Kuptimi dhe objekti i studimit të së Drejtës Kushtetuese
Cka nënkuptohet me studimin e të drejtës/drejtësisë? Termi e drejtë përfshinë jo vetëm sistemin juridik/ligjet, por nënkupton - Termi edhe shtetin në kuptim të gjerë.
-
-
Shteti dhe e drejta janë dukuri të pandashme Shkencat juridike ndahen në dy grupe:
Shkenca juridike historike dhe
Shkenca juridike poitive
Shkenca juridike historike, ato sisteme juridike !ë kanë !enë të "atueshme në një kohë dhe vend të caktuar dhe nuk janë më, si p.sh # $rejta %omake, sistemi kushtetues pas luftës së dytë "otërore, etj. Shkenca juridike poitive, !uhen ato !ë studiojnë të drjtën dhe shtetin e tanishëm dhe këtu hyn ndër tjera edhe e drejta kushtetuese
&orma juridike
&orma sho!ërore: njerëit sillen sipas vetëdijes së tyre të lirë dhe për ti kontrolluar këto sjellje shër"ejnë rregullat/normat sho!ërore të sjelljes.
'et kupitmi i tillë dmth se ekiston edhe mundësia për mospajtim me këto norma dhe pason shkelja e saj.
Cka është norma juridike?
(a elementin e !uajtur sanksion: janë j anë mjete me të cilat ndikohet ndi kohet !ë njerëit ti respektojnë normat
)randaj, norma e sjelljes dhe sanksioni janë të lidhura në një tërësi unike dhe !uhet normë juridike e plotë.
)ra, për"ëhet nga dy elemente: nga norma thel"esore !ë !uhet dispoitë dhe rregulla për ndëshkim !ë !uhet sanksion.
*ka është shteti?
Shteti është vetë sho!ëria dhe si shume forma të organiimit !ë ekistojnë në sho!ëri është një organiatë e cila është e strukturuar dhe ka hierarkinë e saj, ushtron veprimtarinë e saj dhe ka funksionin e saj.
*ka e dallon shtetin nga format tjera të organiimit?
+parati me te cilin ushtron pushtetin m"i territorin dhe popullatën e caktuar dhe realion interesat e për"ashkët të asaj sho!ërie.
Cka është e drejta?
Tërësi e normave sho!ërore të sanksionuara me aparatin sho!ëror sho!ëror !ë !uhen norma juridike dhe shër"ejnë për ruajtjen e formës së caktuar të sundimit.
&darja e sistemit juridik
Sistemi juridik sistematiohet ose ndahet në disa forma varësisht nga kriteret !ë shfrytëohen për ndarje të tillë.
# drejta e "rendshme
# drejta nderkom"etare
# drejta pu"like
# drejta private, etj
Kuptimi, Objekti dhe Burimet e të Drejtës Kushtetuese
$y kuptime të $.(:
-
(uptimi poitivo juridik -i pranueshëm për vendet !ë kanë kushtetuta të shkruara
-sistemin e normave me karakter kushtetues !ë rregullojnë marrdhëniet sho!ërorepolitike !ë kanë të "ëjnë me pushtetin politik dhe raportin ndaj tij, !ë janë të kodi0kuara kodi0kuara në kushtetutë -
(uptimi materialist -karakteristik për vendet anglosaksone dhe ato !ë nuk kanë kushtetutë të shkruar
-e drejta ekistuese !ë materialiohet në jetën e një vendi, pra e drejta poitive pavarësisht nëse ato norma norma janë të kodi0kuara kodi0kuara në kushtetutë kushtetutë
1"jekti i $.(.
-
&uk ka degë të së drejtës !ë nuk ka o"jektin e vet.
-
&uk është i njejtë dhe a"solut në gjitha vendet.
2etoda dogmatike: o"jekt është vet teksti i kushtetutës3 2etoda politike: o"jekt është pushteti politik dhe institucionet politike3 2etoda e shkencës juridike: raportet themelore politike
+parati me te cilin ushtron pushtetin m"i territorin dhe popullatën e caktuar dhe realion interesat e për"ashkët të asaj sho!ërie.
Cka është e drejta?
Tërësi e normave sho!ërore të sanksionuara me aparatin sho!ëror sho!ëror !ë !uhen norma juridike dhe shër"ejnë për ruajtjen e formës së caktuar të sundimit.
&darja e sistemit juridik
Sistemi juridik sistematiohet ose ndahet në disa forma varësisht nga kriteret !ë shfrytëohen për ndarje të tillë.
# drejta e "rendshme
# drejta nderkom"etare
# drejta pu"like
# drejta private, etj
Kuptimi, Objekti dhe Burimet e të Drejtës Kushtetuese
$y kuptime të $.(:
-
(uptimi poitivo juridik -i pranueshëm për vendet !ë kanë kushtetuta të shkruara
-sistemin e normave me karakter kushtetues !ë rregullojnë marrdhëniet sho!ërorepolitike !ë kanë të "ëjnë me pushtetin politik dhe raportin ndaj tij, !ë janë të kodi0kuara kodi0kuara në kushtetutë -
(uptimi materialist -karakteristik për vendet anglosaksone dhe ato !ë nuk kanë kushtetutë të shkruar
-e drejta ekistuese !ë materialiohet në jetën e një vendi, pra e drejta poitive pavarësisht nëse ato norma norma janë të kodi0kuara kodi0kuara në kushtetutë kushtetutë
1"jekti i $.(.
-
&uk ka degë të së drejtës !ë nuk ka o"jektin e vet.
-
&uk është i njejtë dhe a"solut në gjitha vendet.
2etoda dogmatike: o"jekt është vet teksti i kushtetutës3 2etoda politike: o"jekt është pushteti politik dhe institucionet politike3 2etoda e shkencës juridike: raportet themelore politike
dhe normat juridike !ë rregullojnë ato raporte. Burimet e së drejtës
%endi juridik i një shteti për"ëhet prej akteve juridike !ë janë: të përgjithshme dhe të vecanta.
4urimet e së drejtë janë: formale dhe materiale
4urime materiale janë: shka!et !ë n5itin krijimin e së drejtës3 faktet sho!ërore sho!ë rore nën ndikimin e të cilave krijohet e drejta.
4urimet formale: aktet e vecanta dhe më të ulta juridike m"ështeten në akte të përgjithshme e më të larta dhe njëheri plotësohen përmes tyre.
(ur 6itet për "urime të së drejtës, janë tri kuptimi:
4urimi !ë n5jerr të drejtën -parlamenti, !everia3
4urimi në të cilin para!itet e drejta -akti !ë përman normën juridike3
4urimi përmes të cilit "uron e drejta -procesi i krijimit ë normës juridike 4urimi i së drejtës shfa! tri elemente të aktit juridik:
(rijuesin
7ormën dhe
)rocedurën
Burimet e te drejtes Kushtetutese
4urimet e $.(. mund të jenë të dy0shta: ◦
◦
#kskluivisht "urime të d.k. -rregullojnë materien !ë "ie në kuadë të o"jektit të d.kushtetuese Të Të përiera -rregullojnë materien !ë "ie në o"jektin e d.k. por edhe të degëve tjera të së drejtës
4urime juridike dhe jojuridike
4urimet formale të d.k.:
(ushtetuta fu!inë më të lartë ndaj "urimeve tjera
8igji kushtetues akti !ë "ën ndryshime rrënjësore në kushtetutën poitive ose dokument përcjellës për "atimin e saj
+mandamenti kushtetues para!itet te kushtetutat ekistuese, "ën ndryshimin, plotësimin ose avendimine normave
+neksi kushtetues shtojcë e kushtetutës, n5jerret njëkohësisht me kushtetutën
8igjet dy kategori, ligje organike -nën kushtetutë por m"i ligjet tjera dhe ligje të akonshme
%regulloret si "urim i d.k. janë vetëm dekretligjet
'endimet e gjykatave kushtetuese janë j anë vendime erga omnes prandaj pr andaj veprojnë si ligjvënës negativ, eliminojnë ligjet !ë nuk janë në pajtim me kushtetutën
Shem"ull:
4urimet e d.k. në një shtet me kushtetutë rigjide do dukej si në vijim: ◦
◦
◦
◦
◦
◦
◦
(ushtetuta/t -federative, njësive federale dhe autonome 8igjet e parlamentit -federatës, njësive federale e autonome $ekretet me fu!i ligjore -aktet e pushtetit ekekutiv %regulloret e organit ekekutiv %regullorja e (uvendit dhe rregulloret e organeve tjera 'endimet e gjykatave kushtetutese ose organeve tjera !ë ushtojnë kontrollin kushtetues $oket kushtetuese
Burimet materiale të Drejtes Kushtetutese Kushtetutese ◦
◦
pashkru ara sho!ërore Doket kushtetuese rregulla të pashkruara Konventat kushtetuese rregulla !ë dalin nga praktika e funksionimit
të organeve më të larta l arta shtetërore ◦
Normat e përgjithshme të D.Nderko . sidomos në lëmin e drejtave dhe
lirive të njeriut ◦
Praktika gjyqësore vendimet me karakter kushtetues "ëhen të
aplikueshme edhe për rastet tjera,
◦
Faktet juridike , Teoria juridike , etj9
(uptimi i (ushtetutës 8lojet e (ushtetutatve, 2iratimi dhe &dryshimi i (ushtetutave
Tradita Tradita e kushtetutave moderne moderne rrjedh nga tri përpjekje kryesore: . )ërpjekjet për ligjin më të lartë ose ;kryesor< Rezultuan në rregulla të shkruara që pushteti i sovranit
është i
kuzuar
=. )ërpjekjet për të drejtat dhe liritë individuale
Rezultuan në në ak!eptimin se d."l. njeriut janë janë natyrore dhe dhe kuzojnë pushtetin ar#itrar ar#itrar$$ e që duhet instrumentalizu instrumentalizuar ar me ligjin më të lartë.
>. )ërpjekjet për dokument të shkruar ose ;kontratë< Rezultuan në n%jerrjen e kushtetutave moderne
%ëndë %ën dësi sia a e (ush tetut et utës ës
-
&ë periudha të ndryshme rëndësia e saj dallon:
-
-
plotësisht injorohet ose
-
konsiderohet dokument themelor juridik dhe politik në vend
Cila është rëndësia e vërtetë e kushtetutës: -
)ara!et "aamentin e ndërtimit të shtetit -organimi, funksionimi dhe raportet me pushteteve dhe ku0imet
-
)arasheh legjitimitetin e krijimit të pushtetit shtetëror
-
shtë "aë e gjithë sistemit juridik
-
Siguron ligjshmërinë
- @o vetëm parasheh por edhe garanton të d.Al. e njeriut -
(ushtetuta është vet pas!yra e hvillimit dhe demokracisë në një shtet
(ushtetuta ka disa karakteristika: . +kt formal formal dmth dmth i shkrua shkruarr =. shtë shtë një një doku dokumen mentt i vetëm vetëm >. +kti +kti me fu!i fu!i jurid juridik ike e më të të lartë lartë
Si sigurohet kjo epërsi? . 1rganit i cili e miraton dhe =. )rocedurës në të cilën miratohet format e miratimit të kushtetutës
(onteksti i n5jerrjes së kushtetutës është i dy0shtë: •
&ëse kemi të "ëjmë me një shtet !ë ekiston3 ose
•
&ëse kemi të "ëjmë me një shtet të ri.
&ë rastin e n5jerrjes së kushtetutave të reja, njihen dy situata: •
(ur kushtetuta e vjetër shfu!iohet me dhunë &kemi diskontinuitet kushtetues'
•
(ur kushtetuta e re n5jerrët përmes rrugës pa!ësore &kemi kontinuitet kushtetues'
&ë praktikën kushtetuese njihen tri su"jekte apo tri forma të miratimit të kushtetutës: •
2iratimi i drejtpërdrejt referendum
•
2iratimi nga organi kushtetutvënës
•
2iratimi nga organi i rëndomtë legjislativ parlamenti
2iratimi i drejtpëdrejt m"ështetet tek ideja për popullin si sovran
shtë dukuri e rrallë dhe ndodh: ◦
◦
◦
◦
)as ndryshimeve të mëdha politike )asi ashtu parashihet me kushtetutën ekistuese Si formë reervë -në rast të mosmiratimit në kuvend Si kon0rmim i popullit pas vendimit në kuvend
2iratimi përmes organit kushtetuvënës
)ara!itet rrallë dhe akonisht kur janë miratu kushtetutat e para. ◦
◦
Bgjedhet drejtpërdrejt nga populli vetëm për këtë !ëllim (ualiteti i organit siguron epërsinë e kushtetutës ndaj ligjeve
2iratimi përmes organit të rregullt legjislativ
◦
◦
7orma më e rëndomtë e miratimit të kushtetutave sot. $allon me procedurën e veantë dhe numrin e kërkuar të votave për miratim
Ndryshimi i kushtetutave
2e ndryshim të kushtetutave kuptojmë: ◦
◦
◦
8argimin e disa ose normave në tërësi Bëvendësimin me norma të reja )lotësimin e tekstit ekistues
#kistojnë shumë klasi0kime të modeleve të ndryshimit të kushtetutave. 'arësisht nga kriteri për pjesëmarrje të !ytetarëve: . 'endet !ë "atojnë referendumin kushtetues: D. 1"ligativ për gjitha ndryshimet DD. 1"ligativ për ndryshime të vetëm disa neneve konkrete DDD. &ëse organi ligjvënës nuk miraton ndryshimet me shumicën e kërkuar
Sipas llojit të organit !ë është i autoriuar për ndryshim: ◦
◦
1rgani i posaëm kushtetuvënës 1rgani i rregullt legjislativ
# drejta e iniciativës për ndryshim
(uorumin e nevojshëm
Shumica e nevojshme
#dhe tjera elemente, si votimi në dy dhoma, ose seanca e për"ashkët e dhomave, etj
&dryshimi i kushtetutave në shtetet federative:
◦
◦
◦
shtë ështje politike m"i të gjitha $allon varësisht nga formal dhe shkalla e pjesëmarrjes së njësive federale )roces !ë m"ron njësitë federale nga gjerimi i pushtetit !endror
(ush ka të drejtën e iniciativës për ndryshime? . kuvendi federativ =. njësitë federale dhe >. !ytetarët Klasifkimi i kushtetutave
'arësisht nga kriteri, kemi kalsi0kime të ndryshme:
Sipas mënyrës së n5jerrjes ose miratimit: ◦
◦
◦
(ushtetuta të oktruara ose dhuruara )akte kushtetuese (ushtetuta demokratike
Tjerat klasi0kime të kushtetutave janë: ◦
◦
◦
(ushtetuta të shkruara dh jo të shkruara (ushtetuta të kodi0kuara dhe jo të kodi0kuara (ushtetuta të forta -ngurta dhe të "uta -6eksi"ile
)ërm"ajtja, Struktura dhe (lasi0kimi i (ushtetutave Ndryshimi i kushtetutave
2e ndryshim të kushtetutave kuptojmë: ◦
◦
◦
8argimin e disa ose normave në tërësi Bëvendësimin me norma të reja )lotësimin e tekstit ekistues
&eni E F7orma e Geverisjes dhe &darja e )ushtetitH
. (osova është %epu"likë demokratike e "auar në parimin e ndarjes së pushteteve dhe kontrollit e "alancimit në mes tyre, sikurse është përcaktuar me këtë (ushtetutë.
