E DREJTA DIPLOMATIKE DHE KONSULLARE
Prof. dr. Mersel Mersel Bilalli Bilalli
STRUGA 2013 NOCIONI MBI DIPLOMACINË Historikisht, fjala diplomaci origjinën e vet e ka nga fjala e greqishtes së vjetër, diploma, e cila
ishte një dokument i shkruar në dy faqe të lidhura, që i është dhënë kryesuesit të misionit dhe ka përmbajtur instruksione për qëllimet e misionit. Në fjalorin e sotshëm fjala diplomaci përfshinë kuptime të ndryshme. Në një rast përdoret si sinonim për politikën e jashtëme, për shembull kur thuhet diplomacia amerikane, diplomacia kineze etj. Në një rast tjetër, me nocionin diplomaci nënkuptohen bisedimet në mes përfaqsuesve të shteteve, shteteve dhe organizatave ndërkombëtare etj. Në terminologj terminologjinë inë gazetareske, për shembull, shembull, shpeshëherë përmendet se problemi problemi i caktuar caktuar do të zgjidhet zgjidhet përmes mjeteve diplomatike. Poashtu me nocionin diplomaci nënkuptohet edhe sferë e posaçme e shërbimit të jashtëm, pra në shtetet tjera dhe organizatat ndërkombëtare. Pra, nga etimologjia e kësaj fjale rrjedhin edhe terminet - trup diplomatik, shërbim diplomatik, marrëdh marrëdhëni ëniee diplom diplomati atike, ke, ndërmje ndërmjetës tësii diplom diplomati atik, k, personel personel diplom diplomati atik, k, diplom diplomat at etj. etj. Me termin termin diplomatik duhet nënkuptuar koleksionin e dokumenteve origjinale shtetërore që kanë të bëjnë me marrëdhëniet ndërkombëtare. Trupi diplomatik është tërësia e përfaqësuesve zyrtarë të huaj në një shtet (ambasadorët, të dërguarit dhe personat e ngarkuar të misioneve të huaja me seli në shtetin e një qeverie). Shërbimi diplomatik është një pjesë e shërbimit të posaçëm publik, i cili i furnizon misionet e përhershme në shtetet e jashtëme me personel. Diplomatët janë anëtarët e këtij trupi ose çdo nëpunës publik i cili punon në punët diplomatike (në ministri të punëve të jashtëme, ambasadë ose përfaqësi tjetër diplomatike). Pra, diplomacia paraqet aplikim të inteligjencisë dhe taktit në rregullimin e marrëdhënieve zyrtare midis qeverisë dhe shteteve të pavarura. Ajo paraqet shkencë mbi marrëdhëniet ose punët e jashtëme të shteteve, s hteteve, shkencë ose art i bisedimeve. Sipas John Wood, diplomacia d iplomacia është ës htë art ar t i zgjedhjes së problemeve dhe konflikteve ndërkombëtare përmes metodave paqësore. Ajo njëkohësisht paraqet teknikë ose mjeshtri që mbretëron në zhvillimin harmonik të marrëdhënieve ndërkombëtare.
Historiati i zhvillimit të diplomacisë Gati se nuk mund të përcaktohet koha e saktë e zanafillës së formave të tjeshta të komunikimit diplomatik në mes bashkësive të ndryshme, pasi edhe në format më të thjeshta dhe në primitive të organizimit të civilizimit në botë ka ekzistuar formë e caktuar e komunikimit në mes bashkësive. Në fakt zanafilla zanafilla e diplomacisë diplomacisë është aq e vjetër vjetër sa edhe format elementare elementare të organizimit organizimit të shoqërisë në shtet. Me zhvillimin e tregtisë në mes atyre formave organizative shtetërore, si dhe me shtimin e nevojës për zgjërimin e territoreve – bashkësitë janë ndesheshur qoftë me nevojën e krijimit të formave të komunikimit për mbrojtjen e interesave të qytetarëve të tyre në mjedisin tjetër, qoftë vendosjen e komunikimit në situata të konflikteve ushtarake në mes veti. Këtu paraqiten edhe rregullat e para të komunikimit të bashkësive përmes emisarëve, në rend të parë për rivendosjen e gjendjes së paqës. Më vonë kemi paraqitjen e formave të para të diplomacisë, e cila është e lidhur për kohës antike, kur pushtetarët kanë dërguar emisarë të tyre te pushtatari tjetër. Në Ligjin e Indisë së vjetër “Manu”, i cili rrjedh nga shekulli IV para erë së re, kanë ekzistuar dispozita në lidhje me statusin e të dërguarve apo emisarëve në shtetet tjera. Sipas këtij dokumenti edhe çështjet më të komplikuara duhet të zgjidhen përmes bisedimeve, e nëse kjo nuk është e mundshme, atëherë palët mund të përdorin edhe forcën. Edhe në Greqinë Greqinë e vjetër, vjetër, shtetet mund të fillojnë fillojnë luftë vetëm atëherë nëse paraprakisht paraprakisht i kanë shterur të gjitha mjetet paqësore për zgjidhjen zgjidhjen e problemeve. problemeve. Helenët bënin dallim në mes kurirëve të cilët dërgonin mesazhe në shtetin tjetër dhe emisarëve të cilët kishin edhe rolin e ndërmjetsuesit në bisedime. Emisarët apo të dërguarit janë konsideruar si të paprekshëm dhe ndaj tyre ka ekzistuar resepekt i veçantë. Pra, që në ate kohë diplomatët kanë gëzuar mbrojtje të veçantë dhe janë konsideruar
ishte një dokument i shkruar në dy faqe të lidhura, që i është dhënë kryesuesit të misionit dhe ka përmbajtur instruksione për qëllimet e misionit. Në fjalorin e sotshëm fjala diplomaci përfshinë kuptime të ndryshme. Në një rast përdoret si sinonim për politikën e jashtëme, për shembull kur thuhet diplomacia amerikane, diplomacia kineze etj. Në një rast tjetër, me nocionin diplomaci nënkuptohen bisedimet në mes përfaqsuesve të shteteve, shteteve dhe organizatave ndërkombëtare etj. Në terminologj terminologjinë inë gazetareske, për shembull, shembull, shpeshëherë përmendet se problemi problemi i caktuar caktuar do të zgjidhet zgjidhet përmes mjeteve diplomatike. Poashtu me nocionin diplomaci nënkuptohet edhe sferë e posaçme e shërbimit të jashtëm, pra në shtetet tjera dhe organizatat ndërkombëtare. Pra, nga etimologjia e kësaj fjale rrjedhin edhe terminet - trup diplomatik, shërbim diplomatik, marrëdh marrëdhëni ëniee diplom diplomati atike, ke, ndërmje ndërmjetës tësii diplom diplomati atik, k, personel personel diplom diplomati atik, k, diplom diplomat at etj. etj. Me termin termin diplomatik duhet nënkuptuar koleksionin e dokumenteve origjinale shtetërore që kanë të bëjnë me marrëdhëniet ndërkombëtare. Trupi diplomatik është tërësia e përfaqësuesve zyrtarë të huaj në një shtet (ambasadorët, të dërguarit dhe personat e ngarkuar të misioneve të huaja me seli në shtetin e një qeverie). Shërbimi diplomatik është një pjesë e shërbimit të posaçëm publik, i cili i furnizon misionet e përhershme në shtetet e jashtëme me personel. Diplomatët janë anëtarët e këtij trupi ose çdo nëpunës publik i cili punon në punët diplomatike (në ministri të punëve të jashtëme, ambasadë ose përfaqësi tjetër diplomatike). Pra, diplomacia paraqet aplikim të inteligjencisë dhe taktit në rregullimin e marrëdhënieve zyrtare midis qeverisë dhe shteteve të pavarura. Ajo paraqet shkencë mbi marrëdhëniet ose punët e jashtëme të shteteve, s hteteve, shkencë ose art i bisedimeve. Sipas John Wood, diplomacia d iplomacia është ës htë art ar t i zgjedhjes së problemeve dhe konflikteve ndërkombëtare përmes metodave paqësore. Ajo njëkohësisht paraqet teknikë ose mjeshtri që mbretëron në zhvillimin harmonik të marrëdhënieve ndërkombëtare.
Historiati i zhvillimit të diplomacisë Gati se nuk mund të përcaktohet koha e saktë e zanafillës së formave të tjeshta të komunikimit diplomatik në mes bashkësive të ndryshme, pasi edhe në format më të thjeshta dhe në primitive të organizimit të civilizimit në botë ka ekzistuar formë e caktuar e komunikimit në mes bashkësive. Në fakt zanafilla zanafilla e diplomacisë diplomacisë është aq e vjetër vjetër sa edhe format elementare elementare të organizimit organizimit të shoqërisë në shtet. Me zhvillimin e tregtisë në mes atyre formave organizative shtetërore, si dhe me shtimin e nevojës për zgjërimin e territoreve – bashkësitë janë ndesheshur qoftë me nevojën e krijimit të formave të komunikimit për mbrojtjen e interesave të qytetarëve të tyre në mjedisin tjetër, qoftë vendosjen e komunikimit në situata të konflikteve ushtarake në mes veti. Këtu paraqiten edhe rregullat e para të komunikimit të bashkësive përmes emisarëve, në rend të parë për rivendosjen e gjendjes së paqës. Më vonë kemi paraqitjen e formave të para të diplomacisë, e cila është e lidhur për kohës antike, kur pushtetarët kanë dërguar emisarë të tyre te pushtatari tjetër. Në Ligjin e Indisë së vjetër “Manu”, i cili rrjedh nga shekulli IV para erë së re, kanë ekzistuar dispozita në lidhje me statusin e të dërguarve apo emisarëve në shtetet tjera. Sipas këtij dokumenti edhe çështjet më të komplikuara duhet të zgjidhen përmes bisedimeve, e nëse kjo nuk është e mundshme, atëherë palët mund të përdorin edhe forcën. Edhe në Greqinë Greqinë e vjetër, vjetër, shtetet mund të fillojnë fillojnë luftë vetëm atëherë nëse paraprakisht paraprakisht i kanë shterur të gjitha mjetet paqësore për zgjidhjen zgjidhjen e problemeve. problemeve. Helenët bënin dallim në mes kurirëve të cilët dërgonin mesazhe në shtetin tjetër dhe emisarëve të cilët kishin edhe rolin e ndërmjetsuesit në bisedime. Emisarët apo të dërguarit janë konsideruar si të paprekshëm dhe ndaj tyre ka ekzistuar resepekt i veçantë. Pra, që në ate kohë diplomatët kanë gëzuar mbrojtje të veçantë dhe janë konsideruar
si “të shenjtë”. shenjtë”. Romakët, Romakët, madje e konsideronin konsideronin krim të rëndë cënimin e emisarëve emisarëve të jashtëm. Është i njohur aktgjykimi aktgjykimi i senatit romak sipas të cilit Saturin dënohet me vdekje për shkak të lëndimit të një emisari të jashtëm. Edhe Edhe në mesj mesjet etëë kanë kanë ekzi ekzist stua uarr kont kontak akte te inte intenz nziv ivee dipl diplom omat atik ikee në mes mes shte shtett-qyt qytet eteve eve.. Megjithate, misione të përhershme të një shteti në shtetin tjetër kanë filluar të funksionojnë shumë më vonë vonë (kah (kah fundi fundi i shekul shekulli litt XV), XV), në veça veçant ntii në komu komuni niki kimi minn në mes mes repub republi lika kave ve ital italia iane. ne. Me nënshkrimin nënshkrimin e Marrëveshjes Marrëveshjes paqësore të Vestfalisë Vestfalisë në shekullin shekullin XVII diplomacia diplomacia fiton fizionominë fizionominë e vërtetë. Venediku vendosë marrëdhëniet diplomatike me Londrën në vitin 1469. Marrëdhënie të tilla vendo vendosi sinn edhe edhe Franc Franca, a, Spanj Spanja, a, Aust Austri ria, a, Angl Anglia ia,, Hola Holanda nda,, Sued Suedia ia dhe Turqi Turqia. a. Marrë Marrëdh dhën ënie iett e atëhershme diplomatike kanë qenë rezultat i marrëdhënieve të atëhershme politike në mes shteteve dhe kanë shprehur fuqinë e ndikimit të shteteve në rajon në raport me shtetet tjera, konform të drejtës së atëhershme ndërkombëtare. Rritja e shkallës së ndërvarshmërisë në mes shteteve të lidhura në bashkësinë ndërkombëtare dhe si nevoja e organizimit dhe shtimit të bashkëpunimit bilateral dhe multilateral në mes tyre, imponon imponon forma dhe mekanizma mekanizma më të përsosura dhe më efikase në sferën e diplomacisë diplomacisë dhe politikës politikës së jashtëme, duke i transformuar të njëjtit në instrument tejet relevant në komunikimin në mes shteteve dhe në bashkësinë ndërkombëtare si tërësi. Diplomacia multilaterale paraqitet më vonë, aty kah fillimi i shekullit XIX, kur shtetet e fuqishme kanë organizua kongrese dhe konferenca ndërkombëtare për zgjidhjen e problemeve dhe çështjeve kontestuese të interesit më të gjërë, siç ishte për shembull, Kongresi i Vjenës në vitin 1815 dhe Kongresi i Berlinit në vitin 1878. Në këtë kohë kemi edhe zanafillën e parë të formave paraardhëse të organizatave ndërkombëtare, siç janë komisionet për lumejtë, byrotë teknike dhe trupat tjera të formuar kah fundi i shekullit XIX. Me këto forma diplomacia praktikisht fiton fizionomi të re. Pra, diplomacia multilaterale gjatë kësaj faze ka pasur rol që përmes mënyreve dhe formave efikase të bashkëpunimit në mes shteteve si subjektë ndërkombëtarë, të sigurojë paqën dhe sigurinë në dime dimenzi nzione one më të gjëra gjëra ndërk ndërkom ombë bëta tare re.. Tani Tani më ka mundu mundurr të flit flitet et për funksi funksioni onim m publi publikk të diplomacisë multilaterale përmes procedurave të caktuara dhe përmes diskutimeve të hapura. Gjatë kësaj kohe paraqiten edhe mjetet e komunikimit medial, me çka edhe opinioni publik fillon të fitoi rol të rëndë rëndësi sish shëm ëm në ndërt ndërtim imin in e dipl diplom omaci acisë së ndërk ndërkom ombë bëta tare. re. Kjo Kjo njëhe njëheri ritt paraq paraqis iste te formë formë të demokratizimit të politikës ndërkombëtare. Diplomacia ndërkombëtare fiton hov edhe më të madhë me zhvillimin e komunikacionit dhe revolucionit teknologjik dhe në këtë fazë mund të flitet edhe për univerzalizim të diplomacisë në kahje të zgjidhjes së problemeve të përgjithshme në botë. Takimet e niveleve të ndryshme të përfaqësuesve të shteteve realizohen përmes kongreseve dhe konferencave ndërkom ndërkombët bëtare are,, ku shtrohe shtrohenn zgjidh zgjidhja ja e të gjitha gjitha problem problemeve eve në mes shtete shteteve, ve, duke duke përfshi përfshi edhe problemet territoriale, ndryshimin e kufijve etj.
Legacioni Krijimi i përfaqësive të përhershme paraqet, në praktikë, sendërtimin e së drejtës së legacionit. E drejta për të dërguar përfaqësues diplomatik jashtë quhet e drejta aktive e legacionit, kurse e drejta të pranojë përfaqësues diplomatik të jashtë është e drejtë pasive pas ive e legacionit. Kjo e drejtë i takon kryesisht kr yesisht shteteve të pavarura, kurse të tjerat e posedojnë në kushte të caktuara. Shtetet gjysmësovrane (shtetet vazale dhe shtetet në protektoret) nuk kanë të drejtë të dërgojnë përfaqësues diplomatik, por megjithatë ka përjashtime nga kjo rregull. Ka shtete federale ku anëtarët e federacionit mund të kenë ose të mos kenë këtë të drejtë, varësisht nga rregullat kushtetuese. Kjo e drejtë i është pranuar edhe Selisë së
Shejtë (Vatikanit). Të drejtën e legacionit e gëzojnë edhe Kombet e Bashkuara. Sendërtimi i së drejtës së legacionit varet nga marrëveshja midis dy shteteve, varësisht se a dëshirojnë apo jo të shkëmbejnë përfaqësues diplomatik. Meqenëse shtetet asgjë nuk i detyron të mbajnë marrëdhënie diplomatike (të dërgojnë dhe të pranojnë përfaqësues diplomatik), ato kanë të drejtë gjithashtu të ndërprejnë marrëdhëniet diplomatike. Ky është akt sovran i çdo shteti. Fillimi i luftës shkakton automatikisht ndërprerjen e marrëdhënieve diplomatike.
Përdorimi i gjuhëve në komunikimin diplomatik Sendërtimi i lidhjeve diplomatike bëhet në gjuhë të ndryshme. Prej kohës së romakëve e deri në kohën e Luigjit të XVI gjuhë diplomatike ka qenë gjuha latine. Prej atëherë fillon të imponohet gjuha frenge, megjithëse për këtë nuk ka rregulla të së drejtës ndërkombëtare. Gjatë shekullit XIX shumica e dokumenteve dokumenteve kryesore janë shkruar në gjuhën frenge, e cila përdoret gati ekskluzivisht, ekskluzivisht, megjithëse megjithëse në atë kohë nuk ekziston kurrfarë kufizimi që shtetet ta braktisin gjuhën frenge dhe të përdorin ndonjë gjuhë tjetër. Akti Final i Kongresit të Vjenës parasheh që përdorimi i gjuhës frenge nuk mund të shërbejë si precedent për të ardhmen. Në konferencën konfer encën e Paqës në Paris, më 1919, gjuhët frenge dhe angleze janë trajtuar si plotësisht të barabarta. Marrëveshja e Paqës, duke përfshirë këtu edhe Paktin e Lidhjes së Kombeve, janë hartuar në këto dy gjuhë dhe që të dyja konsiderohen autentike. Në Konferencën e San Franciskos, më 1945, anglishtja dhe frengjishtja kanë qenë gjuhë pune, kurse Karta e Kombeve të Bashkuara është hartuar në pesë gjuhë: anglishte, frengjishte, rusishte, kinezishte dhe spanishte. Të gjitha këto janë njësoj autentike. autentike. Në pajtim pajtim me rregullat që ka miratuar Asambleja Asambleja e Përgjithshme Përgjithshme e Kombeve Kombeve të Bashkuara, duke përfshirë edhe Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë, të pesë gjuhët e përmendura janë gjuhë zyrtare, kurse gjuhë pune janë anglishtja dhe frengjishtja. Në Asamblenë e Përgjithshme dhe Këshillin e Sigurimit gjuhë pune janë edhe spanishtja, rusishtja dhe kinezishtja. Spanishtja është gjuhë pune edhe në Këshillin Ekonomik dhe Social. Arabishtja është gjuhë zyrtare në Asamblenë e Përgjithshme, Këshillin e Sigurimit dhe Këshillin Ekonomik e Social, e gjuhë pune në Asamblenë e Përgjithshme dhe komitetet kryesore. Shtetet edhe më tej në komunikimin zyrtar me shtetet e tjera mund të përdorin gjuhën e vet, kurse shtetet shtetet që kanë gjuhë të përbashkët përbashkët rregullisht rregullisht e përdorin përdorin atë në marrëdhënie njëra me tjetrën, për shembull vendet e Amerikës Latine – spanishten, vendet arabe gjuhën arabe etj.
Diplomacia e kohës së re Gjer në fund të shekullit XIX, diplomatët diplomatët e emëruar emëruar në shtetet tjera kryenin punët më kryesore që kishin të bëjnë me marrëdhëniet në mes shteteve, pra shtetit të pranimit dhe shtetit të dërgimit, kështuqë shefat e shteteve, premierët dhe ministrat për punë të jashtëme shumë rallë kanë pasur nevojë të udhëtojnë në botën e jashtëme (në konferenca, kongrese), për të realizuar kontakte me përfaqsuesit e shteteve tjera. Gjatë kësaj kohe bota funksiononte si baraspeshë e interesave të fuqive të mëdha ( politika politika e baraspeshës), e cila bazoheshte në përpjestimin e barabartë të ndikimeve në vendosje dhe në realizimin e aspiratave apo interesave të ndryshme të shteteve të fuqishme. Gjatë kësaj faze edhe më tepër kanë ardhur në shprehje tendencat për zgjërime territoriale të shteteve të fuqishme apo aleatëve të tyre. Kërkesat për zgjërime territoriale të shteteve të ndryshme janë arsyetuar me peshën e argumenteve për ndarrjen joproporcionale të pasurive pas urive nacionale. Diplomacia evropiane e shekullit XIX, në rend të parë kishte për qëllim kryesor ruajtjen e paqës
dhe stabilitetit në Evropë, duke përdorur forma dhe mekanizma të ndryshme, siç ishin - kompromiset, kompenzimet, ndryshimet territoriale në dëm të shteteve të vogla etj. Të gjitha këto forma realizoheshin përmes ndikimit dhe presionit të drejtpërdrejtë të shteteve të fuqishme (Britanisë, Francës, Gjermanisë, Rusisë dhe Austrohungarisë). Madje, në raste të mos përfilljes së vendimeve të shteteve të fuqishme pasonte edhe përdorimi i forcës. Teoria e baraspeshës së forcës nuk mundeshte që të jetë e qëndrueshme dhe funksionale për kohë më të gjatë nga vet fakti se shtetet e ndryshme zhvilloheshin me dinamikë të ndryshme. Nën ndikimin e diferencave zhvillimore u krijuan raporte të reja politike, por edhe rireshtime të reja aleatiste në mes shteteve. Kështuqë, ky sistem i sigurisë ndërkombëtare ka mundur të jetë efikas dhe funksional vetëm për një fazë apo epizodë në rregullimin dhe harmonizimin e marrëdhënieve ndërkombëtare. Përfundimi i politikës së baraspeshës së forcës ndodhi me fillimin e Luftës së Parë Botërore, pasi tani në skenën ndërkombëtare paraqiten edhe shtete të reja të fuqishme të cilët objektivisht imponoheshin si faktorë relevant në vendosjen për çështjet botërore (Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Japonia). Realitei i ri i raportit të forcave pat determionuar ndërtimin e formave të reja të sigurisë botërore, të cilat kishin elemente policentrise dhe vështirë të koordinuar. Me angazhimin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës në këtë luftë, shumë shpejt Gjermania u shpartallua, por edhe raporti i forcave dukshëm u pat ndryshua. Me Marrëveshjen e Vesajit (1919), Gjermania u detyrua të humbë pjesë të territorit të vet, të paguajë dëmshpërblime për luftën, të kufizojë armatimin në të ardhmen, dhe të pranojë fajin. Në periudhën e më vonëshme, Shtetet e Bashkuara të Amerikës veprimin e vet e orientuan drejtë izolacionizmit, kurse Britania e Madhe dhe Rusia dukshëm u patën dobësuar (e para, për shkak të shumë konflikteve me kolonitë, kurse e dyta për shkak të revolucionit socialist brenda territorit të vet). Këtë zbrastirë e mbuluan Gjermania fashiste dhe Japonia, të cilat tani më kishin filluar me aneksimin e territoreve të shteteve fqinje. Me rëndësi është të përmendim se pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, njerëzimi dukshëm u pat ndikuar nga shkatërimet, mizoritë dhe traumat e kësaj lufte. Një opinion i tillë ishte arsya kryesore që kryetari i Shteteve të Bashkuara të Amerikës Woodrowa Wilson të insistojë në aplikimin e parimeve të reja në politikën dhe diplomacinë ndërkombëtare. Në veçanti, peshë të veçantë pati ideja e tij për formimin e një organizate ndërkombëtare, roli i së cilës do të ishte ruajtja e paqës dhe stabilitetit në botë. Megjithate, përkundër faktit se një propozim të tillë kishte ardhur nga kryetari amerikan, senati amerikan e pat hudhur propozimin që SHBA-të të kyqen në organizatën e Ligës së Kombeve, e cila gjë ishte hendikep i madhë, pasi nuk mund të pritej ndikim i fuqishën në botë i kësaj organizate, në kushte të mbetjes jashtë saj të një shteti shumë të fuqishëm siç ishin SHBA-të. Funksionimin e Ligës së Kombeve që në start e përcjellnin dobësi të mëdha në punën e saj, me çka disa vite më vonë ajo organizatë ndërkombëtare edhe tërësisht u pat shkatërua. Shkatërimi i Ligës së Kombeve ishte rezultat edhe i ndikimit të një politike tejet agresive të disa shteteve totalitare si dhe i dobësimit dhe përçarjes së shteteve demokratike. Liga e Kombeve edhe formalisht pushoi të ekzistojë pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Shkatërimet dhe asgjasimet në njerëz dhe pasuri ishin dyfish më të mëdha gjatë Luftës së Dytë Botërore krahasuar me luftën paraprake. Jetën e patën humbur afro 50 milion njerëz, nga të cilët pjesa dërmuese ishin popullatë civile. Ideja për formimin e një organizate të fuqishme botërore për ruajtjen e paqës dhe sigurisë në botë lindi qysh gjatë kohës së luftës, por formimi i saj ndodhi në vitin 1945 me nënshkrimin e Kartës së Kombeve të Bashkuara nga ana e 50 shteteve. Karta e Kombeve të Bashkuara pat proklamuar barazinë e të gjitha shteteve, pa marrë para syshë fuqinë e tyre ekonomike, politike, madhësinë territoriale, numrin e popullsisë, kurse hapi edhe mundësinë e çlirimit të shteteve nën ndikim kolonial. Një politik e tillë mundësojë zmadhimin e numrit të shteteve të reja të cilat tani pavarsisht kishin mundësinë të angazhohen në mbrojtjen e interesave të tyre nacionale në rajon dhe mbarë bashkësinë ndërkombëtare. Gjatë kësaj faze fillon ndërtimi i një politike të re ndërkombëtare, e emëruar si politikë
unipolare. Në vite fillestare të pasluftës së Dytë Botërore, Shtetet e Bashkuara të Amerikës si fitimtare
kryesore e luftës dhe si e vetme forcë që posedonte armatim atomik, objektivisht u imponuan si e vetme forcë relevante në botë në zgjidhjen e problemeve. Disa vite më vonë, pas provave nukleare nga ana e Bashkimit Sovjetik, bota filloi të funksionojë si bipolare. Pra, tani bota ndeshet me një politikë të ashpër të bazuar në polarizimin dhe ndarrjen antagoniste ideologjike bllokiste në mes Lindjes dhe Perëndimit. Pra, në mes Bllokut Perëndimor (vendeve kapitaliste) dhe Bllokut Lindor (vendeve socialiste), kurse më vonë kishim paraqitjen e bllokut të tretë (vendet e painkuadruara), të cilat nuk i takojshin asnjërit blok dhe ndërtonin politikë antiblokiste. Një bazament i tillë ndërkombëtar, tani peshë të veçantë i dha diplomacisë multilaterale, kështuqë diplomacia bilaterale më tepër ishte e orientuar nga zgjidhja e problemeve të kufizuara. Tani shumë më tepër ka filluar të vijë në shprehje diplomacia e samiteve, si takime më të larta të shefave të shteteve dhe të qeverive në ndërtimin e politikës ndërkombëtare. Tani, pra në fillim të shekullit XXI, bota ndeshet me polipolarizëm apo multipolarizëm, pasi Rusia serisht rikëthehet si faktor me relevancë ndërkombëtare. Poashtu, Republika Popullore e Kinës, tani dekada me radhë, me një dinamik rekorde të zhvillimit ekonomik në botë imponohet si faktorë tejet relevantë në bashkësinë ndërkombëtare. Me dinamikë të shpejtë tani ndërkombëtarisht faktorizohen edhe disa shtete tjera, siç janë India, Brazilia, Japonia, Irani etj. ___________________________
Kodifikimi dhe burimet e së drejtës diplomatike dhe konsullare Dinamikë e shtuar e komunikimit, bashkëpunimit dhe integrimit në botë, u jep relevancë shumë më të madhe formave dhe mekanizmave të komunikimit diplomatik dhe diplomacisë në tërësi, edhe ate si për nga aspekti i kontakteve në nivel më të lartë, ashtu edhe nga zgjërimi dhe masovizimi i takimeve diplomatike të niveleve më të ulta, duke përfshi edhe organet e përfaqësimit të vazhdueshëm diplomatik në shtetet tjera. Natyrisht se një rol më i shtuar dhe më intenziv i aktiviteteve diplomatike, shtron nevojën e kodifikimit të së drejtës diplomatike dhe konsullare. Rregullat që kanë të bëjnë me përfaqësuesit diplomatikë janë ndërtuar si norma të së drejtës ndërkombëtare diplomatike. Në fakt e drejta diplomatike është pjesë përbërëse e të drejtës ndërkombëtare publike, por që mbulon vetëm sferën e marrëdhënieve diplomatike. Akti i parë në drejtim të kodifikimit të së drejtës diplomatike ka qenë Kongresi i Vjenës (1815), i cili ka rregulluar shumë çështje në lidhje me rangun e përfaqësuesve diplomatik. Në vitin 1818, në Kongresin e Ahenit bëhet plotësimi i materjes që ka të bëjë me rangun diplomatik. Në vitin 1928, në Konferencën e Gjashtë Interamerikane në Havanë është miratua Konventa mbi Përfaqësimin Diplomatik, e cila vlenë për shumë shtete të Amerikës Latine. Kodifikimi bashkëkohor e të drejtës diplomatike dhe konsullare bëhet në një proces të punës së shumë institucioneve të koordinuara nga ana e Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Kjo punë ka zgjatur disa dekada aktivitete intenzive. Tani dokumentet më të rëndësishëm në sferën e të drejtës diplomatike dhe konsullare janë: Konventa e Vjenës mbi marrëdhëniet diplomatike (1961); Konventa e Vjenës mbi marrëdhëniet konsullare (1963); Konventa mbi misionet speciale (1969); Konventa për pengimin dhe dënimin e veprave penale kundër personave që gëzojnë mbrojtje ndërkombëtare, duke përfshi edhe diplomatët (1973); Konventa e Vjenës për përfaqësimin e shteteve në marrëdhëniet e tyre me organizatat ndërkombëtare
me karakter universal (1975). Si burime themelore të së drejtës diplomatike në nivel të mbarë bashkësisë ndërkombëtare konsiderohen: normat e së drejtës së përgjithshme zakonore - norma të cilat në pjesë të konsiderueshme janë të kodifikuara dhe të përfshira në konventat e përmendura më lartë. Pra, normat e përgjithshme zakonore vlejnë në mes shteteve të cilat formalisht nuk janë anëtare të ndonjë apo më shumë konventave të përmendura; normat zakonore partikulare – të cilat aplikohen në mes shteteve të një regjioni të caktuar (për shembull normat zakonore që vlejnë në mes shteteve të Amerikës Latine për azilin politik); marrëveshjet bilaterale të lidhura në mes shteteve (të cilat mund të ofrojnë standarde më të larta të lehtësimeve, imuniteteve dhe privilegjeve, se sa që ofrojnë konventat e përmendura); marrëveshjet multilaterale – konventat të cilat i kemi përmendur më lartë; Pëveç këtyre burimeve, në të drejtën diplomatike ekzistojnë edhe burime tjera, të cilat praktikohen në të shumtën e rasteve, dhe se mospërfillja e tyre mund të shkaktojë komplikime në marrëdhëniet ndërshtetërore. Këto burime janë: e drejta e brendshme e shtetit të dërgimit, nëse nuk është në kundërshtim me normat e së drejtës ndërkombëtare; e drejta e brendshme e shtetit të pranimit, nëse nuk është në kundërshtim me normat e së drejtës ndërkombëtare; zakonet dhe traditat cermoniale lokale (të cilat vlejnë në shtete të caktuara, por nuk kanë karakter obligativ); rregullat e kurtoazisë dhe të moralit – të cilat paraqesin norma të mirësjelljes dhe të cilat nuk kanë karakter juridik (obligativ), megjithate në praktikën ndërkombëtare aplikohen si shprehje e respektit të veçantë, posaçërisht gjatë vizitave të burshtetasve të niveleve më të larta.
