Charl Tily Coercin, Captal And Eupea Sates A ISBN 97553332ıs ©Chae Tily, ı990, 992 © mge Kitabev Yana, 200ı
Charl Tily Coercin, Captal And Eupea Sates A ISBN 97553332ıs ©Chae Tily, ı990, 992 © mge Kitabev Yana, 200ı
Charl Tily Coercin, Captal And Eupea Sates A ISBN 97553332ıs ©Chae Tily, ı990, 992 © mge Kitabev Yana, 200ı Tü hakla saklıdr. aycı izi olmadan kısen de olsa fotokopi vb. eekronik e mekanik yönemele çoaulama. ı
ask: Asos 200ı 200ı
Sol aı şer Müdü Haan Tahsn B enl Kapak . ga Özçlk Baskı e Cil Pn Of (312) 418 9394
I m g e K itabev i Yan ıl c ık Paz.San Paz.Sanve Tic Ltd Şi Konur Sok. No: 3 ılay 06650 Ankara Ankara Tel (312) 419 46 lO- 419 46 ll Fas (312) 425 29 87 nte ntee e wimge.co mr E-Posta a igige o c tr •
•
1 m g e Dam
kara our Sokak No 43/A ı ay Tel (312) 417 0 9/96 Fak: (312) 45 6 3
Is ta nbu l Mühr dar Cad No No 80 adıköy Tel (216) (216) 348 60 8 Fak Fak s (216) 418 6 O
Chals Tlly
Zor, Serme ve Arp Deeteinin Ouşumu 990-1992
Çev iren
Kudret Emiroğlu
Dün Bugün Yarın dizisi, tari merkezli bir perspekie
toplumsal bilimlerin er dalında insanığın ve lkemizi toplumsal seüvenini kavramaya yardımcı lacak kitaprı okuyu okuyu cuya su nuyor. nuyor. Avramerkezli bir dünya taii perspektiini ıran, dn anın diğer bölge ve allaının tarilerini kendi içinde bi bütün olara ele alan yapıtaa özellikle yer veren bu dizi fazlasıyla Türk ve Trkiye tarihine apslmuş bir t rih b i lgi e bilincinin aşılmasına aıa bulunmyı e def i yo .
Bir ükenin gerçek zenginliğinin, zihinsl üretimi e inöne lece en eleküel b iriimi iriimi olduu sanarı düşünmy önelece Türkiye üşüncesinden harekete, Dün Buün Yarın d iz isi , Türkiye ve Türkçedeki topumsa biim etkniğinin aliesinin üksetimesini amaçamaktadır. Eöe Suavi Aydın Kuret miroğu Uyur Kocaaşoğu Oktay Öze Dizi
İçin deki l e r
�ürkçe Yama Önsöz Onsöz
1
.
. .
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
Dünya Tahd Şeirer e eeter
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
. . . .
. .
.
.
Tarihte Devletle Mevcut Cevapla .. . .. . . Sermaye ve Zorun Matığı Savaşı Devlet Oluşm ve Dömn önlediesi Uu Sri Eğiiler ve tkileş ile. Yakaşımar . . . ... .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
2
.
Aupa hl ve
.
.
jileri Devet Fyoo ji iler ikeli liş kile lişk Tehlike
.
.
.
.
.
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
ı eı· Çataaş Çataaşaası
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
9
ı
. .
17
17
24
. 42
.
.
. .
48
.
.
.
.
. . .
62
.
. . . . . . . . . .
70
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
..
.
.
. .
.
.
.
.
�
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . .
.
. . .
· ·
. .
.
.
.
. .
.
. . .
. .
.
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
· · ·
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
. . .
.
.
. .
.
.
. . . .
.
. .
·
... .
.
.
Devletler Zou Nasıl en eedi .
.
.
. .
. Devlei A Alternaif Biçim leri ıl Biiçmendr? 3 Savaş Dvlt, Dvl Savaşı Nasıl B
Savaşlar
.
.
.
. . .
.
. .
.
.
Devletler ...... 77
Apa Yokken .. Deveer ve Zor . . . . Şeirer ve Sermaye Şehir-Deve Ekieşii
.
. .
.
.
. .
.
.
.
. .
· · ·
.
.
.
90
.
.
.
96
.
.
.
·
.
.
.
.
87
.
.
.
.
77
. .. .
. .
.
.
101
1 08
.
1 13
.
.
. .
12 3
.
1 23
.
126
· · · ·
12 8
Seaye ve Avpa Devletlrinı Oluşumu
Zor.
6
Dönüüme 13 Zoru Ee Ee Geie , Yaatma e S atın A ma 15 0 . 155 Boa Ödeme 11 mpaatouun Uzun Güü Kou .. 19 4 Devletler ve Yurttaşan . . . 19 abana a ından Loomotifee . 15 Paza az alı Haa e Kol etif Eyem 1 81 Do da Yöne timin Kuuu şu . .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
. . .
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
. . .
.
.
.
.
. .
. .
.
. .
.
. .
.
. .
.
.
etim d en Doğ Yöne time Yönetimd da Yöne oğda Do aylı Yön im i: Doa ra sız De vimi: Frasız Yöne ti m e U luçulu k . D ev e tin Ge n işe mes i, Doğrudan Yö . . . . lee r lülü lül ümlü eyee n Yüküm e mey Is tem
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
18 8
.
2 00
.
2 04
211 As e e le şme Sivem e 5 Ulusal Devleti Soyağacı 219 . . . 21 9 . Çin ve A upa 225 . eh ile in Yeniden Inceenmes i . . De vl e t ve Şehi . 235 . Zo run Ro tala . . 25 Se may en eniin Ro taa ı ot a la 2 59 Se maye le şm i Zon Rota . . 6 Av upa evletler Siste mi 23 . 2 3 . De le tle nin Bağıntıla Av pa De 2 80 Sava ş n Sonu . . . 2 8 Si tem tem i Üye lei . 303 De ve t Ba�lantılı Dünyanın aatı lıı 307 as ıl Ba şl adı Savla Nası . 312 Altı Çpı c ı Soru . . . 1 1992'de Askerler ve evleter . 321 ememe . 321 Siyas al Ge ememe . 1. Düny a Savaı'nın E tkisi ve Miası . 329 . 339 A ke lern ük e li . 34 2 pekte Bnü Askele i . Tah e l Pe s pekte .. .... ... .... ... .. ... ... .... ... .. . . . .. ... .... .. 3 .. .. .. .. .. ... As ke ıgı k .. ... ke le . . .. . ... .... .. ti .... ... . ... .... 351 l e Ikti . 360 As ke le N sı Gç anı? . . . 370 e e Sn e . . . 377 ]kç 429 i n =
.
.
.
.
. . . .
.
.
. . .
.
. .
.
.
.
.
. . .
.
.
. .
. . .
. .
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
. .
.
.
.
.
. . . .
.
.
.
.
. .
.
. . .
.
.
. .
. . . . .
.
.
.
. . .
.
. . . . .
.
.
.
. . . . .
. .
.
.
. .
. . .
. . . . . .
.
.
. .
. . . . .
.
. .
. . . . . . . .
.
.
.
. . . .
. .
.
. . . .
. . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .
. . . . . . . . . .
. . . .
. . .
.
.
.
.
.
.
. . . .
.
.
. . . . . . .
. . . .
.
.
. .
. .
.
. . .
.
.
.
. . . . . .
.
. . . .
.
.
.
.
.
.
.
. . .
. . .
.
. . . . .
. .
. .
.
.
. . .
.
.
.
. . . . .
. . . . .
. . . .
.
.
. . . .
. .
. . .
. . .
.
. . . .
. .
. . . . . . . .
. .
.
. . .
.
.
. . . .
. . . . .
. .
.
. .
.
.
. .
.
. . . .
. . .
. .
.
. .
. .
.
. .
.
.
. .
.
. . . .
. . . . . . .
. .
. .
. . .
. . .
. . . . . . . .
. . .
. . . . .
. . .
.
. . . .
. . . . . . .
. . . . .
. . . . .
. . .
. . .
. . .
. .
.
. .
.
.
.
. . . .
. .
. . .
. .
.
. . .
.
.
.
. . . .
.
. . . .
.
.
. .
. .
.
.
.
.
.
. . . .
.
. . . .
. . . .
.
. . .
. . .
.
. . .
. . . . . .
. . . .
. .
.
.
. .
.
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . .
.
.
. .
. . . . . .
. . .
.
. .
. . .
. .
.
. .
.
. .
.
. . .
. . . .
. .
.
.
.
. . . .
.
.
.
.
.
. .
. . . .