=. (uvendi i %epu"likës së (osovës ushtron pushtetin legjislativ.
>. )residenti i %epu"likës së (osovës përfa!ëson unitetin e popullit. )residenti i %epu"likës së (osovës është përfa!ësues legjitim i vendit "renda dhe jashtë dhe garantues i funksionimit demokratik të institucioneve të %epu"likës së (osovës, në pajtim me këtë (ushtetutë.
E. Geveria e %epu"likës së (osovës është përgjegjëse për "atimin e ligjeve e politikave shtetërore dhe i nënshtrohet kontrollit parlamentar -dhe i përgjigjet (uvendit.
I. )ushteti gjy!ësor është unik, i pavarur dhe ushtrohet nga gjykatat.
J. Kjykata (ushtetuese është organ i pavarur i m"rojtjes së kushtetutshmërisë dhe "ën interpretimin përfundimtar të (ushtetutës. -J. Kjykata Supreme e %epu"likës së (osovës "ënë interpretimin përfundimtar të (ushtetutës.
Përmbajtja e Kushtetutës
)ërm"ajtja ka rëndësi të veantë, përcakton: ◦
◦
◦
(arakterin dhe llojin e kushtetutës 'endin e saj në rendin juridik (arakterin e përgjithshëm të sho!ërisë dhe shtetit
)ërm"ajtja varet nga vullneti i kushtetutvënësit. 2"iotëron mendimi se janë dy ështje !ë do kushtetutë duhet të rregulloj: drejtat dhe liritë e njeriut dhe pushtetin shtetëror -pushtetin legjislativ, ekekutiv, gjy!ësor, organimin territorial, 0nancat, marrdhëniet ndërkom"ëtare, ushtrinë dhe forcat e armatosura, ështjen e luftës dhe pa!es, etj Përbërja e kushtetutës
'arësisht nga përm"ajtja e kushtetutës, forma e rregullimit shtetëror, mendimi i kushtetutvënësit, teknika juridike, varet: ◦
për"ërja dhe vëllimi
Shumica e kushtetutave për"ëhen nga: -
)ream"ula -lat. hyrje ose parathënie pjesa idore3
-
)jesa normative pjesa !ëndrore , vet kushtetuta3 dhe
-
$ispoitat përfundimtare
-
)ream"ula -lat. Pream#ulum$ hyrje ose parathënie
-
-
shtë pjesa idore e kushtetutës
-
# shkurtë dhe koncie3
-
)ërm"an atë cka duhet të ndërtoj kushtetuta
-
(ohën dhe rrethanat !ë n5jerret, etj.
-
&uk është e ndarë në nene
-
&uk ka efekt juridik
(arateristikë për shtetet e krijuara pas revulucioneve, luftërave dhe kthesave të rëndësishme sho!ërore.
Preambula e Kushtetutës së Republikës së Kosovës
&e, )opulli i (osovës, . Të vendosur për të ndërtuar një ardhmëri të (osovës si një vend i lirë, demokratik dhe pa!edashës, i cili do të jetë atdhe i të gjithë !ytetarëve të vet3 =. Të përkushtuar për krijimin e një shteti të !ytetarëve të "ara"artë, i cili do të garantojë të drejtat e secilit !ytetar, liritë !ytetare dhe "arainë e të gjithë !ytetarëve para ligjit3 >. Të otuar !ë (osova të jetë shtet i mirë!enies ekonomike dhe i prosperitetit social3 E. Të sigurt !ë shteti i (osovës do të kontri"uojë në sta"ilitetin e rajonit dhe të m"arë #vropës, duke krijuar marrëdhënie të f!injësisë dhe të "ashkëpunimit të mirë me të gjitha shtetet f!inje3 I. Të "indur !ë shteti i (osovës do të jetë anëtar i denjë i familjes së shteteve pa!edashëse në 4otë3 J. 2e synimin !ë shteti i (osovës të përfshihet në proceset integruese #uro +tlantike3
&ë mënyrë solemne, miratojmë (ushtetutën e %epu"likës së (osovës.
)ream"ula e (ushtetutës së Sh4+ve
&e populli i Shteteve tL 4ashkuara, me !ëllim !ë tL krijojmë një "ashkim mL tL përkryer, tL vendosim drejtLsinL, tL sigurojmë !etLsinL nL vend, tL sigurojmë m"rojtjen e vendit, tL n5isim mirë!enien e përgjithshme dhe tL sigurojmë tL mirat e lirisë për vetën tonë dhe "reat e ardhshëm, caktojmë dhe vendosim kLtL (ushtetutë tL Shteteve tL 4ashkuara tL +merikës.<
Pjesa normative e K.Kosovës
(+)DTM88D D: $DS)1BDT+T TN#2#81%#
(+)DTM88D DD:T $%#@T+T $N# 8D%DT TN#2#81%#
(+)DTM88D DDD:T $%#@T+T # (12M&DT#T#'# $N# )@#ST+%'# TO%#
(+)DTM88D D': (M'#&$D D %#)M48D(S S (1S1'S
(+)DTM88D ': )%#SD$#&TD D %#)M48D(S S (1S1'S.
(+)DTM88D 'D: G#'#%D+ # %#)M48D(S S (1S1'S .
(+)DTM88D 'DD: SDST#2D D $%#@TSDS..
(+)DTM88D 'DDD: K@O(+T+ (MSNT#TM#S#
(+)DTM88D DP: 2+%%$N&D#T #(1&12D(#.
(+)DTM88D P: G#'#%DS@+ 81(+8# $N# 1%K+&DBD2D T#%%DT1%D+8 .
(+)DTM88D PD: S#(T1%D D SDKM%DS
(+)DTM88D PDD: D&STDTMCD1T # )+'+%M%+.
(+)DTM88D PDDD: $DS)1BDT+T )%7M&$D2T+%#
(+)DTM88D PD': $DS)1BDT+T (+8D2T+%#
)%24+@T@+ # (MSNT#TMTS S %#)M48D(S S SNGD)%DS )@#S+ : )+%D2# TN#2#81%# )@#S+ =: 8D%DT# $N# T# $%#@T+T '#T@+(# )@#S+ >: 8D%DT# $N# T# $%#@T+T )18DTD(# )@#S+ E: 8D%DT# $N# T# $%#@T+T #(1&12D(#, S1CD+8# $N# (M8TM%1%# )@#S+ I: 14@#(TD'+T S1CD+8# )@#S+ J: +'1(+TD )1)M88DT )@#S+ Q: (M'#&$D BK@#$N@+ $N# +7+TD )@#S+ R: $#)MT#T#T
)@#S+ : 1%K+&D&DBD2D $N# 7M&(SD1&D2D (M'#&$DT )@#S+ : )%1C#SD 8DK@'#S )@#S+ : )%#SD$#&TD D %#)M48D(#S )@#S+ =: (#SND88D 2D&DST%+'# )@#S+ >: G#'#%DS@+ '#&$1%# )@#S+ E: +(T#T &1%2+TD'# )@#S+ I: 2+%%#'#SN@#T &$#%(124#T+%# )@#S+ J: K@O(+T+ (MSNT#TM#S# )@#S+ Q: K@O(+T+T )@#S+ R: )%1(M%1%D+ )@#S+ : %#7#%#&$M2D )@#S+ =: (12DSD1&D G#&$%1% D BK@#$N@#'# )@#S+ =: 7D&+&C+T )M48D(# )@#S+ ==: (1&T%188D D 8+%T# D SNT#TDT )@#S+ =>: 71%C+T # +%2+T1SM%+ )@#S+ =E: 2+S+T # @+SNT#B+(1&SN2# )@#S+ =I: %DSND(D2D D (MSNT#TMT#S )@#S+ =J: $DS)1BDT+ (+8D2T# $N# T# 7M&$DT Klasifkimi i kushtetutave
'arësisht nga forma: ◦
◦
◦
◦
S0da: nuk ka ndarje strikte në praktikeU
(ushtetua 6eksi"ile -"uta (ushtetuta rigjide -forta
Tjera ndarje: ◦
◦
(ushtetuta të pashkruara/pakodi0kuara
'arësisht nga vështirësia e ndryshimit: ◦
(ushtetuta të shkruara/kodi0kuara
%eale dhe 7iktive
'arësisht nga forma e organimit shtetëror: ◦
◦
◦
(ushtetuta federative (ushtetuta unitare (ushtetuta repu"likane
◦
◦
◦
◦
◦
(ushtetuta presidenciale (ushtetuta parlamentare (ushtetuta monarkike (ushtetuta demokratike (ushtetuta autokratike-diktatoriale
'arësisht nga sistemi politik: (ushtetuta socialiste (ushtetuta li"erale , etj Shteti i së drejtës, 8igjshmëria dhe (ushtetutshmëria
Shteti ligjor ose sundimi i së drejtës?U Të dy konceptet janë shprehje të lidhjes së ngushtë mes shtetit dhe së drejtës. *do shtet është shtet ligjorU Si?
)or varësisht prej m"rojtjes dhe promovimit të vlerave të caktuara kemi shtete: "urokratike, totalitare, autoritare, li"erale, demokratike, etj.
Shteti i së drejtës në të drejtën kushtetuese përcaktohet përmes dy shprehjeve: kushtetutshmëri dhe ligjshmëri
Ddeja për shtetin ligjor dhe sundimin e së drejtë janë të vjetra sa edhe vet shteti
+ristoteli ka thënë ;më mirë është të sundohesh nga farëdo ligji se sa nga një individ9<
&ë kuptimin "ashkëkohor, shteti i së drejtës dhe sundimi i së drejtës para!itet krahas përpjekjeve për shtete moderne edhe demokraci përfa!ësuese
Sundimi i së drejtës në kuptim të ngushtë dhe të gjerë.
&ë kuptim të ngushtë nënshtrimi i gjitha akteve të legjislativit dhe ekzekutivit kontrollit nga gjykatat nga ana e pajtueshmërisë me Kushtetutën ose ligjin
(y është kuptimi më i pranuar në sistemin anglosakson, ku janë !enësore tri elemente:
Supremacioni i ligjit ndaj pushtetit
4araia para ligjit dhe
8igji kushtetues të mos kuptohet si "urim i të drejtave por si pasoje e këtyre të drejtave
Sot dominon kuptimi i gjerë i sundimit të së drejtës: vënia e gjitha organeve të pushtetit shtetëror dhe #artësve të (do autorizimi dhe )unksioni pu#lik$ për)shirë edhe individëve nën kushtetutë e ligj .
&ë sistemin anglosakson, sot me %ule of 8aV ose sundim të së drejtës kuptojmë:
Sundimin i cili përcaktohet me ligj
Sundimin në pajtim me ligjin dhe
Sundimin sipas ligjit më të lartë
4auar në praktikën e deritanishme të funksionimit të shteteve, janë sajuar disa elemente !ë kushtëojnë sundimin e së drejtës:
. &darja e pushtetit kushti i parë
Tri funksione kryesore të shteteve: hartimi, "atimi dhe gjedhjes së kon6ikteve gjatë "atimit, të cilat ushtrohen nga tri pushtetet. (jo teori frymëoi hartuesit e (ushtetutë amerikane, !ë përcaktuan një sistem me ndarje strikte te pushteteve dhe sigurimin e ;checks and "alances<.
=. )avarësia dhe mëvetësia e gjykatave
$allojnë këto dy nocione
+snjë pushtet tjetër nuk gu5on të përihet në punën e gjy!ësorit
)avarësia nuk është a"solute por në suaa të ligjit
)avarësia nuk nënkupton oportunitet
)avarësia e gjy!tarëve
2ënyra e gjedhjes, profesionalimi, pagat, mandati, ejt
>. 4araia para ligjit
&ënkupton "arainë në trajtim me ligj, "arainë gjatë "atimit të ligjit dhe m"rojtjen para ligjit.
)ër ta siguruar këtë parim ka mjaft mjete juridike:
Kjykatat e ndryshme
$yshkallshmëria
2jetet e jashtëakonshme
E. Sigurimi dhe garantimi i të drejtave dhe lirive të njeriut
2"rojtja institucionale përmes organeve të ndryshme dhe niveleve të ndryshme:
Kjykatat
1m"udspersoni
Kjykata (ushtetuese
@anë edhe elemente tjera:
&5jerrja e ligjeve në procedurë demokratike dhe transparente
8igjet të jenë të !arta për të gjithë, !ë të respektohen nga të gjithë
8igjet nuk "atohen retroaktivisht
+skush të mos ndi!et penalisht ose me padi private për veprat !ë nuk dënohen me ligj
)luralimi politik, etj.