Roli i diplomacisë Roli themelor i diplomacisë është mbajtja e komunikimit me shtetet tjera dhe bashkësinë ndërkombëtare si tërësi në kuadër të rendit ndërkombëtar. Diplomacia është institucion shumë i vjetër dhe ka luajtur rol shumë të rëndësishëm në mbajtjen e marrëdhënieve konstruktive në mes shteteve. Ka ndihmuar në tejkalimin dhe zgjidhjen e situatave tejet të tendosura në mes shteteve, madje edhe në rivendosjen e paqës pas konflikteve ushtarake. Prej shekullit 18 e këndej, në praktikën e përditshme diplomacia trajtohet njëkohësisht si nocion me karakter edhe politik edhe juridik. Duke pranuar këtë nocion, duhet përkujtuar kohërat e domosdoshmërisë së mjeshtrive dhe aftësive të larta të personaliteteve shtetërorë, të cilët vazhdimisht janë rotulluar rreth zgjidhjeve dhe interpretimeve të pergamentave dhe diplomave të vjetra. Kurse në
jetën e sotshme politike dhe praktike, nocioni diplomaci udhëzon në ate që të gjitha bisedimet diplomatike dhe rezultatet nga këto, për shkak të përcaktueshmërisë juridike të formësohen si dokumente në formë të shkruar. Sipas autorit Barston, diplomacia është e lidhur për aspektit menaxhues në mes dy shteteve, si dhe në mes shtetit dhe akterëve tjerë, e cila ka të bëjë me këshillimin, formësimin dhe realizimin e politikës së jashtëme. Sipas autorit Chas, diplomacia nënkupton aplikimin e inteligjencisë dhe ritmit gjatë mbajtjes së marrëdhënieve oficiale në mes qeverive dhe shteteve të pavarura. Autori tjetër Beridge, është i mendimit se diplomacia paraqet udhëheqjen e marrëdhënieve ndërkombëtare, më tepër përmes bisedimeve se sa përmes përdorimit të fuqisë, propagandës dhe aplikimit të së drejtës. Dhe të rikujtojmë definicionin e John Wood, sipas të cilit diplomacia është art i zgjedhjes së problemeve dhe konflikteve ndërkombëtare përmes metodave paqësore, e cila njëherit nënkupton teknikë ose mjeshtri që mbretëron në zhvillimin harmonik të marrëdhënieve ndërkombëtare. Duke pasur para syshë teoritë e lartëpërmendura, mund të bëjmë sublimimin e disa pikave të rëndësishme në lidhje me definimin e rolit të diplomacisë, edhe ate: dilomacia paraqet aftësi, inteligjencë, dituri dhe mjeshtri të komunikimit dhe bisedimeve me shtetet tjera dhe organizatat ndërkombëtare, qëllimi i të cilave është realizimi i zhvillimit të çështjeve në interes të përbashkët, në rend të parë për tejkalimin apo zgjidhjen e situatave të tendosura apo të komplikuara përmes mjeteve paqësore; diplomacia nënkupton ushtrimin e punëve shtetërore në segmentin e politikës së jashtëme, përmes marrëdhënieve oficiale me shtetet tjera dhe organizatat ndërkombëtare; diplomacia paraqet mënyrë, formë dhe përmbajtje në marrëdhëniet në mes shteteve përmes lidhjeve, komunikimit dhe kontakteve oficiale, duke harmonizuar dhe balansuar intereset dhe marrëdhëniet në mes tyre, si dhe duke lidhur instrumente juridike ndërkombëtare; diplomacia nënkupton përfaqësim të jashtëm të shteteve (tani edhe të organizatave ndërkombëtare), në shtetet tjera, në organizatat ndërkombëtare, në konferenca dhe takime tjera ndërkombëtare. Bashkësia ndërkombëtare ndeshet me probleme dhe konflikte permanente në mes shteteve dhe formave tjera. Pas Luftës së Dytë Botërore, në vazhdimsi janë zhvillua konflikte të armatosura, situata të tendosura dhe mosmarrëveshje tjera në mes shteteve. Kështuqë, diplomatët duke shfrytëzua mjetet dhe metodat tradicionale dhe aftësitë e tyre në kontinuitet janë angazhua në gjetjen e zgjidhjeve të pranueshme në mes palëve të konfrontuara apo të kundërshtuara. Diplomatët, në zgjidhjen e problemeve, nuk janë aktiv vetëm para fillimit të konflikteve ushtarake në mes shteteve, por ata aktivisht angazhohen në zgjidhjen dhe tejkalimin e situatave edhe gjatë periudhës së zgjatjes së konflikteve, por edhe pas kësaj kohe nëse shtrohet nevoja. Të përkujtojmë se në konflikt mund të futen edhe organizatat ndërkombëtare (për shembull, NATO, OKB etj), konform Kartës së Kombeve të Bashkuara.
NDARRJA E DIPLOMACISË
Ndarrja themelore e diplomacisë
Edhe diplomacia ka specifikat e veta të organizimit, funksionimit dhe veprimit, konform interesave nacionale dhe nevojave të shteteve që të jenë prezente në ndodhitë politike, ekonomike, tragtare, ushtarake, kulturore, sportive - në vende apo rajone që për secilin shtet paraqesin prioritete të ranguara konform interesave të tyre. Ndarrja kryesore dhe më e shprehur e dilomacisë bëhe në: diplomaci bilaterale; dhe diplomaci multilaterale. Diplomacia bilaterale (dyanësore), nënkupton mbajtjen e lidhjeve dhe kontakteve diplomatike në mes dy shteteve. Kjo formë e diplomacisë është e njohur që nga kohët e hershme antike, kështuqë si formë e komunikimit në mes shteteve (shtet-qyteteve) të atëhershëm përmes emisarëve është e njohur që nga kohët e shteteve antike. Në fakt kjo formë e diplomacisë e organizuar si misione për çështje të caktuara, është shumë e vjetër. Pra, e ashtuquajtura ad hoc diplomaci (takimi diplomatik për një çështje), ka qenë e praktikuar edhe nga ana e shteteve të para në histori. Por, siç kemi theksuar si formë e misioneve të përhershme në shtetet tjera, diplomacia fillon të jetë prezente kah fundi i shekullit XV dhe fillimi i shekullit XVI. Në veçanti komunikim diplomatik kanë mbajtur edhe qytetet e zhvilluara të asaj kohe, siç kanë qenë republikat e Dubrovnikut, Venecisë, Mletëve etj. Përparsitë e diplomacisë bilaterale qëndrojnë në ate se në mes dy shteteve të cilat mbajnë lidhje diplomatike në mes veti, në masë më të madhe vjenë në shprehje mirëbesimi në mes tyre. Duke mbajtur lidhje të vazhdueshme, shtetet bashkarishtë koordinojnë dhe veprojnë në lidhje me aktivitetet e përbashkëta në rajon dhe më gjërë. Shtetet, duke mbajtur lidhje diplomatike bilaterale, permanent janë të informuara për gjendjen, situatën dhe qëllimet të cilat dëshiron t’i arrinë shteti tjetër. Pra, misionet e përhershme diplomatike të një shteti në shtetin tjetër, në rend të parë ndikojnë në sigurimin e kontinuitetit dhe konzistencës së nevojshme në ndërtimin e politikës së jashtëme të shtetit të vet. Diplomacia multilaterale (e shumëanëshme), i takon kohës më të re. Ajo paraqitet kah fillimi i shekullit XIX, kur shtetet e fuqishme me qëllim të ridefinimit të interesave të tyre, si dhe zgjidhjes së problemeve dhe situatave të ndryshme rajonale dhe nërkombëtare, çështjeve u qasen në mënyrë të organizuar në kongrese apo konferenca. Në këtë kohë kemi Kongresin e Vjenës (1815), Kongresin e Ahenit (1818), Kongresin e Berlinit (1878) etj. Diplomacia multilaterale paraqet formë të veçantë të bashkëpunimit në mes shteteve për problemet të cilët tejkalojnë kufijtë e tyre shtetërorë dhe paraqesin probleme që tangojë më shumë shtete apo të gjitha shtetet e botës. Diplomacia multilaterale mund të definohet si përfshirje metodash dhe mjeteve përmes të cilave shtetet bashkarisht harmonizojnë interesat dhe qëllimet e përbashkëta në bashkësinë ndërkombëtare konform të drejtës ndërkombëtare. Fakt është se tani me nocionin diplomaci multilaterale më së shumti nënkuptohet veprim dhe koordinim në mes shteteve në kuadër të organizatave ndërkombëtare (OKB, OSBE, ASEAN, UNESCO, FAO etj). Megjithate kontaktet dhe konferencat formale e joformale të organizuara nga më shumë shteteve poashtu kanë karakter të diplomacisë multilaterale.
Format e diplomacisë sipas funksionit Varësisht nga qëllimet specifike që shtetet dhe organizatat ndërkombëtare dëshirojnë t’i arrijnë në sfera të ndryshme të jetës shoqërore, pa mos hyrë në ate se a është fjala për diplomaci bilaterale apo multilaterale, diplomacia mund të organizohet edhe në forma tjera specifike me qëllim të arritjes së interesave të veçanta të shteteve. Nisur nga nevojat specifike të shteteve apo rajoneve të ndryshme, diplomacia mund të organizohet edhe si:
ad hoc diplomacia (misionet speciale); diplomaci ndërmjetësuese (shatëll-diplomacia); diplomacia e lartë (diplomacia e samiteve); dhe diplomacia ekonomike. Megjithate, nuk do të thotë se përkufizimi në mes këtyre formave të diplomacisë është tejet e ngurtë. Përkundrazi, ndashmëria është tejet fluide, kështuqë në çdonjërën prej këtyre formave të diplomacisë ka elemente të diplomacisë tjetër.
ORGANIZIMI DHE FUNKSIONIMI I DIPLOMACISË Kemi theksuar se diplomacia bilaterale nënkupton mbajtjen e lidhjeve dhe kontakteve permanente diplomatike me subjektë tjerë të së drejtës ndërkombëtare (pra, me shtete dhe organizata ndërkombëtare). Si formë e komunikimit në mes shteteve dhe përfaqësuesve të tyre me subjektet tjerë ndërkombëtarë, diplomacia bilaterale mund të jetë e organizuar si: mision special, apo ad doc diplomacia; dhe mision i përhershëm diplomatik; përfaqësi tё përhershme diplomatike.
Misionet speciale Me nocionin mision special nënkuptojmë misione të përkohëshme të cilët një shtet i dërgon në një shtet tjetër apo në përfaqësinë e ndonjë organizate ndërkombëtare, me qëllim të shqyrtimit të një çështje apo problemi dhe mundësisht të zgjidhjes së këtyre çështjeve përmes bisedimeve. Zakonisht këso misionesh shtetet dërgojnë në shtetet tjera apo te selitë dhe përfaqësitë e organizatave ndërkombëtare, me qëllim të zhvillimit të bisedimeve, vizitave, pjesmarjeve në solemnitete dhe manifestimeve tjera. Delegacionet mund të zhvillojnë bisedime të ndryshme, për shembull për zhvillimin dhe avansimin e marrëdhënieve dhe bashkëpunimit në mes shteteve në sferën politike, ekonomike, sociale, kulturore, sportive, ushtarake etj. Madje mund të pregadisin apo të realizojnë edhe lidhjen e marrëveshjeve të caktuara ndërkombëtare nëse për këte janë të autorizuar nga shtetet e tyre. Pra, fjala është për mision i cili është i planifikuar vetëm për një detyrë e cila në mes shteteve është e kontestueshme apo detyrë tjetër me qëllim të koordinimit të punëve në interes të përbashkët. Te misioni special bënë pjesë - dërgimi i delegacioneve të ndryshme shtetërore në shtetet tjera për një çështje konkrete dhe kthimi i tyre në vendin e vet pas realizimit të kontakteve dhe bisedimeve në shtetin tjetër pa marrë parasysh se se a kanë përfunduar bisedimet me sukses, apo janë në vazhdim, ose kanë dështuar. Te misionet speciale duhet bërë dallimin në mes misioneve që kanë qëllim bilateral dhe atyre që realizohen me karakter multilateral. Gjithësesi se misionet speciale bilaterale mund të dërgohen në shtetin tjetër vetëm me pëlqim të atij shteti (pra, me marrëveshje reciproke të të dy shteteve). Megjithate, nëse misioni special ka të bëjë me pjesmarrje në një konferencë ndërkombëtare (misioni special multilateral), në këto raste pa marrë parasysh marrëdhëniet ndërshtetërore me shtetin ku mbahet një takim i tillë, shteti pranues, pra shteti ku mbahet konferenca ka për obligim që delegacioneve të të gjitha shteteve t’u mundësojë lehtësime, privilegje dhe imunitete gjatë kohës së mbajtjes së konferencës dhe gjatë udhëtimit nëpër territorin e tij për të marrë pjesë në punën e konferencës apo takimit tjetër. Këtë obligim shteti pranues e ka madje edhe atëherë kur me shtetin tjetër si një ndër
pjesmarrësit në takimin multilaterale, nuk ka marrëdhënie diplomatike, apo është në gjendje të acaruar ose madje mund të jetë në gjendje lufte. Shteti pranues nuk ka të drejtë të bëjë pengimin e atij shteti në konferencë. Poashtu shteti pranues nuk ka të drejtë që të pengojë ardhjen e delegacionit të shtetit tjetër të cilin nuk e ka njohur ndërkombëtarisht, ose e kundërta kur shteti i delegacionit nuk e ka njohur subjektivitetin ndërkombëtar të shtetit të pranimit. Megjithate, pa marrë para syshë faktin se këto misione speciale diplomatike kanë karakter të përkohëshëm, ata konsiderohen si misione përfaqësuese diplomatike, pasi përfaqësojnë shefin e shtetit apo shtetin në bisedime me shtetet tjera apo me organizatat ndërkombëtare. Misionet speciale mund të udhëtojnë edhe në shtetet tjera për takime me përfaqësues të organizatava ndërkombëtare, pa marrë parasysh se çfar marrëdhëniesh ekzistojnë në mes shtetit të delegacionit ad hoc dhe shtetit ku gjindet selia e organizatës së caktuar ndërkombëtare. Kështu, për shembull, presidenti peruan Hugo Çavez, përkundër marrëdhënieve tepër të acaruara në mes Perusë dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës, pa probleme ka udhëtuar në selinë e organizatës së Kombeve të Bashkuara në Njujork dhe gjatë diskutimit të tij në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së, Çavez, kryetarin amerikan Xhorxh Bush e kishte quajtur “satana i botës.” Prej këtu, mund të konstatojmë se misionet speciale paraqiten si faktorë tejet të rëndësishme në komunikimin ndërkombëtar, pasi përmes formave të ndryshme të këtyre misioneve speciale diplomatike, edhe në situatat më të komplikuara dhe të tendosura në mes shteteve apo në raport me ndonjë shtet që shkelë normat e të drejtës ndërkombëtare, mundësohet realizimi i një komunikimi diplomatik më plastik dhe më fleksibil me përfaqësues të shteteve ku duhet ndërmarë aktivitete diplomatike. Pasi, edhe mëtej shtetet e ndryshme, bota moderne dhe bashkësia ndërkombëtare si tërësi, vazhdon akoma të jetë e ngarkuar me shumë probleme, konteste dhe konflikte ushtarake në mes shteteve. Kështuqe e gjithë kjo në situata të komplikuara preferon një komunikim diplomatik tejet të balansuar dhe të matur.
Statusi juridik i misioneve diplomatike speciale Për statusin juridik ndërkombëtar të misioneve speciale ekziston Konventa për misonet speciale e viti 1969, e cila përfshinë kodifikimin e normave të së drejtës zakonore në sferën e ad hoc vizitave të delegacionave shtetërore në shtetet tjera (diplomacia bilaterale) apo në konferenca të ndryshme ndërkombëtare ose në takime në përfaqësitë e organizatave ndërkombëtare (diplomacia multilaterale). Kjo formë e komunikimit i përfshinë edhe të gjitha organizatat ndërkombëtare, duke përfshi edhe Organizatën e Kombeve të Bashkuara. Për çështjet të cilat nuk janë përfshi në këtë konventë, edhe mëtej vlejnë normat e së drejtës zakonore në sferën e kësaj lëmie diplomatike. Normat e Konventës mbi misionet diplomatike, më tepër kanë karakter dispozitiv, që nënk upton se palët marrëdhëniet e tyre mund t’ua adaptojnë situatave konkrete konform nivelit të marrëdhënieve ndërshtetërore. Neni 3 i konventës në fjalë thekson: “funksioni i misioneve speciale përcaktohet me harmonizim të përbashkët në mes shtetit të dërgimit dhe shtetit të pranimit.” Konventa mbi misionet speciale - misionet speciale i definon mision i përkohëshëm, i cili përfqëson shtetin, i cili udhëton në shtetin tjetër, në pajtueshmëri në mes veti, me qëllim të zhvillimit të bisedimeve në mes veti për çështje të caktuara apo të kryerjes së detyrës së caktuar. Diplomacinë ad hoc si mision special në ndonjë konferencë ndërkombëtare apo vizitë, takim, pjesmarrje në cermonial, Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të drejtë ndërkombëtare e udhëhequr nga nevojat pragmatike, këte materje e ka përfshirë në sistemin dhe rregullat të cilat kanë të bëjnë me organizatat ndërkombëtare. Pra, takimet e mëdha ndërkombëtare mbahen nën mbulesën juridike të organizatave ndërkombëtare, të cilat disponojnë me dispozita të standarizuara. Këto rregulla kanë të
bëjnë me të gjitha kushtet, të drejta dhe obligimet, lehtësimet, imunitetet dhe privilegjet e delegacioneve të cilat marrin pjesë në punën e ndonjë konference apo takimi tjetër multilateral. Megjithate, kjo materje është në ndërtim, kështuqë nevojitet edhe një kohë që e gjithë kjo të shëndrohet në praktikë të akceptueshme.
Karakteristikat e misioneve special bilaterale Sipas Konventës mbi misionet speciale të vitit 1969, misionet speciale bilaterale i kanë këto karakteristika: misioni special dërgohet nga një shtet në shtetin tjetër me pëlqim të përbashkët të dy shteteve; misioni special përfaqëson shtetin dërgues në shtetin pranues; kohëzgjatja e vizitës së misionit special në shtetin tjetër është e kufizuar dhe përcaktohet në bazë të marrëveshjes në mes të dy shteteve; misioni special ka për detyrë diskutimin, shqyrtimin apo nënshkrimin e ndonjë çështje apo detyre konkrete; vizita e misionit special nuk ka detyrën e mbajtjes së marrëdhënieve të përgjithshme diplomatike. Në lidhje me marrëveshjen për realizimin e vizitës së një delegacioni shtetëror në shtetin tjetër, duhet potencuar se procedura është shumë e lehtë nëse marrëdhëniet në mes shtetit dërgues dhe shtetit pranues janë miqësore, por kjo nuk vlenë edhe për situatat ku marrëdhëniet ndërshtetërore nuk janë aq të mira, apo janë të tendosura dhe të acaruara. Zakonisht në këso situatash dhe rastesh, shteti i pranimit lyp të dhëna në detaje për çdo anëtarë të delegacionit, vërtetësinë e të cilave e provon përmes mekanizmave të vet. Pra, kur në mes të dy shteteve nuk ekziston mirëbesim reciprok, realizimi i vizitës është shumë i komplikuar. Në këso rrethanash shteti pranues lyp të gjitha të dhënat për secilin anëtarë të delegacionit. Numri i anëtarëve të delegacionit zakonisht përcaktohet nga vet shteti dërgues dhe për te informohen organet e shtetit pranues. Kjo çështje mund të bëhet edhe me marrëveshje reciproke. Delegacioni duhet të jetë në numër të zakonshëm konform qëllimit të vizitës. Mund të shkaktohet problem nëse numri i delegacionit do të ishtë tepër i madhë që i jep mundësi dyshimi shtetit tjetër (veçanarisht kur marrëdhëniet shtetërore nuk janë miqësore). Shteti pranues mundet në çdo moment të refuzoj apo të ndalojë hyrjen në shtet të secilit anëtarë të delegacionit, edhe ate pa obligim që të jep arsyetim për një veprim të tillë. Te misionet speciale nuk është e nevojshme për udhëheqsin e delegacionit, shteti i dërgimit të lyp agrimentin apo shefi i delegacionit të dorëzon letrat kredenciale te shefi i shtetit të pranimit. E gjithë procedura realizohet përmes notifikimit të shtetit tjetër. Konventa mbi misionet diplomatike parasheh dispozita konkrete dhe të precizuara në lidhje me notifikimin e organeve të shtetit tjetër. Notifikimi përmbanë datën e fillimit dhe përfundimit të vizitës, përbërjen dhe strukturën e misionit diplomatik, lokacionet e qëndrimit dhe veprimit të tij, numrin e anëtarëve të delegacionit dhe statusin e tyre. Notifikimi i dërgohet ministrisë për punë të jashtëme të shtetit tjetër. Shteti i pranimit në çdo kohë ka mundësi që ta informojë shtetin e dërgimit se ndonjëri nga anëtarët e delegacionit është shpallur person i padëshiruqr (persona non grata), dhe për këte nuk ka obligim që të jep arsyetim. Në këto raste, anëtari i caktuar i delegacionit duhet ta lëshojë territorin e shtetit pranues.