Entelektüel coşkuya dou, örgüç, yaraıcı ve s Sei Rkka'ı aısıa
Zor, Seaye ve Av pa Devletlernin T oua Osman Imparatoruğu'nun g eya g üz masç ar oaa itabn çümemesini yapğı ahe şn öe br baş açsna sahiper. Aupa ie Asya s na aa a uanan onumu çok ii in e eik gupu aps ktab kapsağ Aupa siasa tahn bş zna etin atma Akeniz bgesinde impa atouun ömünü tamamamasna çok sona da bağantar uruma e anaa aşam ekieeye dea n Oman Imparatoruğu Aupa deeerni yaad önüşüme özgün bir bakş açs sağo. Moe Tri , upa v Bat Asa'a bçok Trk kkei hakla ö m b baant oay sürdüüyor ir ynle bada çöz ümnn siasa sreçer ne kadar Handa eya s aoara aits o aar da Trkere ait Ö te yanan Tk ourar bu tari dşsa bağa aç ndan arca r
lO
Zor, Seayc ve Avpa Dleteinin Oluşum
bilinçle okyablrer. erka 'a g etş atı ve Orta Apal kkenerden geen ve at vrpa tarhinde z anlaşş bri oarak en, kşksz ürk deneyiminin baz nem zelliklerni gzden kaçırş ve hatta Osmanl, Bakan ve ürk tahinin bazı bölümerini blmeden anş akamş olabiiri Kitabn b yönlerden eksikkei ne osa olsun, okyca bu aii eniden düşüne Osan Ban ve T emişini aşaşrmaı akaşa enien u ai iine eeştime ve u emşin bunn siasa aşama eieii anmama onulanda soamaa eeeğii uuoum Charles Til y
ork-Oca 1999 Ne Y
Onsöz
Isaı zorululuk ve kokulad vl ul d tmes sanaına Yaratıcı Neroz dıı er Bu tap bu saatı azıa dklesdi Bu duud karmaşık olayları as i keş e c zorunuuğum ayı deecde ıldıcı olaa aş gör ağır sorumluluğudan ka dsle leşyor Bu ktabı okucusu e dzele ve leş trm zorunluluğuu şareleri ak edecek kc drtü se braz aıklaaa uha. Ne a ıkııl ve zor br şte kamak i aşka ir şe el atysa kedi or br şn de bulmuşumdu Bu kez de, W Blockans'a Arupa şhir ve devlelei azışlala lgli arlr düzetme şide şbirliğe gdğde, lS 1000 ında barn Avruanın eşli şeh v devletle i d bçmern karşlaştırak gi fazlasıyl hıslı lış maya ba şlad ı. N e t m kit abı n, P A dso'u ük ddisı y rd bi cv ap vmesid: "Bugün, 'aşağıd�n ti Mar ksst ola n v olaya çlerd sloga hal gelp
12
Zor,
Seaye v Avupa Deletlerini Oluşumu
geçmişe iişkin anayışmıza by azaımar ağ tarihse materyaizmin teme öncüerie bir as mak zorunu hae geiyor: sınOar arask ei caee ihai oarak topumun eoomi eya üüre dzemne eği, siyaal zemne özme auş Başka deyişe, retim iişkierine eme eğişmer beireyen, sınıar arouğu srece, eetern kurumas e yıkımasıır" (Anerson ı 974: ı ı). Bu kitaın, mese yaşamım boyunca uğraştığım ç teme konuyu bireştreceğini umuorum koektif eyemin tarih e inamiğ, şeireşme sreci ve uusa eveterin ouşumu. Benim anaığım biimiye böye bir kitp, ay yı beiri soruar ceap ouşturacak, eğişik bağamara en başarıa ararı byk kataogar ve statistik zierinin hzıranmasını gerekirmesini bir an bıraksak be egotik kaynak e ere usaık gerektirir Yazmaya baş aıktan kısa sre sonra, tuhaf yerere yeni mazeme araştırması yapmaya ve yeni i öğrenme ve eskieri yenien geişirme yeteneğmi sınamaya aşaığıı a f ar ettim Corne Üniversitesi bana essenger Derseri kapsamına oara ı 987'e kitaptaki azı eme şnceeri sınama oanağı veri; faat Ithaca'aki tartışmaar u şnceern ne kaar kırıntı haine kadığını göseri e bei konunun önei ouğu, gereken uzun emeği harcamaya değdiği kousunda ikna eti. ı 988 Şua e Martıda bu ita stne aışıren, Paris'teki Institu d'Etues otiques'e bir izi ers veri (B ırsatı yaraıkarı içi Aain Lanceota ierre irnaa ve ais'te aığım srece Masion es Scien es de 'Home'un desteğini sağadığı için eens Heer'e şkra borçuum.) Panım, derser arasnda Paris ar ?iverinde çaşmaktı. Ama daha işin aşında Avrupa şehir e devleer konusuda ers veriyorum. Bu sunuşun andırdıı canı sorguama stne dşnnce, anide ir
Önsoz
13
başka kitabın oş aaasına gedini ak et başlaış odudan çok daa eatik sentek e e yazılab b kitap oacaktı ktabı yazak bana k tü koa projeden geçci de osa onur biçide aya oanağı veebiirdi. Aiee gtek yene ede kalıp a kinemin başında yen kiabı eyecana yazaya baladı Conel ve Enstitüde edii desern eniden ene kitabın tasaımına am olarak yodu e Mat sonnda New Yora döndğüde kitabın ana bölülenin taslaı nı tamamlamşm Russell Sage Vakfının sponsoluğun yaptığ pojeler bi ıl eteleme nezaketn göseesyle bilgisayaın başına koşup yazaya evam etti (Bu sıada Paulne Rotstein ve Russell Sage'deki asstana ktphane kay nalar konsnda vazgeçile entelektüel yardılanı sundula, Caile Yezzi günlk onlulukla kolayaşı Ei Wagne ve P ete de anosi gle zl destekern ver, Robert Meton ile Viviana Zelze se koca yapılar zun seçle e bk kaşılatıalaa gişe ç a b ala ı m ı eşvi k ediyordu. ) Temmuz 988'e aş a la am bi aslak azılamşı. Dletle, Zo e Seaye Gümü K ılıç ve Asa ve aar aı lmasa a aa doğ lan Zor Serae ve Arupa Devletlenn Olşumu başıkla a ında bu asa dealara elden geçti Kabn son ali, da a ön Eugene Genovese ile Leonad H ohbeg in eölüğne çkan Geographic Pesectives n Hiso ( Oxford: Bas Bawel, 989) al apa "Te Gegrapy f Eu ropean Saemakn an Caps ine 00 a d ı ma aee CSSC (Center for Sues o Soa Change New Scho or Soca Researc) Worng Paper 41 1987de ç an "araers and iens n e C onepora Wr CSSC Worng Paper 42 1987de çan How ar Mae Saes and Vce Vrsa e CSSC W o rin Paper 75 1988de çan "Saes Coeron an Capa son oa '
14
Zo, Seaye ve Avpa Deletlernin Oluşumu
ak da Social Researh 56 (1989), 7198'e yer n ad Coueevouo Frnce"d buunn mzeme i kamaka ve opaamakaır.) Izee aarda dos e mesektşarım kitbın eşi i bme okudua vea nedier; benim konuşmk e ktab dumada gözde geirmek abrım onr ee meşgu e jae AbuLugho, Wim Bockmns uce Caohers, Samue Cak, Bra Dowig Crmenz ao, Thoad Ga, Maoen 't Hrt, Pee azesein , Adew b, joh L, Perry Mars, Marten Prak, Si e Taow, ae e rake ve Bin Wog bana eğer biçlemez b armağa verde: ik asağın tamamını üstün de duak eeşde ve Rchrd Bese, Robert ]eris ]o Husbads'a Davd La be bölümlere ilşkin keski om bdder. Adee Rotm'a düşüncelerimi doğud ifade etmem kousunki öneriler neeiyle te teşekkür borçuum Nkk dub tslğn etörlüğün m b öze ve bilgie ap. Louise Tilly be bu kitp üstüne çalışırke ked kitplr bitirmele meşguü, fakat beim taktılarm nzike hoş görü ve str ei üte vedi. ee, Caiforniarvie, Şikgo, Cenevre Leie ve at Otario, Ne York Cit, Colub Hrv üiversi teerieki ve Estoa mler Aademis'deki inleicie, çözmlemeere ilii alam sorulr sorular New Sco'ai evet ouşumu ve oletif ee oulu se mner bana itapta i rşeri eie formüle etmete yardımcı oldu. Harrson ite'a ve Cumi Üiversite si'nin Toplumsal Araşırmalar Meeziei ora kom locuara (öncelike Lisa Anderson David Cannadine, Marin Gargiuo Denise jackson ea ae, Saaoe Pizzello Kae Robers ecor Samis, Kaa Seai, jack Snyder Claire Ullm�n ve Ronan Van Rossen) u ia bın alak böümlerini inceleme frsatı vere zevi semi
-
Önsöz
ıs
ne düzenekeri i iear u eeşiere hiçbi kab ama görmei oasa bei aa amda hiçbiin soruuuu okr. Haaar ebee varr aşkn süree aa kukusuz ana fkirer ikkae aaş an a oaa atam, önei çeişkei göreeiş ar buua oguar yan kavramş ve a eişier aş akamdr Okuua aş ve aaaa baa biee n ve kab eddeede önce bu aaar ee arg ar ne kadar ekieiii üşüeekeri uuyorm enm ymser tuumua göre bu kiap erum Sei Rk kann baad çaşan eva ene geçecek ve Sen'e benm biike azradz Te Foraion of Naional Sates in Weste Ero p e ad kiabmz aaa dü zeteek, güçü anar geişireekir. Bu kiabn, daa öncek Bg Strucres Large Processes, Huge Com pariso ve As Sociolo Meets Hiso gii kiaparda savnd bük ölçeki deişimer akknda ahse emei araşralar apma proganın bir öreini ouşraan ve Anthony Gddens, Aa Pred, Arhur Sncobe ie Hason Whten son çamaarnda öekerni verdier tahe oask uaan getmeye ada bu nacağn umuom Eğer bu gerçekeşrse, zornuu ve fob b kez daha bilime apc kakda bunmu oacak Şm, elbee, bir sornla karş kaşya: o büük kap ben beklyor Charles Tilly
1 Dünya Tarihnde Şerer ve Devletler
TARIHTE DEVTLER
3800 l önce küçük bir Mezopotamya erdevet eei ötei şeirdevetern eps fetett ve oar en ehir tanrs Mrdk' ka yaptı amrab Bln hüüma Mezopoty'nı büyük kraı o. Bu etihlere, büü s içi k yp e zo ; runluluğu üste o Üü kaarı gre Hammuabi e tr A e E'e a ııı iddia ee: ona Ani e El taı koksu oa be Hamabi' eekete adaleti tece ettie ç şaet e ötüü yok ee iç, kvetin zafı o etmemes ç gne gii kaa başa zende ükseem ç emeet aydlatmak ç saa efahı çi bem adı mı andılar. (Fao 1946: 93)
Zor.
ıs
(
Seaye e Avpa Deletlerini Oluşm
Ilahi aryla aalan Haurabi, ei yöneti i ar anları rahatlıla 'ötü' iye niteleebiliri . Kur banları yere alarak, balaılar yo eere, raip ehirle ri yaalayara, ilahi aal tin eni arasına oluuu saunu. Haurabi eni ehrinin itiarın oluturu yor, bir elet uruyoru; onu tanrları e olar belili aalet görüü hüü üreceti Devletler, beş bin yıldan fazla süredir dünyanı� e geni e en gülü örgütleri olular Del �U e e _ ba �laı9 Ir _g tl- !a ve önemli toprak parçalarında birço da açıda bütü ötei örgüere göe açk üstünlükleri vardr. Bu terim şehir-devletlerini, imparatorlukları teokrasilei _
ve başa birço hüümet içimini içerir fakat aşireleri,
ülaleleri, iret e iliseleri ılar Aa b tür bir ta a tartıalıır; biro iyaet iliii terii böle ö gütlene anlaına kullanırken, bazları bulunan ürlJ �_ _ dar
i�_o!rece iktidar sahibi,_ edil �_ !
-
ullanlailecek kadar snırlarlar. Ben, öteki tartışmasız devletler onlara eşi devle muamelesi yaptığ içi, tanmı, ugnün Monako e San Marino gibi önemi' topraklardan yosun olşmarı a içerecek biçimde uzlaştıracağım. Ş an iin örglene anna a alal. Böyle ir standara areoljik lgular devleerin tö 6000 ylndan iiaren ar oldnn ik şareerni eriyorlar e az eya emi kaynaar ki n sonrak varlklarına anklk eiyo Son sekiz in k srenin oğna deeer nyanın insan yaşayan eerinde anca üç bir yeri tar Aa bin ylar içinde tahakk alanar eişle
Dünya Tarihde Şehirer ve Deleter
19
Şhrlr aynı topraklarda oğu tö SOOOe 7000 araı r tariht aha soa J ri ko a veilen yeleşi r tapık v taş vlr içeriyou� soraki bi yllaa kalı r var v farklılaşmış yapılara saip olu Bu se in Jriko şir aı verey matılı biçie ak ei öt rtaoğu ylşimlei şileşenin işarelei nmy başlaılar aou'a Çaalhyk kalılaı rahtlıkla l 6 0 0 0 ylının öncsn tarileiile zegin lr, kusal yapılar v sanat srlr baıdıyo Bt ntlklrl şehrler v taımlanablir biçmiyle dvletle m k_, ünya tarihe kabaca aynı oktaa, insanlığı yaraıcılı v ykıcılık kapastesin byü yaşaığı ana ortay çımıştır Bka bi yl i, grçke , söz l şhrlr, gllikl, hara öy artaaa sap ruha taraına yntile bir aştt oluşan şhrllerr. ö 2500 yılıa glğ , aı Mezo potamya şhrl, Ur v Lgaş ahi, savaşılar taaına yöl v kuvet v haraçla ir araa tutula mparatorlulr uruyorları Hamurain Gny Mezopotamay irlştrm buaa ilk paratorlulrı rul maın yüyl ora grklşt B ana ora öml ltlrl ayız şhr br araa luaı, M opotmya, Mıır, Çie Avrupaya kar y ygarlılrı lrt ol ln lk olştğ sk a o i yllı sr şhr v ltlr svgyl rt araı lıım aarıa ol. lhlı l ılı ! Y9 �ir ahale t tüccarlara n oaara e a e a krlarından ouma man çn şhrler v devletler birbirlr iç gçimez oluklanı g ördüle.