Bakonisht ky parim ndodhet në pream"ulën e (ushtetutave ose në pjesën normative.
Kushtetuta e Kosovës
&eni =.. Sovraniteti i %epu"likës së (osovës "uron nga populli, i takon popullit dhe ushtrohet, në pajtim me (ushtetutën, nëpërmjet përfa!ësuesve të gjedhur, me referendum, si dhe në forma të tjera, në pajtim me dispoitat e kësaj (ushtetute.
&eni >
. %epu"lika e (osovës është sho!ëri shumetnike, e për"ërë nga sh!iptarët dhe komunitetet tjera e cila !everiset në mënyrë demokratike, me respektim
të plotë të sundimit të ligjit, përmes institucioneve të veta legjislative, ekekutive dhe gjy!ësore.
=. Mshtrimi i autoritetit pu"lik në %epu"likën e (osovës "aohet në parimet e "araisë para ligjit të të gjithë individëve dhe në respektimin e plotë të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, të pranuara ndërkom"tarisht, si dhe në m"rojtjen e të drejtave dhe në pjesëmarrjen e të gjitha komuniteteve dhe pjesëtarëve të tyre.
Parimi i li!jshmërisë
(uptohet në disa mënyra: ◦
◦
◦
◦
◦
Geverisjen në "aë të ligjit )ajtueshmërinë e gjitha akteve juridike me ligjin Geverisjen e drejtësisë si negacion i ar"itraritetit Karantimin e të drejtave dhe lirive themelore 2"ështetjen e do vendimi administrativ e gjy!ësor në ligj
Parimi i kushtetutshmërisë
Trajtohet nga aspekti juridik dhe politik.
Sipas kuptimit juridik pajtimi i gjitha akteve më të ulta me kushtetutë. (a kushtetutshmëri nëse ka kushtetutëU
Sipas kuptimit politik "atimi i ku0imeve dhe masave m"rojtëse në ushtrim të pushtetit. (a kushtetushmëri pavarësisht nëse ka kushtetutë të shkruar
(uptimi i plotë është ai juridikopolitik.
2"rojtja dhe kontrolli i (ushtetutshmërisë
(ushtetutshmëria në kuptim material u para!it shumë më herë se në kuptim formal.
&ë kuptim material lidhet me procesin e luftës për kushtetuta të shkruara
&ë kuptim formal me para!itjen e kushtetutës së parë "ashkëkohore, atë të Sh4+ve.
'et kushtetuta përm"an dhe nënkupton parimin e kushtetutshmërise dhe ligjshmërisë, prandaj edhe parasheh mekanima për m"rotjen dhe kontrollin e këtyre dy parimeve.
Të gjithë pajtohen se duhet ekistu mekanima !ë m"rojnë vlerat dhe parimet !ë promovon kushtetuta, por ekistojnë mospajtime lidhur me llojin e garancive dhe organin !ë do vlerësoj pajtueshmërinë e ligjeve me kushtetutën. $y sisteme të kontrollit të kushtetushmërise:
(ontrolli gjy!ësor dhe
(ontrolli politik
&ë kuadër të kontrollit gjy!ësor janë dy sisteme:
a. )ërmes gjykatave të rregullta dhe ". )ërmes gjykatave të posacme Kjykatave (ushtetuese
(ontrolli i kushtetutshmërisë përmes gjykatave të rregullta
7orma e parë dhe është karakteristike për Sh4+
&uk është përcaktu me kushtetutë, por përmes praktikës gjy!ësore
Të gjitha gjykatat kanë të drejtë të "ëjnë kontrollin e kushtetushmërisë
&uk "ëhet kontrolli ndaj ligjeve per se ose kontrolli a"strakt, por vetëm i ligjeve !ë janë në "atim dhe atë ndaj rastit konkret
&uk inicohet e% o*!io por vetëm me kërkesë të palës
'endimet e gjykatave për kushtetushmërinë e ligjeve nuk kanë pasojë shfu!iimin, por mosaplikimin në rastin konkret
'endimet për kontrollin e kushtetshmërisë nuk janë formalisht o"ligative për gjykatat tjera, ose edhe vet gjykatën
Kjykatat më të ulta i pëmr"ahen praktikës së gjykatave më të larta, Kjyata Supreme, autoriteti më i lartë
'endimet e Kjykatës Supreme mund të shfu!iohen vetëm përmes miratimit të +mandamenteve kushtetuese, si në rastin e +mandamentit -për ti pamundësuar !ytetarët të paditin njësitë federale pranë gjykatave federale pa pël!imin paraprak, +mandamentet >, E dhe I -ndryshojnë !ëndrimet e Kj.Supreme për përkrahjen e pa"araisë racore
Kjykata Supreme m"ështetet në dy doktrina gjatë aplikimit të mandatit të saj: $oktrina për vetku0im dhe $oktrina për shmangien e cështjeve politike
(ontrolli i kushtetushmërisë nga gjykatat e vecanta
'endet !ë nuk janë nën ndikimin anglosakson
(ëto gjykata funksionojnë në "aë të rregullave dhe procedurave të vecanta
%rjedh nga aplikimi i ndarjes së pushtetit shtetëror dhe pranimi i faktit se (ushtetuta ka dimension politik
&jihet si sistem i kontrollit a"strakt ose paraprak
'lerësimi i kushtetushmërisë është i pavarur ndaj rasteve konkrete
'endimet e këtyre gjykatave kanë karakter erga omnes ose shfu!iimin e ligjit
Cila është natyra e gjy!ësisë kushtetuese? @anë tri teori kryesore:
. (ontrolli i kushtetushmërisë është funksion klasik gjy!ësor =. (ontrolli i kushtetutshmërisë është funksion legjislativ në kuptimin negativ >. (ontrolli i kushtetutshmërise është fuksion sui generis$ edhe politik edhe juridik Kontrolli politik i kushtetutshmërisë
@anë dy sisteme përmes të cilit ushtrohet ky kontroll: ◦
◦
. (ontrolli përmes organit legjislativ karakteristik për shtetet moniste dhe është tejkalu historikisht =. (ontrolli përmes organit të posacëm politik karakterstik për 7rancën.
kushtetues
(ëshilli (ushtetues i pë"ërë nga anëtar me mandat nëntë vjecar
$allimi me Kj.(ushtetuese sepse "ëjnë vetëm kontroll preventiv, në formë deklarative
+% o*!o vetëm për kushtetushmërinë e ligjeve organike dhe
rregulloret e dhomave të parlamentit
)ër ligjet e rregullta, vetëm me kërkesë të palëve të autoriuara
Kontrolli i kushtetutshmërisë n!a "jykatat Kushtetuese
(ushtetuta është kujtesa e një shteti W Kjykata (ushtetuese m"an të gjallë atë kujtesë.
+ mund të ekistojnë njëra pa tjetrën?
%oli kryesor i Kj.(. është ruajtja e frymës së kushtetutës dhe m"ajtja gjallë e këtij dokumenti a! sa është e mundur.
Kj( e parë është krijuar në +ustri = dhe ideator është Nans (elen
&evoja për gjy!ësi kushtetuese rrjedh nga karakteri i vet kushtetutës
)ër ekistimin e gjy!ësisë kushtetuese duhet plotësy dy kushte:
#kistimi i hierarkisës së ligjeve dhe
)arashikimi i drejtave dhe lirive të shtetasve dhe !ytetarëve
Kjy!ësia kushtetuese ka edhe kritikuesit e saj:
2ohojnë nevojën për Kj.( sepse ligjet mund ti kontrolloj vetëm organi !ë i n5jerr
&darja e pushtetit duhet të jetë strikte dhe Kj( nuk mundet të kontrolloj kushtetutshmërinë e ligjeve sepse ligjet n5jerren nga organi i pavarur ligjvënës
(ritika për kompetenca të gjy!tarëve, sepse mund të vendosin ;veto< ndaj ligjeve
Kompenten#at e "jykatës Kushtetuese
)ërcaktohen taksativisht me metodën e enumeracionit në (ushtetutë
7unksioni kryesor, kontrolli i kushtetutshmërisë së ligjeve
)ërfshinë gjitha aktet përve! (ushtetutës
&ë disa shtete edhe akteve tjera nënligjore, pra "ënë kontrollin e ligjshmërisë
&ë shtetet federale edhe kushtetutat e njësive federale -në Bvicër nuk mundet Kjykata 7derale të kontrollooj kushtettuat e kantoneve
(ontestet lidhur me kompetencat e organeve të ndryshme shtetërore -sidomos në shtetet federale
&ë disa shtete vendosin për "artësit e funksioneve të larta dhe sanksionet janë politike, psh shkarkimi nga detyra. (ontestet !ë lidhen me gjedhjet presidenciale dhe parlamentare
(ontestet kushtetuese për shkeljen e të drejtave dhe lirive o!ftë nga ligjet ose organet pu"like, pra kërkesat individuale
)alë të autoriuara: parashtrues mund të jenë, individët, personat juridik ,komunat )asi të shterren mjetet juridike
Kontrolli preventiv dhe postpartum
'arësisht nga koha kur ushtrohet kërkesa për kontroll të kushtetushmërisë dallojmë: ◦
◦
kontrollin paraprak ose preventiv dhe postpartum ose represiv
(ontrolli preventiv para hyrjes së ligjit në fu!i dhe ka !ëllim të parandaloj një ligj jokushtetues të hyn në fu!i.
(ontrolli postpartum ose represiv ligjet !ë tanimë janë shpallë dhe kanë hy në fu!i dhe ka !ëllim eliminimim e ligjeve !ë nuk janë në përputhshmëri nga sistemi juridik.
$ë drejtat dhe liritë e njeriut, histroiku dhe klasifkimi i tyre
-
Të drejtat dhe liritë e njeriut janë pjesë e rëndësishme e materies kushtetuese
+to përcaktojnë poitën juridike të individëve në sho!ëri
&ga kjo poitë dëshmohet sa është një shtet demokratik
4ashkësia ndërkom"ëtare e merr si kriter për vlerësimin e nivelit të demokracisë në shtete
Cka janë të drejtat e njeriut? - @anë të drejta dhe vlera !ë i ka cdo person sepse është !enie
njerëoreU @anë të drejta themelore !ë i parashohin ato gjëra minimale !ë i nevojiten cdo personi për të jetuar. -
+ është cdo e drejtë edhe e dejtë e njeriut? -
e drejta o"jektive -ligjet dhe
-
e drejta su"jektive -të drejtat
-
-
-
-
# drejta o"jektive, tërësia e normalve ligjore !ë n5jerr një shtet dhe sanksionohen nga monopoli shtetëror. ).sh: 8igji për trashëgiminë, ligji m"i pronat, etj.
# drejta su"jektive rrjedh nga ajo o"jektive dhe është e drejta konkrete !ë i takon një personi, pra është mundësia juridike e titullarit të saj për të kryer vetë veprime të caktuara si dhe mundësia për të kërkuar nga personi i detyruar kryerjen ose mos kryerjen e detyrimeve të caktuara. ).sh e drejta për trashëgim, etj. &ë mesin e të drejtave su"jektive duhet dalluar ato të drejta !ë nuk mvaren nga shteti dhe vullneti i tij, por ato i posedon njeriu vetvetiu. (ëto të drejta njihen si të drejtat e njeriut. )ërderisa të drejtat su"jektikve rrjedhin nga shteti, i cili cakton kritere !ë parashihen me ligj për ti gëuar, të drejtat dhe lirtë e njeriut para!esin ku0rin të cilin pushteti nuk gu5on ta kaloj.
-
Shteti mund të vendos të ku0oj disa d.l.nj në rrethana të jashtëakonshme, por jo të n5jerr ligje për ndalimin e ushtrimit të të drejtave në të ardhmenU
(arakteristikat e të drejtave të njeriut ◦
◦
Të drejtat e njeriut nuk "lihen, nuk 0tohen, apo nuk trashëgohen. Të drejtat e njeriut lindin "ashkë me njeriun. Të drejtat e njeriut janë të njëjta për të gjitha !eniet njerëore,pavarësisht nga raca, gjinia, përkatësia fetare, "indjet politike, prejardhja kom"ëtare ose sho!ërore.
$ë drejtat e njeriut janë universale. ◦
◦
◦
Të drejtat e njeriut nuk mund tXi merren atij askush nuk ka të drejtë ta privojë dikë nga këto të drejta për farëdolloj arsye. Të drejtat e njeriut janë të patjetërsueshme. +snjë e drejtë nuk është më e rëndësishme se tjetra, për të jetuar me dinjitet, të gjitha !eniet njerëore gëojnë njëkohësisht gjitha të drejtat dhe liritë themelore. Të drejtat e njeriut janë të pandashme, ndërvarura dhe ndërlidhura.
)jesa më e madhe e d.l.nj. i drejtohen shtetit: ◦
)ërmes tyre ku0ohet pushteti ose kërkohet mosndërhyrje -p.sh. 8iria e lëvijes, liria e shprehjes, tu"imit, etj3
◦
◦
)ërmes tyre kërkohet veprim ose m"rojtje -p.sh. # drejta të shkollim 0llor pa pagesë, e drejta në punë, etj.
)oita kushtetuese e d.l.nj. në një shtet demokratik duhet të plotësoj disa kushte: ◦
◦
◦
. $.l.nj në kushtetutë duhet të kanë pritoritet kryesor =. $uhet sigurohet interpretim i gjerë i tyre >. &dryshimet eventuale -ku0imi, futja e të drejtave tjera duhet përcjellë me de"ate racionale.