Lehtësimet, imunitetet dhe
privilegjet e misionit special Misioni special ka selinë e vet e cila përcaktohet me marrëveshje në mes organeve kompetente të të dy shteteve. Në seli shteti i dërgimit mund të vendos flamurin dhe stemën shtetërore. Kur delegacionin e misionit special e udhëheq shefi i shtetit, premieri apo ministri për punë të jashtëme, këto persona pos privilegjeve dhe imuniteteve të parapara nga Konventa mbi misionet speciale, gjithashtu i gëzojnë edhe privilegjet dhe imunitetet tjera të parapara nga e drejta ndërkombëtare. Shteti i pranimit ka për obligim që të ofron lehtësime të natyrës së ndryshme me qëllim të realizimit sa më të suksesshëm të detyrës së caktuar të misionit special diplomatik. Shteti pranues, poashtu ka për obligim të ofron çfardo ndihme të nevojshme që kërkohet nga ana e misionit special diplomatik, e që ka qëllim realizimin sa më të suksesshëm të vizitës së tij. Këtu në veçanti duhet përmendur sigurimin e lokaliteteve adekuate për banim dhe punë. Pastaj sigurimin e komunikimit adekuat duke përfshi edhe kurirët, përdorimin e shifrave dhe kodeve për komunikim në mes veti, me organet e shtetit të vet, apo organet e shtetve tjera. Në kushte të ekzistimit të reciprocitetit në mes shtetit dërgues dhe shtetit pranues, këto shërbime mund të bëhen falas, pra pa pagesë. Posta diplomatike zyrtare poashtu është e paprekshme. Delegacioni i misionit special mund të shfrytëzoj kurirët dhe valizën diplomatike. Valiza diplomatike nuk i nështrohet kontrollimit nga ana e organeve të shtetit të pranimit, përveç nëse ekziston dyshim shumë i bazuar se në te gjinden sende të palejueshme. Lokalitetet ku është duke qëndrua delegacioni i misionit special është i pacënueshëm dhe i mbrojtur. Shteti pranues ka për obligim që të bëjë sigurimin dhe mbrojtjen e objektit ku është i vendosur misioni special diplomatik. Ai ka përgjegjësi për çdo incident nëse sigurimin nuk ka qenë në nivelin e duhur. Në këto lokalitete organet apo shërbimet e vendit pranues mund të hyjnë vetëm me thirrjen apo lejen e shefit të misionit special. Në rast të fatkeqësive elementare, siç mund të jenë eksplodimi, zjarri, tërmeti, rrëzimi i objektit apo rreziqe tjera që mund të ndodhin në objektin apo për rreth tij me pasoja të rrezikshme, nëse këte e kërkon urgjenca, organet e vendit mund të hyjnë në objekt dhe në këso rastesh supozohet se leja është dhënur nga ana e shefit të misionis special diplomatik, nëse objektivisht për shkak të fatkeqësisë është e pamundur të sigurohet leja. Gjithashtu, objekti dhe brendia e tij ku qëndron misioni special diplomatik nuk mund t’i nënshtrohet kontrollimit nga ana e organeve të vendit. Njëkohësisht arkivi dhe dokumantacioni tjetër që i takon delegacionit të misionit special diplomatik është i paprekshëm, pa dallim se ku gjindet, por ky dokumentacion duhet të ketë shenjën e nevojshme e cila tergon se i takon misionit diplomatik. Pa dilemë se edhe anëtarët e misionit special diplomatik gëzojnë imunitet të plotë diplomatik. Ata gëzojnë imunitet penal, civil dhe fiskal. Pra, ata nuk mund të arestohen, burgosen dhe mbahen para organeve policore dhe gjyqësore të shtetit vendas, pa marrë para syshë se çfar vepre penale kanë kryer. Në këso rastesh veprimi më i ashpër i shtetit pranues mund të jetë shpallja e kryesit persona non grata dhe kërkesa që brenda një afati të skurtë apo të fiksuar anëtari i delegacionit të misionit special diplomatik ta lëshon territorin e shtetit të pranimit. Antari i misionit special diplomatik nuk ka të drejtë që vullnetarisht të heq dorë nga imuniteti penal, pra ai nuk ka të drejtë që vullnetarisht të heqi dorë nga ky lloj imuniteti dhe të paraqitet paraorganeve kompetente penale të shtetit vendës. Personeli diplomatik në kuadër të misionit special diplomatik gjithashtu gëzon imunitet civil, që nënkupton se ai nuk mund t,i nënshtrohet procesit gjyqësor në lidhje me çështjet civilo-juridike. Megjithate, nëse është në pyetje procedura në lidhje me pasurinë e tij private në shtetin pranues, personi diplomatik vullnetarisht mund të heq dorë nga imuniteti dhe të paraqitet para gjykatës së vendit. Por, edhe në këto raste ndaj tij sjellja duhet të jetë me plotë respekt. Edhe sa i përket imunitetit fiskal, misioni special diplomatik është i lejuar dhe ai nuk i nënshtrohet pagimit të çfardo takse dhe tatimi shtetëror, regjional apo komunal në shtetin e pranimit.
Poashtu, anëtarët e misionit special diplomatik janë të liruar në pagimin e doganës në shtetin e pranimit. Imunitet penal gëzojnë edhe personeli teknik dhe administrativ që e përcjellë delegacionin e misionit special diplomatik. Megjithate, sa i përket imunitetit civil ata nuk janë të barazuar me anëtarët që kanë status diplomatik. Kështuqë në raste të caktuar personat teknik apo administrativ përcjellës të delegacionit mun t’i nënshtrohen procedurës civile para organeve vendas (si të paditur apo si dëshmitarë për çështje juridiko-civile). Personeli shërbyes që përcjall misioni special diplomatik gëzon imunitet penal vetëm gjatë ushtrimit të detyrës që është e lidhur për punën dhe funksionimin e misionit. Jashtë saj ata nuk gëzojnë imunitet penal. Ata janë të liruar nga pagimi i tatimit dhe të sigurimit social në shtetin e pranimit. Edhe anëtarët e familjeve të pjestarëve të misionit diplomatik i gëzojnë të gjitha imunitetet dhe rpivilegjet nëse: a) janë pëcjellës të delegacionit, e jo në vizitë private të ndarë nga protokoli i delegacionit, dhe b) të mos jenë shtetas të vendit të pranimit apo të mos kenë vendqëndrim të rregullt në shtetin e pranimit. Në këto raste statusi i tyre ndryshon, sidomos sa i përket imunitetit civil dhe fiskal.
Përfundimi i vizitës së misionit diplomatik Misioni special diplomatik misionin e përfundon me skadimin e afatit të vizitës, apo me kryerjen e punës dhe detyrës së paraparë, e cila njëherit ka qenë edhe qëllim i një vizite të tillë. Misioni mund të përfundoj edhe para kohe: nëse nuk ka disponim që të vazhdojnë mëtej bisedimet në mes delegacionit të shtetit dërgues dhe pranues; nëse njëra palë lyp kohë për konsulltime plotësuese në vendin e vet; nëse ndërkohë dukshëm acarohen marrëdhëniet ndërshtetërore; nëse ndërprehen bisedimet; me shpalljen non grata. ______________________________________
Shatëll diplomacia Shatëll diplomacia paraqet formë të komunikimit diplomatik që i takon kohës më të re. Njëherit kjo formë e diplomacisë njihet edhe si diplomaci ndërmjetësuese. Zakonisht kjo formë e diplomacisë praktikohet në situatat e tensionuara politike qoftë ndërmjet dy apo më shumë shteteve apo kur ndonjë shtet nuk respekton qëndrimet e bashkësisë ndërkombëtare, apo në një far mënyre shkel normat e së drejtës ndërkombëtare. Një metodë e tillë diplomatike praktikohet edhe në situatat kur në ndonjë rajon kemi konflikt ushtarak ndërmjet shteteve. Shatëll diplomatët në këto raste vizitojnë disa shtete në rajon apo më gjërë që të ndërmjetësohet në lidhje me tejkalimin e një situate të tillë, apo zgjidhjen e konfliktit ushtarak.Zakonisht, përveç shteteve të cilat janë të përfshira në problematikën e caktuar, vizitohen edhe ata shtete të cilat në një far mënyre kanë mundësi që të ndikojnë në tejkalimin apo zgjidhjen e situatës në shtatin apo rajonin përkatës. Është i njohur angazhimi shatëll-diplomatik amerikan i diplomatik Hollbruk gjatë zgjidhjen së konfliktit dramatik që ndodhi gjatë shkatërimit të Jugosllavisë socialiste, e cila rezultoi me lidhjen e Marrëveshjes së Dejtonit. Por, duhet përmendur se paralelisht zhvillimit të presionit diplomatik në
rend të parë ndaj Serbisë, ndaj forcave serbe në Bosnë e Hercegovinë zhvilloheshin bombardime të fuqishme nga ana e forcave ajrore të NATO-s. Kështuqë, përdorimi i forcave ushtarake në këtë rast ndihmoj në azhuritetin e zgjidhjes diplomatike të konfliktit në fjalë. Natyrisht se shatëll diplomacia vazhdon gjithnjë e më shumë të jetë prezente në tejkalimin apo zgjidhjen e situatave konfliktuoze në botë. Kështu, shatëll diplomacia një kohë të gjatë është prezent edhe në konfliktin palestinez-izraelit, për vendosjen e armëpushimit në mes palëve të konfrontuara. Kjo formë e diplomacisë ndihmoi edhe gjatë intervenimit ushtarak izraelit në Gazë, me çrast pasoi armëpushimi dhe tërheqja e forcave izraelite nga Gaza. Shatëll diplomacia është e përafërt me ndërmjetësimin si formë paqësore e zgjidhjes së probleme dhe konflikteve, pasi diplomatët pos që dëgjojnë pozicionet e palëve të ndryshm, ata mund të japin edhe propozimet dhe idetë e tyre pë zgjidhjen e situatës së caktuar. Madje mund të ushtrojnë presion të shumëanshëm për akceptimin e propozimeve të tyre. Zakonisht shatëll diplomacia ushtrahet nga shtetet e fuqishme dhe me relavancë ndërkombëtare. Shtetet më me ndikim në botë kanë ekipe profesionale dhe vazhdimisht bëjnë trajnimin e diplomatëve të ri, të cilët i pregadisin që në forma sa më të sofistikuara të ushtrojnë rolin e shatëll diplomatit.
Diplomacia e samiteve Diplomacia e samiteve fillon të vjenë në shprehje në fillim të shekullit XX, pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore. Shkatërimet, viktimat dhe vuajtjet e mëdha si pasojë e kësaj lufte, bënë që çështjes së paqës dhe sigurisë botëre përfaqësuesit e shteteve, pra burështetasit t’i qasen në mënyrë shumë më serioze, në rend të parë duke ngritur nivelin e takimeve dhe të sjelljes së vendimeve të rëndësishme në nivel të shefave të shteteve dhe të qeverive. Marrëveshja e Versajit ishte një trasim i një diplomacie të re në zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare. Më vonë në këtë frymë kemi formimin e Ligës së Kombeve si organizatë e parë ndërkombëtare për kujdesin dhe angazhimin e përbashkët në ruajtjen e paqës dhe sigurisë ndërkombëtare. Pas kësaj lufte shefat e shteteve me relevancë - Wilson, Wels, Brian e të tjerë, ofruan shumë projekte për organizimin dhe funksionimin e Ligës së Kombeve. Presidenti i Shteteve të Bashkuara të Amerikës Woodrow Wilson, në vitin 1918 kishte propozuar formimin e një organizate e cila do të kujdesej për sigurimin e integritetit territorial dhe të pavarsisë politike të shteteve. Edhe pse Liga e Kombeve që në start ishte e dënuar të dështojë, ajo në fakt paraqet një tentim seriozë që përmes takimeve në nivel më të lartë të vendoset për formimin e një organizmi të tillë. Diplomacinë e samiteve, veçanarisht e afirmoi Konferenca e Teheranit e mbajtur më 1 dhjetor 1943, ku u takuan – kryetari amerikan Roosvelti, premieri britanez Churchili dhe kryetari sovjetik Stalini. Mandej, të njëjtët lider u takuan edhe në Konferencën e Jaltës (3-11 shkurt 1945). Në këto takime, pos tjerash është biseduar për formimin e një organizate të re botërore shumë më të fuqishme për ruajtjen e paqës dhe sigurisë botërore OKB-së). Diplomacia e samiteve ka vazhduar me Konferencën e Podsdamit dhe shumë takimeve tjera të mëvonshme. Megjithate, me ashpërsimin e marrëdhënieve Lindje – Perëndim, pra me fillimin e të ashtuquajturës Luftë e Ftohtë, kur dallimet ideologjike në mes bllokut lindor (socialist) dhe bllokut perëndimor (kapitalist), çështja e sigurisë botërore si veprim i përbashkët u la anësh, kështuqë edhe takimet e liderëve të vendeve më relevante u lanë anësh. Ky ashpërsim filloi të zbutet me ardhjen e Hrushçovit si kryetar i Bashkimit Sovjetik dhe relativisht vazhdoi me ardhjen e Brezhnjevit, kurse serisht mori karakterin e duhur vetëm pas ardhjes së Gorbaçovit.
Rëndësia e diplomacisë së samiteve
Diplomacie e samiteve, jo vetëm që ka rëndësinë e vet të shumfishtë në tejkalimin e situatave dhe në zgjidhjen e problemeve, por çka është shumë me peshë, këto takime ndikojnë në mënyrë preventive në mosparaqitjen e problemeve. Në veçanti diplomacia e samiteve kontribuon: në krijimin dhe thellimin e mirëbesimit në mes liderëve shtetërore, e prej këtu edhe në mes të shteteve të tyre; në zhvillimin e miqësisë dhe bashkëpunimit në mes shteteve dhe popujve; në koordinimin efektiv në lidhje me tejkalimin e problemeve ekzistuese apo të atyre që lindin ndërkohë; në ndërtimin e politikës së përbashkët botërore; në avansimin e bashkëpunimit ekonomik dhe liberalizimin e tregjeve; në formimin dhe zhvillimin e organizatave ndërkombëtare rajonale dhe universale, etj.
Organizimi i diplomacisë së samiteve Në takimet e niveleve më të lartë shtetërorë më së shumti diskutohen tema të cilat kanë të bëjnë me zhvillimin ekonomik, me çështjet politike, me mbrojtjen e ambientit jetësor, me sigurinë ndërkombëtare etj. Samitet mund të organizohen si takime bilaterale apo multilaterale të shefave të shteteve dhe të qeverive. Gjithashtu mund të jenë të organizuar vetëm për një çështje apo situatë, ose si të vazhdueshme (takime samitesh të institucionalizuara). Këto të fundit më tepër kanë të bëjnë me takimet e liderëve të shteteve: në organizatat universale (seancat e rregullta vjetore të OKB-së); në organizatat rajonale, siç janë Këshilli i Evropës, OSBE, Organizata e Unionit Afrikan, Organizata e Shteteve Amerikane, Liga Arabe, OSEAN etj; në organizata për mbrojtje kolektive (NATO); në grupe formale të shteteve të zhvilluara G-8; njëzet vendet më të zhvilluara të botës etj. Në qarqe të ndryshme doktrinare, ekzistojnë mednime se diplomacia e samiteve nuk mund të jetë efikase pasi, liderët e shteteve nuk janë profesionist në ushtrimin e mjeshtrive diplomatike dhe se ata nuk mund të jenë shumë produktiv kur të kemi parasysh se shefat e shteteve e të qeverive shumë më tepër kanë kujdes në ruajtjen e rejtingut personal dhe se ndonjëherë janë të gatshëm që të nënshkruajnë edhe dokumentet të kota vetëm që përpara opinionit të mos duken se në takimet e tyre nuk kanë pasur sukses. Megjithate, sa më shumë që kalon koha gjithnjë e më shumë bëhet evidente se diplomacia e samiteve shkon duke dhënë rezultate shumë më produktive se sa takimet diplomatike të diplomatëve profesional të niveleve më të ulta. Diplomatët e nivelit më të ultë se sa shefat e shteteve nuk e kanë fuqinë e vendosjes. Ata kanë mandat tejet të kufizuar dhe për gjërat edhe më të imta janë të detyruar të konsultohen me qeveritë e tyre. Kështuqë humbet shumë më tepër kohë, kurse situatat në ndërkohë mund edhe më shumë të komplikohen. Poashtu mesazhet të cilët mund t’i dërgojnë liderët janë shumë më të fuqishme dhe shumë më pozitivisht pranohen në popullatat vendase. Përndryshe, sa i përket profesionalizmit dhe teknikës së zhvillimeve të bisedimeve diplomatike, ata kompenzohen me pjesmarrje në delegacion edhe të diplomatëve profesional, ekspertëve të lëmive të caktuar apo këshilltarëve profesional.
DIPLOMACIA EKONOMIKE Shekuj me radhë roli kryesor i diplomacisë ka qenë vënia e kontakteve, lidhjeve dhe komunikimeve me shtetet tjera në rend të parë për qëllime ushtarake, siç kanë mund të jenë: krijimi i aleancave ushtarake në mes dy apo më tepër shteteve; koordinimi i përbashkët në mes shteteve për fillimin dhe arritjen e qëllimeve të luftës; mbajtja e takimeve në lidhje me rivendosjen e paqës etj. Natyrisht se edhe në kohërat e hershme hasen kontakte dhe lidhje në mes shteteve edhe sa u përket çështjeve tregtare, por ata nuk kanë qenë të karakterit relevant apo prioritar. Në fazën e feudalizmit të hershëm dhe mesëm shtetet kryesisht karakterizohen me tregti të mbyllur, kështuqë nuk kanë ekzistuar objektiva të mëdha për zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare. Prej këtu, ka qenë e arsyeshme mungesa e interesit që çështjet tregtare dhe ekonomike të trajtohen në mënyrë më serioze. Me zhvillimin e marrëdhënieve kapitaliste në shoqëri si rezultat i revolucionit teknik e shkencor, tregtia ndërkombëtare fillon të merr hov. Një zhvillim i tillë determinon ndërvarshmëri dhe ndërlidhshmëri në mes ekonomive të shteteve të ndryshme. Kështuqë, kjo situatë e re objektive ka shtrua nevojën e komunikimit dhe lidhjes së marrëveshjeve në mes shteteve që kanë pasur të bëjnë me marrëdhëniet në sferën e ekonomisë dhe tregtisë. Në shekullin e XVII, diplomacia ekonomike u pat shëndrua në realitet. Në zhvillimin e diplomacisë ekonomike, në veçanti rol të rëndësishëm ka dhënë diplomacia franceze, e cila e para në aspekt formal ka hartua dokumente përmes të cilëve janë udhëzua diplomatët francez në shtetet e jashtëme se si duhet veprua për zhvillimin e interesave ekonomike të Francës në shtetet pranuese. Në vitin 1648, në dokumentin e titulluar Instrukcioni për ambasadorët francez, të shkruar nga diplomati francez J.J. Jusserand, përshkruhen instrukcionet e duhura për ambasadorët francez që janë dërgua në botën e jashtëme, në lidhje me gjendjet ekonomike të çdo shteti veç e veç, e posaçërisht për Britaninë si shtet më i zhvilluar i asaj kohe. Në shekullin XVIII, XIX e XX, kemi dinamik të shprehur në zhvillimin e diplomacisë ekonomike në shumë shtete të botës. Kështuqë tani gjithnjë e më shumë përfaqësitë diplomatike të shteteve në botën e jashtëme peshë të veçantë i japin diplomacisë ekonomike. Presidenti francez Miteran, në vitin 1988, gjatë fjalimit të tij vjetor para ambasadorëve të Francës në botën e jashtëme në Quai d’Orsay, nga ambasadorët francez, pat kërkuar që këta prioritet apsolut t’i japin anagzhimit të tyre në çështjet ekonimike. Këtë shembull më vonë e patën akceptuar të gjitha shtetet tjera anëtare të Unionit Evropian.
Roli i diplomacisë ekonomike Ndërvarshmëria ekonomike e shteteve në botë ka ndikuar që përfaqësitë diplomatike dhe diplomacia në përgjithësi tretman të veçantë t’u japin çështjeve ekonomike. Edhe ate jo vetëm përmes emërimit të atasheve ekonomik në përfaqësitë diplomatike të shteteve në vendet tjera, por edhe përmes perfeksionimit dhe profesionalizimit të strukturave dhe kuadrove të sferave të veçanta të ekonomisë, si për shembull – ekspertë për investimeve, për resurse dhe lëndë të para, për tregje etj. Shtetet ndërtojnë strategjitë e tyre afatgjate ekonomike dhe pregadisin kuadro të profesionalizuara në vendet tjera konform specifikave dhe parametrave ekonomike dhe tregtare të atyre vendeve, dërgojnë diplomatë ekonomik në ata vende. Qëllimet e diplomacisë ekonomike janë: hulumtimi i tregjeve në shtetet tjera; lobimi për kompanitë e vendit; kontaktet dhe bisedat e kompanive të huaja, me qëllim të investimeve në shtetin e dërgimit;
informimi i shoqatave, biznes-shërbimeve dhe institucioneve tjera ekonomike të shtetit të pranimit në lidhje me potencialet ekonomike të shtetit të dërgimit; mbledhja e informatave ekonomike në shtetin e pranimit dhe informimi i shtetit të vet për këta realitete ekonomike; dhënia e ndihmës kompanive të vendit të vet të cilat ushtrojnë afarizëm në shtetin pranues, në bisedime me organet e shtetit pranues; bisedime me organet e shtetit të pranimit për mundësinë e liberalizimit të tregtisë në mes dy shteteve dhe për çështje tjera ekonomike etj. Për shkak të rolit gjithnjë e më të madhë të diplomacisë ekonomike në realizimin e strategjive ekonomike afatgjate të shteteve në botë, si dhe për shkak të divergjencave dhe specifikave të rajoneve të ndryshme të rruzullit tokësor, imponohet nevoja e studimit të hollësishëm të kapaciteteve ekonomike në rajone të ndryshme të botës. Tani pjesë e trajtimit të studimeve të degës së diplomacies janë kushtet natyrore të një shteti dhe rajoni, resurset, kushtet e tregut, legjislatura ekonomike, kultura ekonomike etj. Për këtë arsye gjithnjë e më shumë në shtetet e zhvilluara ekonomikisht, diplomacia ekonomike ka filluar të studjohet si disciplinë e veçantë shkencore.
Diplomacia ekonomike dhe proceset globaliste në botë Proceset globaliste në mënyrë të fuqishme ndikojnë në dinamikën e transformimit të diplomacisë, duke e shëndruar ate në diplomaci të profesionalizuar ekonomike. Zhvillimi i tregëtisë botërore dhe këmbimi i mallërave dhe shërbimeve tjera, prej viti në vit shënon dinamizim edhe më të madhë zhvillimor, kështuqë degët e fuqishme të ekonomisë botërore objektivisht bëjnë presion ndër shtetet duke i detyruar të njëjtët të bëjnë liberalizimin e këmbimit tregtar, duke zvogluar apo hequr fare doganat, duke thjeshtëzuar procedurat e kalimeve kufitare për mallërat dhe kapitalin, por edhe duke formua tregje të përbashkëta, tregje të lira, zona të lira doganore, struktura integruese në mes shteteve. Zvillimi i hovshëm i proceseve globaliste në botë, sidomos segmenti i dominimit ekonomik të kompanive multinacionale në botë, imponojnë ndryshime rrënjësore edhe në sferën e marrëdhënieve ndërkombëtare dhe diplomatike. Kompani të fuqishme multinacionale, siç janë EXXON, FORD MOTOR CO, SHELL e shumë të tjera, secila prej tyre kanë të ardhura nacionale më të fuqishme se sa shumë shtete mesatare në botë, madje edhe më tepër se Ukraina, Spanja, Pakistani, Nigeria, Egjypti etj. Kompanitë multinacionale paraqesin element shumë të rëndësishëm në strukturën institucionale të botës bashkarisht me tregjet globale finansiare dhe blloqet komerciale transnacionale. Tani fuqi shumë e madhe ekonomike dhe politikisht ndikuese është e koncentruar në duar të kompanive multinacionale. Disa autorë globalizimin si të tillë e shohin me pesimizëm duke e konsideruar si faktor që edhe mëtej do të çojë në varfërimin e Jugut me zhvillim të dobtë. Në fakt, proceset globaliste me të madhe janë duke margjinalizuar edhe kulturat e popujve të vegjël dhe të pazhvilluar, dobësojnë politikat sociale të shteteve të pazhvilluara, ndikojnë në zvogëlimin e fondeve sociale dhe solidare të shteteve lokale. Globalizimi praktikisht shëndrohet në sistem botëror integrues të shoqërive dhe civilizimeve të ndryshme, pa marrë para syshë veçoritë e tyre autentike. Prej këtu edhe marrëdhënjet ndërkombëtare dhe diplomatike në mes shteteve dhe diplomacia ndërkombëtare në përgjtihësi pësojnë ndryshime radikale, dhe ato tani janë refleksim i këtyre proceseve në mbarë bashkësinë ndërkombëtare. Në kushtet e globalizimit, marrëdhënjet ndërkombëtare dhe diplomacia ndërkombëtare, asesi nuk mund të kuptohen më si përfaqësim vetëm i interesave nacionale në kontestin më të gjërë. Ata tani janë shumë më të komplikuara nga marrëdhënjet tradicionale politike dhe diplomatike. Realiteti aktual imponon trajtimin e marrëdhënjeve ndërkombëtare dhe të diplomacisë si balansim të shumë komponentave, siç
janë - regjimi i këmbimit të lidhjeve ekonomike e tregtare, formave të komunikimit, hapjes së tregjeve dhe afarizmit, interesave direkte të kompanive multinacionale etj. ________________________________________________________________________ KOLOKVIUMI I II
ORGANET PËR MBAJTJEN E MARRËDHËNIEVE NDËRKOMBËTARE Shtetet dhe subjeketet tjerë ndërkombëtarë (organizatat ndërkombëtare), janë permanent në komunikim në mes veti në realizimin e qëllimeve të përbashkëta. Komunikimi në mes tyre mund të jetë i karaktereve të ndryshëm, në veçanti i karakterit politik, juridik, ekonomik, kulturor, sportiv etj. Shtetet dhe subjektete tjerë ndërkombëtarë komunikojnë në mes veti vetëm përmes organeve të tyre. Përfaqësimi i shteteve në komunikim me shtetet tjera, në konferenca ndërkombëtare, dhe në organizata ndërkombëtare, është i rregulluar me norma të së drejtës ndërkombëtare. Vetëm përfaqësuesit e autorizuar të subjekteve ndërkombëtarë, me veprimet e veta mund të prodhojnë efekte juridike ndërkombëtare, pra të krijojnë të drejta dhe obligime për subjektët ndërkombëtarë që i përfaqësojnë (shtetet dhe organizatat ndërkombëtare), të cilat efekte juridike obligojnë këta subjektë. Shtetin e përbënë e gjithë popullata, por është e pamundur ata të gjithë të veprojnë së bashku në emër të shtetit prandej edhe ekzistojnë organe kompetente të zgjedhura për përfaqësimin e shtetit në komunikimin ndërkombëtar. Këto organe dallohen për nga kapaciteti reprezentativ dhe mund të jenë: organi më i lartë i përfaqësimit të shtetit brenda dhe jashtë – shefi i shtetit (monarku, kryetari apo organi kolektiv); përfaqësuesi i qeverisë së shtetit (premieri, kancelari); ministri për punë të jashtëme; diplomat i autorizuar nga organet kompetente për përfaqësim të shtetit në ndonjë mision special; shefat e misionit diplomatik (ambasadorët apo shefat tjerë të misionit diplomatik të akredituar në shtetet tjera); funksionari i autorizuar që përfaqëson organizatën ndërkombëtare në marrëdhënie me subjektet tjerë. Pra, kemi dy lloje organesh përfaqësimi të jashtёm të subjekteve ndërkombëtare (shteteve dhe organizatave ndërkombëtare): organet e brendshme (që kanë selinё brenda territorit të shtetit dhe organet e jashtёme që kanë selinё apo janё të vendosur nё territorin e shtetit të jashtёm. Shtetet si subjekte kryesorë në bashkësinë ndërkombëtare, në mes veti dhe me organizatat ndërkombëtare, hyjnë në marrëdhënie politike, ekonomike, kulturore, sociale etj. Këto forma të marrëdhënieve në mes veti, shtetet i realizojnë përmes formave të ndryshme të komunikimit në mes tyre, i cili komunikim zhvillohet përmes përfaqësuesve të autorizuar të shteteve. Subjektet ndërkombëtarë komunikojnë në mes veti përmes kanaleve bilaterale (dyanësore) dhe kanaleve multilaterale (shumëanësore). Sot shtetet gjithnjë e më shumë, përveç kontakteve bilaterale me subjektet tjera, ata komunikojnë multilateralisht në konferenca të ndryshme diplomatike, ku marrin pjesë shumë shtete (diplomaci multilatërale). Pra, përfaqësuesit e shtetit të cilët realizojnë marrëdhënie në mes shteteve, pastaj shteteve dhe organizatave ndërkombëtare, por edhe në mes vet organizatave ndërkombëtare, mund të klasifikohen
në dy grupe:
1) organe të brendshme të shtetit, siç janë: a) Shefat e shteteve (si kryetar i shtetit apo monark); b)kryetarët e qeverive; dhe c)ministrat e punëve të jashtme; dhe 2) organe të jashtme, të cilat janë me seli në shtetet tjera , ku bëjnë pjesë përfaqësuesit diplomatik dhe konzularë, si dhe përfaqësuesit e përhershëm të shteteve në organizatat ndërkombëtare. Disa autorë janë tëmendimit se edhe parlamentat përmes komisioneve të tyre të jashtëme mund të konsiderohen si organe të bashkëpunimit ndërkombëtarë. Megjithate, jemi të mendimit se një tezë e tillë është e paqëndrueshme, nëse kemi parasysh se parlamenti nuk ka karakter të jashtëm reprezentativ dhe ai nuk mund me veprimet e veta të prodhojë efekte juridike. Parlamenti vetëm se ndihmon brenda kufijve të shtetit në ndërtimin e politikës së jashtëme të vendit, madje mund të shkarkoj qeverinë apo ministrin për punë të jashtëme nga postet e tyre nëse vlerëson se këta janë joaktivë në punën e tyre apo me veprimet e veta i kanë shkaktuar dëm interesave të vendit. E drejta ndërkombëtare përmbanë rregulla dhe dispozita juridike përmes të cilave përcaktohet rangu, privilegjet, imunitetet dhe veprimtaritë e personave të cilët ushtrojnë funksionet e këtyre organeve, me qëllim të ushtrimit sa më efikase dhe të papenguar të detyrave të tyre.