Zor,
20
Semtaye ve Apa Delelernin Oluşuu
Tarihn büyk b bölümünde ulusal devletle bibryle sınırdaş bölgeler ve buada şehirler merkezieşş, f arklılaşmış e özerk apıar aracıığıla yöneten devlele ancak nadren ortaa çımıştır. Devletlern çoğu ulusallığn dışında ouştr: şehideveter, iparato�vJet ter, Z
lk
_ -jfad _oq �
_
eteektedir. sveç ve rlanda gibi deetler şimi bu ülküe yakaşışarsa da, ço az Avpa deveti lsal uus-
devet nitelğne kav şmuştur. Bü Brtanya, Alanya ve Fansa ulusa devetlerin üemel örneleri açça öyle bi sınaadan hiç geçemişti. Sov er Biriği, Estonya, Eenistan ve başka yerledeki ilitan usal grup-
aıyla,. sonu gelene kadar bu amn ac tarihini aşaıştır. Çn, yaaşık üç bn ıl snsz sa devet dene le (faat brço d v s grba br e ıl uusdevet oadan) oağanş br ssna oşr Ancak son brkaç yzyldır ulsa devleter, ooner de dahil karşılılı belrlenmş oprakara sap oara, dünya artasının büyk bölümün aaaya başaı II. Dünya Savaşı'ndan sonradı , dünyanın nerdse aaı, önetclenin şöye ya da böye ğernn ar oa aını anıdğ, esme bağısz dveere apanştr
p�nyanın süre ilik _ ay�şıl
9!�şm_ya _q lQIç_ �,
hakaı sözcüer
!ı _a
iki önemli karşıt geişi _
devet oma akını fade et
Yanız es oonern saner deği, esk, kuuaşmış Baı evelernde azınıar da şaşıtıc
bi hıza kend dernin umasını talep ete. Yaz-
ıam geeirse, Ereniler, Basa, Eitrelier, Kanakla Küte, Fistiner, She, Taie, Tbele, Batı Saaıa ve daa bçok devletsiz ha ayrı devet uma hak-
Düya Tariinde Şehle ve Deletle
21
kn sanuyod ve bnlece sa bu dd ee niye öldü Uzun zaan saslaz ee b b o rak görnen Sovetle Blnde Lvayal Esolar Azeiler Ukanaa Eee Yude ve o sayda başka 'lus' eşl deecelede fala e eirebilmek e aa baszl o c b ratlar. akn geçmişe Bröonla Fleenle Kda Fszlar, aradağll koçlar ve Gallle de kendler e netim altnda bulunduan deetlen de veya dda ayr bir ikidar alebnde bulundula Ked develei kurulmas iddiasnda bulunan aznlklar daas ak idd ettikleri toprak üstünde ükme eden devlelece dese de, üçüncü taraarca e zaman sempaiyle karşlna ğer endi adarına aı dele alep eden lar e kendi topraarna kaumuş olsayd bgün 160 küu a nnmış delet aren, dünya birçou olduça küçk ve ekonomik olarak yaşaa olana bulaayacak binlerce deletimsi oluşuma bölünüş oludu kinci _.
rp�_
de oldukça Ticaret T
_ _ ibi
del �
Nto, A �:
_
_�!lr
uluslraas
finans
dev
992'de Avupa olarak darına Birliği üyeleri, aralarındai eonomik engelleri aldıraa para, fyat ve istihdm gibi konularda bağımız siyet yürütme yeteelerini öneli derecede ısıtlayacaklar. Bu işaretler, bildiğimi biçiyle devletlein sonsuza kada deam etmeyeceğini ve çok g eçeden üce egemenliklerini yitirebileceklerini g östermetedir. C.
Northcote Parknson ş eytaca örütsel daanş
Jaı� _ :!mlen tamal'yasa'larından birinde, "E� ! E_i � a - '
2
Zor, Seye ve Avrupa Devletleinin Oluşumu
der (Parkinson 1957: 60). Söz konusu tasarımlar içi-
ne, St. Peter bilikası, Vatikan Sarayı (papaların dünyevi iktiararını önemi ölçüe yitirdiği on altı ve on yedinc yüzyıarda tamamlanıştır), barış yapmakla görevli Mileter Cemiyeti Sarayı (II. Dünya Savaşı'nın başlangıç süre-
ci içinde, 193 7'de bitirildi) ve kolonyal Yeni Delhinin, "şehirciik tasarmnn bir başka zaerinin tamamlanmasnn [Britanya] geri çekiiş aşamalar ie tam koşutluk gösteren" (Parkinson 1957: 68) planlamas da dahildir Bura a belki de benzer bir ie aha işlemektedir Devletler, Qu�_ Bu arada evleter o ka
ar egemen ouşumarır ki, devletsiz bir ünya hayal eden biri kulak asımayacak hayalperesik içindeir.
si
_
_ !e
er halinde tarih
Bugün dünyann hemen her yerinde geçeri olan devleter sistemi Avrupa'da S 990 yna biimen iş ve izleyen beş yüzy süreyle ktann ço uzaklarna adar genişemiştir Sonuna bu devet sistemi, Çin, Hi distan, Iran ve Türkiye merkezerine oluşan evet sisteleri dahil, rakiplerini özüemiş, gölgede brakmş vea yok etiştir. Avrupa ise, bin y boyunca, uyuu bir biriğe sahip olamştr; Akeniz'in kuzeyinei bir za anar Roa Iparatoruğu'na ait oan ve Roa'nn hibr zaman ethetmediği aa ağan iparatoruğun hat rası oarak ristiyan kiiseerin misyonerleri youya fazasıyla nüfuz ettiği kuzey snrndaki toprakaran ouş aktadır Ayn dönede Güney Avrpann önemi b böüü Müsüan iparatorukarn denetindedir. Bugün tandğz haiye kta, o zaan da irlik po-
Dünya Tahnde Şehi ler ve Dl et ler
23
tansiyeline sahipti Toprağ büyü üüü trt pan şehiein ararsz ağ şatyor e Aeiz Doğ s y a'ya anan aha zegi üreti e tict sist aantı sağıyor Böge üfsun oğğ ayancı veya tüccr şehirie omaa o üü Kuzey İtaya gbi şehirşei oğ ouğ bgr ie nusun çoğuğn büyk topra shipr t mekteyi ve ekonoik etinere ege o tam n, i ve Roma işgalinin totusu mhtee Apa usunu, Çin ışna nyanın aan bgeerne göre Jte1 9�a h _bi yap hai getiişti aa önce Roa taana fetheilmiş aa iine aha sı, eemen paçaarı aasna, Q!� h e �-! r _ yaş a mı nı s rdürmekteydi. Bu öelikle sonuçta vpa tahine önemi etie yapacakt stlantısa bi reeans oktası olaak lS 99 yıını alaım Bin y ncesini Avupası ya saheine iyi tanımlanmış, bisel, bağımsı i atör ei. Bu neenle, ıtanın ayrt eici niteliği veya oplums yapsn ö öne blunuaak izleye öşmü açıklama ça ası, yk oana geçmişi bugnen okuma ski taşı aası, manya, Rusya ve spanya g te tek lkee uymu ouşuma oaak va oamış, u kitabın ieii seçlein sonucuna yya içine içimemişlei y, kaıcı kaakteee saip laya' vya 'Rusya ie aşayan savl, vua eveteinin sounu, umuaı taini yanış yansıtıa Uusa eveten oması, uusal odulan gelşmes ve uun vpa eemeiiin otaya çıkması o ada o a ön ki, ii aalaı mantıklı seçenee s , i ve meikaaa lS 990 lan çok sona yyp işen, evşek aa oa sistemle pa'a en çeiik kaanmaıını naien soua Cevap tt, ksmen, 990 yıın ikaç ı sn eişe _
_
24
Zor,
Sermaye ve Avpa Dvletlernin Oluşumu
şehirer ve deveter dyaoğuda yaaadr Yoğu ararsız şeir ağıya ço sayıda iyi aaş veya az o ağısız devete öüeesii çaışası souça vrua'y düyaı ger kaa keside art eştr Şe
aPı n _ ar ın- -ermaye f ! s �
hir
j eJ�dği saha şe_!rerd) ie zou (i özeie eve
lerde bilur _
mik Ieri_ �: - e! r y _� Q l�J �in
_e
-
_
ce!enme�i _e d9nü ş(:
rua tahide ş veya zaada seraye ie zo u çeşti işier oraya çştır aratorukar şehirdeveter, şehir ederasyoarı, üy topra saeri ise, ariat ağar, orsa rieri, savaşç çetei ve irço çeşitte yöe, so y oyca rpa çeşt yererde hai ouştur Buaı çoğu ir deve içii oara ieediriştir: ua, sııı toakara tee yoğulaştırılış zor aaaını uaa ve u o raarda bütü ötei örgüee eiri yöere öcei taşıya örgüeeerdr a anızca uusa devet yavaşça ve souda egee t iç ouşur Yai krti ik soru vardı: - � Q_ p _ e r �d ğj i - 1�!_ye
m cut
401- � !.ç )n_ _ d vletin de ğişi� tipler in döıü! Değişm yöne iç adar eer e adıkarı yol u adar farıydı? Bu ta, taaiye çözme deise de, souu eeştire aaaaadr ne
ve sonun da
_
MEVCUT CEVPLAR
RQ
üy soruu ruaşış cevaparı hiçbir cidd r a tari araştırcııı tati edeez drudadır. Ş a evcu aerat cevaar özelie i koudaki ta-
rya f arklaşmakadır. Ş j r�Q_çisL ğ J t 2_t� u - _ n e
_
Dunya Tahinde Şehrle ve Det
25
�!
c
�onomik � aş! -zlğ _i fadeler !� !�ca se ğ iş l i} g ö r Ji _, b J �_ çi n Qu �1Qİ _d e 9idiidir Cevpr gçlü iç etklerden u luslrrası s mi ezii rl vrk çklmlr kdar değş kdir Svş v uluslrrsı ilişi krml, hiç de rst lsl olmdn ekoomik belirleimde siysl belirle im v iç elerde dış eeere doğu y tarzd de şmkdir. Çok z dşüü -öen devleti ve değişime büyle ekoomden ç ıkrlmı gibi- uç otlrda durms rş , me vcu lşmlr rs dki farklı lıklr gee de ço büykr Şeil 1.1 bu iki souy ver le mevcu ce vpl şemlş tırmkdr
_
·--
_
t
lç
1 1 1 1 1 1 1 1 1 jepo 1 1
Devetç
reti b
Yapının Köken
ı
Dünya stem D Türetse
Bğı Ekonomik il�i
Şekl
1.1.
Devet ouşumunda altatif kaaaştıraa
>
ovletçi ÇÖznlmler
Böy lece savaş, uluslararası ilişkiler ve devlet oluşumun i evletçi odel, siasal değişii kısme ekonom eişiden bağımsız bir süreç olarak ele alır ve bu srec he evletin kendi içindeki olayların sonucu olarak çı. Birçok uluslararası ilişki çözümleesi, tek tek deve i kedi aılaış çıkarları doğrultusuda harkt tiği, uluslararası sistei aarşik oldğu ve devlt asıaki etkileşii souçta kedi çıkarıa hare ede akörler savuştura ve dürtükleeleie idirgdiği kabulye geellikle devletçi ir yaklaşm em k ı �_ ! miştir. Bugünlerde bu klasik tipin en gibi başlklar tşımsal adır. Bu kurlr tahakkümcü, iki vey çok kutup lurrs temn etkilerine çk k .apı brakr fkt dvetrn tavr e ilgili çözülemeleri t tk dvlt ça onuşamalarıa ör mldirrr (örğ ueno de Mesquta 1988; Glpi 1988� Watz 1988 aıma e eeşrer içi Bkz. Host 1985 ]ervs 1988a).