%hivillmi historik i të drejtave dhe lirive të njeriut ◦
Dnstitucion relativisht i ri pasi cështja e raporteve shtetindivid ka !enë ekskluivisht vullnet i pushtetm"ajtësve
2agna Carta 8i"ertatum =I
)eticioni m"i të drejtat J=R
Na"eus Corpus +ct JQ
4ill of %ights JR
#poka e të d.l.nj në kuptim "ashkëkohor 0llon me revolucionin amerikan dhe france. $eklarata e )avarësisë e Sh4+ve QQJ &të drejtën në jete$ liri dhe kërkim të lumturisë'
$eklarata e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe shtetasit QR &tri postulate, liria$ #arazia dhe vëllazëria'
$ë drejtat e njeriut në s&erën ndërkombëtare
2arrdhëniet mes shteteve gjithmonë janë "auar në respektimin e sovranitetit të ndërsjellë dhe sjellja ndaj shtetasve është konsideruar cështje e "rendshme.
(y !ëndrim ka ndryshuar me konceptin e intervenimit humanitar -është i ligjshëm përdorimi i forcës të një ose më shumë shteteve me !ëllim të ndalimit të shtetit tjetër në ke!trajtimin e shtetasve të vet, kur ky ke!trajtim është a! "rutal dhe i hapur sa lëndon edhe ndërgjegjen e kom"eve tjera
(arta e (om"eve të 4ashkuara EJ
$eklarata Mniversale për të $.8.&@ ER
(onventa #vropiane për të $.8.&@ I>
Klasifkimi i të drejtave dhe lirive të njeriut
(lasi0kime të ndryshme varësisht nga kriteri !ë përdoret.
&ë "aë të "artësve ose su"jektit të të drejtave: ◦
◦
Të drejta individuale -individi Të drejta kolektive -grup sho!ëror, si e drejta në vetvendosje, të
drejtat e minoriteteve, e drejta në tu"im, etj.
Sipas raportit veprues mes individit dhe shtetit: ◦
Të drejta negative -të drejtat !ë shteti nuk gu5on ti prekë, m"ron
!ytetarët nga ndërhyrja në jetë private ◦
Të drejta pozitive -u japin të drejtë !ytetarëve të kërkojnë veprim ose
mosveprim të shtetit ◦
Të drejta aktive -të drejta !ë u mundësojnë !ytetarëve pjesëmarrje
aktive
Sipas sferës së jetës të cilat i m"rojnë: ◦
Të drejta personale -theksojne autonominë e individit në raport me
shtetin3 ◦
Të drejta politike -e drejta për pjesëmarrje në udhëhe!je: e drejta
aktive dhe pasive e gjedhjes ◦
Të drejta ekonomike$ so!iale dhe kulturore -të drejta për të siguruar
individit një status të mirë0llt sho!ëror. ◦
◦
◦
Sipas kohës së para!itjes: Të drejtat e gjeneratës së parë : të drejtat personale dhe politike Të drejtat e gjenratës së dytë : të drejtat ekonomike, sociale dhe
kulturore ◦
Të drejtat e gjenratës së tretë -!uhen të drejta të kom"eve: të drejtën
në hvillim, në pa!e, am"ient të shëndosh ekologjik, etj.
(ushti për gëimin e shumicës së të drejtave është SNT#T#SD+ -lidhja juridike mes individit dhe shtetit Shtetasi i gëon të drejtat pa marrë parasysh nëse ndodhet në shtet ose jashtë tij Shtetasi ka edhe o"ligime ndaj shtetit: ◦
◦
◦
Sher"imi ushtarak )agimi i taksave &ënshtrimi ndaj kushtetutës dhe ligjeve etj.
$ë drejtat dhe liritë personale të njeriut
Të drejtat dhe liritë e njeriut janë pjesë e rëndësishme e materies kushtetuese
+to përcaktojnë poitën juridike të individëve në sho!ëri
&ga kjo poitë dëshmohet sa është një shtet demokratik
4ashkësia ndërkom"ëtare e merr si kriter për vlerësimin e nivelit të demokracisë në shtete
Klasifkimi i të drejtave dhe lirive të njeriut
(lasi0kime të ndryshme varësisht nga kriteri !ë përdoret.
&ë "aë të "artësve ose su"jektit të të drejtave: ◦
◦
Të drejta individuale -individi Të drejta kolektive -grup sho!ëror, si e drejta në vetëvendosje, të
drejtat e minoriteteve, e drejta në tu"im, etj.
Sipas raportit veprues mes individit dhe shtetit: ◦
Të drejta negative -të drejtat !ë shteti nuk gu5on ti prekë, m"ron
!ytetarët nga ndërhyrja në jetë private ◦
Të drejta pozitive -u japin të drejtë !ytetarëve të kërkojnë veprim ose
mosveprim të shtetit ◦
Të drejta aktive -të drejta !ë u mundësojnë !ytetarëve pjesëmarrje
aktive
◦
◦
◦
◦
◦
◦
◦
Të drejtat dhe liritë e njeriut janë arritje e madhe e njerëimit. +to sot garantohen përmes deklaratave, kushtetutave, ligjeve apo edhe normave të së drejtës ndërkom"ëtare. (ëto dokumente shpesh janë formale pasi ka mospërputhje me realitetin. 2egjithatë, arritje kryesore e njerëimit është "atimi i tyre. )ër këtë duhet siguruar kushte të caktuara sho!ërore dhe politike dhe ndërtim e0kas të sistemit për m"rojtje të të drejtave. 2ë e rëndësishmja m"rojtja përmes gjykatave. (onsiderohet demokratike kur do shtetas mundet me kërku m"rojtje të d.l.nj nga gjykatat kushtetuese. 2"rojtja e0kase edhe përmes "atimit të drejtpërdrejtë të normave kushtetuese për të d.l.nj. $mth evitimi i dispoitave !ë thonë ;9.ashtu si janë të parapara me ligj< 8iritë personale
-
2e këto të drejta kuptojmë gjithë sferën e m"rojtjes së integritetit 0ik e personal të njeriut si !enie njerëore.
-
Sot të gjitha kushtetutat njohin dhe garantojnë disa nga këto liri dhe të drejta, por niveli i "atimit të tyre në praktikë dallon.
-
&ë këtë grup hyjnë:
-
-
# drejta në jetesë
-
8iria e personalitetit të njeriut
-
# drejta e jetës personale -privatësisë
-
8iria e !arkullimit dhe gjedhjes së vend"animit,
-
)acenueshmëria e "anesës
-
)acenueshmëria e fshehtësisë së letrave, etj
# drejta në jetesë -
(jo ë vendin më të lartë në hierarkinë e të drejtave të njeriut
-
&uk konsiderohet e drejtë a"solute
-
-
Shumica e dokumenteve nga kjo fushë përcakton se kjo e drejtë ;m"rohet me ligj<
)akti &dërkom"ëtar për të $rejtat Civile dhe )olitike thotë ne nenin : ;*do !enie njerëore ka të drejtën natyrore në jetesë. +jo e drejtë duhet të m"rohet me ligj. +skush nuk mund të privohet nga jeta në mënyrë të paligjshme.<
-
(jo dmth se lejohet për shtetet !ë "atojnë dënimin me vdekje ta m"ajnë këtë denim.
-
Sido!oftë, me nenet tjera janë caktuar ku0ime, si: -
'etëm për krime të rënda. (jo është pyetje faktike dhe standard !ë përcaktohet nga sho!ëritë e ndryshmeU
- Të sh!iptohet në pajtim me ligjin në fu!i kur është kryer vepra për të
cilin ka !enë i paraparë -por vlen efekti retroaktiv nëse ligji i ri është më i favorshëm
-
-
-
# ndaluar sh!iptimi i dënimit me vdekje personit më të ri se R vjec -kur ka kryer veprën penale, pa marrë parasysh kur gjykohet
-
&uk mund ti sh!iptohet shtatënaveU
-
# drejta e të dënuarve me vdekje të kërkojnë falje dhe ndërrim të dënimit, ose amnisti -falje kolektive.
(onventa #vropiane gjithashtu garanton të drejtën në jetesë. &ë vitin R> me miratimin e )rotokollit J të kësaj (onvente është he!ur dënimi me vdekje dhe për herë të parë një akt ndërkom"ëtar ka krijuar o"ligim ligjore për shtetet anëtare ta he!in këtë dënim. $ilemë dhe pro"lem në vete konsiderohet privimi nga jeta në aksionet e policisëU &eni = D (onventës #vropiane thotë: -Privimi nga jeta nuk është ë kundërshtim me këtë nen$ nëse #ëhet nga përdorimi i dhunës në nevojë të domosdoshme, a' në m#rojtje të (do individi nga dhuna e paligjshme$ #' gjatë privimit nga liria ose gjatë tentimit të arratisjes në rast të privimit nga liria$ !' në aksion të ndërmarr në pajtim me ligjin$ për ndaljen e kryengritjes ose trazirave.
-
(jo duhet interpretuar shumë ngushtë dhe assesi nuk lejon vrasjen e !ëllimshme të personave.
-
)yetje të veanta !ë para!iten në lidhje me këtë të drejtë janë edhe ajo për a"ortin dhe eutanainë.
-
Gëndrimet janë ekstreme, ata !ë thonë të lejohet dhe ata !ë të ndalohet plotësishtU
-
+"orti është ndërprerje e dhunshme e shtatënisë duke e sakri0kuar fetusin.
-
-
-
(jo ështje ndërlidhet ngushtë me pyetje morale, religjioe, politike, shëndetësore, juridike, etj. (jo shkakton kon6ikt sidomos në ato sho!ëri !ë m"rojnë jetën nga momenti i ngjijes dhe konsiderojnë a"ortin vrasje të fetusit pa marrë parasysh kohën e a"ortit. 'endet e ndryshme parashohin modalitete të ndryshme për këtë ështje. Bakonisht përcaktohet ;ku0ri kohor<. 2"rojtja më e madhe i ofrohet fetusit në një faë të mëvonshme të hvillimit. $allojnë dy variante në kuadër të ;ku0rit kohor< për a"ortin. -
-
D pari, a"orti është i lejuar pa marrë parasysh arsyet, nëse shtatëna kërkon dhe shtatënia nuk është më me vjetër se disa javë. D dyti, parasheh kushte shtesë, si indikacione shëndetësore ose sociale -rreikimi i shëndetit të shtatënës, shtatëania si pasojë e dhunimit, etj
-
#utanaia -vrasja nga mëshira është privim nga jeta e njeriut me kërkesën e tij.
-
Bakonisht të sëmurit e pashërueshëm të cilët dëshirojnë ta ndërprenë jetën e padurueshme.
-
&uk "ëhet fjalë për të drejtën në vetëvrasje, por në kërkesën drejtuar personit tjetër -akonisht mjekut për tYia shkurtuar dhim"jen e padurueshme.
-
$isa shtete e kanë legaliuar, derisa disa i kanë ulur dënimet për vrasje nga mëshira
' drejta në privatësi
(jo e drejtë përfshinë në vete disa të drejta të cilat janë të afërta për nga natyra dhe njihen si të drejta për sigurim të dinjitetit personal. (ëtu hyjnë: ◦
◦
◦
◦
# drejta në jetë private # drejta në jetë familjare # drejta në respektim të "anesës # drejta në respektim të fshehtësisë së letrave
Sot përve në shtetet diktatoriale ku pa kurfarë ku0imi shteti kontrollon !ytetarët e vet, e drejta e privatësisë është ekspouar tejmase.
Bhvillimi i teknologjisë kompjuterike, in5hinierisë gjenetike, mundësia për ndërrim të gjinisë, etj ka ekspouar !ytetarët ndaj mundësive për ndërhyrje në këtë sferë.
&eni = i $eklaratës Mniversale përcakton se ;+skush nuk duhet ti nënshtrohet ndërhyrjes ar"itrare në jetën e tij private, në familje, "anesë ose në letërkëm"im vetjak, as sulmit kundër nderit dhe dinjitetit të tij.<
#dhe (onventa #vropiane në nenin R përcakton se ;*do njeri ka të drejtën për respektimin e jetës së tij private dhe familjare, shtëpisë dhe të korrespondencës. ◦
◦
Shprehja ;respektim< o"ligon shtetet !ë në mënyrë aktive të siguroj këtë të drejtë, por edhe të ku0ohet nga ndërhyrja në privatësi. # drejta në respektimin e ;jetës private< është e drejta në hapësirë private, e drejtë për të jetuar njeriu ashtu si dëshiron, i m"rojtur nga pu"liku dhe gjithashtu përfshinë edhe të drejtën në kultivimin e marrëdhënieve me njerëit tjerë, sidomos në sferën emocionale, me !ëllim të hvillimit dhe plotësimit të personalitetit të tij.
# drejta në respektimin e privatësisë, ku0ohet në atë masë !ë vet individi e sjell ose e ekspoon jetën e tij pranë pu"likut -jetën pu"like. # drejta për jetën familjare me të kuptohet liria nga ndërhyrja e autoriteteve pu"like në atë jetë, nëse me ligj nuk përcaktohet ndryshe. )ërjashtim ndërhyrja "ëhet për interesa të rendit pu"lik, ose për të parandaluar trairat ose krimin, si dhe me !ëllim të m"rojtjes së shëndetit, moralit ose për m"rojtje të drejtave dhe lirive të të tjerëve. # drejta në respektim të "anesës nënkupton se pa të drejtën e pronarit ose shfrytëuesit të "anesës, askush nuk mund të hyj në "anesë, shtëpi ose farëdo hapësire !ë mund të konsiderohet vend"anim nga ana e individëve !ë jetojnë aty. )ërjashtim nga kontrolli !ë "ëhet nga autoriteti policor me arsye dhe me leje. # drejta në respektimin e letrave ka të "ëjë me formën e komunikimit me shkrim !ë ka dominuar më herët dhe sot me shprehjen ;letra< mund të kuptojmë edhe
thirrjet telefonike, edhe "artjen e informatave dhe komunikimin përmes internetit, telegra0t, etj. )ërjashtim, lejohet përgjimi i mjeteve të telekomunikimit për rastet në hvillim të hetimeve ose procedura penale ndaj personave në para"urgim. 8iria e !arkullimit dhe gjedhjës së vend"animit (jo liri ka të "ëjë me lirinë e lëvijes "renda shtetit, lirinë e lëvijes ndërkom"ëtare. Gysh në kohëra të hershme është njohur kjo liri -2agna (arta secili ka të drejtë të dalë dhe të kthehet në m"retëri,por ka vlejte vetëm për feudalët. #dhe sot është e ku0uar në kuptimin !ë në territorin shtetëror kjo e drejtë u njihet plotësisht vetëm shtetaseve, ose atyre të shteteve të caktuara, ose të tjerëve !ë kanë leje. Shumë shtete kanë pasur sistemin e leje të !arkullimit të "rendshëm edhe për vet shtetasit -+frika e @ugut, ose sot (ina. 8iria e lëvijes ndërkom"ëtare ku0ohet përmes viave. Të drejtat dhe liritë personale të njeriut
Të drejtat dhe liritë e njeriut janë pjesë e rëndësishme e materies kushtetuese
+to përcaktojnë poitën juridike të individëve në sho!ëri
&ga kjo poitë dëshmohet sa është një shtet demokratik
4ashkësia ndërkom"ëtare e merr si kriter për vlerësimin e nivelit të demokracisë në shtete
Klasifkimi i të drejtave dhe lirive të njeriut
(lasi0kime të ndryshme varësisht nga kriteri !ë përdoret.
