* 60

)*B*#*!* 8 *#% +%* $#+&*

)*B*#*!* 61

Madaliang kumalat sa bayan ang balitang ang mga bilanggo ay iaalis na4 sa unang pagkabatid nang balita ay nasindak ang lahat at pagkatapos ay sinundan ng iyakan at panaghoy. #ng mga kamag-anak ng mga bilanggo ay parang mga baliw na nagtakbuhan% lakad pabalik-balik sa kumbento at kuwartel sa kuwartel at sa tribunal at dahil wala silang makitang anumang lunas ay napuno ang paligid ng sigawan at iyakan. #ng kura ay nagkulong sa kanyang silid dahil may sakit4A6 nagpagdagdagdag ng bantay ang alperes na sumasalubong sa pamamagitan ng kulata ng baril ang mga babaeng nagma-makaawa4 ang inutil na kapitan sa bayan ay para higit pang naging walang kabuluhan kaysa dati. Sa harap ng bilangguan ay tumatakbong paikot-ikot ang mga may lakas pa4 ang mga pagod na ay nag-upuan sa lupa at tinatawag na lamang ang pangalan ng kanilang mga minamahal.

)*B*#*!* 60 - +*%-**$*,* $ +** ** "abis ang kasayahan ni Kapitan Tiago. Sa kakila-kilabot na panahong iyon ay walang nakagambala sa kanya% hindi siya inaresto at ikinulong na mag-isa sa bilangguan hindi siya inimbestigahan ni nailagay sa makina ng elektrisidad ni naranasan ang mababad ng matagal ang paa sa mga bilangguang nasa ilalim ng lupa at iba pang kagagawan na alam na alam ng ilang bantog na ginoong tumatawag sa kanilang mga sarili ng sibilisado.A6 #ng kanyang mga dating naging kaibigang 1sapagkat itinakwil na niya ang kanyang mga kaibigang Pilipino mula nang sila ay mapaghinalaan ng pamahalaan2 ay ibinalik din sa kanikanilang mga tahanan makaraan ang ilang araw na pamamahinga sa mga gusali ng pamahalaan. #ng Kapitan *eneral na rin ang nag-utos na sila ay palayasin sa kanyang mga nasasakupang gusali dahil sa inakalang hindi sila nararapat na mamalagi roonA7 bagay na isinamang lubos ng kalooban ng pingkok na may balak na magpaskong kapiling ang gayong mga pasasa at masasalaping kasama.A, Si Kapitan Tinong ay umuwi sa kanyang bahay na may sakit namumutla minamanas hindi siya naging hiyang sa kanya ang paglalakbay at siya ay naging ibang-iba na walang kaimik-imik ni hindi man bumati sa kanyang kaanak na natatawa napapaiyak at baliw sa katuwaan. #ng kaawa-awang tao ay hindi na umaalis sa kanyang bahay upang di-malagay sa panganib na makabati sa isang pilibustero. *indi siya mapagsalita ng anuman ng pinsang si Primiti
)*B*#*!* 61 - *#% &*%5*5*B*# $* *,* “May katwiran kayo &lias ngunit talagang ang tao ay isang hayop na sumusunod sa mga kaganapan% noon ay nabubulagan ako masama ang aking loob ewan ko baF Ngayon ay inalis ng kasawian ang piring sa aking mga mata4 ang pag-iisa at ang karumal-dumal na kalagayan sa aking bilangguan ay nagturo sa akin4 ngayon ay nakikita ko ang kakila-kilabot na kabulukang sumisira sa lipunang ito na nakakapit sa kanyang mga laman at humihingi ng isang matinding kagamutan. Sila ang nagbukas sa aking mata ipinatanaw nila sa akin ang sugat at pinilit akong magkasalaF #t dahil inibig nila ang gayon ay magiging pilibustero ako ngunit tunay na pilibustero4 tatawagin ko ang lahat ng mga nahihirapan ang lahat noong sa loob ng kanilang mga dibdib ay nakakaramdam na may tumitibok na puso iyang mga taong nagpasugo sa inyo upang akoDy kausapinGAH hindi hindi maaring maging taksil sapagkat kailanman ay hindi taksil ang nakikipaglaban nang dahil sa kanyang bayanF Sa loob ng tatlong daang taon ay iniabot natin sa kanila ang ating mga kamay hinihingaan natin ng pag-ibig hinahangad nating matawag silang mga kapatid ano ang itinutugon sa atin: Mga pagkutya at pag-iring at halos ayaw tayong kilalaning tao. ;alang !iyos walang

pag-asa walang paglingap sa katauhan4 wala na kundi ang katwiran ng lakasF+ Si Ibarra ay nanginginig4 ang buong katawan niyaDy yumayanig.