Thçir, toplubilimciler ve krşşırm i uşnlar araıda devlet döşd dv ç çkm nayşı so zmalr kdr da ygı muştu Onr, şimdi tbar yiirmiş ola iysl gş g leni derşlardır; güçü, ki, istikrarlı devlt oluşum koşullarla ilgili veileri araştrırar ve n bu koşu dini varlğı kabul ederler. Çok tpik b d te evleti referas noktası olark almktadırlr T b vti belrli tarie iedikleride, eeli A rp devletii oluşuuu tek, erkezi bir süreç yerleşirr ve açıklaa yolda sapalar eki olma zayıfık, köü ali, jeopoliik ko veya ekooik g e ve uula birlike elişe llar zaalama aıklarar öyece Fasa veya Biaya ii ikaç baş ve kme vea aae başarıszlığa uğraış Roa
Dünya Tariinde Şehirler ve Dletler
27
veya Portez gb brço ree arşaşrz a ade ve Pere Brbam ğ, Fraay am gçş mş Avpa devt ayarar: Prya paa İaa çşt benzr yoar z faa faraşma raşma ürc hçbr zama b aar [Faaa oğ aa] remed1 Büy rayay şm amaını mode" oara grürr (a bam 1979: 191, 217).
Same Hntgto braz daha cerr; Avpa Amerka Breş Devet' br arada e aara hüümet ruman modeeşmende üç yo brr ada, r taç atıda breşe egemen r oorten yaarın farkıaşmaını aıcaşmaı, Brtanyada tems br mecte ktdan merezeşme ve Amera'da gmenn bümenme (Hntngto 1968 94-8) Ama Hntngton, kıa ür onra, Brtanya Kta aranda faraşma, gş br AaAmeka arşaştıra adına terk eder. Hun tgto başka çzümemeernde dev et yapnı değşnd avaş trn de yer vrme tedr faat aaşarn bütün Avpada abaca ayı onçarı doğurduğun düşüür. On çzümemee ç ne dene vurguar ve eonom bereycere pek ağrı vermez. Devetç çzümemeer knc dğşke dyagran merezne daha ya drur. B yaaşm deveter u araraı çevre çne yereştrr ama haen onan a çok te başarına davandıkarıı kab etmetedr B ya aşımın ykarıda dvet ouşnn fark içer hakkındak oruara cevab, Ava'nı çeşt beern dek Potetan veya Ka tok, Sav veya Gemen, feoda ve ya zür, arımc ı veya yü topumakü türe farkk ardan yoa çıkar ve ço farkı br ortamda ayı edee zeten ynetcern çaaladak farklama otaya koyar. öyece Güneydo Avupaı ramcıar, ir ar
28
Zor·,
Seraye ve Avpa Deletlenin Oluşumu
dıa, endi bölgeeri devleternin kader oğ Rusya da vya batıda kapitalst devletlerden farkıl aş tr özgü Slav, Macar veya Ro e öy gelenekleri keşfet t k ri ddia eişlerdir (Bered 1988� Htchs 1988 R k sadi 988). Paul eedy, ço ounan tabına, evetç yakaş ı, eoo vurguya yer vere, cetlş br eğşk si açı seçi öermetedr Oun Rise and Fall of th Grea Pwers adlı tabı, Mancur Olso'u Rise and Declie Nai os abını (alını yapasa da) başığıa fala adıratadır ve s de ekooi e syasa ya a süreçlerii endlern bu gelşi yavaşlata sürç leri yaraııı ileri sürerler. Faat Olson aha çok g bir odel ortaya oyma aacıyla çağdaş öe üstü durara, büede çıar sağlaaya çalışan evle içind ortaya çıa oa lisyoları areller, senalar, vb. şa rıa ıraıre, Kennedy, terse, devle ti luslararası kouua bamaa ve geiş r arih yola işaret etekt di r. Kennedy'ye göre değişken ekonomik büyüme düyaın öde gele de vlelerii başka devletlere göre a vatajlar elde emelerne ve bunları yitireler ne yol açaktar ve büyü d evletler u avanta jlarını düzenli bçme askr güçle n des t eğiyle gü vec e alına alma çabas ı aırar. Bu tür reab eler de aza çlı çıa n d vletle r is e kayaarınd a gttik çe arta oraı ordu ve doa ma an a ayırma zo u da kald ıkla rı ı gör mek ted irler . "Eğer, de vet ay aları da n aşı rı bir ora n refa hı yara tıld ığı ala a alnara k unun yer ine as k eri amaçl ara ayr ılırs a , bu dra aç yo na ı s a ıfa zay ü güc l a s ulu e e dö mu uu n � öt � d � ar Bu . vi) x 7: 198 dy ne e (K ır l ı s s ı bü y k ola _ zngıkleı ı ye , e ek rm it de vl etl er e gi l iler ii br daha a z e � gü i er k as ve ta a ırm ay a yn a ya ra tl as ı na rktır go ı rı ra ya n ı a al ol a nd ru zo a öem e ya p ·
Dünya Tahnde Şehrler ve Deleter
29
ler. Kenedy 'in i k cüm esi ge lem ve ü ş ş bu o a ılı k olara k ort ay a k o m a kt a s a d , çözüediğ b ü n ol a y ard a -erken döem m p t o u k Ç i'i, H i T ü Im ar a orl Osm an lı Imp at ouğu, H b s b g B üy ü k r anya ve Ameri k a B e ş k Devete - bu u ç m az lığı ı ö stemekted. Bu s v n se gHm k m c Kennedy, va dee sstemni 5_9 Y l ı9 _ \t�b!Ç y�r�Jı olu ştrmuştr� dne leme si şöyedir: Habs ugl ar üstünük peşde (S 959 üstüf1 k sağanamadan aşanan büyk iktida mcaees 660-181), kesin olaan Britaya e ge enli öem
�
181-8), zou ir denge dönei daha (88598 ABD'nin geçici üstünlüü ede etesi 1983, ki ku tupu ABD-SSCB sistemi 19431980) ve iktidaın e deiş irdii bir aşa cadee dönemi (80-? . Kennedi çömees deişi devet örgteini köeneri akkın da ua eitier otaa oyyrsa da savaşı yaattı eiei eonoi gç ve uusaraası onuma vuru aası o uu ee aan hiçir çaışaın göz ardı edee yeceğ e teere ret etetedir. Wla McNell' Prsu it of Power ad itaı vpa devlet ssten dönüşüünde avaşı bç e ö çe de değşern eei ro ço daha draat b
çde ortaya çıaratadr. McNeln tour de orce', a vaşın -e gene oara tenoloj öcü önünü dünada bütün oara l 1000 ılından tbaren gene görünüünü sunatadır Bautun, uhasara doanı ve op, !� asaaya arşı staı ve aanın öte bü tekno oi yeniienn, anız avaşa değ aa aynı aanda deve fnasaına, sl aşa aan-dsp get msie daa ok onua etkle üük b aııka seg Baa aısa Me bu t ögtse yee, ase mt taaşasıın taşıdıı önen ve d savaşdai şie tks tam aı ve-
30
Zor. Say t Av pa Ditiernn Olşmu
r lrl r r ın lul ym det ıın yrıı lr nu by ryı ahi ln rı rdın ry ymır A ne yaz , asr örnlr l i i lt örtle lr ın illrn i bir çözlmes ya iretdr McNell'l l luuuni lç jpot çözllern ınırn liyruz; nun açılamalaa açı rz sın d�!n öz_ b trhin uluslararı s çnd dr Knuyu deetçi yaaş la el lanların çoğunluğu, Fanız, Osanl ya sv devlenn dömün edi aramtrlr içnd oa ve üeçlen sonucu olar açıayara, dltç teri tanna çk daha elensl bçde grmtile. Deet oluşumunun ngrafi ya sntti bu tür açılamala bu bın saını üretmet ulanğ ham alzmenn b ranını ürtmşlrr Faat çerde bu tab ana tezne ilişin etin b cva vemeeedrle: Av letle! n1�-U!b_l(ar kaşın sonuçta ulusal d evlet biçmine ler? Dvetç çözlelr partiülazm vya teeooj _
kıarak belirl bir devltin 'odrn bçmnn uusa
bir
nfu e onnn özül aratrnden nasl doğuğu nu açılaaya çalıılar Ayrıca, bi zaanlar aoup a buün bulunyan, Mr, Bhmya, Bugundya a n Mln, Sy ib zlec dli de yo saaa Sstik açıllr çin, deç yalaımın ötesi ç duuundyız ]eopolk çözmlemeler Delet luuu n çlınların çğunuğu, be b deletn dönnn tld nd topralana aa nn eni ıı lylrın onucu olduğu düücs
Dünya Tarihnd� Şehre ve Dtvltr
31
yakaşım nmsmşs öt ü aklaş mn a tki taaftaaı vaı Dl luşumua lşn jliik öümml n yr alan vltl ll yn ü aa uusaarası sstm üyük öm verl Jk sala vltlaası lşkln n çn man ks uunu laysıyla dlet luşuu nun e aasınak ecut sstede güçlü bçe kilnn a teterl Tpk b çaba o lara, a ms Rsnau uluslaaras ssteme uyaananı uusal ö tipin tanımlamaktadır bunlar abullene, uaşma yan stklyn e tutucu tplrr Öreğn ulaşaa lt çees mecut yapısıa uyduraya çalışaca" ysa stklyen delt "ecut yapıını e ecut tmn eklllern brbre uyululaştıraya çalışa caktı (Rsenau 1970: 4). Wlla Thopon da ayı b imde saaş e ululararaı lşlerde global toplu' yakaşımın fae eere, yaete lduça zer b alan tanımakta e tek tek deletler bütü deletler araıda lşlern yapısına gre belrledğn ilei srektedi; layısıyla yalaşıı açıça eopltk baış çe gretir Yan elet e kilen brbrne ekleml �: cğj QRH ti kfI Ş! -_ !ş_a mız a ırtıcı �ğ!Qi f _( Jhopson 1988: 22-7; ayrıca Bk. alt 1979). Bu çalşa gru bu o ku duğu kadayla letç çüleeer yaklaşıına kaşı çok değeli, ültic atkı getryorlar fa ka t belili bi devlet biç iiyle uluslararası sstede zgü k onu u aasıdaki ağla y aıklayacak ekazaaa ilişkin aaştıa kıala ınan ysular. _
_
Üretim b i ç im i çözümleeleri
Ürtm bç çzü l e e l ei ço tipik olaa feodalizm aptal eya baka etim ögütleeleiin a tığ n ı l gtrmete e so a dee ti e değişiii b atığı
32
Zo, Seaye ve Avpa Dletlerinin Oluşumu