&ë "aë të "artësve ose su"jektit të të drejtave: ◦
◦
Të drejta individuale -individi Të drejta kolektive -grup sho!ëror, si e drejta në vetëvendosje, të
drejtat e minoriteteve, e drejta në tu"im, etj.
Sipas raportit veprues mes individit dhe shtetit: ◦
Të drejta negative -të drejtat !ë shteti nuk gu5on ti prekë, m"ron
!ytetarët nga ndërhyrja në jetë private ◦
Të drejta pozitive -u japin të drejtë !ytetarëve të kërkojnë veprim ose
mosveprim të shtetit ◦
Të drejta aktive -të drejta !ë u mundësojnë !ytetarëve pjesëmarrje
aktive ◦
◦
◦
◦
◦
◦
◦
Të drejtat dhe liritë e njeriut janë arritje e madhe e njerëimit. +to sot garantohen përmes deklaratave, kushtetutave, ligjeve apo edhe normave të së drejtës ndërkom"ëtare. (ëto dokumente shpesh janë formale pasi ka mospërputhje me realitetin. 2egjithatë, arritje kryesore e njerëimit është "atimi i tyre. )ër këtë duhet siguruar kushte të caktuara sho!ërore dhe politike dhe ndërtim e0kas të sistemit për m"rojtje të të drejtave. 2ë e rëndësishmja m"rojtja përmes gjykatave. (onsiderohet demokratike kur do shtetas mundet me kërku m"rojtje të d.l.nj nga gjykatat kushtetuese. 2"rojtja e0kase edhe përmes "atimit të drejtpërdrejtë të normave kushtetuese për të d.l.nj. $mth evitimi i dispoitave !ë thonë ;9.ashtu si janë të parapara me ligj<
(iritë personale
-
2e këto të drejta kuptojmë gjithë sferën e m"rojtjes së integritetit 0ik e personal të njeriut si !enie njerëore.
-
Sot të gjitha kushtetutat njohin dhe garantojnë disa nga këto liri dhe të drejta, por niveli i "atimit të tyre në praktikë dallon.
-
&ë këtë grup hyjnë: -
# drejta në jetesë
-
8iria e personalitetit të njeriut
-
# drejta e jetës personale -privatësisë
-
8iria e !arkullimit dhe gjedhjes së vend"animit,
-
)acenueshmëria e "anesës
-
)acenueshmëria e fshehtësisë së letrave, etj
' drejta në jetesë
-
-
(jo ë vendin më të lartë në hierarkinë e të drejtave të njeriut
-
&uk konsiderohet e drejtë a"solute
-
Shumica e dokumenteve nga kjo fushë përcakton se kjo e drejtë ;m"rohet me ligj<
)akti &dërkom"ëtar për të $rejtat Civile dhe )olitike thotë ne nenin : ;*do !enie njerëore ka të drejtën natyrore në jetesë. +jo e drejtë duhet të m"rohet me ligj. +skush nuk mund të privohet nga jeta në mënyrë të paligjshme.<
-
(jo dmth se lejohet për shtetet !ë "atojnë dënimin me vdekje ta m"ajnë këtë denim.
-
Sido!oftë, me nenet tjera janë caktuar ku0ime, si: -
'etëm për krime të rënda. (jo është pyetje faktike dhe standard !ë përcaktohet nga sho!ëritë e ndryshmeU
- Të sh!iptohet në pajtim me ligjin në fu!i kur është kryer vepra për të
cilin ka !enë i paraparë -por vlen efekti retroaktiv nëse ligji i ri është më i favorshëm
-
-
-
# ndaluar sh!iptimi i dënimit me vdekje personit më të ri se R vjec -kur ka kryer veprën penale, pa marrë parasysh kur gjykohet
-
&uk mund ti sh!iptohet shtatënaveU
-
# drejta e të dënuarve me vdekje të kërkojnë falje dhe ndërrim të dënimit, ose amnisti -falje kolektive.
(onventa #vropiane gjithashtu garanton të drejtën në jetesë. &ë vitin R> me miratimin e )rotokollit J të kësaj (onvente është he!ur dënimi me vdekje dhe për herë të parë një akt ndërkom"ëtar ka krijuar o"ligim ligjore për shtetet anëtare ta he!in këtë dënim. $ilemë dhe pro"lem në vete konsiderohet privimi nga jeta në aksionet e policisëU &eni = D (onventës #vropiane thotë: -Privimi nga jeta nuk është ë kundërshtim me këtë nen$ nëse #ëhet nga përdorimi i dhunës në nevojë të domosdoshme, a' në m#rojtje të (do individi nga dhuna e paligjshme$ #' gjatë privimit nga liria ose gjatë tentimit të arratisjes në rast të privimit nga
liria$ !' në aksion të ndërmarr në pajtim me ligjin$ për ndaljen e kryengritjes ose trazirave.
-
(jo duhet interpretuar shumë ngushtë dhe assesi nuk lejon vrasjen e !ëllimshme të personave.
-
)yetje të veanta !ë para!iten në lidhje me këtë të drejtë janë edhe ajo për a"ortin dhe eutanainë.
-
Gëndrimet janë ekstreme, ata !ë thonë të lejohet dhe ata !ë të ndalohet plotësishtU
-
+"orti është ndërprerje e dhunshme e shtatënisë duke e sakri0kuar fetusin.
-
-
-
(jo ështje ndërlidhet ngushtë me pyetje morale, religjioe, politike, shëndetësore, juridike, etj. (jo shkakton kon6ikt sidomos në ato sho!ëri !ë m"rojnë jetën nga momenti i ngjijes dhe konsiderojnë a"ortin vrasje të fetusit pa marrë parasysh kohën e a"ortit. 'endet e ndryshme parashohin modalitete të ndryshme për këtë ështje. Bakonisht përcaktohet ;ku0ri kohor<. 2"rojtja më e madhe i ofrohet fetusit në një faë të mëvonshme të hvillimit. $allojnë dy variante në kuadër të ;ku0rit kohor< për a"ortin. -
-
D pari, a"orti është i lejuar pa marrë parasysh arsyet, nëse shtatëna kërkon dhe shtatënia nuk është më me vjetër se disa javë. D dyti, parasheh kushte shtesë, si indikacione shëndetësore ose sociale -rreikimi i shëndetit të shtatënës, shtatëania si pasojë e dhunimit, etj
-
#utanaia -vrasja nga mëshira është privim nga jeta e njeriut me kërkesën e tij.
-
Bakonisht të sëmurit e pashërueshëm të cilët dëshirojnë ta ndërprenë jetën e padurueshme.
-
&uk "ëhet fjalë për të drejtën në vetëvrasje, por në kërkesën drejtuar personit tjetër -akonisht mjekut për tYia shkurtuar dhim"jen e padurueshme.
-
$isa shtete e kanë legaliuar, derisa disa i kanë ulur dënimet për vrasje nga mëshira
' drejta në privatësi
(jo e drejtë përfshinë në vete disa të drejta të cilat janë të afërta për nga natyra dhe njihen si të drejta për sigurim të dinjitetit personal. (ëtu hyjnë:
◦
◦
◦
◦
# drejta në jetë private # drejta në jetë familjare # drejta në respektim të "anesës # drejta në respektim të fshehtësisë së letrave
Sot përve në shtetet diktatoriale ku pa kurfarë ku0imi shteti kontrollon !ytetarët e vet, e drejta e privatësisë është ekspouar tejmase.
Bhvillimi i teknologjisë kompjuterike, in5hinierisë gjenetike, mundësia për ndërrim të gjinisë, etj ka ekspouar !ytetarët ndaj mundësive për ndërhyrje në këtë sferë.
&eni = i $eklaratës Mniversale përcakton se ;+skush nuk duhet ti nënshtrohet ndërhyrjes ar"itrare në jetën e tij private, në familje, "anesë ose në letërkëm"im vetjak, as sulmit kundër nderit dhe dinjitetit të tij.<
#dhe (onventa #vropiane në nenin R përcakton se ;*do njeri ka të drejtën për respektimin e jetës së tij private dhe familjare, shtëpisë dhe të korrespondencës. ◦
◦
Shprehja ;respektim< o"ligon shtetet !ë në mënyrë aktive të siguroj këtë të drejtë, por edhe të ku0ohet nga ndërhyrja në privatësi. # drejta në respektimin e ;jetës private< është e drejta në hapësirë private, e drejtë për të jetuar njeriu ashtu si dëshiron, i m"rojtur nga pu"liku dhe gjithashtu përfshinë edhe të drejtën në kultivimin e marrëdhënieve me njerëit tjerë, sidomos në sferën emocionale, me !ëllim të hvillimit dhe plotësimit të personalitetit të tij.
# drejta në respektimin e privatësisë, ku0ohet në atë masë !ë vet individi e sjell ose e ekspoon jetën e tij pranë pu"likut -jetën pu"like. # drejta për jetën familjare me të kuptohet liria nga ndërhyrja e autoriteteve pu"like në atë jetë, nëse me ligj nuk përcaktohet ndryshe. )ërjashtim ndërhyrja "ëhet për interesa të rendit pu"lik, ose për të parandaluar trairat ose krimin, si dhe me !ëllim të m"rojtjes së shëndetit, moralit ose për m"rojtje të drejtave dhe lirive të të tjerëve. # drejta në respektim të "anesës nënkupton se pa të drejtën e pronarit ose shfrytëuesit të "anesës, askush nuk mund të hyj në "anesë, shtëpi ose farëdo hapësire !ë mund të konsiderohet vend"anim nga ana e individëve !ë jetojnë aty. )ërjashtim nga kontrolli !ë "ëhet nga autoriteti policor me arsye dhe me leje.
# drejta në respektimin e letrave ka të "ëjë me formën e komunikimit me shkrim !ë ka dominuar më herët dhe sot me shprehjen ;letra< mund të kuptojmë edhe thirrjet telefonike, edhe "artjen e informatave dhe komunikimin përmes internetit, telegra0t, etj. )ërjashtim, lejohet përgjimi i mjeteve të telekomunikimit për rastet në hvillim të hetimeve ose procedura penale ndaj personave në para"urgim. (iria e )arkullimit dhe *!jedhjës së vendbanimit
(jo liri ka të "ëjë me lirinë e lëvijes "renda shtetit, lirinë e lëvijes ndërkom"ëtare. Gysh në kohëra të hershme është njohur kjo liri -2agna (arta secili ka të drejtë të dalë dhe të kthehet në m"retëri,por ka vlejte vetëm për feudalët. #dhe sot është e ku0uar në kuptimin !ë në territorin shtetëror kjo e drejtë u njihet plotësisht vetëm shtetaseve, ose atyre të shteteve të caktuara, ose të tjerëve !ë kanë leje. Shumë shtete kanë pasur sistemin e leje të !arkullimit të "rendshëm edhe për vet shtetasit -+frika e @ugut, ose sot (ina. 8iria e lëvijes ndërkom"ëtare ku0ohet përmes viave. ' drejta në a*il, shtetësi dhe liria e shprehjes
#kistojnë një kategori e caktuar e të drejtave dhe lirive të njeriut të cilat në vete gërshetojnë elemente edhe të drejtave personale, politike dhe made atyre ekonomike, sociale apo kulturore.
$isa nga ato janë:
# drejta në ail
# drejta në shtetësi dhe
# dtrejta në status juridik # drejta në ail
-
2e të drejtën në ail nënkuptohet e drejta e shtetit !ë në territorin e vet ose në ndonjë vend tjetër !ë është nën kontrollin e tij tYi siguroj ndonjë të huajit i cili është i rreikuar strehim në vend.
Cka mundet me !enë ;vend tjetër në kontroll të tij<: -
përfa!ësi diplomatike,
-
anije ushtarake,
-
aeroplan ushtarak, etj
)ra e drejta në ail është e drejtë e individëve të kërkojnë dhe të 0tojnë ail -nga shteti tjetër në pajtim me kushtetutën ose ligjet e atij vendi.
Cështja e ofrimit të ailit është e drejtë sovrane e shtetit dhe shteti përcakton kushtet nën të cilat një i huaj mund të realioj këtë formë të m"rojtjes.
$eklarata Mniversale për të $rejtat e &jeriut -$M$&@, në nenin E përm"an një dispoitë e cila parasheh se donjëri ka të drejtë të kërkoj dhe të gëoj ail në shtete tjera për tu m"rojtur nga ndjekja, përve të ndjekjeve në raste të veprave penale të natyrës jopolitike, pra për vepra !ë janë kundër !ëllimeve dhe parimeve të (om"eve të 4ashkuara.
&ë shumë marrëveshje dhe konventa ndërkom"ëtare e drejta në ail nuk përmendet fare.