SHEFAT E SHTETEVE Shefat e shteteve mund të jenë kryetar shtetesh apo mbretër. Nuk është shumë me rëndësi se sa janë kompetencat e tij në bazë të kushtetutës së shtetit të vet, pasi për shefin e shtetit vlejnë normat e së drejtës ndërkombëtare se ai përfaqëson shtetin pa autorizim të veçantë dhe se aktet dhe veprimet e tij obligojnë shtetin e tij. Koha më e re karakterizohet me reduktim të dukshëm të kompetencave të kryetarit të shtetit (përjashtim bëjnë sistemet presidenciale ku kryetari i shtetit ka kompetenca të mëdha) dhe të monarkut, kështuqë jo rastësisht në konferenca ndërkombëtare përdoret formulimi – për shembull, “takimi i shefave të shteteve dhe kryetarëve të qeverive.” Shefi i shtetit përfaqëson shtetin e vet brenda dhe jashtë. Pra, ai mund edhe të mos jetë organ më i lartë i brendshëm, por gjithsesi sipas normave ndërkombëtare ky organ konsiderohet më i lartë në përfaqësimin e jashtëm. Ai ka autorizim gjeneral dhe nuk i nevojitet autorizim i veçantë për përfaqësimin e shtetit në marrëdhëniet ndërkombëtare. Ai ka të drejtë të zhvilloj bisedime dhe të lidhë marrëveshje ndërkombëtare. Shefi i shtetit vepron në emër të vet dhe çdo akt i tij obligon shtetin e tij. Ai emëron dhe shkarkon përfaqësues diplomatik si dhe pranon kredencialet e diplomatëve të huaj që akreditohen në shtetin e tij. Autoriteti i shefit të shtetit varet nga sistemi kushtetues i çdo shteti në veçanti. Prej këtu, roli dhe pozicioni i shefave të shteteve në shtete të ndryshme ka dallime, madje ndonjëherë edhe shumë të mëdha. Në sistemet presidenciale roli i presidentit të shtetit është shumë i fuqishëm edhe brenda shtetit edhe jashtë tij. Pozicione më të ngushta kanë monarkët dhe kryetarët e shteteve me sistem të demokracisë parlamentare. Por, për të drejtën ndërkombëtare kjo çështje nuk është me rëndësi, pasi sipas normave ndërkombëtare me rëndësi është se kryetari i shtetit konsiderohet si organ më i lartë përfaqësues i shtetit dhe çdo akt i tij konsiderohet si akt i shtetit. Sipas së drejtës ndërkombëtare, shefi i shtetit gëzon respekt , privilegje dhe imunitete në kryerjen e funksioneve të veta. Këto shefi i shtetit i gëzon edhe kur udhëton privatisht ( incognito) në shtetin tjetër, por pa formalitete të cilat i takojnë pozitës së tij gjatë vizitave zyrtare (për shembull, reshtim i gardës së nderrit). Ai nuk i nënshtrohet jurisdiksionit të shteteve tjera, përveç nëse bëhet fjalë për vepra penale ndërkombëtare të parapara nga normat jus cogens. Pra, ai nuk i nënshtrohet
jurisdiksionit penal në shtetin tjetër, madje sikur të ketë kryer edhe vepër të rëndë penale. Në lëndët civile, shefi i shtetit mund të paraqitet para gjykatës, por nëse vet dëshiron. Për shembull, ai mund të paraqitet në gjykim civil privat në lidhje me pronësinë e tij në shtetin tjetër.
K RYETARËT E QEVERIVE Kryetari i qeverisë apo premieri i shtetit përfaqëson qeverinë si organ kolektiv brenda dhe jashtë. Kryetari i qeverisë ka autorizim gjeneral për zhvillim të bisedimeve dhe për nënshkrim të marrëveshjeve ndërkombëtare. Aktet që ai i nënshkruan dhe deklaratat e dhëna obligojnë shtetin e tij. Edhe deklaratat e qeverisë që kanë të bëjnë me çështje të jashtme janë obligative për qeverinë. Po ashtu, edhe kryetari i qeverisë gëzon respekt , privilegje dhe imunitete konform pozicionit të vet dhe kapacitetit ndërkombëtar të këtij funksioni.
MINISTRAT E PUNËVE TË JASHTME Ministri i punëve të jashtme mbulon të gjitha punët që janë kompetencë e qeverisë në sferën e marrëdhënieve ndërkombëtare dhe politikës së jashtme. Pra, ministri i jashtëm apo sekretari shtetëror i punëve të jashtme është faktor komunikues në mes qeverisë së vet dhe qeverive të shteteve tjera. Sipas rregullave të së drejtës ndërkombëtare, komunikimi midis qeverive bëhet përmes ministrave për punë të jashtme dhe përfaqësuesve diplomatik të akredituar në shtete. Edhe pse ambasadorët emërohen nga shefi i shtetit, ministri i punëve të jashtme është udhëheqës i të gjithë diplomatëve, konsujve dhe emisarëve tjerë diplomatik. Ai mban kontakte të vazhdueshme me përfaqësuesit diplomatik të shteteve tjera të akredituar në shtetin vendas (shtetin pranues). Edhe ministrave për punë të jashtme u pranohen privilegje dhe imunitete, edhe pse nuk ka rregulla të drejtpërdrejta ndërkombëtare që kanë të bëjnë special për ministrat për punë të jashtme, por këto privilegje dhe imunitete nxirren nga analogjia diplomatike dhe nga kurtuazia. Qëndrim i përgjithshëm i teorisë, i praktikës ndërkombëtare dhe i normave juridike zakonore është se deklaratat e shefit të shtetit, kryetarit të qeverisë (premierit) dhe ministrit për punë të jashtme e obligojnë shtetin që ata përfaqësojnë.
DIPLOMACIA BILATERALE Diplomacia bilaterale nënkupton ekzistimin e marrëdhënieve diplomatike në mes dy shteteve, të cilat kanë për qëllim mbajtjen e komunikimit diplomatik në mes veti. Pra, diplomacia bilaterale ka për qëllim mbajtjen, realizimin dhe përparimin e marrëdhënieve politike, ekonomike, tregtare, kulturore, shkencore, sportive, si dhe të segmenteve tjera në mes dy shteteve. Përmes diplomacisë bilaterale, përfaqësuesit diplomatik ushtrojnë përfaqësimin permanent të shtetit të vet në shtetin tjetër dhe në kontinuitet janë në përcjellje të rrjedhave në shtetin tjetër ku janë të akredituar, me çrast informojnë shtetin e vet për shumë rrjedha në shtetin pranues, por edhe japin mendime, sugjerime dhe inicijativa në lidhje me tejkalimin e situatave dhe gjendjeve të ndryshme, apo iniciativa të tjera që kanë të bëjnë me përparimin e marrëdhënieve në mes dy shteteve në sfera të ndryshme të jetës shoqërore e politike. Historikisht, kjo formë e diplomacisë u takon kohërave më të hershme dhe ka starrtuar si forma të ndryshme të komunikimit diplomatik në mes shteteve dhe përfaqësuesve të tyre për zgjedhjen dhe rregullimin e çështjeve të ndryshme në mes dy shteteve. Shumë më vonë, përkatësisht aty kah mesi i
shekullit XVI fillojnë të hapen misione të përhershme diplomatike të cilat i hap një shtet në shtetin tjetër dhe anasjellë. Një kohë të gjatë është konsiderua normë e së drejtës zakonore që ambasadori të konsiderohet përfaqësues i shefit të shtetit emrues te shefi i shtetit dërgues. Kjo dispozitë ka humbur nga aktualiteti dhe sipas Konventës së Vjenës, përfaqësuesi diplomatik i shtetit dërgues përfaqëson shtetin e vet te shteti pranues. Pra, te diplomacia bilaterale e kohës më të re, kur edhe kemi hapjen e misioneve të përhershme diplomatike në mes shteteve, kemi së paku dy shtete: 1) shtetin dërgues (shteti i cili bënë emërimin e përfaqësuesit diplomatik), pra shtetin i cili dërgon përfaqësues të përhershëm diplomatik në shtetin tjetër; dhe 2) shteti i pranimit, që nënkupton shtetin ku emërohet dhe dërgohet përfaqësuesi diplomatik i shtetit dërgues.
Vendosja e marrëdhënieve diplomatike Sipas Konventës së Vjenës mbi marrëdhëniet diplomatike (1961), shtetet janë sovrane dhe si të tillë pavarsisht vendosin për ate se a do të vendosin marrëdhënie diplomatike me një shtet apo jo. Por, realisht që të mund të vendosen marrëdhënie diplomatike në mes dy shtetve, është e domosdoshme që të ekzistoj vullnet dhe pajtim i dyanshëm i këtyre shteteve, pra edhe i shtetit dërgues edhe i shtetit pranues. Vendosjen e marrëdhënieve diplomatike duhet dalluar nga akti i njohjes së shteteve. Njohja e shtetit, parashtrohet kur në bashkësinë ndërkombëtare lind shtet i ri si subjekt ndërkombëtar, i cili ka nevojë për njohje ndërkombëtare. Poashtu, duhet pasur parasysh se për dallim nga vendosja e marrëdhënieve diplomatike e cila ka karakter të dyanshëm, njohja paraqet akt të njëanshëm të një shteti, përmes të të cilit një shtet anëtar i bashkësisë ndërkombëtare,shpreh gadishmërinë që një shtet të ri të krijuara ta konsideroj si subjekt ndërkombëtar. Zakonisht, pas aktit të njohjes pason edhe akti i vendosjes së marrëdhënieve diplomatike, edhe pse nga kjo rregull kemi edhe përjashtime. Ndonjëherë mund të ndodhë që lidhja e parë diplomatike me një shtet, apo me rastin e përtrirjes së marrëdhënieve diplomatike paraprakisht të ndërprera në mes dy shteteve, shteti dërgues së pari në vend të ambasadorit si shef të misionit të dërgojë nivel më të ultë të përfaqësimit diplomatik (për shembull, në vend të ambasadorit të dërgoj të ngarkuar me punë ). Zakonisht kjo bëhet për shkak të ndieshmërisë politike të një gjendje apo situate ndërkombëtare, të cilat mund të shkaktojnë çrregullime në marrëdhëniet diplomatike. Pra, shtetet kanë shumë kujdes që me veprimet e tyre (për shembull në lidhje me njohjen e një shteti të ri), të mos iritojnë një shtet tjetër i cili kundërshton formimin e shtetit të ri. Poashtu, përmes emrimit të një diplomati të nivelit më të ulët, shteti dërgues dëshiron të dërgoj sinjal se akoma marrëdhëniet ndërshtetrore në mes shtetit dërgues dhe shtetit pranues nuk janë aq të mira dhe të afërta etj (shih nenin 19 të Konventës së Vjenës). Për shembull, me rastin e rivendosjes së marrëdhënieve diplomatike (paraprakisht të prishura) në mes Francës dhe Republikës Arabe të Bashkuar palët rivendosin marrëdhëniet në nivel të të ngarkuarit me punë (1963), kurse një vit më vonë ndriten marrëdhëniet diplomatike në nivel të ambasadorëve. Pas vendosjes së marrëdhënieve diplomatike në mes dy shteteve, shtrohet nevoja e hapjes së misionit diplomatik në njërin dhe tjetrin shtet. Por, kjo gjë mund të realizohet edhe më vonë. Në shumë raste, ka ndodhur që shtetet të cilat kanë vendosur marrëdhënie diplomatike, të mos hapin misione diplomatike në shtetin tjetër, por përfaqësimin diplomatik në këte shtet t’ia besojnë një përfaqësie diplomatike të një shteti tjetër, pra një përfaqësie që i takon ndonjë shteti të tretë. Për shembull, marrëdhëniet diplomatike në mes Republikës së Maqedonisë dhe Izraelit, tani disa vite realizohen përmes ambasadës së Maqedonisë në Beograd (e cila mbulonte edhe Izraelin), dhe përmes ambasadës izraelite në Beograd (e cila mbulonte edhe Maqedoninë). Poashtu mund të ndodhë që të hapet mision diplomatik në një shtet, por ate ta mbulon shefi i misionit diplomatik i cili gjindet në postin e shefit të
misionit diplomatik në një shtet tjetër. Pra, në këte rast një shef misioni mbulon disa misione në disa shtete, por edhe këtu nevojitet pëlqimi i secilit shtet pranues. Gjithashtu, të drejtë aktive dhe pasive të legacionit, pra të dërgimit dhe të pranimit të misioneve të përhershme diplomatike, përveç shteteve kanë edhe organizatat ndërkombëtare. Edhe ata mund të hapin misione në shtetet dhe të pranojnë misione diplomatike nga to. Të njëjtën gjë organizatat ndërkombëtare mund ta bëjnë edhe në mes veti. Natyrisht se, nga vet natyra e organizatave ndërkombëtare, pra nga funksionimi dhe veprimtaria e tyre ekziston dallim në mes diplomacisë bilaterale në mes shteteve dhe diplomacisë në mes shteteve dhe organizatave ndërkombëtare apo në mes vet organizatave ndërkombëtare. Për shembull, përmes ndikimeve diplomatike një shtet mund të ndikojë në ndryshimin e një qëndrimi politik të një shteti tjetër për një çështje të caktuar, kurse politika e organizatës ndërkombëtare ka mekanizmat e veta të veçanta të vendosjes dhe për këte duhet të ekzistoi pëlqimi i përfaqësuesve të anëtareve të asaj organizate ndërkombëtare.
Dhënia e agrimentit Natyrisht se shtetet në mënyrë të vetësishme sjellin vendimin se cilin person do ta kishin emërua si shef të misionit diplomatik në një shtet tjetër. Megjithate, nga vet fakti se ai person do të jetë përfaqësues diplomatik në shtetin tjetër, me organet e të cilit në kontinuitet duhet të jetë në komunikim, por edhe nga vet fakti se është e drejtë sovrane e çdo shteti që të pajtohet apo të mos pajtohet për ate që një person i shtetit tjetër të jetë shef i misionit diplomatik në territorin e tij, shtron nevojën e dhënies së agrimentit nga ana e shtetit pranues. Pra, agrimenti është pëlqim i dhënë nga shteti i pranimit se ai shtet pajtohet me idenë e shtetit të dërgimit që një person konkret të ushtrojë pozitën e shefit të misionit diplomatik në në territorin e shtetit pranues. Mund të ndodhë që dy apo më shumë shtete të mund të pajtohen që në një shtet të tretë të emërojnë një përfaqësues të përbashkët si shef të misioneve diplomatike. Edhe në këte rast është i nevojshëm agrimenti për çdo shtet dërgues veç e veç. Poashtu, pa marrë parasysh klasën e përfaqësuesit diplomatik të akredituar në një shtet, ai përfaqëson shtetin e vet plotësisht, sikurse edhe klasa më e lartë e përfaqësuesëve diplomatik. Procedura për dhënien e agrimentit është jopublike. Shteti dërgues përmes kanaleve diplomatike i drejtohet shtetit pranues për dhënie të pëlqimit (agrimentit) për një person konkret të cilin shteti dërgues mendon ta akrediton si shef të misionit diplomatik te shteti pranues. Shteti pranues mund të jep agrimentin në një afat të kuptueshëm, por mund edhe të hesht përgjigjen, me çka jepet në dije se nuk ka vullnet të jep agrimentin për emrin e propozuar. Poashtu përgjigja nga shteti pranues mund të jetë e qartë si refuzim, por ajo nuk shkruhet në asnjë dokument për hirë të ruajtjes së dinjitetit dhe personalitetit të personit të propozuar për shef të misionit diplomatik. Zakonisht në raste të refuzimit të dhënies së agrimentit shteti i pranimit nuk ka obligim të jep sqarime për një veprim të tillë. Rrallë herë ndodhë që shteti pranues të lajmëron shtetin dërgues në lidhje me shkaqet për refuzimin e dhënies së agrimentit. Në të kaluarën, si shkaqe të refuzimit të dhënies së agrimentit kanë qenë shkaqe dhe arsye të natyrave të ndryshme, si për shembull, prejardhja sociale, përkatësia fetare e kulturore, bindjet politike të kandidatit, gjendja familjare, kryerja e ndonjë vepre penale në të kaluarën, dukja e tij fizike etj. Kurse tani, më tepër peshë u jepet qëndrimit armiqësor ndaj shtetit të pranimit, çështjeve familjare, e kaluara e kandidatit, autoriteti i tij etj. Gjithashtu, nëse shteti dërgues në misionin diplomatik dëshiron të dërgon edhe atashe (atashe ushtarak, atashe ekonomik, atashe të shtypit), shteti dërgues duhet paraprakisht t’ia komunikoj emrat e
tyre shtetit pranues, me qëllim që shteti pranues të jep pëlqimin për ta. Poashtu duhet theksuar se edhe atashetë shteti pranues në çdo moment mund t’i shpallë persona non grata. Marrja e funksionit në misionin diplomatik Sipas neni 13 të Konventës së Vjenës, shefi i misionit diplomatik merr funksionin e vet prej momentit të dorëzimit të letrave kredenciale para shefit të shtetit. Para shefit të shtetit, letrat kredenciale zakonisht i dorëzojnë ambasadorët, nunët, të dërguarit, ministrat dhe internunët. Kurse para ministrit për punë të jashtëm, letrat kredenciale i dorëzojnë përfaqësuesit e klasës më të ultë të shefave të misionit diplomatik, siç janë të ngarkuarit me punë . Letrat kredenciale janë dokumente të cilat tregojnë se shefi i misionit diplomatik është i akredituar në këte post nga ana e shtetit dërgues te shteti pranues. Te letrat kredenciale shënohen emri dhe mbiemri i shefit të misionit, titulli dhe klasa e tij etj. Pas dhënies së agrimentit nga ana e shtetit pranues, shefi i misionit diplomatik mund të udhëtojë në marrjen e detyrës së vet te shteti pranues. Në momentin e arritjes së tij në shtetin pranues, shefi i misionit diplomatik dorëzon kopje të letrave kredenciale te ministria e punëve të jashtëme e vendit ku është akredituar, me qëllim të fillimit të procedurës për dorëzimin e letrave kredenciale te shefi i shtetit, përkatësisht te ministri i jashtëm (ose zavendësi i tij) kur është fjala për klasën e tretë të shefave të misionit diplomatik. Në marrëveshje me organet e shtetit pranues përcaktohet data dhe ora e dorëzimit të letrave kredenciale. Çdo shtet ka cermonialin e vet të dorëzimit të letrave kredenciale, varsishtë nga ajo se a bëhet fjalë për republikë apo për monarki. Nëse bëhet fjalë për shef të shtetit të pranimit - monark, atëherë shefi i misionit diplomatik atij i drejtohet me titullin lartëmadhëria e juaj, kurse kryetarit të shtetit apo ministrit të jashtëm u drejtohet me titullin ekselenca juaj.
Klasa e shefave të misionit diplomatik Neni 1 i Konventës së Vjenës mbi marrëdhëniet diplomatike (1963), bënë klasifikimin e shefave të misionit diplomatik. Konventa, shefat e misionit diplomatik i kategorizon në tri klasë: ambasadorë apo nunët, të akredituar te shefi i shtetit; të dërguarit, ministrat apo internunët të akredituar te shefi i shtetit; të ngarkuarit me punë të akredituar te ministri për punë të jashtëme. Sipas të drejtës diplomatike, të gjithë diplomatët konsiderohen si të barabartë dhe asnjë shtet nuk ka të drejtë të bëjë dallim apo diskriminim në mes tyre. Pra, shteti pranues nuk ka të drejtë të bëjë kurfar dallimi apo dhënie përparsie të përfaqësuesve diplomatik të ndonjë shteti, përveç dallimit që ekziston ndërmjet vet klasave të shefave të misionit diplomatik. Pra, klasa e ambasadorëve dhe nunëve ka përprasi ndaj klasës së dytë dhe të tretë. Poashtu klasa e dytë ka përparsi ndaj klasës së tretë. Rangimi i ambasadorëve bëhet në bazë të datës dhe orës së dorëzimit të letrave kredenciale. Zakonisht ambasadori që është me stazh më të gjatë qëndrimi në shtetin e pranimit rangohet si i pari ndër të barabartit dhe konsiderohet doajen i korrit diplomatik . Kurse i gjithë trupi diplomatik i huaj i cili është i akredituar në një shtet konsiderohet korr diplomatik . Doajeni përfaqëson korrin diplomatik, zakonisht në çështjet solemne dhe pranimet cermoniale. Megjithate, shefi i misionit të klasës më të ultë diplomatike, pa dallim se kur ka dorëzuar letrat kredenciale, nuk ka përparsi para ambasadorëve si rang më i lartë. Pra, rangu i shefave të misioneve përcaktohet në bazë të klasës, kurse brenda klasës, rangimi
përcaktohet sipas datës dhe orës së dorëzimit të letrave kredenciale. Konventa e Vjenës në nenin 14 (2) nuk lejon dallime midis shefave të misioneve diplomatike, përveç në preseansë dhe në rast të cermonialit të veçantë që është e lidhur drejtpërdrejt me rolin, pozitën apo manifestimin e atij shtetit të cilit i takon shefi i misionit diplomatik. Në të gjitha çështjet tjera, me korrin diplomatik kryeson doajeni, përveç në rastet kur vet shtetet në bazë të traditës përparsi u japin përfaqësuesve të Selisë së Shejtë (Vatikanit). Në Holandë, përfaqësuesit diplomatik të ekredituar në Hagë njëherit përbëjnë Këshillin Adminstrativ të Gjykatës së Përhershme të Arbitrazhit në Hag dhe anëtari më i vjetër i Këshillit konsiderohet doajen i korrit diplomatik. Përparsia e përfaqësuesit diplomatik të ndonjë shteti, ndonjëherë mund të përcaktohet edhe me marrëveshje ndërkombëtare në mes dy shteteve, por në jetën praktike kjo mund të shkaktojë probleme të shumtë. Dhënien e një përparsie të tillë e parasheh dhe lejon edhe vet Konventa e Vjenës (neni 16/3), por që ka të bëjë vetëm me preseansin dhe me Selinë e Shejtë. Kështu, Egjypti i pat dhënë përparsi ambasadorit britanez, pa marrë parasysh stazhin e tij si diplomat në atë vend, pra jashtë kohëzgjatjes nga momenti i dorëzimit të kredencialeve. Franca këte marrëveshje e pat respektuar, por kur në bazë të rregullave të përgjithshme diplomatike radha që të vijë në pozitën e doajenit i pat ardhë ambasadorit amerikan, ai nuk u pajtua në përparësinë e ambasadorit britanez, me ç’rast edhe kishte pushuar së funksionuari marrëveshja paraprake egjyptiano-britaneze. Kategorizimi i personelit të misionit diplomatik Gjithashtu, neni 1 i Konventës së Vjenës mbi marrëdhëniet diplomatike (1963), bënë edhe kategorizimin e personelit të misionit diplomatik. Konventa në fjalë, personelin e misionit diplomatik e ndanë në tri kategori edhe ate: personeli diplomatik; personale administrativ e teknik; personale shërbyes. Kategorinë e parë, përveç shefit të misionit diplomatik, e përbëjnë edhe të gjitha personat me rang diplomatik, siç janë: këshilltarët, sekretarët dhe atashetë. Kategorinë e dytë e përbëjnë personeli i nevojshëm që është në shërbim të misionit diplomatik dhe të diplomatëve, siç janë: arkivistët, personeli administrativ, daktilografet, mbajtësit e lidhjeve, mbajtësit e radiolidhjeve, shifrantët etj. Në rëngun e tretë bënë pjesë personeli shërbyes, siç janë: punëtorët e sigurimit, kuzhinierët, vozitësit, portierët, pastruesit dhe shërbyesit tjerë. Një kategorizim i tillë bëhet me qëllim që të dihet statusi dhe niveli i gëzimit të privilegjeve dhe imuniteteve, të cilat dukshëm dallohen nga njëri rang në rangun tjetër. Për kategorinë e parë (shefin e misionit diplomatik dhe personelin diplomatik), Konventa e Vjenës ka rezervuar emërimin e përbashkët - agjent diplomatik. Kurse, për personelin e misionit diplomatik të kategorisë së dytë dhe tretë (administrativ, teknik e shërbyes) është në përdorim emrimi – anëtarë të misionit.