kndi ülksind işliş biiin gr, aamil bu kan ürktdir (Brnnr ı 9 7 6 ; Corrigan ı 980) G don Clark v Mihal Dar, ok kararisik bir ü rind, "dvli, kaitalis a üriinin kni siasal blirlnilrinin şi drdki ürünü ara oruz" diorlar, "Dvl, niai larak, kndi iid v e znginliğini sağlaa şind , ar dğrin üri dağla anlaşlabilir" (Clark Dar ı 984: 4). Buradn, dl asnn oluşuunun aklanasnn, geniş an an dvltin hüküarg sisi in r ln pilislrin krlarndan üriği ortaa kadı Saş uluslarars ilişilrin Marksis Mrsizn züllri d bnzer biid aliz uıı bz dğişkelrini ulusal knoik ıkarlarn ulusl dünada da tirilesi biimind sanur e di ran üri biii köşsind yerlrini alrlr En kvraşl ikna edii Marksis ezleden bii Prr Andersnun frmülü şöldir: Eken moden çağda tipi Arupa ucu , sef olay kölü e üstünlüğü ele almış şehilein toplumsal işeveri üs tüne kselen aistokatik Mutlakiet, doğu bc ie sef kölülük e aş eğdilmiş şehile üs tüne yksele atik Mutlakietti . sveç Mutlaieti ise özgü ö y ü e hükümsüz şehle üstüne uulduğu içn te Yn kıtadaki ana ölümlenme iki 'çelişen değişe çevresn içimlenmektedi (Andeson 1 9 7 4 : 1 7 -80 )
Andersn, şeir riskrasileinin endilei b a l de öici e ğcı prak saiple alı rak İtla'd glişkin bi Muake bulunmadığı d y ı ld sanakta. ğulu syua, haatta alab k iin eşdğer bi meezi ee ines i zrlaa, B Mulaieinin a çü d ao
Dünya Tar hi de Şeh rle r ve Dletl
33
sisinin siasal araçlaının aattğı laaaı baskı old" dirk (Andso ı 974: ı 98) kon daha da karaşık latımakdr. Bölce, tam glişkin Mtaçi dlet Elb ırmağının iki akanda üyük toak sahipleini konman güçlendirmeler için dlt gücü klanmalan anstmata faa Doğ ve Batda askei tehditler arl konmlaa önelmeted Andeo, daa gçl n fazla mekezileşmiş eletler üstnde oğlaşı e onaltı il onsekizinci zyılar incelee önel fat gl aklaşım Aa ve in llı üre dzende ütn dikkatle eğiline etmetedir a ara rpa devlet olşmu vışl i çözlemeii apmakta zak l Üet içii zı bütü evlete ü tü n e ki egemenlik üeeei çı biço açılaıcı at etireteyse e , e biçimine ahip devetlei a ın i biçi ve etkinlik faklılılarını anlaa çın ancak e zayf ipuçlaı sunabilmektedr Dünya sistemi çözümlemeler
Deve oluşumunda dünya sistei çözülemeleri, farlı dlet oluşumu yollarını dünya eoomisi içinde biçimlenme teeie ç mmanuel Wallestein ve Anr Ge Fn gi Neomarsist uramcıla seraye ile eme aaıi klasik Marsist bölümlemeyi düya öçeğine t ş ıı ş ve eni çözümlemelerini e ünya sistemi efeie doğru yönlendiişlerr evle tler asak işkile gene ekonomik yapıan tüer faat te te dltlen l dünya sistemi içindeki onumlann ou ( b z . Taylor 1 98 1 ) . Wallersteinn 1 500'den iti baren Av'yı inceleyen büy araştımas (Wallerstein 1974-88 genellie devlet oluşumuna aşl elen bir sial izle: elirl bir bölgedei üreti biçimi blirli bir ı aı ve el türde bir evlet yaratır Bu devletin
Wallerstein
34
Zor,
Seaye v Avpa Dletler n in Ol uşumu
niteiği ve bgenin üretici ve tüccararının dünyan ge aan eonoisiye urduarı ilişiye gre bgenin dü ya eonoisi içindei onuu belirlenir çeirde, çeve veya yarıçevre onuarı ve bu onum da devetin ö gütlenişini nei derecede etiler Bu vaat edici çözüeede devlet tee _Şn arac hJ_ ruu ndaır �! d ün e91i�i i ine çıkarl�r_ h-t ş_ts_�! zekadar, deveteri ii il arı sistemi bl konumları ifade bir Bölie Waertei'ı nyedinci yzıldai Hollanda eeli hakndai açılaaları (cilt II, bölü 2), Hl da vet ya zellikle şular kitlesel ivl lar ve üekli rlar yaratırke b üeni küük evletile zegieşmei hakına i açklama ie Dört açkaa içii, ne e baın bileşii Av a evletleriin luşmuyla ilgili olrk taa k z eei ara tatin ii var v teir En lalaili vaplar ie Avrua tri eşk evrelee işik tüe evetler gn iha ettiler evletleri itelikeri aklıaşaı bibiile arşlaştrak ine ii le iişkileneki akllaşaı açıklala ve k ee e çkaa aaarı nkz ve ii la Avp aşana egee an öneli eşş evetle ütüe kla ii ş i r. klavzlar fa Q2 ünaki ile r!e � a _k - dici biide_ aıkaat rlar Özellikle de devlet uu sürecine aaşn v hazaJan e_tksi kavraa tan zatl; b u r _
Dunya Tahinde Şehrler vt Dletle
35
yayınlanan Btı Avp'd Uu ete Ouşum adlı kabıızda arkadaşları bn c ya znın b kkk rn gdrmy n baskıcı özün a rayan br dz ahs araşırma yaparak, bnçe saaş asayş rg yck arzının dn g sürçlr bakk e o za an egn olan syasal glş odrndn zak dr dk Arpa'da d oluşun açıklaa ala ola rak gry bakğıızda bz şrl yakaşıız, sorn çözücü ksranı görk bakıından daha başalı oldu Gerçkn d b zın br bçde , esksnin rne l de na aan en _Qr oraya koyd k Bek faza dşünd n, pa de lrnn Brana, Fransa e BrandeburgPsya tarndan brnn ana br yo izedğn e öek deletern dnylrnn aynı sürecn zayaış eya başarısız de ğşkern oşrduğn arsayarak çaışalarız deam k. Bu yanışı B ki neknn atalnı gder ye çaşıyo B grş çn önzde nese k nel deler ar Üç büyk b adaı, Brrngn Mre Jr Sten delet uşuunun Rokkan e Lws Mufrd, şkn kapsı br açıklaa gelştreeseer d kısen sandart yazının kursal engeernden uru ayı bdler Barrngtn Mre Social rgins of Diarhp d Dmocracy (Dkttr e Dekrsnn Tsa Kökner) adlı esernde (başığn d nlattığı gb) rnc zyılda bazı deletlern şu ea bu bçde t rr yönler sapken bazılarının nçn tesl ss telrn az a çok srdrebdğn çıaaa çalıştı Tek k ülker hakkındak açıklrı çk genş e ınlı osa da, Moore lusal kaderer sıdak rklılıklı çıaaya gdiğnde eerans tsı lk 1940ld ev 1 75'
Zor,
36
Stayt t Avrp Dcltlt nin Oluşum u
cut hkümet biçileri ni kullandı ve lke tarı ı yoğun ticarieşmeye ug radıg ında var olan sınıf bağla şmalarını 'köke' olarak öe çıkarı. _�re'a göre, byk, söüüc ü
ı klarını d
Jft çil !ğ� _g işt var- h�mt başarıları öl çüe meta
_
__
döneme evam
-
-
drecesi f� d9 ş! bir pi ç_i - _
r !�V5_ J!qr Moore' kavraışlı çözleeler bazı öl so ruları çözee bırakıoru. Yöeti koşllarıı b rl br tarhse aa bağlı olarak çözüek üstüd youlaşıştı ve bölece aı halkı o ada önc v soraki fakı hükümt içmr aıklaata ytri kaldı. Küük, bağıı devltlri v artık mvcut omayanları berek göz adı tti. Belirli b sııf iktidarıı birli bi hüküet tarzıa tkabü etesid işly kani ma hakkında pek bir şy söyledi Aa bu işyşi b kita bı sorunaıda bük eri vardı. Bu kita Avrupanı akı bögidki dvltlrd gmn o an ınıf baamaaının geçrdikeri değişiklkler ve mevcut değişkeei
cdd bid açıaak yoluna çözü işart tti Arua i( _j� ko �ş y l rin be zr sia sa iş� lr_ g i tir ğill!I y: Son u da, Roma Katolik ve Ortodos klisri farkı tkiii yasıt kuzygü hattı v dni yölik çv z mpaatoruka, şhidvlti vri, kara maratkuusa ayımıı yasıta doğubatı attını v a a ampoaı bu iki k aaınai daha ic arkılıaı şmatk haitaaa Avua dvti a ııkaını ad tmy başadı. Rokka avama hataıı tatmi ici ir i ksin ür en öldü . Bıraktığı biçimiy şması Avup dvl içmlinin coğai faklııkaın a dikat m t
Dya Tarihint Şthirn vt Dltln
37
Avpann merkezi şeirleşmiş hattndaki devlet oluşumnn aksln ortaa koakt ve yöneticile ko ş ler egemen sınflara dinsel kurulan ilişkisinde k zun dönemli değişikiklein önemine şaet etekte dir Fakat b değişikliklen alternati devlet otalala balantsn kran toplmsa sürelee ilişkin ancak dağnk bir ikir brakabilmiştir. Rokkan'n hartlan bir y na brakp devlet olşm eknizmalan çözmlemk te oğnlaşarak ne kaar öteye gdebieceğini anlaabilme zordr �is M_ or' !a�ıs _ Znen, şehiriliğin e ş i ve enge uramını biçienirişeti een_ !�j tir Mmord'a e üreti arır: itiarın araçlarnn Asgari itiar e üretim üeyerniT bileşiini o lu ştu ran şiğin atına yanıca öyler e ce· maater arır Bu eşiğin üstüne şehirerin niteier gö rel ve tlk oara itiar e üretim üeyene bağl dır. Mütaı e engei iktiar e üretim üeyeri klasi erin e Ortaçağ şeirlernin tutarl iç mantğın oluştu rur; siyasa itidarn faasyla armas bark şerin haer cisiir üretime eş onokuuncu yüyln ndü riye ömürkentlini (coketown) yaratmş v i n ei büy yoğunlaşann sonucu bugünün skn ş içimini üretmişir Şki ı . 2 u sa iyagrama ökm dir o uusal üeye bener etkener işar eer ı 970te en anan enüstrişip geişmiş ükelri1 oğna b Mgateni Kompeks'in şimi gücünün v riesinin iresine ouğuna eya la bu urum a a ş tğ na uşu yoktur" iye yamştr, "Nesne oara üilir iii erimere ji irimi, eta üretimi çı ts ilesl zor e kites yıkm apasiesi gii kötü gi ier s is te m uramsa ot ve olanakan nereyse -
-
Zor.