' drejta në shtetësi
)ër tu realiuar të drejtat e njeriut, njeriu duhet të njihet si su"jekt i së drejtës, të ketë otësi juridike, pra otësi për të realiuar të drejta dhe krijuar o"ligime
&eni J i $M$&@ parasheh !ë dokush dhe do kund ka të drejtë të pranohet/ njihet si su"jekt i së drejtës
(jo e drejtë cila njëherësh është edhe "aë për gëimin e të drejtave tjera nuk mund ti merret askujt pa marrë parasysh statusit të shtetësisë ose tjetër.
&ë doktrinën e së drejtës është e pakontestueshme !ë rregullimi i ështjes së shtetësisë është materie e cila "ie ekskluivisht në juridiksion të shtetit.
# drejta në shtetësi nuk është "ërë o"jekt i marrëveshjeve dhe konventave ndërkom"ëtare nga arsyeja se shtetet insistojnë !ë shtetësia është raport juridik i karakterit të përhershëm !ë vendoset mes personit 0ik dhe shtetit .
)ra është e drejtë e shtetit !ë në mënyrë sovrane të vendos për kushtet sipas të cilave dikush mund ta 0toj, hum" ose ndryshoj shtetësinë.
Bakonisht aktet ndërkom"ëtare !ë trajtojnë shtetësinë kanë për !ëllim të pamundësojnë para!itjen e personave pa shtetësi -personat apatrid.
Shtetësia akonisht parashihet me kushtetuta të shteteve si e d rejtë !ë i takon kategorisë së caktuar të individëve !ë jetojnë në shtet.
*ështjet e detajuara lidhur me shtetësinë rregullohen me ligjin m"i shtetësinë të cilin e ka në një ose formë tjetër do shtet.
2e ligjin për shtetësinë përcaktohet edhe parimi në "aë të cilit 0tohet shtetësia: ◦
◦
jus snagunis -e drejta e 0tuar në "aë të gjakut ose jus soli -e drejta e 0tuar në "aë të vendit të lindjes.
(iria e shprehjes
(ur thuhet liria e shprehjes, me këtë nënkuptohet liria e shprehjes së mendimit dhe liria e të menduarit
8iria e shprehjes ka një vend shumë të rëndësishëm në katalogun e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe është urëlidhëse mes të drejtave politike dhe personale
#senca e kësaj lirie është shprehja në pu"lik
8irinë e shprehjes duhet ta respektojnë të gjithë, jo vetëm organet shtetërore.
)ër realiim të lirisë së shprehjes është shumë e rëndësishëm liria e medieve në kuptimin më të gjerë
7orma më e ashpër e ku0imit të lirisë së medieve është censura.
Censura është imponimi i ku0imit të shfa!jes së informatave, mendimeve dhe ideve.
Si arsye për ku0im më së shpeshti përmendet interesat shtetërore, !ë janë kryesisht siguria, rendi pu"lik dhe moral.
8iria e shprehjes, mendimit dhe informimit shpesh nënkuptohet edhe si liri e shtypit.
(e!përdorimi i shtypit është i mundshëm si nga gaetarët ashtu edhe nga pushteti.
$ë drejtat dhe liritë ekonomike, so#iale dhe kulturore
Të drejtat dhe liritë e njeriut sot garantohen përmes deklaratave, kushtetutave, ligjeve apo edhe normave të së drejtës ndërkom"ëtare. (ëto dokumente shpesh janë formale pasi në praktikë ka mospërputhje me realitetin.
2egjithatë, "atimi i tyre sa më i saktë dhe rigoro ndihmon hvillimin e sho!ërisë "otërore dhe e kundërta.
Sipas sferës !ë m"rojnë është ndarja kryesore:
Te drejtat dhe liritë personale pas!yrojnë raportin mes individit dhe shtetit
Të drejtat dhe liritë politike janë ato !ë sigurojnë pjesëmarrjen në jetën pu"like
Të drejtat ekonomike, sociale e kulturore e plotësojnë !arkun e të drejtave dhe lirive .
$ë drejtat ekonomike, so#iale dhe kulturore
Ddeja për ekistimin dhe njohjen e këtyre të drejtave është më e re në raport me dy grupet tjera.
Gëllimi i tyre:
shtë tYi vendosin njerëit në gjendje/status të "ara"artë ose të ngjashëm për të !enë në gjendje !ë ata në të vërtetë të gëojnë të drejtat dhe liritë personale politike.
(ëto të drejta "aohen në parimin e "araisë dhe solidaritetit. Të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore në (ushtetutën e %epu"likës së (osovë
&eni EJ 2"rojtja e )ronës
&eni EQ # drejta për +rsim
&eni ER 8iria e +rtit dhe Shkencës
&eni E # drejta e )unës dhe Mshtrimit të )rofesionit
&eni I Të drejtat e 7ëmijës
&eni I 2"rojtja Shëndetësore dhe Sociale
&eni I= )ërgjegjësia për 2jedisin @etësor # drejta e pronësisë
(jo e drejtë hyn në korpusin e të drejtave të njohura dhe m"rojtura ndërkom"ëtarisht.
+ktet ndërkom"ëtare m"rojnë vetëm të drejtat pronësore ekistuese, por jo edhe të drejtat e 0timit të pronësisë !oftë inter vivos ose inter mortis !ausa.
&ë të vërtetë e drejta e pronësisë më së shpeshti de0nohet si ;e drejta në shfrytëim të !etë të pasurisë<
Kushtetuta e Kosovës
&eni EJ F2"rojtja e )ronësH
. # drejta e pronës është e garantuar.
=. Shfrytëimi i pronës rregullohet me ligj, në pajtim me interesin pu"lik.
>. +skush nuk do të privohet në mënyrë ar"itrare nga prona. %epu"lika e (osovës ose autoriteti pu"lik i %epu"likës së (osovës mund të "ëj ekspropriimin e pronës nëse ky ekspropriim është i autoriuar me ligj, është i nevojshëm ose i përshtatshëm për arritjen e !ëllimit pu"lik ose përkrahjen e interesit pu"lik, dhe pasohet me sigurimin e kompensimit të menjëhershëm dhe adekuat për personin ose personat prona e të cilave ekspropriohet.
E. (ontestet !ë lindin nga akti D %epu"likës së (osovës ose autoritetit pu"lik të %epu"likës së (osovës për të cilat pretendohet se për"ëjnë ekspropriimin, do të gjidhen nga gjykata kompetente.
I. )rona intelektuale m"rohet me ligj.
)ra o"jekt i m"rojtjes së të drejtës së pronësisë janë të drejtat reale/sendore, sidomos pronësia në pasuri të paluajtshme dhe të luajtshme, por edhe të drejtat e pronësisë industriale dhe autoriale.
Nistorikisht, kjo e drejtë nënkupton pacenueshmëri të pronësisë, përfshinë:
detyrimin e shtetit të m"rojë të drejtat pronësore të individëve nga personat e tretë dhe
detyrimin e shtetit !ë vet të mos ndërhyj në ushtrimin e kësaj të drejte nga personat 0ik ose juridik, pra të mos e ku0oj ose të marrë këtë të drejtë.
&dërkom"ëtariimi i kësaj të drejte është "ërë pikërisht si garanci !ë shteti nuk tejkalon këto dy funksione.
&ë praktikë njihen katër mënyra ose mjete përmes të cilave shteti në gjendje normale, ku0on ose merr të drejtat pronësore:
◦
◦
◦
◦
&acionaliimi është masë politike ekonomike përmes së cilës shëndrohet prona private në shtetërore, pra marrja e pasurisë ose një pjese të caktuar të pasurisë private. (ryesisht është aplikuar nga shtetet socialiste për të shpronësuar klasën e pasur dhe vogëluar ndikimin e tyre politik. #ksproprimi kalimi i disa pronave private në shtetërore për interesa të pu"likut, me të drejtë kompensimi. )sh. kur ekiston interesi i përgjithshëm për ndërtim të autostradës, aeroportit, urës, hekurudhës, etj. (on0skimi është instrument shtetëror i dhunshëm me të cilin personit të dënuar i merret pasuria, ose një pjesë e pasurisë pa kompensim. )ra është sanksion pasuror kundër të dënuarit. Sekuestrimi vendosja e pasurisë së caktuar nën mena5him të shtetit për !ëllime të ndryshme deri në vendim.
' drejta në punë dhe të drejtat n!a marrëdhënia e punës
(jo e drejtë hyn në grupin e të drejtave sociale.
%ëndësia e saj është në sigurimin e pavarësisë ekonomike të individit !ë është ndër kushtet kryesore për lirinë në përgjithësi.
&uk nënkupton se do njeriut shteti duhet tXi siguroj punë.
#dhe pse shteti ka o"ligim të marrë masa !ë të ulë papunësinë.
(jo e drejtë nënkupton !ë secili të ketë mundësinë për të siguruar mjete për jetesë përmes punës të cilën e gjedh vet.
(usht është mohimi i skllavërisë dhe punës së detyrueshme -&eni =R i (ushtetutës së (osovës
&ë kuptim përm"ajtjesor dmth:
# drejta për të gjedhë profesionin dhe
# drejta për të gjedhë vendin e punës
(u0imet !ë "ëhen për gratë dhe fëmijët për disa punë të rënda ose mosha nuk dmth se ka shkelje të drejtës në punë.
)unëtorët kanë drejtë në kompensim fer ose të drejtë, e !ë është vlera e njëjtë !ë ofrohet për punë të ngjashme
&dalohet dallimi i grave dhe "urrave në pagesë për punë të njëjtë.
)agesa duhet me !enë minimale për një jetë dinjitoe Të drejtat !ë dalin nga marrëdhënia e punës:
e drejta në ku0im të orarit të punës
e drejta në pushim gjatë kohës së punës
e drejta në mungesë ose pushim me pagesë
# drejta në sigurim social dhe ndihmë sociale
&ënkuptohet se punëtorët ndajnë një pjesë nga pagesa e tyre !ë ata dhe familjet e
tyre të kenë të drejtë në kompensim në rast sëmundjes, lëndimit në punë,
invaliditetit apo pensionimit.
# drejta në standard jetësor
Kjithkush ka të drejtë në një standard jetësor për vete dhe familjen përfshi,
ush!imin, veshm"athjen, "animin. *ka konsiderohet standardi? shtë gjithka
m"i niveli e varfërisë së atij vendi, pra kostoja e domosdoshme për ush!imit
minimal.
2"rojtja e nënës dhe fëmijës e drejtë !ë u hvillu duke parë rëndësinë !ë sho!ëria D jep familjes. # drejta e nënës të kaloj kohë të caktuar para lindjes dhe pas lindjes në pushim, duke pasur pushim me pagesë.
+istemet e )everisjes
&ë praktikën kushtetuese kanë ekistuar forma të ndryshme të organimit të pushtetit shtetëror, të cilat janë re6ektuar në mënyrën e sistemit të !everisjes nëpër vende të ndryshme.
1rganimi dhe ushtrimi i pushtetit shtetëror m"ështetet në përcaktimin e raporteve mes tri pushteteve themelore: pushtetit legjislativ, ekekutiv dhe gjy!ësor.
Sistemet e ndryshme të !everisjes "aohen në dy parime: ndarjes së pushtetit shtetëror dhe ". )arimi i unitetit të pushtetit shtetëror.
a. )arimi i
Si reultat kemi këto sisteme të !everisjes "auar në ndarjen e pushtetit shtetëror : ◦
◦
◦
Sistemin presidencial Sistemin parlamentar Sistemin e përier3
Sisteme të !everisjes "auar në unitetin e pushtetit shtetëror: ◦
◦
Sistemin e kuvendit, dhe Sistemin autoritar.
+istemi Presiden#ial
)ara!et formën e pushtetit shtetëror !ë m"ështetet në ndarjen rigoroe të pushteteve ose funksioneve shtetërore.
(y sistem "aohet në dy parime kryesore: ◦
◦
)avarësinë e plotë mes pushtetit legjislativ dhe pushtetit ekekutiv 4arainë e plotë mes këtyre dy pushteteve
)ushteti legjislativ dhe ekektuvi vahdimisht ;kontrollojnë< njëra tjetrën, !ë në teorinë kushtetuese njihet si sistemi i ;(ontrollit dhe 4alancit<
Struktura e sistemit presidencial është më e thjeshte se ajo në sistemin parlamentar. (arakteristikat kryesore të tij janë:
. &ë këtë sistem ekiston ekekutivi monocefal pra pushteti i koncentruar në she0n e shtetit, !ë gjedhet nga populli. =. &uk ekiston instrument kushtetues në "aë të cilit njëra degë e pushtetit ndikon në ekistimin dhe funksionimin e tjetrës: • •
organi përfa!ësues nuk mundet me shkarku presidentin3 presidenti nuk mundet me shpërnda organin përfa!ësues.
>. #kiston ndarje rigoroe e kompetencave. 8igj"ërja e reervuar për organin përfa!ësues, ndërsa "atimi për )residentin dhe drejtësia për gjykatat.
(arakteristika kryesore e këtij sistemi është organiimi dhe poita e pushtetit ekekutiv, nga rrjedh edhe vet emërtimi i këtij sistemi.
)ushteti ekekutiv nuk rrjedh nga (uvendi, por drejtpërdrejt nga populli.
)residenti është shef i shtetit dhe shef i !everisë. )ërve !ë ka kompetencat e presidentëve të sistemit parlamentar, ka edhe ato te (ryeministrit, mirëpo shumë kompetenca më të gjëra.
(y sistem për here të parë u aplikua në Sh4+ në QRQ
(y sistem deri sot m"etet i pandryshuar
(ryesisht vendet latine kanë tentuar ta importojnë
Tentimi i aplikimit të këtij sistemi ka reultuar në diktatura, tirani dhe ke!përdorime.
+i vet emëron "artësit e resorëve !ë drejtojnë !everinë dhe i përgjigjen vetëm atij për punën. +ta janë "ashkëpunëtor të )residentit.
)residenti emëron am"asadorët, gjy!tarët e lartë dhe yrtarë tjerë të rëndësishëm.
)residenti e n5jerr fu!inë dhe legjitimitetin nga mënyra e gjedhjes, pra mënyra e drejtpërdrejtë.