Në disa marrëveshje të mëhershme në mes shteteve, agjentët tregtarë të shtetit tjetër kanë gëzuar të gjitha privilegjet dhe imunitetet të cilat i gëzonin edhe anëtarët e misionit diplomatik, duke përfshi edhe paprekshmërinë e lokaliteteve, pra agjensive tregtare (madje edhe në nivel të eksterritorialitetit). Në lidhjen e këso marrëveshjeve më së shumti insistonte Bashkimi Sovjetik. Tani këso marrëveshjesh gjithnjë e më shumë janë duke u pakësuar. Numri i personelit të misionit diplomatik
Shteti dërgues dhe shteti pranues mund të merren vesh edhe për numrin e personelit të misionit diplomatik. Nuk është e thënë që të ekzistoj reciprocitet në mes të dy shtete, pasi zakonisht shtetet e mëdha kanë interes që të përfshijnë shumë shërbime tjera profesionale (për ekonomi, tregti, kulturë, arsim, sport, etj.) në shtetet tjera, kurse shtetet e vogla kanë numër të redukuar të personelit në rend të parë për shkaqe finansiare. Konventa e Vjenës përcakton se nëse shteti dërgues dhe shteti pranues nuk kanë marrëveshje në mes veti për numrin e personelit të misionit, atëherë shteti dërgues duhet të dërgoj numër të kuptueshëm dhe normal personeli varësisht nga kushtet objektive në shtetin e pranimit. Numri i madhë i personelit të misionit diplomatik mund t’i shkatoj probleme plotësuese shtetit të pranimit, në lidhje me vendosjen e tyre nëpër objekte banimi, sigurinë e tyre etj. Ndonjëherë, për shkak të zgjërimit të veprimtarive të ndryshme të misionit, shtrohet nevoja e hapjes së birove edhe jashtë selisë së misionit diplomatik, por edhe në këtë rast është i nevojshëm pëlqimi i shtetit pranues (neni 12 i Konventës së Vjenës). Bashkëpuntorët profesional të misionit diplomatik të cilët mbulojnë resorë të ndryshëm kanëpavarsinë e tyre dhe ata komunikojnë me institucionet e shtetit pranues në mënyrë rutinore. Shpeshë këta subjekte komunikojnë drejtpërdrejtë me ministritë e resorëve adekuat të shtetit të vet. Megjithate, nga aspekti formal, shtetin pranues e përfaqëson vetëm shefi i misionit diplomatik i akredituar në shtetin e dërgimit, apo në mungesë të tij këte rol e ka i ngarkuari me punë ad interim. Ndonjëherë, shtete të ndryshme kanë bërë edhe keqpërdorime duke dërguar në mision edhe persona të përfshirë në rrjetin e spiunimit. Kështu, qeveria britaneze në vitin 1968 hapi çështjen e numrit tepër të madhë të personelit të ambasadës sovjetike në Londër. Përderisa ambasada britanike në Moskë numronte 40 persona diplomatik, ambasada sovjetike në Londër numronte 67 persona diplomatik. Madje, pati afera spiunimi, e cila gjë shpeshë ka sjellë gjer te acarimi i marrëdhënieve diplomatike në mes shtetit pranues dhe shtetit dërgues. Për këte arsye, qeveria e Gabonit pat bërë kufizimin e personelit diplomatik të huaj në kryeqytetin e vet në disa dhjetëra. Shteti pranues ka të drejtë të refuzojë që ndonjë kategori e personelit diplomatik të jetë pjesë e pesonelit diplomatik në territorin e vet, por kjo duhet të jetë e arsyeshme dhe e kuptueshme dhe njëherit duhet të vlejë për të gjitha shtetet.
Funksionet e misionit diplomatikë Është e njohur që nga kohët më të hershme se përfaqësuesit diplomatikë kanë qenë kanal komunikimi në mes shtetit dërgues dhe shtetit pranues. Ata kanë afirmuar politikën e vendit të vet, kanë informuar nga vendi pranues dhe kanë kontribuar në afrimin e shteteve. Edhe pse, me zhvillimet e gjithëmbarshme, shumëçka ka ndryshuar edhe në format e ushtrimit të funksionit të përfaqësuesve diplomatik, megjithatë akoma mbetet edhe sipas Konventës së Vjenës që si funksionet kryesore të misioneve diplomatike të jenë: përfaqësimi i shteteve të tyre në shtetet ku janë të akredituar; mbrojtja e interesave dhe të drejtave të shteteve dhe qytetarëve të vet në kuadër të normave të së drejtës ndërkombëtare; zhvillimi i bisedimeve në shtetin ku janë të akredituar, për çështje të sferave të ndryshme apo për tejkalimin e problemeve të caktuara në marrëdhëniet ndërshtetërore; informimi i shteteve të veta për gjendjen, situatën dhe ngjarjet në shtetin ku janë akredituar; përparimi i marrëdhënieve miqësore bilaterale dhe i lidhjeve - ekonomike, kulturore, sportive, shkencore etj.
Janë bërë angazhime të mëdha në lidhje me definimin unanim të funksioneve kryesore të misionit diplomatik. Numri i funksioneve të tyre shejkujve të fundit gjithnjë e më shumë ka shkuar duke u shtuar. Tani ato janë të ngarkuar me përparimin e marrëdhënieve ndërmjet dy shteteve edhe në sfera të veçanta të marrëdhënieve, siç janë – sfera e marrëdhënieve tregtare, e lidhjeve dhe telekomunikime, e bashkëpunimit të mjeteve të informimit. Por, duhet potencuar se Konventa e Vjenës (neni 3), në mënyrë taksative bënë precizimin e funksioneve të përfaqësuesve diplomatikë në pesë funksione kryesore të numruara në ate nen. Numrimi i funksioneve të misionit diplomatik nuk përmbyllet vetëm me këto funksione, por me rëndësi është që të dihet se këto funksione të numruara janë të pakontestueshëm. Nuk ekzistojnë kufijë të saktë sa mund të zgjërohen këto funksione. Por, sipas praktikës ndërkombëtare shtetet duhet të jenë racionale në përcaktimin e kvantitumit të funksioneve të misioneve të tyre diplomatike në shtetet tjera., duke mos cënuar interesat e shtetit pranues. Përveç funksioneve të rregullta, misionet diplomatike mund të kenë edhe funksione të jashtëzakonshme – siç mund të jenë mbrojtja e përkohëshme e interesave të shteteve të treta të cilat në atë shtet nuk kanë përfaqësi diplomatike, apo kanë pasur por i kanë të ndërprera marrëdhëniet diplomatike me shtetin pranues. Ky lloj përfaqësimi, sipas Konventës së Vjenës (neneve 45 dhe 46), mund të bëhet nëse ekziston pëlqim në mes shtetit dërgues dhe shtetit pranues. Për funksionet të cilat përfaqësuesi diplomatik i ushtron në kuadër të funksioneve diplomatike, nuk është e nevojshme që ai të podedon autorizim të veçant. Ai me automatizim është i autorizuar në ushtrimin e atyre funksioneve. Duhet potencuar se veprimet dhe aktivitetet e ndryshme të tij, obligojnë shtetin e përfaqësuesit diplomatike. Madje, kohëve të fundit gjithnjë e më shumë bëhet praktikë që shefi i misionit diplomatik të mund pa autorizim të veçantë të pajtohet me tekstin e ndonjë marrëveshje të lidhur në mes shtetit të tij dhe shtetit pranues. Përfaqësia diplomatike në territorin e shtetit pranues ka mundësi të ushtrojë edhe jurisdikcion ndaj shtetasve të shtetit të vet, por vetëm në kuadër të mundësive që lejon shtetit pranues. Kjo çështje më tepër hynë në kuadër të funksioneve konsullore dhe zakonisht rregullohet me marrëveshje të dyanëshme të veçantë në mes shtetit dërgues dhe shtetit pranues. Në të kaluarën e më hershme, shteti dërgues ka mundur edhe të ekzekutoj dënime ndaj shtetasve të vet në territorin e shtetit pranues, madje edhe dënime me vdekje. Por, tani më që moti kjo praktikë është hequr nga përdorimi. I njohur është një rast i vitit 1896, kur autoritetet kineze në territorin anglez arrestojnë të riun Sun Jat Sen dhe e mbyllin në përfaqësinë diplomatike kineze në Londër. Por, kur opinioni kupton për këte ngjarje reagon shumë ashpër kundër organeve angleze të cilët heshtazi patën lejuar një aktë të tillë, me çrast përfaqësia diplomatike kineze ka qenë e detyruar që të arestuarin ta lëshojë në liri.
Mënyra e ushtrimit të funksionit diplomatik Përfaqësuesit diplomatik funksionet e tyre i ushtrojnë konform normave të së drejtës ndërkombëtare. Konventa e Vjenës parasheh kushtet dhe mënyrat e ushtrimit të funksioneve të misionit diplomatik. neni 41 i Konventës së Vjenës parasheh se të gjithë personat që gëzojnë privilegjet dhe imunitetet janë të detyruar t’i respektojnë ligjet dhe rregullat e shtetit në të cilin janë akredituar. Përfaqësuesit diplomaik nuk kanë të drejtë që të përzihen në punët e brendshme të shtetit ku janë akredituar. Ata janë të detyruar që të komunikojnë me organet e shtetit pranues me respektin më të madhë. Shefi i misioni diplomatik, gjatë ushtrimit të funksioneve është i obliguar që të përmbahet nga kritikat që kanë të bëjnë me rendin juridik apo veprimet politike të shtetit ku janë akredituar, pasi me këtë mund t’i dëmtojnë marrëdhëniet diplomatike mes dy shteteve. Zakonisht, diplomatët komunikojnë me gjuhë shumë të matur, duke pasur kujdes që gjatë dërgimit të mesazheve të karaktereve të
ndryshme, mos të krijojnë revoltë te institucionet e shtetit pranues. Prandaj, në komunikimin diplomatik, edhe mesazhi më i ashpër, thuhet me fjalorë i cili mbanë respekt në ndjenjat e popullatës dhe përfaqësuesve të institucioneve të shtetit pranues. Nëse shefi i misionit diplomatik i tejkalon autorizimet e veta, kryen ndonjë vepër jo të mirë, apo përzihet në punë të brendshme të shtetit pranues, ai mund të shpallet persona non grata (person i padëshiruar), me ç’rast brenda një kohe relativisht të shkurtë duhet ta lëshoi territorin e shtetit pranues. Komunikimin me organet tjera të shtetit pranues misioni diplomatik e realizon përmes ministrisë së punëve të jashtëme të vendit ku edhe është e akredituar. Pra, parimisht, ministria e punëve të jashtëme është kanali i vetëm i komunikimit nëpërmes të të cilit misioni diplomatik ushtron punët e veta. Misioni nuk ka të drejtë që në mënyrë direkte të komunikoj apo tu drejtohet organeve administrative dhe gjyqësore të shtetit pranues. Lokalitetet e misionit diplomatik nuk mund të përdoren për qëllime të cilat janë në kundërshtim me Konventën e Vjenës dhe me normat tjera të përgjithshme ndërkombëtare. Gjithashtu duhet përmendur se përmendur se personeli diplomatik nuk mund që në shtetin e pranimit të ushtrojë ndonjë profesion dhe veprimtari tregtare dhe biznesi tjetër privat në shtetin e pranimit. Mirëpo një numër i personave të misionit diplomatik, siç janë personeli i ngarkuar me çështje ekonomike (atasheu ekonomik), për çështje të informimit (atasheu për informim) e të tjerë, mund të kenë kontakte direkte me organet përkatëse të shtetit ku janë akredituar. Kështu, çështjet e politikës së jashtëme mbesin në kompetencë të ministrisë për punë të jashtëme. Mirëpo pranohet që edhe çështjet e caktuara dhe materie speciale të autorizohen organet e tjera të qeverisë së një shteti. Nga kjo duhet kuptuar se atasheu ushtarak, edhe pse është pjesë përbërëse e misionit diplomatik, nga vet natyra e obligimeve të tija ai është përgjegjës para ministrit të mbrojtjes së shtetit dërgues. Pra, ai nuk është përgjegjës para shefit të misionit diplomatik të shtetit të vet, por para ministrisë së vete. E njëjta gjë vlenë edhe për atashetë tjerë të cilët mbulojnë resorë të caktuar në misionin diplomatik që funksionon në shtetin pranues.
LEHTËSIMET, PRIVILEGJET DHE IMUNITETET Me qëllim të realizimit sa më efikas të funksioneve diplomatike, Konventa e Vjenës dhe drejta ndërkombëtare parashohin lehtësime, privilegje dhe imunitete për përfaqësuesit diplomatik dhe në shkallë të caktuar edhe për pjestarët tjerë të personelit diplomatik.
Lehtësimet Sipas neneve 21 dhe 26 të Konventës së Vjenës, shteti pranues ka për obligim që t’i ndërmerr të gjitha masat e mundshme dhe lejueshme me qëllim të fillimit sa më të shpejtë të punës në misionin diplomatik, apo nëse puna në mision është në vijim, të mundësoj të gjitha lehtësimet për kryerjen sa me më sukses të misionit diplomatik të ekredituar në territorin e tij. Të gjithë anëtarët e misionit kanë të drejtë qarkullimi në shtetin pranues, përveç në raste kur bëhet fjalë për sigurinë kombëtare të shtetit pranues. Kuantitumi i lirisë së qarkullimit shpesh kushtëzohet me reciprocitet mes shteteve. Varësisht nga marrëdhëniet ndërshtetërore (të mira apo jo shumë të mira) mund të përcaktohet edhe hapësira e lirisë së qarkullimit të diplomatëve në shtetin pranues. Pra një ndër lehtësitë që i takojnë misionit për kryerjen e punëve të tij është liria e qarkullimit dhe e udhëtimit për shefin e misionit dhe për të gjithë anëtarët tjerë të misionit. Kufizime në qarkullim
kanë ekzistuar sidomos gjatë kohës së Luftës së Ftohtë kur mosbesimi në mes shteteve socialiste dhe kapitaliste ishte në kulminacionin e vet. Tani ky lloj kufizimi praktikohet në numër të vogël shtetesh, kryesisht në raport me shtetet me të cilat nuk kanë merrëdhënie të mira apo këto marrëdhënie janë të acaruara. Kufizimet e qarkullimit zakonisht kanë të bëjnë me zonat kufitare, zonat e fortifikuara, zonat ku gjinden objektet e ndyshme ushtarake etj. Për këto zona, përfaqësuesit diplomatik informohen nga ana e organeve të shtetit pranues prej momentit të arritjes së tyre në territorin e shtetit pranues. Mjetete vozitëse të misionit diplomatik janë të mbrojtura njësoj si edhe ndërtesa e misionit diplomatik dhe mbajnë shenjën CD (corps diplomatique), kurse mjeti vozitës i shefit të misionit diplomatik mbanë shenjën CMD (chef de la mission diplomatique). Mjetet transportuese të misionit diplomatik janë të obliguar që t’i respektojnë rregullat juridike të komunikacionit të shtetit pranues. Misioni diplomatik dhe përfaqësuesit diplomatik kanë të drejtë në komunikim të lirë (neni 27 i Konventës së Vjenës), me të gjitha institucionet dhe përfaqësitë tjera në shtetin pranues, si dhe me shtetin e vet. Kjo liri e misionit diplomatik paraqet obligim për shtetin pranues. Nëse për realizimin e lirisë së komunikimit është e nevojshme që të instalohen pajisje të ndryshe, misioni diplomatik është i privlilegjuar që të ketë përparsi në pritje në lidhje me kohëzgjatjen e këtyre instalimeve në krahas im me subjektët e vendit. Misioni diplomatik mund të shërbehet edhe kuririn e vet dhe gjithashtu mund të ketë edhe komunikim përmes shifrave. Natyrisht se analogjikisht misioni diplomatik mund të shfrytëzojë edhe mjetet moderne të komunikimit (për shembull, internetin), të cilat mjete nuk kanë qenë të njohura në kohën e miratimit të Konventës së Vjenës për marrëdhëniet diplomatike të vitit 1961. Diplomatëve, shteti pranues duhet tu mundësoi komunikim të lirë, pasi një nga detyrat e rëndësishme të tyre janë edhe mbledhja e informatave të ndryshme. Diplomatët e akredituar kanë të drejtë të përdorin të gjitha mjetet e komunikimit. Përjashtim bënë vetëm instalimi i radiokomunikuesit, i cili mund të vendoset vetëm me leje të shtetit pranues. Konventa e Vjenës përcakton se korrespondenca zyrtare (valiza diplomatike) e misionit diplomatik nuk mund të cenohet e as të ndalet. Këto kanë shenja të jashtme të dukshme. Gjatë kryerjes së punës zyrtare korrieri diplomatik gjithashtu gëzon paprekshmëri dhe nuk mund të arrestohet. Valiza diplomatike mund të hapet vetëm në rast të keqpërdorimeve dhe dyshimit të madh, se në te ka diçka që është e ndaluar me ligjet e shtetit pranues. Posta diplomatike dhe dërgesat diplomatike janë të përjashtuar nga kontrollimi nga ana e organeve të shtetit pranues. Këto dërgesa nuk guxojnë të përmbajnë asgjë tjetër pos mjeteve dhe dukumenteve zyrtare. Korrieri duhet të posedon legjitimacion i cili ate e legjitimon në atë cilësi. Posta diplomatike mund t’i besohet edhe kapitenit të anijes dhe aerolundëruesit, por në këto raste këta persona nuk gëzojnë kurfar privilegjesh dhe imunitetesh. Gjithashtu, misioni diplomatik ka të drejtë në kyqje të shpejtë dhe preferencionale në objekte të ndryshme të infrastrukturës lokale. Pra, shteti pranues duhet të bëjë krejt ate që është e mundshme për funksionimin e punës dhe jetës normale në misionin diplomatik që ushtron veprimtari në territorin e tij.
Privilegjet dhe imunitetet Privilegjet dhe imunitetet si dy nocione shumë të rëndësishme të së drejtës diplomatike dhe konsullare edhe pse shkojnë gjithnjë bashkarisht, si nocione çdonjëra ka kuptimin e vet. Me nocionin privilegje nënkuptohen përparsi dhe respekte të veçanta që i takojnë personelit diplomatik dhe misionit diplomatik, kurse me nocionin imunitete nënkuptohet përjashtimi apo lirimi i personelit të misionit diplomatik nga jurisdikcioni i shtetit pranues. Megjithate, këto dy nocione në të shumtën e rasteve kanë pika të përbashkëta, pasi edhe privilegjet shpeshë herë reflektohen si imunitete dhe e kundërta. Shumica e autorëve pajtohen me konstatimin se imunitetet janë të bazuara në të drejtën ndërkombëtare dhe kanë të bëjnë me përkufizimin e sovranitetit të shtetit pranues në emër të realizimit
sa më efikas të funksionit diplomatik. Për dallim nga imunitetet, privilegjet më tepër bazohen në të drejtën e brendshme të shtetit pranues dhe nuk kanë të bëjnë me përkufizimin e sovranitetit e tij. Pjesë e konsiderueshme e privilegjeve praktikohen edhe si rregulla të kurtoazave. Përfaqësuesit diplomatik janë të obliguar të respektojnë ligjet dhe sistemin juridik në shtetin pranues dhe në asnjë formë nuk duhet të përzihen në punë të brendshme të shtetit ku veprojnë. Me qëllim të efikasitetit në ushtrimin e funksioneve të tyre, Konventa e Vjenës parasheh lehtësime, imunitete dhe privilegje për përfaqësuesit diplomatik dhe për funksionimin e misionit si tërësi. Edhe shteti pranues duhet t’ua lehtësoj punën diplomatëve që janë të akredituar në te, siç janë e drejta e lëvizjes dhe qarkullimit, e drejta e komunikimit, e sigurimit të nevojave të përditshme të tyre etj. Diplomatët në shtetin e pranimit dhe përcjellësit e tyre janë të mbrojtur dhe gëzojnë privilegje dhe imunitete të caktuara nga Konventa e Vjenës dhe dispozitat tjera të së drejtës zakonore. Natyrisht, se në praktikën e gjatë diplomatike shtetet e ndryshme dispozitave të së drejtës diplomatike i kanë dhënë interpretime të ndryshme, qoftë më të gjërë apo më restriktive, varësisht nga shumë faktorë tjerë, e veçanarisht nga niveli i marrëdhënieve në mes shtetit dërgues dhe shtetit pranues. Poashtu edhe autorë të ndryshëm lehtësimet, privilegjet dhe imunitetet i kanë trajtuar me teza të ndryshme doktrinare. Megjithate, shumica prej tyre pajtohen se këto veçori nuk i takojnë diplomatit si personalitet dhe individ, por i takojnë nevojës së shtetit dërgues me qëllim që përfaqësuesit e tyre diplomatik pa pengesë t’i realizojnë funksionet e tyre. Prej këtu, edhe konstatimi se përfaqësuesit diplomatik nuk mund me vullnet të tyre të heqin dorë nga privilegjet dhe imunitetet, pasi këto nuk iu janë dhënë tyre si të drejta individuale, por këto i takojnë shtetit dërgues, me qëllim të ushtrimit të lirë, pa pengesa dhe të sukseshëm të funksionit diplomatik në territorin e shtetit pranues. Shpeshëherë, në teorinë dhe praktikën diplomatike, privilegjet diplomatike kanë qenë të identifikuara me eksterritorialitetin. Megjithate, ky koncept tani konsiderohet si i vjetërsuar dhe trajtimi se shefi i misionit diplomatik si përfaqësues të shefit të shtetit dërgues të akredituar te shefi i shtetit pranues gjithnjë e më shumë humbë nga karakteri. Tani shefi i misionit diplomatik konsiderohet si përfaqësues diplomatik i shtetit dërgues i akredituar te shteti pran ues. Konventa e Vjenës (neni 39) përcakton se përfaqësuesit diplomatik fillojnë të gëzojnë privilegjet dhe imunitetet nga momenti i hyrjes së tyre në territorin e shtetit ku janë të akredituar për të marrë detyrën e tyre. Kurse për personat tjerë të cilët gjinden në territorin e shtetit pranues, priviligjet dhe imunitetet fillojnë të shfrytëzohen nga momenti kur bëhet notifikimi i emërimit të tyre ministrisë së punëve të jashtëme apo ndonjë ministrie tjetër të autorizuar. Përfaqësuesve diplomatik, privilegjet dhe imunitetet pushojnë tu vlejnë në momentin kur ata përfundojnë funksionin e tyre, respektivisht kur lëshojnë territorin e shtetit ku edhe kanë qenë të akredituar. Nëse përfaqësuesi diplomati edhe pas përfundimit të funksionit vazhdon edhe një kohë të qëndrojë në shtetin e pranimit, privilegjet dhe imunitetet vazhdojnë t’i vlejnë edhe për një kohë të kuptueshme, e cila nuk mund të jetë shumë e gjatë. Pas kësaj kohe të kuptueshme, privilegjet dhe imunitetet pushojnë të vlejnë. Privilegjet dhe imunitetet për përfaqësuesin diplomatik vlejnë edhe në rast të shpërthimit të luftës në mes shtetit dërgues dhe shtetit pranues. Këto vlejnë edhe për anëtarët e familjes së përfaqësuesit diplomatik në rast të vdekjes së tij gjer në këthimin e tyre në shtetin e vet.
Personat të cilët gëzojnë privilegje dhe imunitete Privilegjet dhe imunitetet i gëzojnë i gjithë personeli diplomatik (shefi i misionit diplomati, përfaqësuesit tjerë diplomatikë, kurse në mënyrë adekuate edhe personeli administrativ e teknik dhe ai shërbyes). Personelit i misionit diplomatik, privilegjet dhe imunitetet nuk i takojnë si individ apo grup, por si të drejta ndërkombëtare të cilat tyre u pranohen me qëllim të ushtrimit sa më të suksesshëm të
funksionit diplomatik. Kjo është arsyja që personeli i misionit diplomatik të mos të ketë të drejtë që vullnetarisht të heq dorë nga privilegjet dhe imunitetet, pos nga imuniteti për kontestet private (civile) të përfaqësuesve diplomatik, për të cilat do të bëjmë fjalë më pas. Nga privilegjet dhe imunitetet diplomatike të përfaqësuesve diplomatik mund të heq dorë vetëm qeveria e shtetit dërgues, pra qeveria e shtetit që edhe i ka emëruar përfaqësuesit diplomatik në shtetin pranues. Që të dihet sakt se cilët persona gëzojnë privilegje dhe imunitete, shteti emërues, pra ministria për punë të jashtëme e shtetit emërues bënë notifikimin e emërave të personave të cilat duhet të gëzojnë privilegje dhe imunitete diplomatike. Shteti dërgues ia notifikon emërat ministrisë së punëve të jashtëme të shtetit pranues, në rend të parë emërin e shefit të misionit diplomatik dhe emërat e përfaqësuesve tjerë diplomatik (këshilltarëve, atasheve etj.). Poashtu duhet të notifikohen edhe emërat e personave të cilët janë anëtarë të familjeve të ngushtë të personelit diplomatik, koha e hyrjes së tyre në territorin e shtetit pranues, si dhe koha e lëshimit të këtij territori (shih neni 10 të Konventës së Vjenës). Gjithashtu duhet të notifikohen edhe fakte të caktuara për personelin administrativ e teknik dhe personelin shërbyes, siç është – arritja dhe qëndrimi i tyre në shtetin pranues, si dhe këthimi i tyre në shtetin e dërgues. Disa persona nga personeli shërbyes mund të jenë të angazhuar drejtpërsëdrejti në sigurinë personale të shefit të misionit diplomatik dhe si të tillë ata kanë të drejtë të posedojnë edhe armë për të cilat ato duhet të kenë dokumentacion të nevojshme. Në këtë grup bënë pjesë edhe vozitësi i personelit diplomatik, të cilit gjithashtu i takojnë disa privilegje dhe imunitete. Në praktikën diplomatike hasen edhe shumë situata kur në kuadër të personelit të misionit janë të përfshirë edhe shtetas të shtetit pranues. Personeli administrativ dhe teknik poashtu gëzon privilegje dhe imunitete, përveç imunitetit civil dhe administrativ. Pra, për dallim nga agjentët diplomatik, kjo kategori e personelit të misionit diplomatik nuk disponon me imunitete ndaj kontesteve private civile apo administrative para organeve të shtetit pranues.