38
i
Seaye ve Av rpa De tl en· ı·
Yüksek + +
Dayanmaz ogunama
+ +
Ürt m Yoguşmı
+ +
+
+
+
Şehirleşm
+
+
+
+
+
ik
+
+ + +
+
Düşük
Yüks ktidan Yogunlaşmas
Şekil 1 . 2 Lewis Mumford'un zımni şehirleşme modeli
mamile gerçekleştirmiştir ve daa inani bir ölçyle değerledirilmeze, ezici bir başar kazanmşır" (umrd 1970: 346). mrd'un reçetei dğrudan u çözmle mede çıkrtılır; üretim ve iaal iktidan ölçeğini k çltü, daha iai bir şeir rtaa çıkcaktır umrd b analitik avnı içbir zma tm çkl madığ içi, devletlerin luşumna nal ugulanacağ ı da iade etmemiştir Yönetim biçimlerini çğunlkla ege me teknljini, özellikle de avaş teknljiinin nc olarak ele almştr. Fat çözmlemeleriin mntğ, re tim ve iktidarn mevct bileşimie daana alternati de let oluşm rtalarna açıkça işaret eder Yani elinzdeki kiap, Barrington Moore, Stei Rkka ve Lews Mumord'un brakkları yerde orunu ele al akadr Avpa'n farklı bölgelende devletleri izle dii deişim olarndaki belirleci değişiklikleri tanım larken, ardışk dönemlerde, bir ölgede belirli bir zam
Düya Tarihi ndt Şthrlt vt Deltltr
39
d mt sıı bğlşl , her hg yöetc vey mtml yöt eyle olsılıklı gçl bçde sılmkdır e özel hpoteze gör etk kptlleyl rd şehleşe geme olduğ bölgeledek dlt trler ry büyk opk hple e o lrı mll egee olduğ bölgeledek devle ülede çok frklı olcakı. Kap öclkl ik yö Brgto, Ste ve Muford'u ö çkd: b v rs, zor kulla zümleler oaa aa elerde devl öck arçlrıı el çaban b ler _ Ikc <z � l ! y ş -�! l ğy], dv Ş�!ÇIL _jl eiğ4t �!_ar � zorn edr Bölc bu aa _a J hk _�- alteatif devlet kou ar u a aa av Moor, Rkkan ve umfordun çöüln a k sın olştracak kadar senez giyo E b a i t bçyl ble, sav ister isemez karaşk. Avra çn şunları söylüyor: _
Yoğnlaşmış zorlm rçrn (dular, dr p kee slahla ve eşderlri) dnied buuur nsanla nlaı düzeni içide iidar si u laak nfus ve aylr rr çi uly ç laı. Bene derecd r ula gcy r· ele ethemş arşa rdr Bazı athe öli pr prçr u kalı deneim uygum bu prr r J hmelen ir s ri y uu buy b le e ye c urdr He ür ö bç br r ç b -
'v·
40
Zor. Seaye ve Avpa D�t in n Olşmu
inliğind blirli ınırlaalara karılamıtır Bu ınırları aa çabaları ynililr ya dntiin parçalanmaına yol açış onuta yöntcilrin oğunluğu, ftihlrin çlü ra karı orunmanın ibirlği yapan komularla bir arada aşaanın bilmi üstünd anlaılardır. Hr böldi n üçlü yöntc herks çn aa uraa nı blirlitr; çü yönetcilr çl komularıın ta n uy ötermk veya saaa azırlanma çi olaa ayet harcama eçimyl karı karıya almışlardır. Saa aaa hazırlanma yöneticilrn, can alıcı aalara inan, silah, rzak ya bunları satın alaa ara sa olanlardan ve çl bir bası eya tlafs olmadan uları v istmeynlrdn avaş araçarını zorla almayı da çrr Baka dltlrn talp ödüllernin sıırları ç, sava araçlanın eld dlmsi e unlar çi verln madl, v leri erkzi ört yapılarını oluturmuştur Bir dltn topraları çdeki ana tolusal ınıların ütlenmesi v bunları dltle ilşilr yö tilr aaara el koya stratjilerini, karşılatıla dr, uda çıa cadle bçimin, l oyma mcadlni ortaa çıarı alıcı örülm türlrin v olayısıyla aalara tkinlğini önli drced tilemştr a toplumsal sınıfarın örtles v buları v ill, va'nı zoryoğun bölglryle (az şhr u e tarıın gmn olduğu, doğrudan zoru öl rl a böleler), srmayoun bölelr (ç şhr ulua v a tn een olduu , pazar, alışvr v pazar çıışlı ür n olduğu bölgeler) arasında önmli farklılıkar göstr A ınıfarın dlttn talplri dvlt std tilr ör der. Farlı el koyma strajiler görl başarsı v n rin ugulaıkları sratej lr, bu nd zru v oğun bögelrde öneml farlılklar gstrr Sonu oarak, dvltlrn örts bç vr farlı bölind farlı rotalar izerr upanın blrli br ölgsn bl r zaaa tür dltin gel olduğu bü falııa gösr A n c a k
Düya Tahnde Şehirer ve Dlet
41
bin l solarıda ulal devletle şeh-devletler, mpaatr luklar ve öteki yaygın Avrpa devet çimle aşıda açı bi üstlk ağlamılad. Ge de savı yye öçeğ e Aa devlet tem i ticar ase ve dlatk şkle aacılığıyla ayamaı souda srel d ştal devletlee av yama avatajlaı kazadıştı eş kıal f eaye v gö rc tiaileşmş ekme eşme ap la devlele kaaçlı çımıştı Savaş uaaı a kyşla v Av pa'a ola devlet bçmle egeme şt Soçta a dtle bçme lal devet döşmşt
deve baa Bu u in savama tahi !il Baıları is aasındaki eNe olsa a ö ki ri oan arie, aşı genel aasına salnan i tarhn peşne düşüyoru Ilkelri kavanılabili e inanıı kıaie ii ii a kış aç san a, baı ay tya bğaa üzere yeteri ada somut tahse ant sunaağ. ua deletlerini ieiği çeşit yoa açklaa u ü ü n vua olmayan eveteii aha iy anayaa ğz. fka eya Lati Aeika eete Apa eneyi mn ly d eğ Tesne, Aa evetein eii mi ş sonucu olşas e üçeini üyaın ge aan ö l l ri n e daatmala Apa şak enen e fk o aca ı otaya koyy � . Fakat ik kez Apaarn o uşturduğu sistein ka nteikernin atın çe ve Aup d nym çde göle aılıklarn ilkelern tanıms çadaş devletlen ayı ei zelken hang hsl sınrlamalar altıda hareet ettiker zamada dvllr hang ntelilerne öe ik uaecn d a h a ola lrleilrz Geçekten de u a ma c kıd taak tan son ölümü Avua denem _
Zr, Seaye ve Avpa Dletle rin in Oluşu mu
42
n çöznsnn bugünn Üçcü Düyasıa as tararın ncnsn yönmktr Tarht n ou? Aupa ltri, nyimlrni l yüzyıarına, An' Msma iktiarların Avra ya stplrn gp batıya aın n göçb faler nlrn bıratığı aan iç çoğalılar Topra kaa ınca, sma Mğol ötki ışara gelr t oara as yöntr ö nm gl rr l aa sstlr uruar Ama yerl toplumsal üelemlee brec bçid aa tr A vupalar k aanarında, çftçilk, malat tcart yaptı öllkle brrye saaştı Nredys rastatı çmi lelke uusa detrn oluşturular. Bu ktap naıl v duğuu alatıor SRMAY VE ZORU N NGI Hae ermae v orla l Uual evetle aaı a da eml r r oaa ulla ııaı ı, e aaçarı ç , e tr şerr e rae ae r uadığıı aatır ett arşılılı e du; şel 1 . 3 ee urumu rem
Serma y e
Şehirer
Şel
1 .3
Zor
Devleter
Semaye ve z o le ve devletlei as üretio
Dünya Tarihi n Şehrle 't Dltlt
43
eee güçü bçmde zon öglemesn yansıt rşı ktbn gösereceği gb seayen ts e geyola; saye ve zoun çeşiti bileşi ç üred devtlei oluşsıa yol çtı. Gee şee özee seray dğşimerini yansıyo faat z gees de ntekin beirlyo Lws Mu' Barok şehlei, kuzenl gib seayy dayanıy aa geçe oduğudan aha faa saayada re geçit eyda anda e kşaarda gök tida e yasıttıa. Dahası zaan çnd det biçim erie eayenin zoun o (siyase ve devlet esi kıığı altda) araren daha da önem ka andı . Seaye - Şehi ler Sömü Bu aaşı yapıla inceeee başlaadan önce , serma eşehr o rdevetinin lişisini aca inceee arar lı oacatır Ser a ey i ele tutulabilir her trl eul ve snde ak iddia edebie aya dhil ola ere ge n ş anlada dşnei Bu anaa aitalistler sea yen bi satışı e ada uanlaşş iseer dir Üt i ş ileri ve değişii art değer ürettiği e a p taist leri n bua el oduğu sömün1 alannda buua tadı lar Kapitastler, ceti şie kptiste a i olduğu aterai uanara üeti ata ata olmadan da ar ouşadr Tah uu sres b o n c a erçeten de, ai taistler üreti doğrudan ö r e c le i olmatan o, tccar grşici e fiaör oak çalşşad Kapitalist site edsi serae n trhe ço sonra ortaa ştr. Kaitaiz A up lSOO ' l e e n sora, atlistler retii deet m ee gçinc doğmuşu Zesine vea bakış açı e en at ü z ee , serae oğu ialat biro lkee ngnn temeli aie geldiği 7SO'de sora ulaşmış Ban öncei bi ıl ounca kapitalistler reti
44
Zor, Seaye vt Avpa Detrin in Olu şum
e fazla ahale eee gelişmişlerir Serae bikii e oğuaşas sreçler de şehi r reir. Şehir bu kiab çzmlemeerie he kapita listleri tercih eikleri ekalar, hem e kei adarı örgtleikleri gÇler olarak ortaya çkmktar Ev ha aşaa c, semaei isiham, atırm ve dağı a ea bu gibi çl bağlanr kullalmı d adığ rece, fusu ğı a sermayeni dağıı izer (Aa sermae baze ucuz emeğin peşine düşe, ii ki rşllıdır) Ticret, zaaat, bancı v bua rgi birie da reim, birbiriye ya ili iç i d oat arar gör Tma üretiin snra lar içid bu yakl yoğu, uzmalaşmş üfusu ğu ış bağana - şehirler oluşturasa atıda b u Seraye bi bögede biriip yoğulaştğd i ayn bögd, en çok yoğulaşa otalanda v i ci dcd diğr yrde olma üzere ortaya çıa iddi (Bz. Şkil l . 4). Şehirei geişme bii ise ğ i biii asındaki dg ba Ser biiiii g oarak ouştuğu fakat oğ ı öc ç dğı yrd biçok ü gii. Sain yoğuaığı ye t ouğu şeh üus bu z çvrsi opaır
Semaye yo ğ unlaşması
t
Semaye brkim
�
Şehiren gelişmesi
Şekil 1 .4 Sermayenin şehirleri bü ymesii doğursı
DUnya Tahde Şehirle ve Dletler
45
Y l, şehrler bölgeel eonomilei temil re he şhn vey şehrli yoğulşmn çeeie ç o yn ilgili tm veya ticret (bzen lt) l vrır. Biim ve yoğunlaşm irbirii blee, üçü mrezleren büyülere oğu bir hi yrrş biçlemeye başlar (Bk. Şeil 1 . 5 ) Bu eğilime öml rlmlr içinde dima kenilerii gtiştir. Şer hl ol or yecek ve akıtnın epsini vey çoğuu rşlmk için başklana bağlıdr B üyü şehrerin bu gereksinimleinin niyi v kouası ço l enerji geretir Ço akı n zamanaa kada düy trıml alanlann ço Avupa dah, üşü verimlii nedeniye toprak sahibi üfsu o ka tn fzlanı beeieck üetm yapamıod Taml alanlar düşk malet dens taşmacığa bğlantısı olayan şehre egeeyc deecede yksek maliyetrle kaşılaşıod. Bei ve Madd bu y örnelerini olştra: yötce oar oa beseedikç gelişememişerd Yüek
+ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
+ +
�
Önemli Şehrler
c
+
Şhir hiyraisi
+
: ı o >
+
+
+
+
ük
+ +
+
.