)*B*#*!* 62

)*B*#*!* 63

)*B*#*!* 62 - #*%&*,*#*% $ &*. *+*$ ;alang naging kabuluhan ang ang nakalagay sa ibabaw ng isang mesa na mga magagandang regalong pangkasal maging ang mga brilyanteng nasa kanilang mga lagayan na yari sa tersiyopelong kulay bughaw naging ang mga pinyang may burda maging ang mga piraso ng sutla ay hindi nakaaakit sa paningin ni Maria Clara. Tinitingnan ng dalaga na hindi naman nakikita ni binabasa ang pahayagang nagbabalita ng pagkamatay ni Ibarra na nalunod sa lawa. 'iglang naramdaman niya na ang dalawang kamay na tumakip sa kanyang mga mata pumigil sa kanya at isang masayang tinig ni Padre !amaso ang tumatanong sa kanya ng% “Sino ako: Sino ako:+ Si Maria Clara ay napatalon sa kinauupan at tinitigan na may malaking pagkatakot ang pari.A6 “@lolF Natatakot ka ba: *indi mo ba ako hinihintay: 5aling pa ako sa probinsiya upang dumalo sa iyong kasal.+ #t lumapit na nakangiti nang buong lugod at iniabot ang kamay upang hagkan ng binibini. Si Maria Clara ay nanginginig na lumapit at buong galang na inilapit ang kamay sa kanyang mga labi. “#no ang nangyayari sa iyo Maria:+ ang tanong ng Pransiskano na nawalan ng masayang ngiti at nakaramdam ng pangangamba “malamig ang kamay mo at ikaw ay namumutlaG may sakit ka ba anak ko:+ Nilapitan siya nang buong suyo ni Padre !amaso suyong hindi iisipin na kanyang tinataglay hinawakan ang dalawang kamay ng dalaga at ito ay tinanong sa pamamagitan ng tingin.

)*B*#*!* 63 - *#% #5. B.#* Sa mataas na bahagi ng dalisdis ng isang bundok sa tabi ng isang batis na inaagusan ng malakas na tubig ay nakatago sa mga punung-kahoy ang isang kubo na balu-baluktot na

sanga ang gamit na kahoy. Sa ibabaw ng bubungang kugon ay malagong gumagapang ang kalabasa na maraming bunga at bulaklak4 ang palamuti nito ay mga sungay ng usa mga bungo ng baboy-damo na ang ilan ay may mahahabang pangil. !oon nakatira ang isang mag-anak na Tagalog na ang ikinabubuhay ay ang pangangaso at pangangahoy.A6 Sa lilim ng isang puno ay ang lolo ay gumagawa ng walis mula mga gulugod ng dahon ng niyog habang ang isang dalaga ay naglalagay sa isang buslo ng mga itlog dayap at gulay. !alawang bata ang isa ay babae at ang isa naman ay lalake ang naglalaro sa tabi ng isa pang batang lalake na maputla malungkot malalaki ang mga mata at malalim kung tumitig na nakaupo sa isang nakabuwal na puno. Sa kanyang kaanyuang payat ay makikilala natin ang anak ni Sisa si 'asilio na kapatid ni Crispin. “Kapag gumaling na ang paa mo+ ang sabi sa kanya ng batang babae “ay maglaro tayo ng piku-piko taguan ako ang taya.+ “Papanhik kang kasama namin sa itaas ng bundok+ ang dugtong ng batang lalake “iinom ka ng dugo ng usa na pinigaan ng katas ng dayap at tataba ka at kung magaling ka na ay tuturuan kita ng pagtalon sa mga bato sa batisan.+ Malungkot na napangiti si 'asilio pinagmasdan ang sugat sa kanyang paa at pagkatapos ay itinataas ang mata sa araw na kumikinang nang buong ningning.

$ )*&!*# !*%

*&!5*&#

$*# $* *$!.*

+%* $*!

+%* **-**

*#% +*%*

+%* B*%* B*%* ) $* B**#

$* $+B*5*#

*#% B**# #% $*# .%

*#% $.+#

*#% +%* +*)*&*#%*5*#

*#% &*%55%$

**, #% +%* &*!* *#% +%* $*)$!*#

*#% #*%*#*& $* !*#%5**# +%* $*&-$*&*#

$ $$*

$*##

$ B*$

*#% )*&!*# 5.#.*

+%* #*%$*#% )*,* +%* )**#*$*# #% $*#% % &#% $* !B#* ,*#*% *! +

*#% &$$# *#% +*%-*$*,*

*#% &*#%#%+&$* *#% +%* #*%..B..

*#% &*#%#%$* $* %B*! $ .*$ *! $*+. B$&.*$ #% &$!

*#% !*#5*%* !#% #% &#*%-$%