Llojet e imuniteteve Imunitetet të cilat i gëzojnë përfaqësuesit diplomatik mund të jenë të karaktereve të ndryshëm. Ata kanë të bëjnë me përjashtimin e përfshirjes së përfaqësuesit diplomatik në procedurën penale, civile dhe administrative. Pra, këtu fjala është për përjashtimin e përfaqësuesit diplomatik nga jurisdikcioni penal, civil, administrativ dhe fiskal i shtetit pranues. Kjo nënkupton se përfaqësuesi diplomatik nuk mund të thirret apo nxjerret para gjygjit penal apo civil. Këtu kemi një dallim në ate se përfaqësuesi diplomatik nëse dëshiron personalisht mund të heq dorë nga imuniteti në kontestet civile, pra që kanë të bëjnë me çështjet pasurore private të tija, por jo edhe të heq dorë nga imuniteti penal. Përfaqësuesi diplomatik nuk mund të burgoset e as të dënohet pa marrë parasysh se çfar vepre penale ka kryer në shtetin pranues. Masa më e reptë që mund të ndërmeret ndaj tij është shpallje persona non grata (person i padëshiruar), me çrast, nëse nuk është përcaktua ndonjë datë nga organet e shtetit pranues, përfaqësuesi diplomatik brenda një afati të kuptueshëm duhet ta lëshojë territorin e shtetit pranues. Sipas nenit 9 të Konventës së Vjenës, shefi i misionit diplomatik mund të shpallet persona non grata edhe para se të mbërij në territorin e shtetit pranues, nëse ndër kohë pas dhënies së agrimentit merret vesh për faktet të reja paraprakisht të panjohura për shtetin pranues, të cilat këtij shteti i japin të drejtë që të mos lejoj që shefi i misionit diplomatik ta merr detyrën e vet. Në mënyrë të ngjajshme mund të veprohet edhe ndaj personelit tjetër diplomatik. Kështu shteti pranues mund t’i komunikon shtetit dërgues se një person i caktuar me status diplomatik nuk është i pranueshëm. Nëse shteti dërgues nuk bënë tërheqjen e tij në afat të kuptueshëm, shteti pranues mund të refuzojë personit në fjalë t’ia
pranojë statusin e anëtarit të misionit (neni 9, p. 2 e Konventës së Vjenës). Kështu, qeveria turke e pat thirrur ambasadorin e vet të akredituar në Francë për konsulltim, pasi në kishën armene në Marsej, përkundër vërejtjes nga ana turke, pala franceze pat hapur përkujtimoren me rastin e masakrit ndaj ermenëve të Turqisë të ushtruar nga pushteti turk në vitin 1915. për kohë të mungesës së ambasadorit turk në Pariz, ambasadën e pat udhëhequr ushtruesi i punëve. Gjithashtu, në vitin 1972 në ambasadën irakiane në Islamabad të Pakistanit zbulohet sasi e madhe e armëve, të cilat ishin të destinuara për kryengritësit belluxh (të Belluxhistanit). Qeveria pakistaneze e pat tërhequr ambasadorin e vet nga Bagdati dhe e pat shpallur persona non grata ambasadorin irakian në territorin e vet. Marrëdhëniet në mes këtyre dy shteteve serisht normalizohen pas një viti. Edhe ambasadori i Koresë Jugore ka qenë i detyruar që brenda 48 orëve ta lëshon territorin e Zairesë pasi kishte protestuar për shkak të njohjes së Koresë Veriore nga ana e qeverisë zairiane. Arsyetimi për dëbimin e ambasadorit koreano-jugor ka qenë se ai është marrë me veprimtari të palejueshme.
Përgjithsisht, imunitetet mund të jenë: imunitete reale dhe imunitete personale Imunitetet reale, janë të lidhura për misionin diplomatik, objekteve dhe hapsirave përcjellëse (parqeve, oboreve etj.). Këtu bënë pjesë edhe paprekshmëria e objektit të misionit diplomatik, të mjetit transportues të shefit të misionit diplomatik dhe të mjeteve transportuese të përfaqësuesve tjerë diplomatik. Imunitetet personale kanë të bëjnë me mbrojtjen e personalitetit të përfaqësuesit diplomatik, kudo që ai të gjindet. Konventa e Vjenës, nuk ndalon mundësinë që shtetet përmea marrëveshjeve bilaterale të konkretizojnë dhe zgjërojnë sferën e ndikimit të privilegjeve dhe imuniteteve, por kjo duhet të vlejë për të gjitha misionet diplomatike tjera që funksionojnë në shtetin pranues, pos nëse çështjet e caktuara kushtëzohen me ekzistimin e reciprocitetit në mes shteteve. Që të dy format e imuniteteve bazën e tyre e kanë në parimin e eksterritorialitetit, i cili siç kemi thënë tani ka humbur nga aktualiteti. Tani në kohën moderne, në vend të këtij parimi kemi parimin e ushtrimit pa pengesë të funksionit diplomatik. Por, shumë çështje, nga vet praktika zakonore kanë vazhduar të jetojnë edhe pas pushimit të parimit të eksterritorialitetit. Sa i përket përmbajtjes, imunitetet mund të jenë: penalo-juridike; civilo-juridike; administrative; fiskale.
Imuniteti penal Imuniteti penal nënkupton përjashtim të përfaqësuesit diplomatik nga jurisdikcioni penal i shtetit ku është i akredituar. Kjo nënkupton se përfaqësuesi i jashtëm nuk mund t’i nënshtrohet procesit gjyqësor penal në shtetin pranues e as të dënohet nga kjo gjykatë. Këtë e garanton Konventa e Vjenës (neni 31, paragrafi 1). Prej këtu, edhe legjislacionet e brendshme të shteteve artë përcaktojnë se për
përfaqësuesit diplomatik vlejnë normat e së drejtës ndërkombëtare. Imuniteti penal vlenë për të gjitha veprat penale pa përjashtim. Një përcaktim i tillë është ndërtua një kohë të gjatë në praktikën zakonore dhe si e tillë është pranuar edhe nga Konventa e Vjenës. Poashtu, të gjitha shtetet këtë formë të përjashtimit nga jurisdikcioni i brendshëm e kanë futur në ligjet e brendshme të tyre. Diplomatëve, madje as që mund tu dërgohet thirrja gjyqësore për të dëshmuar. Siç kemi theksuar, përfaqësuesi diplomatik nuk mund vullnetarisht të heqi dorë nga imuniteti penal, por këte mund ta bëjë vetëm shteti i dërgimit përmes deklaratës së veçantë, i cili në çdo rast mund të heqi dorë nga imuniteti i diplomatit të vet, me çrast do t’i mundësonte shtetit pranues që gjykatat e tij të bëjnë gjykimin e diplomatit për veprën e kryer penale në territorin e tij. Për diplomatët e rangut më të ultë, nga imuniteti mund të heqi dorë shefi i misionit diplomatik. Por, kjo nuk do të thotë se organet e vendit pranues nuk duhet të ndërmarrin asgjë në rastet kur kryhet apo tentohet të bëhet vepër penale nga përfaqësuesi diplomatic. Organet e vendit mund të bëjnë pengimin e kryerjes së veprës penale, duke ndërmarrë masa preventive për pengimin e një vepre të tillë. Në të gjitha këto raste, diplomati dëbohet nga shteti pranues duke u shpallur persona non grata (person i padëshiruar). Megjithatë, përjashtimi nga jurisdikcioni penal në shtetin e pranimit, nuk nënkupton edhe lirimin nga përgjegjësia të diplomatit i cili në shtetin ku ka qenë i akredituar ka kryer vepër penale. Ai mund të gjykohet dhe dënohet në shtetin e vet. Shteti i vet mund ta kthej diplomatin në vendin e vet dhe pastaj në bazë të ligjeve të veta të ndërmerr masa përgjegjësie.
Imuniteti civil Imuniteti civil nënkupton përjashtimin e përfaqësuesit diplomatik nga jurisdikcioni i organeve të shtetit pranues që ka të bëjë me kontestet civilo-juridike, pra për çështje të natyrës pronësore, pasurore, obligative etj. Poashtu edhe gjykata e shtetit pranues mund të pranojë aktpadi private të lëmit civilo-juridik të paraqitur nga përfaqësuesi diplomatik. Në këso rasti konsiderohet se përfaqësuesi diplomatik ka hequr dorë nga imuniteti civil me rastin e paraqitjes së aktpadisë civile. Konventa e Vjenës parasheh tri raste ku nuk vlenë imuniteti civil për përfaqësuesin diplomatik edhe ate: rastet kur objekt i aktpadisë është pasuria e tij private e palëvizshme në territorin e shtetit pranues, e cila pasuri nuk ka të bëjë me marrëdhënie obligative të shtetit dërgues; nëse aktpadia ka të bëjë me çështje të trashigimisë, ku përfaqësuesi diplomatik paraqitet si ekzekutues i testamentit, si administrator, si trashigimtar ose si legatar në cilësi private, pra jo në emër të shtetit dërgues; dhe nëse përfaqësuesi diplomatik nuk gëzon imunitet në çështjen e cila ka të bëjë me profesionin e lirë të tij si veprimtari tregtare, nëse këte profesion përfaqësuesi diplomatik e ushtron si profesion profesional dhe të ndarrë nga funksioni i tij diplomatik.
Imuniteti administrativ Sipas Konventës së Vjenës, përfaqësuesit diplomatik janë të përjashtuar edhe nga jurisdikcioni administrativ, e në veçanti nga ai policor i shtetit pranues ku edhe janë të akredituar. Vendimet, urdhërat dhe veprimet policore nuk mund të trajtojnë përfaqësuesin e jashtëm diplomatik. Kjo nuk
nënkupron se përfaqësuesi diplomatik nuk është i obliguar që t’i respektoj rregullat dhe dispozitat administrative të shtetit pranues. Përkundrazi, ai duhet t’i respektoj të gjitha rregullat dhe vendimet që vlejnë në territorin e shtetit ku edhe është i akredituar, megjithate përsëri rregullat e së drejtës ndërkombëtare obligojnë shtetin pranues që edhe në lidhje me këte materje të sillet me respekt, tolerancë, liri dhe veprim diskrecional. Në të shumtën e rasteve këto rregulla nuk paraqesin ndonjë formë me pasoja të mëdha negative, prandaj ndaj përfaqësuesve diplomatik si cenues tëmundshëm nuk mund të merren masa ligjore njësoj sikur edhe ndaj shtetasve tjerë të huaj (për shembull, thirrja në polici, dënimi i tyre etj). Megjithate, në rast të shkeljes së vazhdueshme të rregullave nga ana e përfaqësuesit diplomatik, për shembull shkelja e vazhdueshme e rregullave të komunikacionit, vozitja e shpejtë e të ngjajshme, shteti pranues mund ta informoj shtetin dërgues për sjelljet dhe veprimet e diplomatit të caktuar, madje mund të kërkoj nga shteti pranues që ai të ndërmerr masa të caktuara nda diplomatit të vet të akredituar te shteti i pranimit.
Imuniteti fiskal Sipas të drejtës zakonore dhe dispozitave të brendshme, misionet diplomatike dhe personeli i tyre janë të liruar nga normat juridike fiskale në shtetin pranues ku janë të akredituar. Autorët e Konventës së Vjenës, përkundër angazhimeve, nuk kanë arrijtur të bëjnë një precizim më adekuat të lirimeve fiskale të misionit diplomatik dhe personelit të tij në territorin e shtetit pranues. Nga shumë autorë të sferës së marrëdhënieve diplomatike thuhet se imunitetet fiskale shumë më tepër bazohen në norma të kurtoazisë (mirësjelljes) dhe në reciprocitet në mes shtetit dërgues dhe shtetit pranues. Pra, misioni diplomatik është i përjashtuar nga e drejta fiskale e shtetit të pranimit. Kjo nënkupton se misioni diplomatik është i liruar nga pagimi i taksave të çfardo lloji që të jenë ato. Konventa e Vjenës, në nenin 23 parasheh se kurrfarë tatimi ose takse reale, shtetërore, regjionale apo personale nuk mund t’i imponohet shtetit dërgues apo shefit të misionit diplomatik. Kjo nuk do të thotë se misioni diplomatik është i liruar nga pagesa e shërbimeve të cilat i shfrytëzon (pagesa e ujit, rymës, telefonit etj.), por edhe gjat pagesës së këtyre shërbimeve për misionin diplomatik hiqet pjesa e taksës dhe tatimit shtetëror, kurse paguhe vetëm pjesa e minusuar nga taksa. Edhe agjentët diplomatik janë të përjashtuar nga pagimi i taksave në shtetin pranues, qofshin ato personale, komunale, regjionale apo shtetërore. Qëllimi i imunitetit fiskal qëndron në ate se përfaqësuesit diplomatik duhet sa më pak të ndeshen me autoritetin dhe ndikimin e pushtetit vendas, pra të shtetit pranues. Pra, edhe përmes kësaj forme ndikohet që përfaqësuesit diplomatik sa më papengueshëm ta ushtrojnë funksionin e tyre që është i lidhur për veprimtarisë diplomatike. Konventa e Vjenës (neni 34) parasheh që agjentët diplomatik të jenë të liruar nga të gjitha tatimet dhe taksat me përjashtim: të tatimeve indirekte, të cilat sipas natyrës së tyre janë të përfshira në çmimin e mallit apo shërbimit; të tatimeve dhe taksave në pronë private të pasurive të palëvizshme në territorin e shtetit pranues, përveç nëse këto pasuri i shërbejnë misionit diplomatik; të taksave për trashigimi, të cilat i mbledh shteti pranues; të tatimeve dhe taksave nga rroga dhe kapitali që realizohen nga bizneset private të cilat agjenti diplomatik i ushtron në territorin e shtetit pranues; të tatimeve dhe taksave që mblidhen si kompenzim për shërbime të caktuara; të taksave për regjistrim gjyqësor dhe fiskal, kur është fjale për pasuri të palëvizshme (nën rezervë nga neni 33).
Përfaqësuesit diplomatik, sipas Konventës së Vjenës gjithashtu janë të liruar edhe nga të dhënat e ndryshme doganore. Shteti pranues ka për obligim që të lejojë hyrjen apo importimin e të gjitha sendeve për nevoja zyrtare apo personale të përfaqësuesve diplomatik Sebdet e tyre janë të përjashtuar nga të dhënat doganore ndaj shtetit pranues. Por, agjentët diplomatik nuk kanë të drejtë që këto sende t’i shesin apo t’i tjetërsojnë në territorin e shtetit pranues. Përjashtim nga lirimi i doganimit mund të kemi në rastet kur ekziston dyshimi serioz se dërgesat e tilla përmbajnë sende që nuk janë në përdorim personal apo zyrtar të misionit, ose sendet importimi i të cilave është i ndaluar apo kontrolluar nga shteti pranues (për shembull regullat e karantinit). Në këto raste kontrolli eventual që do të bëhej ndaj sendeve mund të bëhet vetëm në prezencë të përfaqësuesit diplomatik. Historia ka treguar se shpeshëherë diplomatët e kanë keqpërdorur imunitetin e tyre duke shfrytëzuar rastin e imuniteteve për qëllime dhe veprime të palejueshme dhe paligjshme në shtetin pranues.
Paprekshmëria e lokaliteteve Sipas të drejtës ndërkombëtare bashkëkohore, shteti pranues është i detyruar të sigurojë mbrojtjen e misionit diplomatik dhe të garantojë paprekshmërinë dhe sigurinë për pronën e misionit diplomatik, siç janë ndërtesat, mjetet e transportit, objektet përreth, oboret etj. Ndërtesa e misionit është e paprekshme dhe askush nuk mund të hyjë në te pa leje. Shteti pranues ka për obligim që të kujdeset për paprekshmërinë e objekteve të misionit diplomatik dhe duhet t’i ndërmerr të gjitha masat e duhura që të mos lejojë hyrjen e paautorizuar në lokalitetet e misionit diplomatik. Madje edhe në rast të fatkeqësive elementare dhe fuqive madhore – tërmeteve, zjarreve, vërshimeve, shembjeve, eksplodimeve dhe të ngjajshme, organet e shtetit pranues mund të intervenojnë dhe të hyjnë në objekt vetëm me lejen e përfaqësuesit diplomatik, përveç nëse kjo nuk është e mundshme, kurse intervenimi duhet të jetë urgjent. Në këso rrethanash supozohet se është dhënë pëlqimi nga shefi i misionit diplomatik. Gjithashtu, lokalitetet e misionit diplomatik dhe mjetet e transportit nuk mund të jenë objekt i çfardo bastisje, kontrolli, rekuizicioni, zaptimi ose okupimi. Megjithate, Konventa e Vjenës parasheh që lokalitetet dhe objektet tjera të misionit diplomatik nuk duhet të përdoren për qëllime tjera të cilat janë ndeshë me ligjet e shtetit pranues dhe konventat ndërkombëtare (neni 41, parag, 3). Paprekshmëria e lokaliteteve të misionit diplomatik, mbështetjen e ka te teoria e eksterritorialitetit, sipas të cilës lokalitetet e misionit diplomatik konsiderohen si të paprekshme dhe të pacënueshme, pasi ato janë konsideruar enklavë territoriale e shtetit dërgues. Por, kjo teori tani më nuk ka përdorim praktik dhe nuk është e aplikueshme. Sipas Konventë së Vjenës, e garantueshme është edhe paprekshmëria e arkivit dhe dokumenteve të misionit diplomatik, duke u mbrojtur ata në çdo kohë dhe kudo që të jenë, që të vijnë në duar të personave të paautorizuar. Pra, sipas të drejtës ndërkombëtare, në kurfar arsyetimi këto dokumente nuk mmund të bijnë në duar të gabueshme (neni 45 i Konventës së Vjenës).
Vënia e flamurit dhe amblemit Përfaqësia diplomatike e shtetit dërgues në shtetin pranues ka të drejtë edhe në vënien dhe mbajtjen e flamurit dhe amblemit të shtetit të saj në lokalitetet dhe në mjetet transportuese të misionit
diplomatik. Këto simbole paraqesin simbole të sovranitetit shtetëror të shtetit dërgues dhe çdo poshtërim i tyre është i ndaluar. Shteti pranues ka për obligim që të kujdeset për pacënueshmëri të këtyre simboleve.
Tranzitimi nëpër shtetet e treta Çështja e tranzitimit të përfaqësuesve diplomatik nëpër territoret e shteteve të treta me qëllim të marrjes së detyrës diplomatike në shtetin pranues, paraqet segment të diskutueshëm ndër autorët e të drejtës ndërkombëtare. Shumica nga këta janë të mendimit se në bazë të normave zakonore dhe të kurtoazisë agjentët diplomatik kanë të drejtë në privilegje dhe imunitete edhe në këto shtete. Jemi të mendimit se pa marrë parasysh se diplomati në tranzitim nëpër territorin e shtetit të tretë nuk është akredituar në ate shtet, përsëri shteti i tretë duhet të ketë kujdes që diplomati të tranzitoj pa pengesë nëpër territorin e tij duke gëzuar privilegje dhe imunitete të caktuar, por nuk mund të kërkoj tretman sikur në shtetin pranues nga i cili është lëshua agrimenti. Diplomati nëpër shtetin e tretë do gëzoj privilegje dhe imunitete nëse ekzistojnë këto parakushte: tranziti duhet të jetë në kuadër të udhëtimeve të zakonshme, pa ndalime të panevojshme në territorin e shtetin e tretë; kalimi duhet të ketë karakter tranzitues me qëllim të marrjes së detyrës në shtetin e tretë apo këthimin nga shteti i tretë; kalimi nëpër territorin e shtetit të tretë të jetë rruga më e rregullt për në shtetin pranues; që shteti i tretë dhe shteti dërgues të kenë njohur njëri tjetrin; të mos ekzistoj gjendje lufte në mes shtetit dërgues dhe shtetit të tretë. Poashtu, privilegje dhe imunitete të caktuar gëzojnë edhe anëtarët e familjes së agjentëve diplomatik. Kurse struktura tjetër e misionit diplomatik nuk gëzon privilegje dhe imunitete, përveç që shteti i tretë nuk ka të drejtë të bëjë pengimin e tranzitimit të tyre.
PËRFUNDIMI I FUNKSIONIT DIPLOMATIK Përfaqësuesit diplomatik mund të udhëtojnë në shtete të ndryshme, jo vetëm që të marrin detyrën e agjentit diplomatic në territorin e shtetit pranues, por edhe për udhëtime speciale të delegacioneve të ndryshme në misione të caktuara, në konferenca ndërkombëtare etj. Poashtu, agjenti diplomatik, pos që mund të udhëtoj për punë konkrete zyrtare, apo për marrjen e detyrës në shtein pranues, ai mund të udhëtoj edhe për pjesmarrje në manifestimet cermoniale apo raste tjera, siç mund të jenë – varrimi i ndonjë personaliteti të shtetit tjetër, kurorëzimi i mbretit, martesat, shprehje të nderimit të shefit të shtetit, pjesmarrje në konferencë, pjesëmarrje në bisedime, apo në lidhjen e ndonjë marrëveshje etj. Zakonisht misioni diplomatik përfundon me: kryerjen e detyrës së caktuar nga përfaqësuesi diplomatik; skadimin e afatit apo mandatit të caktuar; tërheqjen apo revokimin nga shteti i tij;
dorëheqjen personale të diplomatit; vdekjen e përfaqësuesit diplomatik; prishjen e marrëdhënieve diplomatike në mes shtetit dërgues dhe pranues; pushimin që njëri nga shtetet të jetë subjekt ndërkombëtar (pra, me shkatërrimin e shtetit dërgues apo pranues); dhe shpalljen e diplomatit persona non grata. Duhet theksuar se në rast të avansimit të ndonjë diplomati në shtetin pranues në shkallë më të lartë, për shembull në shef të misionit diplomatik, ai duhet serisht të pajiset me letra kredenciale për postin e ri diplomatic në të cilin është emëruar nga organet e shtetit të vet. Arsyet më të shpeshta për shpalljen e një agjenti diplomatic si persona non grata, janë përzierja në punë të brendshme të shtetit pranues, kryerja e ndonjë vepre penale apo sjellje tjetër të paligjshme etj.
MISIONET E PËRHERSHME NË ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE Formimi i organizatave ndërkombëtare Zhvillimi i gjithëmbarshëm, bashkëpunimi dhe ndërvarshmëria në mes shteteve, ka determinua marrëdhënie dhe situata të reja që kanë tejkalua kufijtë shtetërorë. Shtetet gjithnjë e më shumë nuk kanë mundësi objektive që problemeve tu qasen në mënyrë të izoluar. Prandaj edhe formohen shumë organizata ndërkombëtare. Në vitin 1838, vihet në përdorim telegrafi i parë, kurse në vitin 1850 vendoset kablloja e parë telegrafike nëndetare që ka lidhur Francën dhe Britaninë. Në vitin 1865 formohet Unioni Ndërkombëtar i Telekomunikimeve. Në vitin 1874 formohet Unioni Universal Postal. Në vitin 1883 formohet Unioni Ndërkombëtar për Mbrojtjen e Pasurisë Industriale etj. Formimi i organizatave ndërkombëtare mori hov sidomos nga fundi i shekullit 19 dhe fillimi i shekullit 20, kur shumë çështje të interesit të përbashkët të shteteve filluan të zgjidhen përmes këtyre organizatave. Nevoja për një bashkëpunim më të madh ndërkombëtar ka ndikuar në zhvillimin e koshiencës mbi domosdoshmërinë e formimit të institucioneve dhe organizmave ndërkombëtarë. Shtetet gradualisht çliroheshin nga frika për humbjen e sovranitetit. Përkundër kontradiktave ideologjike në mes Lindjes (socializmit) dhe Perëndimit (kapitalizmit), zhvillimi dhe shtimi i ndikimit të organizatave ndërkombëtare ka vazhdua me tempo të shpejtë. Organizata e parë e përhershme ndërkombëtare në sferën e ruajtjes së paqes dhe sigurisë botërore ishte Liga e Kombeve, e formuar në vitin 1919, pas Luftës së Parë Botërore. Qëllimi i Ligës ishte sigurimi i paqes dhe sigurisë në botë pas pasojave të luftës. Themeluese të organizatave ndërkombëtare janë shtetet sovrane dhe zakonisht formimi i tyre bëhet përmes marrëveshjeve ndërkombëtare, me të cilën vihen bazat juridike të ekzistimit dhe të veprimit të organizatës ndërkombëtare (qëllimet, kompetencat, organizimi, raporti ndaj shteteve, funksionimi etj). Marrëveshja ndërkombëtare, me të cilën themelohet një organizatë ndërkombëtare, miratohet nga të gjitha shtetet apo nga numër i caktuar shtetesh. Për shembull, për krijimin e OKB-së është nevojitur ratifikimi i Kartës nga gjysma e shteteve që e kishin nënshkrua, duke përfshirë këtu edhe pesë fuqitë e mëdha. Organizatat ndërkombëtare janë subjekt të veçantë, sepse kanë vullnetin e ndarë nga vullneti i shteteve dhe kanë përgjegjësinë e tyre. Financimi i organizatave ndërkombëtare bëhet nga shtetet anëtare, kurse rrallë herë me vetëfinancim.
Specifikat e misioneve diplomatike në organizatat ndërkombëtare Misionet e përhershme diplomatike në organizatat ndërkombëtare, dallohen nga misionet diplomatike bilaterale të cilat funksionojnë në mes dy shteteve, në rend të parë për shkak të specifikave të veçanta në qëllimin, organizimin dhe funksionimin e organizatave ndërkombëtare. Poashtu, duhet përmendur se me rastin e misioneve bilaterale në mes të shteteve, marrëdhëniet juridike në mes tyre nuk janë aq të komplikuara sa te misionet pranë organizatës ndërkombëtare, pasi në këte të fundit krijohen marrëdhënie juridike në mes shtetit të misionit diplomatik dhe të gjitha shteteve tjera anëtare të organizatës. Duhet përmendur edhe faktin se organizatat ndërkombëtare nuk kanë territor të vetin, që nënkupton se ajo funksionin e ushtron në territorin e ndonjë shteti sovran në bazë të marrëveshjes ndërkombëtare në mes organizatës ndërkombëtare dhe shtetit në territorin e së cilës shtrihet selia apo përfaqësia e organizatës përkatëse ndërkombëtare, që në fakt hap çështjen e konstatimit së në situatën konkrete ekzistojnë marrëdhëni trilaterale (pra, në mes organizatës ndërkombëtare dhe shtetit ku gjindet selia e organizatës ndërkombëtare, shteteve anëtare të organizatës dhe shtetit i cili ka themeluar misionin pranë asaj organizate ndërkombëtare). Edhe sa i përket akreditimit të shefave të misioneve diplomatike te organizatat ndërkombëtare, ka dallim të dukshëm në procedurë krahasuar me akreditimin e shefave të misioneve diplomatike te marrëdhëniet bilaterale diplomatike. Së pari, shefat e misioneve diplomatike te organizatat ndërkombëtare nuk akreditohen nga ana e shefave të shteteve, pasi në anën e palës tjetër nuk qëndron shteti, e as shefi i shtetit. Për shembull, roli i Sekretarit Gjeneral të Kombeve të Bashkuara shumë më tepër është i karakterit administrativ. Poashtu, te diplomacia bilaterale, shteti pranues ka të drejtë që të mos jep agrimentin (pëlqimin) për ndonjë person që shteti dërgues dëshiron ta emëroj ambasador në shtetin pranues, kurse sekretari gjeneral i OKB-së dhe organet e ngjajshme te organizatat tjera ndërkombëtare këte mundësi nuk e kanë. Shteti dërgues ka për obligim që ta njohtoj organizatën ndërkombëtare për çështje të natyrës personale të diplomatëve të cilët i akrediton në te, për pozitën dhe rangun e tyre, arritjen dhe këthimin e tyre. Për dallim nga diplomacia bilaterale dhe misionet speciale, format e para të misioneve diplomatike te organizatat ndërkombëtare paraqiten aty kah fillimi i shekullit XIX. Siç kemi theksuar, themeluese apo anëtare të një organizate ndërkombëtare mund të jenë shtetet - grup shtetesh, shumë shtete apo gati të gjitha shtetet e botës siç është rasti me Organizatën e Kombeve të Bashkuara. Prej këtu, ekziston mundësia që anëtarët e një organizate të caktuar ndërkombëtare të themelojnë misione të veçanta diplomatike në ate organizatë ku antarsojnë, e drejtë e cila rrjedhë nga anëtarsia e shtetit në organizatën përkatëse ndërkombëtare. Në selinë apo përfaqësinë e organizatës ndërkombëtare ku ekzistojnë përfaqësi diplomatike të shteteve (pra, misione diplomatike), zakonisht realizohen dy lloje të marrëdhënieve në mes subjekteve të ndryshme ndërkombëtare. Këto lloje të marrëdhënieve janë: raportet dhe marrëdhëniet diplomatike në mes organeve të organizatës ndërkombëtare dhe shtetit dërgues; dhe raportet dhe marrëdhëniet e caktuara në mes shteteve në kuadër të një organizate ndërkombëtare anëtarë të cilës janë shtetet. Në kuptim të gjërë, edhe marrëdhëniet diplomatike në mes organizatës ndërkombëtare dhe shtetit anëtar, poashtu janë marrëdhënie bilaterale, por forma e realizimit të këtyre marrëdhënieve dukshën ndryshon nga marrëdhëniet diplomatike ndërmjet vet shteteve. Për derisa misionet diplomatike bilaterale e përfaqësojnë shtetin në të gjitha çështjet në interes të shtetit dërgues, misionet diplomatike
të hapura pranë ndonjë organizate ndërkombëtare funksionin e vet e ushtrojnë vetëm në kuadër të autorizimeve të caktuara të cilat i jepen nga shteti i vet. Roli i misionit të përhershëm diplomatik te organizatat ndërkombëtare është mbajtja dhe zhvillimi i lidhjeve me organizatën përkatëse ndërkombëtare, mbrojtja e interesave të shtetit të vet, përfaqësimi i shtetit dhe pjesmarrja në aktivitete të ndryshme që janë pjesë e veprimtarisë së organizatës ndërkombëtare. Sipas të drejtës ndërkombëtare, arkivi dhe dokumentacioni i misionit është i paprekshëm. Edhe valiza diplomatike e diplomatëve apo e misionit diplomatik të lidhur për organizatës ndërkombëtare nuk duhet të hapet, por me qëllim të identifikimit të qartë të saj, ajo duhet të ketë shenjë qartë të pashme për karakterin diplomatik të saj. Kombet e Bashkuara, kodifikimit të kësaj materie i kushtojnë peshë të veçantë dhe janë shumë aktive në miratimin e marrëveshjeve ndërkombëtare në këtë lëmi. Aktet më të rëndësishme ndërkombëtare, në sferën e së drejtëa diplomatike janë: Konventa e Vjenës mbi marrëdhëniet diplomatike e vitit 1961; Konventa mbi misionet speciale (1969); Konventa për ndalimin e dënimit për vepra penale ndaj personave të mbrojtur ndërkombëtarë, duke përfshi edhe përfaqësuesit diplomatik (1973); Konventa e Vjenës për përfaqësimin e shteteve në marrëdhëniet mes tyre në organizata universale ndërkombëtare (1975); Konventa mbi privilegjet dhe imunitetet të agjencive të specializuara të Kombeve të Bashkuara (1947).