+
+
e
C
Mgapo
Dağ1 rr
Yok
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -+
üşük Br
e
Şeki 1 . 5 Semay birik ve oğunşmsının şleve or alternatif eh geşme bçleri
Zor, Seaye vt Avpa Dlltin in Oluşumu
46
Sağk da öem br kouydu Son b y heme t mamda, çama yadak eerjk göçmener orası çmde çekmeere kar ehrerdek öm oran ar raanada çok daha ksek Anak 1850den sonr er tezğ e besemesnde yaanan gemeere denge ehr saker ehe değmeye baad Sonuç or erer arm e uam daha ekn hae gedğde ve gç askar sanar oprakan dar tğnde hzl üder Şehrer bergn bçde bmes, bu onuard r değkk spra yarat Faa ehrern çeresnd saar daha oğun çftç apar e daha fa ornd ar ç remde uuduar. Arupd onalıncı ıda, örneğn, se er sr tr şerem öerde, ue İy e Fldr'd mıt Ber çmd, erern üym s v r tımııında rı ve lmnn rıcıı ; Hond'ın mümml n st v tımcıı i ırmı mlit düürdü dı ri ara sıd lı ıını rtırdı, c rmi sonc od (d V ri 1978). İlı tort dşarı nnirn ılr d ü topr iii ü tr plii ldn ürüp ıı veya şehirrin ti rtn tmı iilmii eşvk et id od i, llil ısmi im ndı min iiim v oşı i i oştıı lr vrii düştü şehrrin de üümsnd tkn ld Zor - Dletler Tahakk üm -
Zor akkında ne slir? Zor dt v l nu ortaya çıkmş osn, em v potsi bnnde oan ve guprı endir v rıa arar e km trlc r türü
Dünya Tahi s�hiltr V� Dc�lr
47
H ı sısız, doy vey g zrrı dı Srye sör ıı nırken, zor d ı ır. o ç slhlı gç s yoır fk pseek, mlszlerek, hd ee olnaln d uzır Avup zo kousn s se çkın k uzmn n gup yrr: serer ve byk opr shple Oya çıkıp eere unvn ve ycalık bçinde onay aldıklrın soy bçnde bllurı ve bundn son d yzrc Ap'nın önde geen yöneiclerin oluurdı or açı d seaye gb brp yoğnlaabr z gp (nsır rkaları gibi) üçü zorl çrı shpr faa bnlar az sada elde yoğnı; bkalrı (slahlı sınır bo insanları gbi) birço rc shp f geni alanlaa alılardır Zor araç ı e serye sör ve tahaüe anı aaar h ede (öneğin atlyeler) reşbilr Faat oğn k y yı çözleeize olana aayaca biçid brberden ay kalmılarır or rçanın brikim v oğnaası bir araa arn, evleler oray çıar Devetr tanıanı top çne yolamı ana zor araçanı nti an ayrı örgleneler yaratırar v baı baıara b oprkr çnde bulunan bütün rgütnr gr öce shb olurar (B Şi 1 . 6 ) . Koara bon er e dha uza raiplr avaa abaa anı or çnde del ordarı bc araar pa e yöne cnin svil a ütn ntiini gü örgleyece si aroar biçii t apı ı yrlasın yol açar
Zo, Sermaye vt Avpa Devle lerin Oluşumu
48
Zo r açlan yogulaşması
t
Devletle elşmesi
Zo çl bikmi
Şekil . 6 Zorun devletlerin gelişmesini doğurması
SAVAŞIN DEVET OLUŞUM V D Ö N Ü Ş Ü MÜ N Ü YÖ NLENDRMES
Zor araçlarının savaşta ve ülke çi denetmde kua savaşçıları ki açazla arşı arşıya i sahb oldğu topraarın çnde veya dışında ai dz çötürmekte başaıl oldkarnda, zo uygu endlern bu torala, maarı ve üfusu yönet z orunluluğu içinde buular, kaynaklan ee edmi hzet ve gelern dağmı ve yşmazlıa kaa vemek dumunadılar. Faat yönetim iş oı savaştan uzakaştırır ve bazen savaşla uyşa lar yaratı Bu açmaz, beşnci üzyılda Hsti s la taafından Müslüman spanya'nın fetisi gö ryorz 1064te Combann anmasıyla başa dat uasara uyglamaar şöyle gelşmişt: 11Muhasara atına aınan bir şehrin sakineri he tesim olularsa fetihten sonra tam özgür kaabiiorard Eğer Mülüanla br süre muhasara altında kadık an sr te li olulasa, yalnızca aşıabilecekeri eşaara şhri ter etmeerine izin verilirdu. Eğer şehrin ora fehe dil mesini elerlerse , onarı bekee ö a ke " (Pwrs 1988: )
Dünya Taihid� Sthrlt vt Dtc
49
Iz a far ğr aza aa, r ra r aar e f _ i üri e üf a aha da r r Ş a a şd faher ee ra arş karşa r rar, daa büy e üün era fde faern pşi brakad Değ şk bü A�pa'da fher arinde bere d Ö eie eniş öIci aaz da aaşa arana yöneciler açıa ra aaaa üdahaini gerektiriyrd. Bu dur er, iaşe e ed krdu ypy yöneei aa şr ve geelke himene grdiğ or aadan d ı gelişiyordu Alyaı yöe ikdar sahb oup kend adarıa çıkararı oş, ar ikdrlr be r i br devetn tee aaş el ve yoğluğu elirliyordu vruan Mğ Taar deveter ,açmazrı fa kaıcı apa şr a da n akıar apıp ağacıık eteke zer faa b sratejer ktdararına sınırayıcı nte k erd e o n da onarı inanse emş orar arşnda krns ıraktı. Tersne Cenova gb faza a careşiş deveter açmazı savaş araçlarını üretecek aar kiralyara vea onara sözeşme aparak çöme aşr k aşırı ç arasında Arupa eetler saaş ak, koak ve ötek etknkern gerekrkler er ne ek çn br dz aşka o bduar Avu pa deveter geçekten de öneml etkkle ve rüemleri ölerden üük çeştlk göseror rpanın çeşt ögeere 990 yılına are _
so
Zor, Say v Avpa Dltlunin Oluşumu
_ �! _ gliş: y� fde _ l�_ v l sa v y yı v ya g gt y y y orana gş g i brak ş g g şalar v ış ı v v y ıa ne yı y ıa alc de fa i. Ua vt göec eşgü yı iide yte asri, tasi ı, dai v atta ae ıtıı ve retic örgütlene aaya ge. Ü t e aşaas aa ası Avpa vletii e, çigisel bir s oş vya a evet gerçete e s o ge omş oal yapısı geeği aa üs r m ii o aaı teelsizleştirir Yıa oca aaç ala iaratorlar d ünya devletle tariine egeme oşlarr Iparaa gee zor aaları ri zeyleii üşük ede araaı yo o oşlara ortaa çıkar a Ipa dışıda i öel zee zor arac tiie veya ipaato tese zo glaa e yiie, maratoa geelkle ağılrlar B eli gtse arşı Çi Ipaatorlğ is d, şgeden ve özeri areetlerde ea atsk yaşaış e zaa tçesii önei b Moğolara ve ötek göçebe ağacara h meye ayştır Avp iparatollar a aa it grş ğiir Napolo' 1808'de Iber gai, nek olara, Ispayaı eaşrı iaratorlu faasıla sarsıştr Biraç a içide bağszlk h l Ispaol Lati Aeriasın ço erinde a v e yıllar içide een btü ölge fiiln ağs d let-
Düya Tahind� s�hirl� V� oıtl
sı
ee nüütü F eeyonla şehdelele e ötek böünm ege menk üzenemee hemen he önlee mpaatolu n klır Zoun göece daa fla bikne e dh üük yoğunlaşasna daıl; ondödnc zı l Btı Apsının şehl m ls i ei b bleşmn tpik öneğ. develede öece kk e önem br eba koyonu ö ne tcnn - u ve tine eşit ce şbr ve beyer, grupla e bütün nüfs üete etkisne aip ke o luştua onsnda bol fsata sahpti r . Ondödüc yzl sa's e oeana' tersine b öneğ ortaa oar: o dönee Töton Şöalelenin egeenğd olan sa ' da , Şöalelerin Büü Efen 'ne rkip olanlar bü prensle değili e şeilen ende de fazla ktdar yokt, aa Şöalele taandan atnan büy tora sahile kendi tpalanda gelirle Şayeee atğ sürece geniş sağdu gteektedile. Heen anda a anda çü ölçel Geen etile e bağlaşalala o luşan üç Peana ül ğnde düke aş birçok silal aalana luş daa küçü topra salei haydtluğa başlaen ülüğün ne ehirler egeen lara aaş aanna ae ku eti onlr sağlaşt omeranya ile Mecklenbg ülei aasna aşaa 1326-8 savaş sasnda Peaa şeilei geel lara ükernn taafn tu taen solula ecenbga ta ypışır oeana aile savaş aanca şele ütünde söz saib o ldla e " ç ü le üs tüne enem etkisi yeni d şala apla vea yıkıa kaarn ee a; ü tuta ea te bna asız daransa e b eei eçe a gb b ayrcalla tand (Cate 1 9 5 4 : 9 0 ) . Şele ete ep emee eteneği laa b b paal gücü kazandşt
52
Zor, Seaye ve Avpa Dletlerin in Oluşum u
araç aan imaaoukara ehireveei aasn usal evleer varır; sava çevesine oğu geişn eei kurumsalatıan ve öteki evletle gibi o hanı kuanan faka tebaası halkıya aha faza sav aa argıa ve hata azen reim ve ağıtma ar aması için zor araçaını terk etmesi azarğna zornan uusal evle rusa'nın sonaki taihi uusa rin kuu srecini ayınatı nönc zya grğmz gibi T öon Şövaeeri merkezilşmiş bir mpraoruk kumları Onbeşinci zyıa vba ür ışarıa göç ve askeri yenilgie taafınan sarsa şye ağaa başaar ve aha önc nimrn uarı öges çekim mekezleri ni a arna Prs anın siyasa gçlri haine gei. Gçrini, r alan kyer sne gitikçe ozunu artn snrm ar gimk için ku andıla Zoaki ee güçrin rran ora sahiri aikane (msn) ama ğ gçş yaar bı Avuaa tahı hacına başar A nm inin aa ağ ağmar nni zafamış oan Bradnburg v Porn niciri şhie tkeri aalksz ücay zanmaa başaar v şhirin uluslaaası icari ri grirn Hansa Biriğinin ni aın müaa nği zaa O zam ntici svaş v han büüs içi raiy geirini anyaca ya r c ar iar sahibi omuş olan soyuarn ini pazarğa oru onraki biraç için Br ngn Honzorn ari ni sm ana müc ri Brnnbgrusa a Srç içn s oranann çoğn ü b u e poat ğşr ü n aşağ Rn srm oğn biişi pr r gnşr V n soar opra sip n rin rıc v in s den
ny Tarhinde Şehi rler ve Dee
53
ama moaka düzenli geli toplama aycalı vee alaş mal a yaptıla Savala, gömele, alaşmala ve miaslala, Pus ya, Badebug ve Pomeanya'ı büyk topak saipe ii tac saip olduu yük iktidala kedileiden içbi zma almadıı toprakada, _lusal bi devlet otaya çıkt. Osekiinci zlda Bk Fredeick gibi mnak la köylü ve toak saipeini orduya alp ini üü emde şbiiie sokarak, so devlet kumuu da deveye soktula Soylula suay, zg köylei avş ve see e olduğu Psya ordusu krsa esimin ai k(� e diydi ve "savaş ve aşt Eski Psya ask y halie kümlülüklei topumsa koma, ukuki hakla ve soy lu maliaelei kaşısında seei mlk saipliğii zayf atı " (Busc h 1 962 : 68 ) . A\
_
üceli halie ve odkuzuca tarda toa_ saibi ransada arı ir zled Faka Pusya, üyük anya e rasa avaş araa o nusuda aka e aa toplual ınıar araıda a aa mcadeleere arıtlar aşadı ve onunda süekli devet yapıaı aratanın gereklğn hse � ter Askei ağaşıka ve rapler olarak Prua Btanya ve asa aı aada brbrerinn aderlen de b ç mlendird ier Bu dumun apı gereğ, lual devletle daima bi r r leriy e reabet çde ortaa çıar ve mlği akp devletere arşı çıaa azaırar devlele s i s tem i e attrler. Ana devlet apıla araıdak ge faılıkla Şel l . 7 de şealaştırııtır Drt tüü de müemel örnekler Avrupa'ı farı bgelerde IS 9 9 0 yldan itian güür Müee çe aaolukla onyednc yüzda geş ve üü ege eliğin ana ö geler ancak odouc yüzı oa .