)residenti derisa është në pushtet është i liruar nga disiplina partiake dhe nga frika ndaj përgjegjësisë para organit ligjvënës.
7u!ia e )residenti është deri diku mvaret nga për"ërja e legjislativit dhe përkrahësve.
)residenti është komandant suprem i forcave të armatosura
)residenti është gjithashtu kryesues i politikës së jashtme.
(ontrolli dhe 4alanci në sistemin presidencial në Sh4+
(ushtetuta siguron !ë poita e )residentit dhe (ongresit të janë të "ara"arta për nga fu!ia dhe të pavaruara.
(ushtetuta dhe praktika gjy!ësore ka parparë "ashkëpunim dhe marrëdhënie mes tyre.
$isa kompetenca të (ongresit në raport me )residentin: ◦
◦
D përgjigjet )residenti penalisht &5jerr ligjet !ë "aton )residenti
◦
◦
◦
2iraton "u5hetin !ë propoon dhe i duhet )residenti për të ushtru pushtetin e vet Senati duhet të jap pël!imin për emërimin e am"asadorëve dhe yrtarëve tjerë Senati jep pël!imin për marrëveshjet ndërkom"ëtare
$isa kompetenca të )residentit në raport me (ongresin: ◦
&ënshkrimi i cdo ligji nga )residenti "renda ditëve.
'eto suspensive ndaj ligjeve të (ongresit
'eto e ;5hepit< ndaj ligjeve
◦
&ë Sh4+ në "aë të (ushtetutës )residenti gjidhët përmes një procesi të organiuar në dy raunde.
Secili shtet federal ka a! numër të #lektorëve sa kanë senator dhe përfa!ësues në (ongres.
#lektorët gjedhën nëpër njësi federale me vota të drejtpërdrejta në "aë të listave partiake.
&ë raundin e dytë, elektorët si "artës të vullnetit të popullit përmes votës së fshehtë gjedhin )residentin dhe Bëvendës )residentin.
2e!enëse elektorët gjidhen si përfa!ësues të partive, ata votojnë për kandidatët e partive të tyre. )randaj thuhet se gjidhët nga populli.
Teorikisht )residenti në këtë sistem përgjigjet vetëm para (ushtetutës.
&ë praktikë ekiston një procedurë e !uajtur impeachment, ose marrje në përgjegjësi, e cila nënkupton përgjegjësinë penale të )residentit para (ongresit.
&ë këtë proces, njëra dhomë e (ongresit merr rolin e akuës -$homa )ërfa!ësuese dhe tjetra rolin e gjykuesit -Senati.
Gëllimi është evitimi i m"ajtjes së pushtetit nga presidenti !ë ke!përdorë poitën.
7ajësia reulton në largim nga yra dhe diskuali0kim
)rocedura tjera, hetime, akua dhe gjykime tjera.
RJR +ndreV @ohnson
QE %ichard &i5on
R 4ill Clinton
)ërparësitë e sistemit presidencial:
Bgjedhja e drejtpërdrejt e )residentit
&darja strikte e pushtetit shtetëror
Shpejtësia dhe vendosshmëria
Sta"ilitetit politik
2angësitë e sistemit presidencial:
Tendenca për autoritariëm
(riat politike si reultat i raportit )resident dhe (ongres
)engesa për ndërrime në lidership
Sistemet unitare të !everisjes )raktika kushtetuese ka dëshmuar se ekistojnë sisteme të ndryshme të !everisjes dhe atë për shkak të formave të ndryshme të organimit të pushtetit shtetëror.
2e organim të pushtetit shtetëror nënkuptohet përcaktimit të marrëdhënieve mes pushtetit legjislativ, ekekutiv dhe gjy!ësor.
+i re*ultat kemi këto sisteme të )everisjes ◦
◦
◦
◦
◦
Sistemin presidencial Sistemin parlamentar Sistemin e përier3 Sistemin e kuvendit, dhe Sistemin autoritar.
Teoria m"i unitetin e pushtetit shtetëror
shtë një ndër teoritë !ë cakton parimet e organimit të pushtetit shtetëror dhe m"i "aën e të cilave janë formuar dhe ekistojnë sisteme të caktuara të pushtetit.
2e unitet të pushtetit kuptojmë formën e caktuar të rregullimit te raporteve mes pushtetit legjislativ, atij ekekutivadministrativ dhe pushtetit gjy!ësor
@anë disa variante të ndarjes së pushtetit shtetëror në kuadër të sistemeve !ë për!afojnë këtë teori:
. 2odaliteti kur të tri pushtetet janë të koncentruar dhe ushtrohen nga një organ i vetëm3 dhe
=. 2odaliteti ku secilin pushtet e ushtrojnë organet e veanta por njëra ka epërsinë -legjislative !ë ushtron edhe pushtetin ekekutiv pjesërisht.
>. 2odaliteti kur ekiston një organ ndërmjetës mes organit legjislativ dhe ekekutiv !ë i ushtron te dy funksionet.
(arakteristikë e këtij sistemi është !ë edhe pse 6itet per unitetin e tri pushteteve, më shumë "ëhet fjalë për unitetin e pushtetit legjislativ dhe atij ekekutiv, ndërsa më pak për pushtetin gjy!ësor.
Kjykatat edhe pse gjedhën nga legjislative dhe punojnë në "aë të ligjeve të n5jerra nga ai organ, si dhe i raportojnë atij për punën e tyre, gjykatat prapë kanë një doë pavarësie për ta ushtruar funksionin e tyre.
)ra parimi i unitetit të pushtetit në praktikë nuk nënkupton për!endrimin e pushtetit vetëm në një organ por "atimin e mekanimit i cili siguron epërsinë faktike të organit përfa!ësues.
7orma e parë e organiimit dhe ushtrimit të pushtetit në "aë të parimit të uniteti i takon të kaluarës historike, pra "ëhet fjalë për monarkitë a"solute
7orma e dytë para!itet në dy modalitete si sistem i konventit dhe sistem i kuvendit.
)ër herë të parë kjo formë e organiimit të pushtetit u "atua në (ushtetutën e 2ontanjarit Q>, e cila "aohen në idenë e sovranitetit popullor, por !e nuk ka hy asnjëherë në fu!i.
(y parim u "atua më vonë edhe në (ushtetutën e Bvicrës dhe (omunën e )arisit.
2"ështetur në këto përvoja dhe idenë e unitetit të legjislativit dhe ekekutivit, ky parim u "atua ne 7ederatën %use R dhe 4%SS. (ëto ide u m"ështetën në parullën ;në një shtet nuk mund të ekistojnë dy pushtete<, por kuvendi është organi suprem.
)raktika në këto vende ka dëshmuar të kundërtën
+istemi i konventit
2"ështetet në teorinë ose parimin e unitetit të pushtetit shtetëror. &ë këtë sistem pushteti legjislativ dhe ekekutiv -në tërësi ose pjesërisht është i për!endruar në organin legjislativ -konventin.
)ushteti gjy!ësor i ndarë por nën kontroll rigoro të pushtetit legjislativ
)ër herë të parë u "atu gjatë revolucionit france kur edhe u n5jerr (ushtetuta e 2ontanjarit Q>, e cila ka tentuar të "atojë këtë sistem. (onvent u !uajt kuvendi frëng në këtë periudhë
Sipas këtij modeli, i tërë pushteti i takon (onventit si organ përfa!ësues. (onventi i ka gjedhë (ëshillat, me mandat vjear dhe iu kanë nënshtrua (onventit.
Sipas këtij modeli 7ranca nuk ka pasur as shef shteti, as !everi, as shef të pushtetit administrativ. Të gjitha këto funksione i ka kryer (onventi. Sistemi i (uvendit në Bvicër
(y sistem është karakteristik sot në Bvicër si shtet federativ .
(ushtetuta e 7ederatë Bvicerane e RER është miratuar nën dominimin e ideve për unitet të pushtetit dhe rolin e !ytetarëve të përfa!ësuar në legjislativ.
&ë këtë vend pushteti legjislativ dhe ekekutiv është në duar të (uvendit 7ederativ.
(uvendi e ushtron pushtetin administrativ përmes (ëshillit 7ederativ,me mandat E vjear. (y (ëshill i nënshtrohet urdhrave të (uvendit dhe nuk është i pavarur. +nëtarët e (ëshillit i përgjigjen (uvendit i cli miraton ose jo propoimet e tyre
Secili anëtar i (ëshillit federativ si 2inistër udhëhe! një nga dikasteret.
Secili anëtarë gjatë një viti kryeson (ëshillin dhe ushtron edhe detyrën e she0t të shtetit. )ra, ka rol vetëm repreentativ ngase she0 i shtetit është (uvendi.
%eferendumi është mekaniëm shumë i pranishëm në shtetin e Bvicrës dhe përmes këtij instrumenti populli ushtron kontroll politik m"i kuvendin
+istemi autokratikautoritar
7jala autoritet dmth aftësi për të o"liguar tjerët pa përdorim të dhunës, argumenti ose procedurës.
Gysh ne kohen e Kre!isë së vjetër, +ristoteli e ka përshkruar për të shënuar një formë të sistemit politik në të cilin pushteti gjendet në duar të një individi !ë ushtron pushtet të paku0uar dhe e ushtron ;sipas dëshirës së vet dhe për vete<.
Sistemi autoritar është formë e !everisjes ose e organiimit të pushtetit e m"ështetur në parimin e unitetit në do"i të pushtetit ekekutiv.
(ëto sisteme njihen edhe si diktatura totalitare, ku është për!endruar pushteti në një grupacion ose individ dhe ku nuk ka vend për pluripartiëm, federaliëm, demokraci, etj.
(ëto sisteme janë vendosur duke hdukur gradualisht nga sistemi kushtetues organet më të larta shtetërore dhe duke minimiuar rolin e tyre.
%asti i krijimit të Kjermanisë naiste nga >>EI është tipik.
+rdhja e Nitlerit nuk ka !enë reultat i puit apo ndërprerjes së sistemit ekistues kushtetues.
Nitleri ka marre pushtetin duke ke!përdorë sistemin ligjor.
7illimisht është emëruar (ancelar dhe ndryshimi i parë !ë ka "ërë ishte n5jerrja e 8igjit për autoriim, ne "ae te procedurës për ndryshimin e (ushtetutës përmes 8igjit (ushtetues.
2e këtë ligj (ushtetua ndryshoi rrënjësisht dhe Geveria morri autoriim !ë vetvetiu të sjelle ligje përmes të cilave shmanget nga kushtetua.
)ërjashtimisht nuk ka mund të ndryshoj kompetencat e dhomave të kuvendit dhe she0t të shtet.
(y ligj u "ë de facto (ushtetute e përkohshme dhe kështu u koncentrua pushteti në (ancelarin dhe !everinë e cila morri autoriime kushtetut"ërëse
Nistoriku (ushtetues i (osovës Ddetë për vetëvendosje tek sh!iptarët në përgjithësi dhe ata të (osovës gjithashtu kane !enë të hershme, mirëpo ka kaluar kohë e gjatë derisa janë realiuar.
2e shekuj (osova ka pas një kolektivitet të mëvetësishëm poli tik juridik dhe territorial me një shumicë etnike sh!iptare.
Si njësi e veantë administrativeterritoriale u themelua në kohën e ).1smane më RJE si njëri ndër katër vilajetet e ).1smane.
Sh!iptarët deri me = ishin të ndarë në E vilajete: 'ilajeti i (osovës, 'ilajeti i Shkodrës, 'ilajeti i 2anastirit dhe 'ilajeti i @aninës.
)ërpjekjet e para serioe për të përcaktuar "aat e shtetësisë së (osovën "ëhen në 8idhjen e )rirenit -RQRRR, !ë parashikonte pavarësi të plotë politike e territoriale, pra "ashkimin e gjitha tokave sh!iptare të vilajeteve 0llimisht nën sovranitetin e portës 1smane e deri në pavarësi të plotë.
)as pavarësisë së Sh!ipërisë, shtetet "allkanike 0lluan pushtimin dhe copëtimin e tokave sh!iptare dhe një pjesë e madhe m"etën jashtë territorit të shtetit.
Copëtimi i trojeve sh!iptare ka 0lluar më herët në (ongresin e 4erlinit RQR dhe pastaj (onferenca e +m"asadorëve në 8ondër e cila kon0rmoi këtë vendim.
)as m"arimit të luftës së )arë 4otërore, (onferenca e 'ersajës edhe njëherë la IZ të sh!iptarëve nën grek e jugosllav
Kjatë kohës së @ugosllavisë së vjetër, sipas ndarjes administrative të =, (osova u nda në katër !ar!e, me seli në )rishtinë, 2itrovicë, )ejë dhe )riren.
)ërpjekjet për status autonom të (osovës rrjedhin nga >Q kur u krijua (omiteti (rahinor i )(@ të cilat në !ëndrimet e saj i referohen edhe vetëvendosjes. (y parim ka !enë edhe premtimi për sh!iptarët !ë pas luftës antifashiste populli do të deklarohej për fatin e vet.
(onferenca e 4ujanit E> kishte miratuar një reolutë nga gjithë përfa!ësuesit e kom"ësive dhe kon0rmohet aspirata e sh!iptarëve të (osovës me u "ashku me Sh!ipërinë dhe rruga për këtë ishte "ashkimi kundër me forcat tjera antifashiste.
%eoluta e 4ujanit ishte dokumenti themelor i vetëvendosjes për (osovën dhe ka tri elemente:
#lementi etnik
#lementi historik dhe
#lementi politik
)as reolutës së 4ujanit, (osova karakteriohet me presione dhe dhunë të vahdueshme derisa ne maj EI vendoset administrimi ushtarak i Titos dhe "ëhet aneksimi i dhunshëm i (osovës.
*ështja e (osovës u diskutua nga )(@ dhe u para!itën tri mundësi:
(osova ti "ashkohet Sh!ipërisë
(osova të inkuadrohet në Ser"inë 7ederale dhe
(osova të ndahet në mes të Ser"isë dhe 2alit të Bi.