Statusi juridik ndërkombëtar i Kombeve të Bashkuara Shumë autorë OKB nuk e trajtojnë si organizatë mbishtetërore, nisur nga fakti se ajo është krijesë e vullnetit të shteteve anëtare të shprehur përmes marrëveshjes ndërkombëtare (Kartës së Kombeve të Bashkuara). Megjithatë, realisht OKB paraqet subjekt të rëndësishëm juridik ndërkombëtar, që mund të veprojë në territorin e një shteti përkundër vullnetit të atij shteti. Kombet e bashkuara mund të ndërmarrin masa të dhunshme ndaj shtetit i cili ka shkelur apo rrezikuar paqen dhe sigurinë botërore (intervenimi ushtarak në Irak, Jugosllavi, Afganistan etj). Pra, ajo gëzon kapacitet juridik për realizimin e funksioneve të saja në territoret e shteteve anëtare. Karta e autorizon organizatën që të mund të ndërmerr edhe aksione ushtarake. Pra, edhe pse e krijuar me marrëveshje mes shteteve, ajo imponohet fuqishëm si subjekt universal me tendencë që të shndërrohet në përfaqësues të mbarë botës. Edhe për nga organizimi, qëllimi dhe funksionimi, ajo nuk i ngjanë asnjë organizatë tjetër ndërkombëtare të botës. Shumë ekspert janë të mendimit se Karta e Kombeve të Bashkuara bazën e sistemit të ri juridik në botë. Karta obligon të gjitha shtetet në botë, madje edhe ato joanëtare, pasi në terminologjinë e vet ajo në të shumtën e rasteve përdor termin shtet (e jo shtet anëtar i OKB), që nënkupton të gjitha shtetet e botës pa marrë parasysh se a bëhet fjalë për anëtare apo joanëtare. Në nenin 2 pikën 6, të Kartës së Kombeve të Bashkuara thuhet se – organizata do të angazhohet që shtetet joanëtare të veprojnë në bazë të parimeve të Kartës. Misionet e përhershme në organizatat ndërkombëtare (për shembull,në OKB, agjencitë e specializuara, NATO, OSBE etj), po ashtu gëzojnë privilegje dhe imunitete të ngjashme si edhe përfaqësitë diplomatike në shtetet si subjekt ndërkombëtarë. Pra, ata nuk mund të jenë në asnjëfarë pozite të penguar nga shteti ku misioni i organizatës ndërkombëtare përkatëse ka selinë e vet. Para miratimit të Konventës së Vjenës për marrëdhëniet diplomatike (1961), Kombet e Bashkuara kanë lidhë marrëveshje me SHBA-në, me të cilën përcaktohen të gjitha lehtësimet, privilegjet dhe imunitetet
e përfaqësuesve diplomatikë të shteteve tjera të akredituar në OKB-në. Organet ndjekëse apo gjyqësore të SHBA-së, nuk kanë të drejtë të hyjnë në lokalet e misionit pa lejen e Sekretarit Gjeneral të OKB-së. SHBA-të kanë për obligim që përfaqësuesve diplomatikë dhe personelit tjetër i cili duhet të ushtrojnë funksionin e vet në selinë e OKB-së, tu mundëson dhënien e vizave hyrëse pa pengesë, pa marrë parasysh marrëdhëniet bilaterale që i ka SHBA me secilin shtet. Në vitin 1975, miratohet Konventa e Vjenës për përfaqësimin e shteteve në organizatat ndërkombëtare, e cila synon vënien e bazës unike në gëzimin e imuniteteve dhe privilegjeve. Barazimi i përfaqësuesve diplomatik në organizatat ndërkombëtare me diplomatët që janë të akredituar te shtetet, në lehtësime, privilegje dhe imunitete mundëson funksionimin më të suksesshëm të këtyre organizatave.
Nëpunësit ndërkombëtarë Para Luftës së Parë Botërore u formuan disa organizata ndërkombëtare të cilat për nevojat e funksionimit të tyre mbanin edhe personel të përhershëm administrativ, apo sekretariat të cilët kryenin punë profesionale brenda organizatave ndërkombëtare. Veçanarisht duhet përmendur faktin se me rastin e themelimit të Ligës së Kombeve, në strukturat e saja punonin shumë nëpunës ndërkombëtarë. Një realitet i tillë ka shtrua nevojën e definimit dhe zgjidhjes së statusit të personave të angazhuar dhe punësuar në strukturat e organizatave ndërkombëtare. Te organizatat ndërkombëtare vijnë për takime delegacione të ndryshme nga shtetet apo nga organizatat tjera ndërkombëtare dhe prej këtu edhe nevoja që në kuadër të strukturës së tyre të ketë organe të ndryshme profesionale siç janë – këshillat e ndryshme, komisionet, delegatët, përfaqësuesit dhe ekspertë të tjerë. Akoma nuk mund të thuhet se janë ndërtuar norma të së drejtës zakonore në këte segment të diplomacisë, në rend të parë për shkak të realitetit se themelimi i organizatave ndërkombëtare bëhet me marrëveshje ndërkombëtare në mes shteteve dhe për shtetet të cilat nuk janë anëtare të një marrëveshje të tillë nuk tregohet ndonjë interes që këtyre nëpunësve t’u pranohen privilegje dhe imunitete të caktuara. Prej këtu mund të konstatojmë se statusi i tyre është i rregulluar me marrëveshje të caktuar ndërkombëtare apo me ndonjë akt tjetër i cili është miratuar nga shtetet anëtare të organizatës ndërkombëtare dhe këto rregulla vlejnë vetëm në mes tyre. Megjithate, duhet potencuar se shumë çështje të kësaj sfere të diplomacisë rregullohen përmes normave të kurtoazisë dhe shumë shtete në bazë të kurtoazisë (pra, pa obligim), nëpunësve të organizatave ndërkombëtare u pranojnë privilegje dhe imunitete. Megjithate, me kalimin e kohës këto norma kurtoaze vazhdojnë të shëndërohen në norma juridike zakonore. Sipas nenit 105 alineja 2 të Kartës së Kombeve të Bashkuara, përfaqësuesit e shteteve në OKB dhe nëpunësit e Kombeve të Bashkuara, gëzojnë privilegje dhe imunitete të caktuara që kanë të bëjnë me ushtrimin e pavarur të funksionit të këtyre personave në lidhje me këte organizatë. Dispozita të ngjajshme parashihen edhe në statutet e agjensive të specializuara. Është interesant incidenti i shkaktuar nga i deleguari i punëtorëve në këshillin drejtues të Organizatës Ndërkombëtare të Punës, Vermeulena i cili në seancën e një këshilli të kësaj organizate në Karakas kishte kritikuar qeverinë e Venezuelës për shkeljen e lirive sindikale të punëtorëve. Qeveria venezuelase Vermeulenin e kishte shpallur persona non grata dhe në të njëjtën ditë e kishte dëbuar nga vendi. Majde, Venezuela kishte paraqitur edhe largimin e saj nga anëtarsia në ILO-s. Ndryshe nga kjo, shumica e shteteve kanë më tepër tolerancë ndaj funksionarëve të organizatave ndërkombëtare. Austria në bazë të marrëveshjes me Agjensinë Ndërkombëtare për Energji Atomike të vitit 1957, selisë së agjensisë i pranon të drejtën e eksterritorialitetit në territorin e saj, kurse funksionarët e kësaj organizate i barazon me diplomatët e misioneve të rregullta diplomatike.
Pra, te privilegjet dhe imunitetet te organizatat ndërkombëtare duhet pasur parasysh se këtu bëhet fjalë për dy forma të tyre: privilegjet dhe imunitetet e përfaqësuesve të shteteve në selinë e organizatës ndërkombëtare, por edhe në mbarë territorin e shtetit ku organizata ka selinë e vet; privilegjet dhe imunitetet e përfaqësuesve të organeve të organizatës ndërkombëtare dhe të nëpunësve të saj, si brenda lokaliteteve të organizatës ashtu edhe jashtë saj, pra në territorin e shtetit ku gjindet selia apo përfaqësie e organizatës nërkombëtare. Forma dhe mënyra e ushtrimit të funksioneve të tyre, si dhe privilegjet dhe imunitetet që i gëzojnë që të dy kategoritë e përmendura, qoftë tyre brenda organizatës apo jashtë saj, janë të rregulluara me dy konventa. Nëpunësit ndërkombëtarë janë të përjashtuar nga jurisdikcioni i shtetit ku gjindet selia apo përfaqësia e organizatës ndërkombëtare, por vetëm në lidhje me veprat të cilat mund të shkaktohen nga ushtrimi i detyrës zyrtare të tyre. Sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara mund të jep leje për heqjen e imunitetit të ndonjë nëpunësi të organizatës nëse me një hap të tillë nuk dëmtohen interesat e Kombeve të Bashkuara. Ata janë të liruar nga tatimi dhe dogana për sendet në shërbim të misionit. Duhet theksuar se Sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara dhe sekretari gjeneral i çdo institucioni në kuadër të OKB-së dhe ndihmësit e tyre gëzojnë imunitete sikur shefat e misioneve diplomatike te diplomacia bilaterale. Për dallim nga organet tjera të OKB-së, në të cilët përfaqësuesit e shteteve zgjidhen për të mbrojtur interesat e shteteve të tyre, në Sekretariat të OKB-së personeli zgjidhet në bazë të aftësive të tyre profesionale, edhe pse realisht mbahet llogari edhe në përfaqësimin gjeografik. Emërimin dhe shkarkimin e nëpunësve të Kombeve të Bashkuara e bënë Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së. Puna e tyre nuk lidhet për shteteve të tyre, por për OKB-në. Ky organ kryen punë për të gjitha organet tjera të kombeve të Bashkuara dhe funksionon në bazë të hierarkisë së brendshme. Pra, Sekretariati paraqet administratën e Kombeve të Bashkuara, e cila ka mbi 15.000 të punësuar në Nju Jork dhe qendrat tjera të botës. Nëpunësit e Kombeve të Bashkuara, me qëllim të kryerjes së papenguar të funksioneve të tyre, gëzojnë disa privilegje dhe imunitete, të cilat edhe pse kanë ngjashmëri me ato të përfaqësuesve diplomatikë, megjithatë nuk janë identike. Për dallim nga përfaqësuesit diplomatikë, të cilët gëzojnë imunitete dhe privilegje vetëm në shtetin ku janë të akredituar (e jo edhe në shtetin e vet), nëpunësit ndërkombëtarë gëzojnë imunitete dhe privilegje edhe në shtetin e vet. Administrata e Kombeve të Bashkuara: udhëheq operacione për ruajtjen e paqes dhe sigurisë; bënë analizimin e ecurive ekonomike dhe të sferave tjera shoqërore në botë; përgatit studime në fusha të ndryshme, siç janë çarmatimi në botë, mbrojtjen e të drejtave njerëzore; bënë analizime politike për rajone të caktuar; bënë organizimin e konferencave ndërkombëtare etj. Shumë dispozita nga konventat dhe marrëveshjet tjera ndërkombëtare vlejnë edhe për përfaqësuesit e ndryshëm në organizatat e ndryshme rajonale, siç janë Organizata Veriatllantike, Këshilli i Evropës, Organizata e Unitetit Afrikan, Organizata e Shteteve Amerikane etj.
MARRËDHËNIET KONSULLARE Edhe marrëdhëniet konsullare kanë historikun e vet të zhvillimit, e cila kryesisht bazohet në të drejtën zakonore. Funksioni i konsullit ka lindur si rezultat i bashkëpunimit tregtar në rend të parë në mes shtet-qyteteve në kohën e mesjetës. Konsujt gjithë kohës i kanë përfaqësuar subjektet tregtare, e jo
organet e shtetit. Tregtarët e qyteteve italiane, spanjolle dhe franceze kanë praktikuar të emërojnë një person për arbitër në kontestet tregtare në shtetin tjetër. Ata kujdeseshin për mbajtjen e rendit brenda subjekteve të tyre dhe ndonjëherë ushtronin edhe jurisdiksionin mbi bashkëvendësit e tyre. Me paraqitjen e të ashtuquajturave marrëveshje të kapitullacionit, konsujt ushtronin jurisdiksion të plotë civil dhe penal ndaj bashkatdhetarëve të vet në shtetin tjetër. Pra, instituti konsull ka lindur më herët se instituti i misioneve të përhershme diplomatike. Shërbimi konsular, në shumicën e vendeve, në fillim ka qenë i ndarë nga shërbimi diplomatik, edhe pse edhe ai diplomatik edhe ai konsullar kanë qenë nën kontroll të ministrisë së punëve të jashtme. Tani në shumicën e shteteve që të dy këta shërbime janë të bashkuar në një shërbim unik, kështu që shumë persona diplomatik ushtrojnë edhe funksione konsullare. Tentimet për kodifikimin e kësaj materje janë të shumta, edhe ate, prej autorëve të ndryshëm si individë gjer te organizatat ndërkombëtare (siç ishte angazhimi i Ligës së Kombeve). Por, kemi pasur edhe angazhime të ndryshme në mes shteteve. Definitivisht, kodifikimi i të drejtës konsullare bëhet në vitin 1963 me rastin e miratimit të Konventës së Vjenës mbi marrëdhëniet konsullare. Marrëdhëniet konsulare vendosen me pëlqimin e shteteve. Nëse shtetet paraprakisht kanë të vendosura marrëdhënie diplomatike, kjo nënkupton se ata janë pajtuar edhe për vendosjen e marrëdhënieve konsulare. Konsulin e emëron shteti i dërgimit i cili shefit konsular, duke i dhënë patëntën konsulare (lettre de provision), e cila përmban emrin dhe mbiemrin e konsulit, kategorinë, rangimin, definimin e territorit në të cilin duhet të veproi etj. Konsulli mund të filloi me punë prej momentit kur shteti i pranimit i lëshon ekzekvaturën, që njëherit paraqet leje për ushtrimin e funksionit konsulor në territorin e vet. Ekzekuatura, zakonisht nënshkruhet nga ministri i punëve të jashtëm të shtetit pranues, kurse rrallë herë nga shefi i shtetit. Dhënia e ekzekuaturës mund të refuzohet ose të tërhiqet në çdo kohë. Shteti i cili refuzon ekzekvaturën nuk ka për obligim të jep arsyetim. Shteti pranues mund të shpall persona non grata çdo funksionar konsular, për shkaqe të ngjashme si edhe te diplomatët. Konsujt janë organe shtetërore të cilët dërgohen në shtetet tjera për mbrojtjen e interesave të shtetasve dhe të shtetit dërgues, në një rreth të caktuar territorial të shtetit të shtetit pranues. Në një shtet pranues, sipas marrëveshjes mund të dërgohen edhe më tepër konsuj në rajone të ndryshme të shtetit pranues. Ata nuk janë përfaqësues diplomatik dhe nuk përfaqësojnë shtetin e vet në shtetin tjetër.
FUNKSIONET E KONSUJVE Sipas të drejtёs ndёrkombёtare konsujt kanë këto funksione: 1) mbrojtjen e interesave të shtetasve të vet dhe të shtetit të vet; 2) zhvillimi i marrëdhënieve ekonomike, tregtare, kulturore dhe shkencore; 3) informimi për çështjet ekonomike, tregtare, kulturore etj; 4) ushtrimi kontrollit dhe ndihma anijeve, aeroplanëve të regjistruar në shtetin dërgues, ekuipazheve etj; 5) dhënia e ndihmës shtetasve të vet në procedurën para organeve të shtetit pranues; 6) kryerja e funksioneve administrative, lëshimi dokumenteve personale shtetasve të vet etj. Konsujt në shtetin e pranimit kryejnë edhe shumë shërbime tjera për shtetasit e vet dhe kompanitë të cilat ushtrojnë veprimtari afariste në shtetin e pranimit. Këtu në veçanti duhet përmendur: konsulli mund të propozoj masa të përkohëshme për kujdesin dhe ruajtjen e pasurisë së shtetasit të shtetit dërgues apo të personit juridik të këtij shteti që gjendet në territorin e shtetit pranues;
konsullati ka për obligim që t’i ndërmerr masat urgjente për mbrojtjen e të miturve për të cilët mendohet sa janë duke u keqpërdorur nga prindërit e tyre apo nga kujdestarët e tyre, apo në ndonjë mënyrë në pyetje është siguria e pasurisë së tyre. Nëse i mituri ka shtetësinë e shtetit ku gjindet konsullata, atëherë konsulli nuk mund të propozoj masa të tilla; vënia nën kujdestari të të miturit apo nën tutori të të rriturit i cili ka humbur aftësinë e veprimit; kujdesi për pasurinë e lënë si trashigimi nga shtetasi i shtetit dërgues, përderisa nuk përfundon procedura gjyqësore trashigimore; ushtrimi i funksionit të notarisë (formulimi dokumenteve; formulimi i testamentit; deklaratave të ndryshme; vërtetimeve nga librat amë; vërtetimeve të identitetit; përfaqësimit para gjykatave vendase etj); shërbimet nga libri amë,- regjistrimi i fëmijve të lindur në shtetin e pranimit që dëshirojnë të jenë shtetas të shtetit dërgues; praninim e atësisë dhe amësisë; regjistrimi i martesave të shtetasve; regjistrimi i shtetasit të vdekur etj. Kemi raste kur ushtrimin e funksionit konsullar e ushtron misioni diplomatik i shtetit dërgues. Sipas të drejtës ndërkombëtare misioni diplomatik pa asnjë pengesë juridike mund të ushtroj edhe funksionin konsullarë.
Kategoritë e konsujve Konsujt mund të ndahen në konsuj profesional (consules missi), dhe në konsuj nderi (consules electi). Konsujt profesional funksionin e kryejnë si profesion i rregullt konform normave të shtetit të vet. Kurse konsujt e nderit janë persona që gëzojnë autoritet në shtetin e pranimit dhe zakonisht janë edhe shtetas të shtetit të pranimit. Ata punën e tyre e kryejnë pa pagesë. Konventa e Vjenës konsujt i ndanë në disa kategori: Konsuj të përgjithshëm (konsuj gjeneral); Konsuj; Nënkonsuj; Agjentë konsullorë. Konsujt gjeneral mbulojnë regjione më të gjëra apo qendra më të rëndësishme. Ata shpesh drejtojnë disa konsuj në shtetin pranues dhe koordinojnë punën e tyre. Zakonisht ata emërohen nga shefi i shtetit (rrallë herë nga ministri i punëve të jashtme). Konsujt emërohen nga ministri i punëve të jashtme dhe mbulojnë rrethinë më të vogël në territorin e shtetit pranues. Shtetet zakonisht në shtetin tjetër dërgojnë vetëm një ambasador, kurse konsuj mund të emërojnë edhe më tepër (nëpër qytete të ndryshme). Nënkonsujt emërohen po ashtu nga ministri i punëve të jashtëm në qytete më pak të rëndësishëm. Agjentët konsullar i emëron konsulli gjeneral apo konsulli në rajonin ku ai është i autorizuar që t’i kryej obligimet. Rangu i konsullit përcaktohet me dorëzimin e eksekuaturës. Konsujt e nderit me rang janë pas konsujve profesional.