54
Zor, Sta_yt vt Avpa Detrnin Oluşumu Yüksek
+ + - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
+
Im paorlukar
+
�
s1 .c
Sü p er
+
Devleter
+
+
+
+
+
+
Ulul devleler
+
:
+
isem
+
ı o
+
+
+
+
;
Bölünüş egemeli
+ +
Düşük
Devlesizlik
Bm l.7
+
+ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - +
Düşük
Şekil
+
Yüe
Zorun birikiminin ve yoğunlaşmasının işlev oarak alteatif devlet gelişimleri
rnda uusa devetler bçmnde brleşmştr. Üç tpn yönetcer baz ortak sorunara fakat far koşularda karşlaştar. Zorunluluk sonucu , denet a da tutmayı stedker toprakarda or araçarn eştsiz çde dağttar. Güçlern çoğunuka merkezde e s arda yoğunaştrdlar, ara bögeerde otorteerini iki or kümeer, yere zor kulanclar, gezgn deier yayg isthbarat faayeti le sağlaaya çalştar Ör Osan Iparatoruğu rbryle örtüşe iki sise t; br kaalardan e dğer s idar örgüle oluşuyor e başda kad buluuyordu öe is slardan ve diğer feoda süari ölgerinde ouşur şnda askeri kuanda buuuo Feih aa haie geiride uğranaca arara kaş, aski ss i sisei sğura eğiidei (Pitcr 1 9 7 2 : 1 2 4 ) . Dele üyüdükçe or e saei a yusuluk arkça, rkei ei çer e a dşarda osu eti a üşa ra s a
Dnya Tar hi nde Şehirler ve Dletle
ss
balaşala oluştuma dürtüle kuvetleyodu. Odokuzucu yzyl Osalı Sıbsta' paças ola Belgad Sacanda, impaatorlua hizet ede soylula (avan) , "mant yüüterek, yeniden dağıtıın kahyala olarak basitçe steme hzmet etmek yerine kendi da�ıtm sstemler ni yaratarak zengin olabilecekler sonucuna vardlar. Köyü üretiinden pay alıyorlar sülern geçiiden yasa dı ergiler topluyorlar e Saa ve Tna gük mekezlernde özellle Serez ve Selanik'te gelip Viya ve Almanyaya geçen pamuk ihracad opla harçlar br bölümü ne el koyuorlard Özellkle kylünü hsdda ora tımarlılaı (devlee yapkl üva hmei arşlı) l dılaı deseto yai odalı vergis oplıd oa aldıkla szde yas olmay douda bir hac el oa ya alamıldı Kiş ve mala ar bu eylemle e e iddet dolu arekeler edeiyle S ylülern yn ol rak dedikleri iktr ade hta bae üç t ç ıtı" Sooc 1989: 2 6 2-3)
ktdan b türlü dereiesi ondoz zd d ğıma süecne ire Osl İrtord laşmışt Fakat Av'd her erde dol ei aı şu ya d b biide Sr zelei erde ·tacak baştan krı kolll kr e şm maliyeteri öz öüe ldd ve ee e sicnn mekezden ele telede r e tmsl ettkleri ls yee ve se çn kuanmak konsd shi old vj şndğünd, bn yöetciei sl se o gmnkerne yöeik e o anaşıı. Impaatolk yöeei eee ii eeeii
56
Zor, Stayt v Avpa Dlelnin Oluşumu
tiyle dönüştüeden yeel ve bölgeel itid aip leini endileine bğl le getieye ve genellile o adi ey ei vş yoldşlndn oluşn, �eeze a e kadelei tacn deine bğl ay ietlile aro yty çlştl Aş bi öneği ele l, Me luk ultla öleleştiiliş ybncl atn ullanara onl aşç ve idaeci ol itihda ettile; faka oudn göevlile geçimini ğlyn jede yeel iiar odalan yerleinde batl Böyle i itele köler 260'tan 517'ye ada M'n ve oşu Otadoğu plann geçete yöneticii line geldile ( Gar 1988) Ull devletlerin t bir _irar e saf dş ı e tm ek
_
l e eletörlei ,
-
·
-
-
or u ett e fa _o l!arı' n-
.�yler, vergi r aca Şehirdevlelei federasyonar eya ötei b egmenli deleteinde yöneicie eya yöneii oa diasnda olanlr genelile te bir şehi e onun dor aaan üsünde sk enetim sahibi ola başarr Ama b ölçeğin öteine raip eezlein oorir zlma aramatan başka seçeneleri you Yr i genellikle şehi zor gulaa ein ay amada şeili olan yöneii snfn yo kırsal toprak shipliğine aaord. Florans r yüzyda belediye ölçenin şa taşan saldrga clğa baadğnda şeri iranlar i r öeilerini mm ou kaar a rıyla eğişirye aıt faa b işiri r rr a r a sa seçti. B üzemlr r r sar ı ara ak etr rr l başen
_
Dünya Tarhd Ş�hrl�r v� Dleter
57
akaya devam etti�i sürece , önemli orana gç ve e ıakıası demekti. Ulusal üzee gerçeen e (be sve stnsı dışına) hiçir Aupa ele Fansz Dem demine adar tepeen ana aar uzanan oğu a ynetm uumla ouşua önnde c a steed Bütn devletler faat özele ona olaylı yön etm n r mne anmtr e zl zaşa ve n g skle arşı arşıyaydılar. Ama ö nem e r örgüü umadan, fiae eeden ve eeeen et ete anağ a ğ rdu .
Doğda yöee geçiş öecere, uttaşlara ve hae bşn vergi gee aei, nfus sayıı, p is ss i gibi araçara üü öçeki pumsa aşamın bçk ' grere oaı deeiindek kaakaa uaşma � oanağı veri a aı zamada a deş, n pazarık e yur t ş ı ha ve sumuaı da aatı yol a. Müdaae e pazaık, üet büte\e oa e eaaı şişirerek ei devet a planmaları doğurdu Zamamzı her şee mktedr deve o luş tu . De ouumu br ür mühendsk ve kra ve bnn tsrımda bnan mühedser oarak ee ş o ycıltır. Dör og bu bç asar m mge
ini geçesiz lmtdır 1 . -� 2
_ra t ı � ı s ı
ol_du �ları devet�- esin
h tt_�QPL J teeşe! �. Öi Noan Roger e Hautele 1060-1075 arasıda Siciya' Aapran ldğnda, mevut p iii azı yönen beneere kendlğnden b hükümet yaanas aatt Müsüa skerle ord na ald, a Yaud ve Ynnl dn klr korudu a a or pçln end lküe ka IQ�l
fkr i o u ş as ı ç
_
_
Zor, Seaye v Apa Dletlerinin Oluşumu
58
ı ve öek oprakları da zleycer araıda aylaırdı Siclyay ai ol Kalarya üüüye Na üüin devredle za örevllr e üeller e ülür e siysal ssem olarak azlaıyla Yalı aldı Aa Ara u rumları da kord: oer aakaı rel Erle r ya rklar Aro vaıı aıyrd Ort çık devlet elee k özü ve yeyd aa ylu bi tsaı socu deld Rer d Ha elle zlycil ri uyrma kedilidenli zaii yaraır (Mack Smih 1968a 1525) 2 ulusal devletleri z�!i merzi Bunl genellikle sout göreleri yeri ire zelli de silhlı kuveleri yaraa ve eld lundr ı nın ksıt n ünleri olrk oluşu Fransız t 630'l vrup savaşarın dh fzl dahal e bşğın, disini ils notasıa ada zolı ın bknlnın gel oplam iin olğn du gvniği l ooit v grvil işbiliğini ti B nokt bşbkn Richeliu , uutsuzlu içind, y r otorlr or uygulmk ve onlrı saf dışı bır ii oğuan kndi grvlirini gönerm zorun aı ( Collins 1988) . Bu ö görvilr riyet uruy u Cobt'l
XIV.
Louis öneminde Fans tşrsın v
otoitsinin n ynkl oul. Bu meuın M u tktin biinç tnş l oduğunu n bu g ü n n bktmd th dbiii. 3 Ötki vt ve onun btn t i
- - - �
-
-
iz!e ne değişi yglunu
mi- te_rhangi }ir
g_�_lf çimde etkilir. 066'qan 8 15'
kadar
uza
�-! a_ry gile V'r , niiz devt
_
_
Frans� üdah alşi ngiltere'nin rana ve �y 'a bo n e ğd�rm e ç"bc_ ı kam aşkla ştdı
ls -
ve
_f!�Qşı kabeti Ingiltre 'n in Hollnda paa siste mnn ye-
Düya Tahnd Şhirler ve Dletler
59
hızaPdr�- Onatıcı yüzylda itibare I I. Düy Svşı' kadr büyk svşlrın souç, sınırarı ve Avrup devleterinin yöeticileni yeniden blirdi. Alanya'ı bölümesi, Estoya, Letonya v Livny'nn Sovyt Biiği'n dhi dilmsi, A n dnizşı impounn dğsı z vy ço doğdn II. Düny Svş'nın souçly bçmledi Bu gişiin hiç bde b dvi ndi yl h iğini düşünm olğmız you 4 . Tnın f i_� Ö eğ çoğunlu elgiyle so d nç nn h isynı, b yada da basc syasetlei bçmniş dvte yadaş ve aşt sa oumlaş v tn hın deleye aç alaşmalal dev üsünd ö eml le baktlar 1378'de Floasa işçiinin ( Compile) şddetl syada, sya sasda ouşn ü şçle locala üçüde iisi hümte atld ve bylelle şehide öemli b mez aanmş on i chy yt; alaşma sasda hale isyanc ğ o uyn (ve dha olete) loca va oma haa itiin, şblç ii loca esm ehir hümetn çsı ol esmi geçit yapa locaaa kadar Sche v 1 963: 279; Coh 1 980: 129-54). Dh üç ü ölç e te şövalye ve nansörei beed gövll r ta sahlei, öyü zaaakar ve öek ak tölei dieş ve işbiliğ uzun önemde deve apn aata ve ede bçimleren keer olduar. Yan bell b devlet üm aldak nuun sf ap u dvin ögüeşii azlasa edi ve fakl f sal p ı l vua' çeş yerlerdek dvletlen n llede sstematk oğraf aklklar yaraa Yaz yetc sla eği e lnde kaakar saaa azrk etlle e tlee b sıar Avupa vr ü _
,
_
Zor,
60
Stayt vt Ap Deltl tr ni n Ol şu mu
td bt Ö J�ç_ _oŞ!�UId olgu ına you fy bld c okc yzyıl a d öm od to buuun bn ö vl ic by to h büü mlk ouştu vy toi öylü men o uygulm kouud gö zyfğ. Bu ss ksl f y, kyetİ oyu ııf öyüğü ma gl v ki zt y z tkt işbr dnyl m v huku yıcı tı tejs böyl bi tteiin ykd Puy v Ruyd işeme in kşn izin gd u uu üü me fliyt tnd itd hbi de obilen öylü mü nün üeklğini ve eey yyı döninde se Avup'dn rı r itn hzl zge üe ne zmt rşılğı tok vey toktn glir eri milis kuy yönele de çııyo seç te de b yerlerd oduğu gbi touu beieye sınıfs yı neclerin slhlı gü yt gişilerini engelem dolayısıyl deletin ö rgütleesine dodan e i ya tır Srmayein yo ğulşsı
Zoun yo�unlaşması
. � Devletler in ehilen geişimi
Zor u n Devle tlrin biçi m i . . k mı ı b
Ş e kl
1 .8
Sr biki
Z o r , s e rma y e d evletler ve ş ehi rler a r sın d i ii