$ominoi ideja e komunistëve ser" !ë ti "ashkohet Ser"isë federale dhe në (uvendin e )rirenit të organiuar nga ser"ët u miratua %eoluta për "ashkimin e (osovës dhe 2etohisë me Ser"inë ;përmes shprehjes së vullnetit të popullit të saj<.
&ga aspekti kushtetues disa ështje duhet vërejtur:
#dhe pse nuk është e vërtetë !ë "ashkimi me Ser"inë "ëhet me ;vullnet të popullatës< kjo tregon se parimi i vetëvendosjes është krucial
%eoluta e 4ujanit u la në heshtje, pra nga aspekti kushtetues nuk u shfu!iua, por u miratua një gjedhje tjetër.
Sipas të njëjtit parim, edhe kjo %eolute ndryshoi me $eklaratën e = (orrikut për pavarësinë dhe "arainë e (osovës në 7ederatën ish @ugosllave Shpër"ërja e ish %S7@ krijoi gjendje të re gjeopolitike, ku edhe (osova ka pas të drejtë të vetpërcaktohet
)oita kushtetuese e (osovës në kuadër të ish%S7@ ka katër faa:
)eriudha EJI>
)eriudha I>J>
)eriudha J>J/Q
)eriudha J/QE
)eriudha EJI>
&ë periudhën e parë poita kushtetuesejuridike e (osovës është përcaktuar me tri akte kryesore: (ushtetuta e %7)@, (ushtetuta e %) së Ser"isë dhe Statuti i (rahinës +utonome të (osovës e 2etohisë.
(ëto akte e përcaktojnë si element konstituiv të federalimit, por njëkohësisht gjendej në kuadër të Ser"isë. (osova ka pas përfa!ësuesit e saj në (uvendin )opullor, në $homën e (om"eve, pra I përfa!ësues
Statuti i (rahinës ka !enë akti !ë ka përcaktuar të drejtat dhe detyrat e krahinës, organimin, organet, pushtetin lokal, etj.
1rganet krahinore kanë n5jerrë edhe akte tjera nënligjore.
1rganet më të larta kanë !enë: (ëshilli )opullor, (ëshilli #kekutiv (rahinor dhe organet e administratës.
(osova nuk ka pas mëvetësi gjy!ësore në atë periudhë. (anë ekistuar disa gjykata të rretheve dhe gjykata të !arkut, por jo edhe gjykatë supreme.
8igji (ushtetues i %7)@së i I> dhe 8igjit (ushtetues të Ser"isë po të njëjtin vit, ndryshoi edhe poita kushtetuese e (osovës, për të ke!. )ër dallim kur më herët poita e (osovës përcaktohej me (ushtetutën 7ederative, tani ajo përcaktohej me 8igjin (ushtetues të Ser"isë.
Të drejtat dhe detyrat e (osovës ma nuk ishin të drejta "urimore, por si autoriime !ë merrte nga Ser"ia.
2e këto akte (osova hum"i su"jektivitetin federativ dhe u shndërrua në kategori repu"likane.
(osova n5jerr Statutin e saj të dytë, mirëpo kësaj radhe vetëm përpunon dispoitat e 8igjit (ushtetues të Ser"isë.
(osova kishte këto autoriimi: të rregulloj ështjet me interes nga lëmi i ekonomisë, arsimit, kulturës, shëndetit popullor, "atonte drejtpërdrejt ligjet federative dhe repu"likane, përve në rastet kur "atimi i tyre ishte kompetencë ekskluive e atyre organeve.
(ushtetuta e %S7@së e vitit J> "auar në këtë kushtetutë (osova n5ori Statutin e saj të tretë dhe nuk kishte ndonjë risi sa i përket poitës së saj kushtetuese. (ishte autoriime të ngjashme nga fusha e ekonomisë, arsimit, kulturës sigurimit social dhe shëndetësia.
&dryshimet (ushtetuese JR/Q Skena politike e (osovës kishte 0lluar të artikuloj deformimet politike në dëm të tyre dhe dominimin ser", gjë !ë reultoi edhe me demonstrata studentore të JR ku u kërkua avancimi i poitës kushtetuese të (osovës dhe dhënia e poitës repu"likë.
)asuan amendamentet kushtetuese në (ushtetutën e J>, të cilat "ënë kthesë të madhe për përmirësimin e poitës së sh!iptarëve dhe të statusit politik e kushtetues
&dryshimi kryesor ishte rikthimi i atri"utit ;konstituiv< sipas të cilit (osova përsëri përcaktohej si pjesë konstituive e federatës jugosllave. )ra, krahinat autonome përcaktoheshin nga federata.
Sido!oftë, me rastin e miratimit të këtyre amendamenteve është refuuar draftamendamenti i hartuar nga (osova ku shprehej individualiteti politik është formuar në "aë të vetëvendosjes së popullit të (osovës.
Si reultat i ndryshimeve, tani krahinat kishin autonomi legjislative, n5irrnin ligjet kushtetuese si akte themelore politikejuridike, ku përcaktonin të drejtat dhe detyrat, si dhe organimin e tyre ngjashëm me repu"likat tjera.
8igji (ushtetues i (osovës J me këtë ligj (osova gëoi autonomi legjislative relativisht të gjerë. 8igji (ushtetues për nga forma, përm"ajtja, teknika e n5jerrjes dhe !ëllimi ishte i ngjashëm me kushtetutën.
8idhur me emërtimin si ligj e jo kushtetutë nuk ka pasur ndonjë s!arim. (jo më tepër është "ërë për të mos krijuar dyshimin se po "araohen plotësisht autonomia me repu"likën.
$allimi i vetëm me kushtetutë ka !enë procedura e nevojshme për ndryshimin e tij. $erisa kushtetutat e repu"likave kanë ndryshuar me ligj kushtetues dhe amendamente, ky akt i krahinave ka mundur të ndryshohet me procedurë të rregullt ligjore, nëpërmjet ligjeve të rregullta.
Kjithashtu, (osova ka pasur edhe mëvetësi në sferën e m"rojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, pasi në kuadër të Kjykatës së 8artë (rahinore u themelua $ega Kjy!ësore (ushtetuese. 2e Q= u themelua Kjykata (ushtetuese.
Nistoriku (ushtetues i (osovës Ddetë për vetëvendosje tek sh!iptarët në përgjithësi dhe ata të (osovës gjithashtu kane !enë të hershme, mirëpo ka kaluar kohë e gjatë derisa janë realiuar.
2e shekuj (osova ka pas një kolektivitet të mëvetësishëm poli tik juridik dhe territorial me një shumicë etnike sh!iptare.
Si njësi e veantë administrativeterritoriale u themelua në kohën e ).1smane më RJE si njëri ndër katër vilajetet e ).1smane.
Sh!iptarët deri me = ishin të ndarë në E vilajete: 'ilajeti i (osovës, 'ilajeti i Shkodrës, 'ilajeti i 2anastirit dhe 'ilajeti i @aninës.
)ërpjekjet e para serioe për të përcaktuar "aat e shtetësisë së (osovën "ëhen në 8idhjen e )rirenit -RQRRR, !ë parashikonte pavarësi të plotë politike e territoriale, pra "ashkimin e gjitha tokave sh!iptare të vilajeteve 0llimisht nën sovranitetin e portës 1smane e deri në pavarësi të plotë.
)as pavarësisë së Sh!ipërisë, shtetet "allkanike 0lluan pushtimin dhe copëtimin e tokave sh!iptare dhe një pjesë e madhe m"etën jashtë territorit të shtetit.
Copëtimi i trojeve sh!iptare ka 0lluar më herët në (ongresin e 4erlinit RQR dhe pastaj (onferenca e +m"asadorëve në 8ondër e cila kon0rmoi këtë vendim.
)as m"arimit të luftës së )arë 4otërore, (onferenca e 'ersajës edhe njëherë la IZ të sh!iptarëve nën grek e jugosllav
Kjatë kohës së @ugosllavisë së vjetër, sipas ndarjes administrative të =, (osova u nda në katër !ar!e, me seli në )rishtinë, 2itrovicë, )ejë dhe )riren.
)ërpjekjet për status autonom të (osovës rrjedhin nga >Q kur u krijua (omiteti (rahinor i )(@ të cilat në !ëndrimet e saj i referohen edhe vetëvendosjes. (y parim ka !enë edhe premtimi për sh!iptarët !ë pas luftës antifashiste populli do të deklarohej për fatin e vet.
(onferenca e 4ujanit E> kishte miratuar një reolutë nga gjithë përfa!ësuesit e kom"ësive dhe kon0rmohet aspirata e sh!iptarëve të (osovës me u "ashku me Sh!ipërinë dhe rruga për këtë ishte "ashkimi kundër me forcat tjera antifashiste.
%eoluta e 4ujanit ishte dokumenti themelor i vetëvendosjes për (osovën dhe ka tri elemente:
#lementi etnik
#lementi historik dhe
#lementi politik
)as reolutës së 4ujanit, (osova karakteriohet me presione dhe dhunë të vahdueshme derisa ne maj EI vendoset administrimi ushtarak i Titos dhe "ëhet aneksimi i dhunshëm i (osovës.
*ështja e (osovës u diskutua nga )(@ dhe u para!itën tri mundësi:
(osova ti "ashkohet Sh!ipërisë
(osova të inkuadrohet në Ser"inë 7ederale dhe
(osova të ndahet në mes të Ser"isë dhe 2alit të Bi.
$ominoi ideja e komunistëve ser" !ë ti "ashkohet Ser"isë federale dhe në (uvendin e )rirenit të organiuar nga ser"ët u miratua %eoluta për "ashkimin e (osovës dhe 2etohisë me Ser"inë ;përmes shprehjes së vullnetit të popullit të saj<.
&ga aspekti kushtetues disa ështje duhet vërejtur:
#dhe pse nuk është e vërtetë !ë "ashkimi me Ser"inë "ëhet me ;vullnet të popullatës< kjo tregon se parimi i vetëvendosjes është krucial
%eoluta e 4ujanit u la në heshtje, pra nga aspekti kushtetues nuk u shfu!iua, por u miratua një gjedhje tjetër.
Sipas të njëjtit parim, edhe kjo %eolute ndryshoi me $eklaratën e = (orrikut për pavarësinë dhe "arainë e (osovës në 7ederatën ish @ugosllave Shpër"ërja e ish %S7@ krijoi gjendje të re gjeopolitike, ku edhe (osova ka pas të drejtë të vetpërcaktohet
)oita kushtetuese e (osovës në kuadër të ish%S7@ ka katër faa:
)eriudha EJI>
)eriudha I>J>
)eriudha J>J/Q
)eriudha J/QE
)eriudha EJI>
&ë periudhën e parë poita kushtetuesejuridike e (osovës është përcaktuar me tri akte kryesore: (ushtetuta e %7)@, (ushtetuta e %) së Ser"isë dhe Statuti i (rahinës +utonome të (osovës e 2etohisë.
(ëto akte e përcaktojnë si element konstituiv të federalimit, por njëkohësisht gjendej në kuadër të Ser"isë. (osova ka pas përfa!ësuesit e saj në (uvendin )opullor, në $homën e (om"eve, pra I përfa!ësues
Statuti i (rahinës ka !enë akti !ë ka përcaktuar të drejtat dhe detyrat e krahinës, organimin, organet, pushtetin lokal, etj.
1rganet krahinore kanë n5jerrë edhe akte tjera nënligjore.
1rganet më të larta kanë !enë: (ëshilli )opullor, (ëshilli #kekutiv (rahinor dhe organet e administratës.
(osova nuk ka pas mëvetësi gjy!ësore në atë periudhë. (anë ekistuar disa gjykata të rretheve dhe gjykata të !arkut, por jo edhe gjykatë supreme.
8igji (ushtetues i %7)@së i I> dhe 8igjit (ushtetues të Ser"isë po të njëjtin vit, ndryshoi edhe poita kushtetuese e (osovës, për të ke!. )ër dallim kur më herët poita e (osovës përcaktohej me (ushtetutën 7ederative, tani ajo përcaktohej me 8igjin (ushtetues të Ser"isë.
Të drejtat dhe detyrat e (osovës ma nuk ishin të drejta "urimore, por si autoriime !ë merrte nga Ser"ia.
2e këto akte (osova hum"i su"jektivitetin federativ dhe u shndërrua në kategori repu"likane.
(osova n5jerr Statutin e saj të dytë, mirëpo kësaj radhe vetëm përpunon dispoitat e 8igjit (ushtetues të Ser"isë.
(osova kishte këto autoriimi: të rregulloj ështjet me interes nga lëmi i ekonomisë, arsimit, kulturës, shëndetit popullor, "atonte drejtpërdrejt ligjet federative dhe repu"likane, përve në rastet kur "atimi i tyre ishte kompetencë ekskluive e atyre organeve.
(ushtetuta e %S7@së e vitit J> "auar në këtë kushtetutë (osova n5ori Statutin e saj të tretë dhe nuk kishte ndonjë risi sa i përket poitës së saj kushtetuese. (ishte autoriime të ngjashme nga fusha e ekonomisë, arsimit, kulturës sigurimit social dhe shëndetësia.
&dryshimet (ushtetuese JR/Q Skena politike e (osovës kishte 0lluar të artikuloj deformimet politike në dëm të tyre dhe dominimin ser", gjë !ë reultoi edhe me demonstrata studentore të JR ku u kërkua avancimi i poitës kushtetuese të (osovës dhe dhënia e poitës repu"likë.
)asuan amendamentet kushtetuese në (ushtetutën e J>, të cilat "ënë kthesë të madhe për përmirësimin e poitës së sh!iptarëve dhe të statusit politik e kushtetues
&dryshimi kryesor ishte rikthimi i atri"utit ;konstituiv< sipas të cilit (osova përsëri përcaktohej si pjesë konstituive e federatës jugosllave. )ra, krahinat autonome përcaktoheshin nga federata.