Imunitetet dhe privilegjet Në aspekt të imuniteteve dhe privilegjeve, konsujt nuk mund të barazohen me përfaqësuesit diplomatik. Megjithatë, ata gëzojnë lehtësime, privilegje dhe imunitete të caktuara për ushtrimin e funksioneve të tyre. Lokalet konsullore janë të paprekshme dhe organet e shteti pranues mund të hyjnë
vetëm me thirrjen apo lejen e shefit të konsullatit. Në ndërtesë vihet flamuri dhe stema e shtetit dërgues, si dhe në mjetet e transportit. Shteti pranues ndaj funksionarëve konsullar po ashtu duhet të sillet me respekt të duhur. Ata nuk mund të burgosen, përveç rasteve kur kanë kryer ndonjë vepër të rëndë penale. Në këtë rast shteti i pranimit lajmëron shtetin e dërgimit. Ata kanë imunitet gjyqësor vetëm gjatë kryerjes së funksionit të vet. Për lirinë e qarkullimit dhe valizat konsullore vlejnë rregulla të përafërta me ata të diplomatëve. Konsujt e nderit gëzojnë të drejta më të kufizuara. Ndërtesa konsulore e tyre nuk gëzon paprekshmëri. Ata nuk gëzojnë imunitet penal, Megjithatë në rast gjykimi, ndaj tyre duhet vepruar me respekt. Gjërësisht shih, Historija diplomacije, Prvi svezak, u red Akademika V.P.Potemkina, Matica Hrvatska, Zagreb, 1951, str. 25. Sir Harold Nicolson, Diplomacy, Third Edition, London, 1969, pp. 3-4. Ekzistojnë dokumentacione për ate se edhe Mojsie dërgon emisar te mbreti Edomiqan, për ta lutur që të mudësojë kalimin e ebrejve nga territori i tij. Edhe mbreti David edhe Sollomoni kanë mbajtur lidhje diplomatike me shtetet tjera. Shih, Gjorgjeviq S, Matiq M, Diplomatsko i konzularno pravo, Beograd, 2000, str. 13. Hugo Grotius, op. cit., Book II, Chapter XVIII, pp. 438-449. Avramov S, Kreca M, Medjunarodno javno pravo, Savremena administracija, 2003, Zagreb. Str. 152. Ministri i atëhershëm amerikan për punë të jashtëme Dean Rusk, këtë formë të diplomacisë e quajti parlamentare. Realisht është shumë vështirë të bëhet dallim në mes këtyre dy termeve – kongres dhe konferencë, pasi shumë ngjajshëm janë trajtua problemet ndërkombëtare. Por në gjenerale, konferencat kanë pasur karakter të bazuar në vazhdueshmëri, për dallim nga kongreset të cilët janë mbajtur për një çështje të caktuar. Shih, Stoll J, R, Exploring Real-politik: Probing International Relations Theory with Computer Simulation. Boulder, CO: Lynne Rienner, 1990. Kjo formë e shtrimit, menaxhimit dhe zgjidhjes së problemeve emërohet si diplomaci klasike. Stephen Van Evera, The Cult of the Offensive and the Origins of the First World War , Internaional Security 9, 1984, pp. 58-107. Ky nënshtrim dhe nënçmim i tejmasë të Gjermanisë ishte atmosferë e frytshme për ardhjen e Adolf Hitlerit në pushtet. Lufta e Parë Botërore pas vetes la mbi 20 milion viktima, shumë shkatërime, smundje e epidemi dhe trauma njerëzore e familjare. Presidenti amerikan Franklin Roosvelt dhe kryeministri britanez Winston Churchill proklamuan Kartën e Atllantikut (1941). Më vonë kemi Deklaratën e Kombete të Bashkuara (1942), Deklaratën e Moskës dhe komunikatën e Teheranit në mes Churchillit, Stalinit dhe Roosveltit (1943), dhe konferencën e Dumbarton Oakso-s në vitin 1944. Rusia tani paraqe faktor të rëndësishëm në ndërtimin e politikës ndërkombëtare, falë rezervave shumë të mëdhaja të naftës dhe të gazit natyror. Unioni Evropian në masë të madhe konsumon energjenset ruse përmes gazpërçuesve dhe naftëpërçuesve. Në kontestin në mes Rusisë dhe Ukrainës në lidhje me çmimin dhe tranzitin e këtyre energjenseve, me çrast u pat ndërprerë edhe furnizimi i shteteve të Unionit Evropian me gazin natyror rus, Eu pësoi dëme shumë të mëdha. Pasojat i ndjenë edhe vendet ballkanike duke përfshirë edhe republikën e Maqedonisë. Pra, është fjala për kodifikim regjional. Shih, Gruda Z, E Drejta Ndërkombëtare Publike, Prishtinë, 2002, f. 215. Shih, Denza E, Diplomatic Law a commentary on the Vienna Convention on Diplomatic Relations, London, 2004. Gerišić G, Diplomatsko i konzularno pravo, 1898, str. 96, 97. Barston R, P, Modern Dipl;omacy, London, 1996, p.1. Shih, Chas, W, F, The Diplomats Dictionery , Washington, 1997, p. 70. Beridge G, R , Diplomacy, Theory and Practice, London – New York – Munich, 1995, p. 1. Ekzistojnë shumë thënie sarkastike rreth rolit të diplomatit, siç janë për shembull: diplomatët janë persona të ndershëm të cilët janë të detyroaur të mashtrojnë; diplomati është person i cili shumë kohë mendon para se të mos thotë kurgjë; diplomatët i zgjidhin problemet të cilat nuk do të ekzistonin po të mos ishin diplomatët; apo, diplomacia paraqet art të shtyerjes së vendimeve përderisa problemet nuk zgjidhen nga vet vetiu. Me paraqitjen, zhvillimin dhe vetësimin e organizatave ndërkombëtare si subjekt tejet të rëndësishëm të së drejtës ndërkombëtare, me nocionin “diplomaci bilaterale” përfshihen edhe kontaktet dhe lidhjet dyanësore që mbajnë shtetet me organizatat ndërkombëtare. Shih, Avramov. S; Kreća M, Medjunarodno javno pravo, Savremena administracija, Beograd, 2003, str. 152 Funksionimi i organeve të Kombeve të Bashkuara, sidomos mbajtja e seancave të rregullta vjetore apo të jashtëzakonshme të Asamblesë së Kombeve të Bashkuara, paraqet formë të diplomacisë multilaterale, e cila u tangon të gjithë shteteve të botës. Misionet speciale, përveç se në bisedime, ata mund të marrin pjesë edhe në shumë manifestime tjera që mbahen në një shtet
tjetër, siç mund të jenë – përfaqësimi i shtetit në solemnitet, kurrorëzim të mbretit, inaugurim të kryetarit të shtetit, shpalljen e pavarsisë, varrimin e shefit të shtetit apo të ndonjë personaliteti tjetër shtetërorë, komemoracioni etj. Shih, Bilalli M, E Drejta Ndërkombëtare Publike, FON universiteti, Shkup, 2008, f. 124; Poashtu, Avramov, S; Kreća M, ibid, str. 160. Përderisa amerikanët luftonin kundër Irakut, pasi invazimit të Irakut në Kuvajt, përfaqësuesi irakian merrte pjesë në punën e organeve të Organizatës së Kombeve të Bashkuara në Njujork. Bilalli M, Ibid, f. 124. Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk kishin të drejtë Çavezin ta shpallin “persona non grata”, pasi diskutimi qe bërë në selinë e OKB-së. Kombet e Bashkuara kanë lidhë marrëveshje me SHBA-në, sipas të cilës parashihen lehtësime, privilegje dhe imunitete për përfaqësuesit e shteteve në selinë e Kombeve të Bashkuara, shih, Bilalli M, Ibid, f. 124 dhe f. 134 Avramov, s, Kreća M, Ibid, str. 160. Bilalli M, E Drejta Ndërkombëtare Publike, FON univerziteti, Shkup, 2008, f. 125. Në këso rastesh shtetet të cilat nuk janë në nivel të mirë të marrëdhënieve shtetërore, më së tepërmi kanë kujdes që ndoshta në kuadër të anëtarëve të delegacionit oficial shtetërorë pala tjetër mund të ketë personalitete që mund të merren me veprimtari informative, spiunimit etj. Te përfaqësitë e përhershme diplomatike, kërkimi i agrimentit nga shteti pranues dhe dhënia e tij nga shteti dërgues paraqet obligim. Poashtu obligim juridik është edhe dorëzimi i letrave kredenciale te shefi i shtetit të pranimit është e obligueshme, pasi nga ky moment konsiderohet se është në funksion detyra e diplomatit. Shteti pranues përmes notifikimit informon shtetin pranues për të gjitha ndryshimet eventuale që mund të ndodhin në delegacion, siç mund të jetë për shembull ndrimi i shefit të delegacionit dhe zavendësimi me tjetër; lëshimi para kohe të shtetit nga ndonjë anëtarë të delegacionit; tërheqja e ndonjë anëtari etj. Të siguroj lidhje të nevojshme për komunikim, ndihmë prioritare në përmirësimin e kushteve të punës, mjete transportuese etj. Në praktikën diplomatike kemi pasur shumë raste kur diplomatët e kanë keqpërdorur valizën diplomatike, duke mbajtur në te mjete të ndaluara nga ligjet e shtetit të pranimit (tregëtia me sende të ndaluara, mjete narkotike etj). Personel tekin e administrativ konsiderohen – sekretarët apo sekretaret, daktillografët, telefonistët dhe mbajtësit e lidhjeve tjera, personeli për sigurim etj. Si personel shërbyes konsideohen - pastruesit, kuzhinierët, mbartësit e bagazhit etj. Aktualisht si shatëll diplomaci konsiderohen udhëtimet e diplomatëve të shteteve të ndryshme në Iran në lidhje me zgjidhjen e problemit që ka të bëjë me mundësinë e Iranit që të përdor enrgjinë bërthmore për qëllime usharake. Kështuqë, atje pos diplomatëve si përfaqësues të organizatave ndërkombëtare, udhëtojnë edhe diplomat të shteteve anëtare të Unionit Evropian, Rusisë etj. Intervenimi ushtarak ndaj forcave serbe të BeH ushtroheshte nën legjitimitetin e OKB-së. Diplomatët dhe përfaqësuesit jerë vizitonin Egjyptin, Arabinë Saudite, Libanin, Jordaninë etj. Në Luftën e Parë Botërore u patën vrarë dhe plagosur më tepër se sa së bashku në të gjitha luftërat e zhvilluara gjatë 150 viteve të mëparshme. Shih, Gruda, Z. E Drejta Ndërkombëtare Publike, Prishtinë, 2002, f. 317. Shtetet fituese të Luftës së Parë Botërore kishin vënë për obligim krijimin e një organizate botërore për ruajtjen e paqës dhe sigurisë botërore. Më vonë u pa se kjo organizatë nuk mundi të funksionijë, veçanarisht ngase jashtë saj mbetën shtetet e fuqishme, dukepërfhi edhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës, senati i të cilës nën ndikimin e izolacionistëve refuzoi ratifikimin e Statutit të Ligës së Kombeve. Gorbaçovi si reformist aplikoi të ashtuquajturën Perestrojka, që nënkuptonte demokratizimin e shtetit dhe liberalizimin e ekonomisë. Gorbaçovi nuk arrini t’i realizoi reformat pasi ekonomia e vendit për së tepërmi u dobsua, me çka u dobsua edhe roli i tij. Termi “shefa të shteteve apo të qeverive” është përdorim standard i diplomacisë së samiteve, pasi nëdisa shtete figura kryesore politike janë kryetarët e shteteve (SHBA, Francë, Rusi etj), kurse në shtete tjera këtë rol e kanë premierët(Britani, Belgjikë, Hungari, Spanjë, Suedi, Gjermani etj). Takimi i liderëve të njëzet vendeve më të zhvilluara të botë u mbajtë edhe në mars të vitit 2009, ku burrështetasit diskutuan planin e përbashkët për tejkalimin e krizës botërore. Shtërngimi duarëve në mes liderëve duke u përshëndetur, apo përqafimi i tyre, si dhe thënia e fjalëve të bukura për shtetin dhe popullin tjetër ka efekt tejet pozitiv në popullatë. Madje edhe me rastin e emërimit të ambasadorëve në vendet e jashtëme, ministria e jashtëme franceze bënte testimin e njohurive të diplomatëve në sferën e ekonomisë. Shih, Pivovarov V; Arsovski L, Diplomatsko i konzularno pravo, FON univeritet, Skopje, 2008, str. 67. I njohur është i ashtuquajturi Ligj i Roxhersit për shërbimin diplomatik dhe konsullar, sipas të cilit të dy shërbimet shëndërohen në një dhe akcent i veçantë i jepet mbrojtjes së interesave ekonomike të Shteteve të Bashkuara të Amerikës në botë. Pivovarov V; Arsovski L, ibid, str. 67.
Edhe Republika e Maqedonisë në vitin 2007 pat emëruar të ashtuquajturit – promotorë për investime. Por, për shkak të selekcionimit partiak të tyre dhe mos inkuadrimit të shtetit në NATO, këta promotor nuk mundën të kontribuojnë në sjelljen e investitorëve nga jashtë që të investojnë në ekonomi. Disa shtete janë të pasura me burime energjetike, disa me xehe, tjerat me kushte më të volitshme natyrore për zhvillimin e biznesit të caktuar etj. Shih, Gomez-Casseres, Ben and David B, Yoffie, eds. The Internaional Political Economy of Direct Foreign Investment , Brookfield, VT: Edward Elgar, 1993; Biersteker, Thomas J. Distortion or Development Contending Perspectives on the Multinational Corporation, Cambridge, MA: MIT Press, 1978. Pearson, Under Socialism. Princeton University Press, 1992. Gjërësisht shih, Bilalli M, Globalizimi, Ligjërata të autorizuara FON universitet, 2009. Komparacion më konkret shif, Z. Jolevski , Multinacionalnite korporacii predizvik na sovremenata ekonomija, f. 114. Madje edhe qytetarët e vendeve të pasura janë të frikuar për humbjen e vendeve të tyre të punës. Kështu, afro 80% e francezëve janë të mendimit se tregtia globale negativisht ndikon në vendet e tyre të punës. Përkundrazi në Kinë 65% të qytetarëve mendojnë se trgtia globale pozitivisht ndikon në vendet e tyre të punës. Shif, Haider Rizvi, Poll Shows Worldwide Support for Globalization, With Some Caveats, One World US , New York, 2007. Shif, W. Imanuel , Le sisteme – monde et son devenir: Theses sur sa structure et sa trajec tiore actuelle , Paris, Mai, 1993, p. 173 – 181. Gjërësisht shih, Gjorgjeviq S; Mitiq M, Diplomatsko konzularno pravo, Beograd, 2000, str. 25. Organ përfaqësues kolektiv kishte Jugosllavia socialiste – Kryesinë e Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë e përbërë nga tetë anëtarë përfaqësues nga gjashtë republikat dhe dy krahinat autonome. Ky sistem funksionoi pa sukses pas vdekjes së J.B.Titos. Mendim të kundërt, shih, Pivovarov V, Arsovski L, ibid, str. 45. Por, duhet pasur ndërmend se shefi i shtetit pa autorizim të veçant pëfaqëson shtetin në bisedime dhe lidhje të marrëveshjeve ndërkombëtare, megjithate ai këto veprime duhet t’i ndërmer vetëm në bazë të autorizimeve kushtetuese të shtetit të vet. Ai nuk mund të bëjë krejt çka të dëshiron. Autorë të ndryshëm bëjnë dallim në mes pozitës së monarkut dhe presidentit, pasi monarku konsiderohet sovran, kurse te republikat bartës të sovranitetit janë qytetarët. Shih mendimet e Rivije, Martens, Blunschli, Fauchille, Andrassy etj. Gruda Z, E drejta Ndërkombëtare Publike, Prishtinë 2002, f. 209-210. Me rastin e udhëtimit privat -incognito - të mbretit Holandës në Zvicër, ai atje bënë disa veprime të ndaluara me ligjet e Zvicrës, me çrast merret në përgjeqsi nga organet e pushtetit zvicran. Në momentin e identifikimit të tij, konstatohet se është fjala për shef të një shteti. Ai menjëherë lirohet, duke iu kërkua falje. Por zakonisht në këto raste shteti që i takon shefi i shtetit jep shpjegime për rastin konkret, apo kёrkon falje. Disa shtete, në vend të ministrave për punë të jashtme kanë sekretar shtetëror për punë të jashtme (Britania e Madhe, SHBA). Këtu është fjala vetëm për emërtim formal të funksionit të caktuar, kurse në esencë këto përfaqsues janë të njejtë në aspektin e kapacitetit të përfaqsimit të shteteve të veta. Angazhime për kodifikimin e së drejtës diplomatike, pas Kongresit të Berlinit (1815) dhe të Ahenit (1818), kemi edhe nga Instituti për të Drejtë Ndërkombëtare (i cili pregaditi një rregullore në vitet 1895 dhe 1929). Poashtu në këte lëmi ka punuar edhe International Law Association (Phillimorea dhe Struppa); Instituti Amerikan për të Drejtë Ndërkombëtare (1925); Studimi i Universitetit të Havardit (Diplomatic Privileges and Immunities. Harvard Law School, Research in International Law, AJIL, 1923, suppl, part. 1; dhe në Konferencën e gjashtë të Havanës (1928), qe miratuar Konventa mbi agjentët diplomatik,e cila vlenë në mes shteteve nënshkruese si e drejtë partikulare. Shih, Ibler V, Diplomatska historija, str. 167168. Konventa e Vjenës është nënshkruar më 18 prill 1961, kurse ka hyrë në fuqi më 24 prill 1964, me rastin e deponimit të instrumentit të 22 të ratifikimit. Në punën e konferencës kanë marrë pjesë 81 shtete. Më vonë këtë konventë e nënshkruajnë dhe ratifikojnë edhe shumë shtete tjera. Në historinë e diplomacisë janë hasur raste kur një shtet me shtetin e ri ka vendosur marrëdhënie diplomatike, pa e njohur paraprakisht. Në këtë rast, vendosja e marrëdhënieve diplomatike është konsiderua edhe si akt njohje për shtetin e ri (njohja faktike, njohja heshtazi). Shih. Gruga Z., E drejta ndërkombëtare publike, 2002, Prishtinë, f. 70-71. Një përmbajtje dhe kujdes i tillë i shumë shteteve ndaj Serbisë, dukshëm pat ngadalsuar njohjen ndërkombëtare të Kosovës. Diplomati i akredituar si i ngarkuari me punë (chargé d’affaires en pied), dallohet nga “chargé d’affaires ad interim”, pasi ky i fundit hynë në funksion përkohësisht pas largimit të nivelit më të lartë diplomatik – ambasadorit. Rebublikën Arabe të Bashkuar një kohë e përbënin Egjypti dhe Siria, e cila bashkësi disa vite më vonë u çthurr. Zakonisht, shtetet e vogla për arsye komerciale emërojnë një person në më tepër vende si shef të misionit diplomatik. Nuk është e preferueshme që shteti pranues shtetit dërgues t’i propozojë emër konkret se cilin e dëshiron për shef të misionit diplomatik në vendin e vet nga ai shtet. Në vitin 1832, mediumet angleze publikuan emrin e ambasadorit të mundshëm anglez (Kanning) për në Rusi. Kjo ndikoi që cari Nikolaj të refuzojë të jep agrimentin për atë person. Poashtu Napoleoni pat kërkuar nga Italia që ajo ta emërojë personin me emrin Nigarza për ambasador të Italisë në Francë, dhe njëherit pat kërkuar nga sulltani turk që ai ta emrojë njëfar Mehmet Xhemil Pasha për ambasador të Turqisë në Francë. Që të dy rastet dështuan, pasi shtetet emëruese nuk preferonin një sugjerim të tillë. Shih, Vladimir P, Arsovski Lj,
Diplomatsko i konzularno pravo FON univerzitet, 2002, Skopje, str. 88-89. Është e njohur marrëveshja në mes Holandës dhe Luksemburgut (1964), që dilomatët e emëruar nga Holanda të përfaqësojnë edhe interesat e Luksemburgut. Poashtu në bazë të marrëveshjes në mes Zvicrës dhe Lihtenshtajnit, Zvicra kishte marrë përfaqësimin edhe të këtij të fundit. Edhe Italia e përfaqëson San Marinon në bazë të merrëveshjes së vitit 1939. Konventa e Vjenës (1961) nuk parasheh afat brenda të cilit duhet shteti pranues duhet të jep apo mos jep përgjigje në lidhje me emrin e caktuar. Gjatë procedurës së dorëzimit të letrave kredenciale, zakonisht shefi i misionit diplomatik, qëndron në këmbë disa metra larg shefit të shtetit dhe i thotë disa fjali kurtoaze të cilat kanë të bëjnë me përparimin e marrëdhënieve në mes dy shtetve. Pastaj atij ia dorëzon letrat kredenciale. Nunët dhe internunët janë shefa të misionit diplomatik të akredituar nga Papa (Vatikani) në shtetet tjera. Seli e Shejtë akrediton edhe të ashtuquajturit pronunët, të cilët kanë klasën e ambasadorit, por akreditohen në shtetet të cilat në bazë të rregullave të veta interne nuk parashohin mundësinë që përfaqësuesit diplomatik të Vatikanit të mund të jenë doajen. Edhe Franca një kohë insistonte në ish-kolonitë e veta në përparsinë e ambasadorit të vet në këto vende. Andrassy J, Medjunarodno pravo, 1987, Zagreb, str. 272, citim në fusnotën 13 nga Colliard A, C, La convention de Vienne sur les relations diplomatiques, AFDI, 1961, p. 15. E njohur është Marrëveshja sovjetiko-jugosllave për tregti dhe lundrim e vitit 1940, e cila agjensive dhe agjentëve tregtarë u njihte status të misionit diplomatik dhe të diplomatit. Në veprimin praktik, vlerësimi për ekzistimin e kushteve objektive për numër të kuptueshëm dhe normal të personelit diplomatik i lehen shtetit pranues. Shih, Rousseau, RGIP, 1969, p. 859-862. Shih. Bilalli M, E drejta Ndërkombëtare Publike, FON Universitet, 2008, Shkup, f. 127. Shefi i misionit diplomatik mund të dorzoi edhe notë proteste në ministrinë e punëve të jashtme të shtetit të pranimit, nëse shteti i pranimit me ndonjë veprim ka cënuar interesat apo dinjitetin e shtetit dërgues apo të ndonjë shtatsi të tij. Përveç funksioneve të karakterit diplomatik, misionit diplomatik mund t’i besohen edhe disa funksione konsullare. Konventa e Vjenës (neni 3 pika 2), përcakton se “asnjë dispozitë nga konventa nuk mund të interpretohet si ndalesë që misioni diplomatik të ushtrojë funksione konsullare”. Kjo nënkupton se ushtrimi i funksioneve konsullare nga një mision diplomatik nuk ndalohet me konventë, por edhe nuk autorizohet shprehimisht. Shih, nenin 7, al. 2 (b), të Konventës së Vjenës për marrëdhëniet kontraktuese (1969). Andrassy J, Medjunarodno javno pravo, 1987, Zagreb, str. 275. Shif, Vienna Convention on Diplomatic Relations, US Treaties and other International Acts, US Governement Ptinting Office, Washington D. C., 1973. Diplomacia moderne ushtarake në Evropë paraqitet në vitin 1806, kur Napoleoni kapetanin e tij De Landrez, e pat emëruar sekretar të dytë të ambasadës franceze në Vjenë. Në vitet 1810 – 1852, të gjitha ambasadat e shtetev evropiane kishin edhe atasheun ushtarak. Në periudhën nga viti 1940 gjer në vitin 1950, përfaqësia diplomatike amerikane në Atinë, në numër kishte më tepër diplomat ushtarak se sa diplomat të rregullt. Por, edhe kjo çështje rregullohet me marrëveshje në mes shtetit dërgues dhe shtetit pranues. Disa shtete vazhdojnë të kufizijnë lirinë e qarkullimit të diplomatëve në territorin e tyre, duke e përkufizuar ate në rrethinën ekryeqytetit (për shembull 40 km rreth Moskës, apo 25 mila rreth Vashingtonit dhe 35 mila rreth Londrës. Shih, Pivovarov V; Arsovski L, Diplomatsko i konzularno pravo, FON univerzitet, 2008, Skopje, str. 126. Shih, Nahlik S, Development of Diplomatic Law, Recueil des cours, Academie de droit international, 1990, III, tome 222. pp. 218-219. Rregulla të kurtoaze janë ato rregulla të mirësjelljes nda përfaqësuesve të jashtëm, të cilat praktikohen me qëllim të tregimit të respektit të veçantë ndaj këtyre personaliteteve, por që nuk kanë karakter obligativ. Pra, këto nuk konsiderohen rregulla juridike. Neni 32 i Konventës së Vjenës përcakton se – shtetet rregullojnë çështjet e mbrojtjes diplomatike dhe privilegjet me dispozitat e tyre të brendshme. Përmbledhje të këtyre dispozitave në edicion të Kombeve të Bashkuara: Laws and Regulations regarding Diplomatic and Consular Privileges and Immunities. Legislative Series, vol. 7. Trajtimi i privilegjeve si çështje eksterritorialiteti tani më nuk është aktuale, edhe pse disa autorë akoma qëndrojnë në këte koncept. Shih, Genet R, Traité de diplomatie et de droit diplomatique, I, p. 422. Në dekadat e reja, një praktikë e tillë vlenë edhe për pjesëmarrësit në konferencat ndërkombëtare. Si anëtarë të familjes së ngushtë konsiderohet bashkëshortja apo bashkëshorti dhe fëmijtë. Në praktikën e disa shteteve privilegjet dhe imunitetet fëmijtë i gëzojnë deri në moshën madhore, kurse në disa shtete tjera kjo rregull vlenë vetëm për mashkuj, kurse fëmijtë e gjinisë femërore privilegjet dhe imunitetet i gëzojnë gjatë gjithë jetës. Këte çështje e rregullon në mënyrë të precizuar neni 10 i Konventës së Vjenës mbi marrëdhëniet diplomatike të vitit 1961. Pra, siç kemi potencuar, shefi i misionit diplomatik ka imunitet penal, civil, administrativ, fiskal. Ai mund të heqi dorë vullnetarisht nga imuniteti vetëm në kontestet civile që kanë të bëjnë me çështjet e pronsisë private të tij në shtetin pranues. Në shkurt të vitit 1973, shih, Rousseau, RGDIP, 1974, p. 507.
Andrassy J, Medjunarodno javno pravo, 1987, Zagreb, str. 281. Shih neni 31, paragrafi 1 i Konventës së Vjenës. Shih nenin 31 të Konventës së Vjenës për marrëdhëniet diplomatike të vitit 1961; dhe nenin 19 të Konventës Panamerikane të vitit 1928. Shih, Gruda Z, E drejta ndërkombëtare publike, 2002, Prishtinë, f. 229. Një qëndrim i tillë përfaqësohet nga shumë autorë në mesin e të cilëve edhe Gurda. Shih, Gruda Z, E drejta ndërkombëtare publike, 2002, Prishtinë, f. 230. Edhe në lidhje me këte përcaktim ekzistojnë rezerva të caktuara (shih pikën 4 të nenit 39 të Konventës së Vjenës). Përfaqësuesi diplomatik i Shqipërisë në maj të vitit 2009 kishte bërë shkelje të rënda duke kepërdorur imunitetin diplomatik me çrast në objektin e tij transportues ishte zbuluar sasi e madhe e drogës. (Burim nga mjetet e informimit publik në Maqedoni). Shih nenin 22 të Konventës së Vjenës për marrëdhëniet diplomatike (1961). Në praktikën diplomatike janë të njohura shumë raste kur lokalitetet e misionit diplomatik janë keqpërdorur për qëllime tjera, duke furnizuar me armë grupe të ndryshme kundër pushtetit vendas. Sir Cecil Hurst, nga Satow’s Guide to Diplomatic Practice, Fourth Edition, Longman, 1973, p. 176. Konventa e Havanës, në nenin 23 parasheh që përfaqësuesit diplomatik gjatë udhëtimit nëpër shtetet e treta për në shtetin pranues, apo me rastin e këthimit në shtetin e tyre i gëzojnë të gjitha privilegjet dhe imunitetet sikur edhe në shtetin e pranimit. Këtë qëndrim e mbrojnë shumë autorë, duke përfshi edhe Millan Bartosh. Shih, Bartoš M, Medjunarodno pravo, II Knjiga, Kultura, Beograd, 1956, str. 481-484. Arsyet për shpalljen e një diplomati persona non grata mund të jenë të karakterit të ndryshëm, si për shembull, SHBA në vitin 1915 kërkoi revokimin e ambasadorit Austro-Hungarez dhe tërheqjen e tij nga territori i SHBA-së, për shkak të nxitjes së grevës në një fabrikë të municionit dhe për implikime në akte ilegale; Bashkimi Sovjetik në vitin 1953 ka kërkuar revokimin e ambasadorit amerikan në Moskë - Kenan, për shkak të një interviste në të cilën ai ka sulmua qeverinë sovjetike. Kështu, Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë kërkuar revokimin e ambasadorit të Austro-Hungarisë, doktorit Dumba në vitin 1915, për shkak të propozimit të planit të grevës në fabrikat e municionit, dhe të kapitenit Boy-Ed. Poashtu ka ndodhur edhe me Von Papen atashe ushtarak i Gjermanisë për shkak të verpimeve të dydhimta të tij. Bashkimi Sovjetik pat kërkuar revokimin e ambasadorit të SHBA-ve Kenan, për shkak të një interviste ku kritikonte qeverinë sovjetike (1953). Idetë e hershme për një lidhje të mbarë botës bazoheshin në nevojën e ruajtjes së paqës në botë. Më vonë ide të ngjajshme plasojnë shumë filozofë, Pjer Diboa (Pierre Dubois, 1305), Tomas Mor (Thomas Moor, 1518), Dante (Dante Alighieri, 1315), Ruso (Jean Jacques Rousseau) etj. Më gjërësisht, Bilalli M, ibid, f. 161. Gjërësishtë për Ligën e Kombeve, shif, F. P. Walters, A History of the League of Nations, 1960. Në të vërtetë Karta e Ligës ishte pjesë përbërëse e Marrëveshjes paqësore të Versajit. Gjërësisht për statusin e OKB-së, shif, G. Veissberg, The International Status of the United Nations, New York, 1961. SHBA, ka pasur obligim tu jep viza edhe përfaqësuesve diplomatik të shteteve me të cilët SHBA kanë pasur marrëdhënie të acaruara, madje edhe nëse i kanë pasur marrëdhëniet e ndërprera. Gjatë kësaj kohe formohet edhe Gjykata Ndërkombëtare e Përhershme e Drejtësisë dhe Organizata Ndërkombëtare e Punës (ILO). Shih, Hackworth, o. c, p. 419 ect. Shih, Fischer, AFDI, 1955, pp. 385 – 392. Fjala është për - Konventën mbi privilegjet dhe imunitetet në organizatën e Kombeve të Bashkuara, 1946, Službeni list, 1950, br. 20; dhe Konventën mbi privilegjet dhe imunitetet në agjensitë e specializuara, 1947, RT 33 Službeni vjesnik Prezidijuma Narodne skupštine, 1951, br. 25. Gjithashtu privilegje dhe imunitete gëzojnë edhe anëtarët e familjes së tyre. Z. Gruda, op. cit., f. 237. Një tentim më serioz të kodifikimit ka bërë autori zvicran Johan Gaspar Blunçli. Shpeshë ka ndodhë që shtetet t’i shkëpusin marrëdhëniet diplomatike, të tërheqin ambasadorin nga vendi tjetër, megjithate, ata kanë vazhduar edhe mëtej t’i mbajnë marrëdhëniet konsulare (për shembull, RSFJ dhe RF e Gjermanisë, pas njohjes së RD të GJermanisë nga Jugosllavia). Patenta konsullare dallohet nga letrat kredenciale, pasi këto të fundit janë në mes shefave të të dy shteteve, kurse patenta konsullare nuk ka titullar kujt i adresohet, por çdokujt që është i autorizuar në shtetin pranues.
