E DREJTA FAMILJARE Si pjese perberse e sistemit juridik ajo studion tersine e normave juridike qe rregullojne mardheniet familjare-martesore,midis prinderve dhe femijeve te birsimit dhekujdestarise. Objekti i se drjejtes familjare Objekti i se drjetes familjare perfshin tersine e normave juridike qe rregullojne mardheniet qe lindin nga familja:martesa,birsimi,kujdestaria dhe mardheniet midis prinderve dhe femijeve. Me aktin e lidhjes se marteses njeriu beht subjekt i se drejtes. Si objekt i se drejtes martesore te natyres personale: a)e drejta prindore midis prinderve dhe femijeve b)midis birsuasit dhe te birsuarit c)kujdestaria per te miturit. Parimet themelore te se drejtes familjare 1. Parimi i barazis ne mardheniet familjare, 2. Parimi i shuarjes se ndikimit te organizatave fetare , 3. Parimi i mbrojtjes shtetrore dhe shoqrore te familjes , 4. Parimi i laicitetit, 5. Parimi i veqant i mbrojtjes se veqant te femijeve . Parimi i barazis ne mardheniet familjare Ben percaktimin se antaret e familjes jane te barabart ne pikpamje te te drejtave dhe detyrimeve pavarsisht nga statusi ose seksi barazia e femres me mashkullin eshte sanksionuar si me norma ligjore ashtu edhe me kushtetut. Martesa sipas riteve fetare Te fejuarit mund ta lidhnin martesen pas lidhjes se marteses civile Parimi i mbrojtjes shtetroe te familjes Perfshin si normat kushtetuese ashtu edhe ato ligjore qe rregullojne mardheniet martesore familjare. Normat e se drjetes familjare ka nkarakter imperativ urdherues. Parimi i laicitetit Ky parim percakton shuarjen e lidhjes se marteses fetare, por mbron edhe martesen fetare qe nuk ka efekte juridike, por vetem si ritual. Kjo martes mund te behet pas marteses civile para organit kompetent. Parimi i mbrojtjes se femijeve Ligji i mardhenieve familjare garanton te drejten e mbrojtjes se femijeve nga shfrytzimi ekonomik,keqtrajtimi ,dhunimi seksual,perdorimi i paligjshem i substancave narkotike. Femijet si ne martes si dhe jasht marteses kane pozita te njejta sa u perket te drejtave dhe d he detyrimeve. Burimet e se drejtes d rejtes familjare Burimet e se drejtes familjare ndahen ne: burime bu rime matriale dhe burime formale. -Burimet matriale karakterizojne kushtet matriale te jetes se klasave. -Burimet formale jane: ligji,zakoni,praktika gjyqsore,doktrina juridike. Burimet formale ndahen ne dy lloje: a) Burime te drejtperdrejta-siq eshte ligji dhe rregullat shtetrore ligjore, b) Burime te terthorta-zakoni,praktika gjyqsore,doktrina juridike. Burimet themelore dhe tplotsuese te se drejtes familjare Burime themelore konsiderohen ato akte ligjore te cilat rregullojne te gjitha mardheniet juridike familjare ne kuader te se drejtes familjare te nje vendi por jo edhe ne fusha tjera te se
drejtes. Burime plotsuese te se drejtes familjare jane ato akte vetem pjeserisht i rregullon mardheniet familjare,burim tjeter plotsues mund tejene: ato akte te cilat rregullojne te drejtat statusore te kujdesit shoqror ndaj familjes etj. Burimet nderkombetare te se drejtes familjare 1. Aktetet e pergjithshme juridike te OKB-se, 2. Deklaratat mbi lirit dhe te drejtat themelore te njeriut 3. Konventat nderkombetare Zakoni si burim i se drjetes familjare: zakoni eshte burim i terthort i se drejtes familjare ne rastet e percaktuara me ligj. Ligji si burim i se drejtes familjare - Ligji ne kuptimin formal perkufizohet si dispozit,rregull ose form juridike te cilen e nxjerr organi me i lart shtetror. Ligji per barazi gjinore – Eshte parim i barazis se gruas me burrin ne te gjitha fushat e mardhenieve familjare martesore ky ligj familjar dhe martesor i ve nen mbrojtjen e shtetit dhe te shoqris. Rregullat per mbrojtjen kunder dhunes ne familje – Trajton dhunen familjare si veper e qellimshme qe nje person i shkakton nje personi tjeter. Kushtetuta si burim i se drjetes familjare – Permban parimet themelore dhe normat me te rendesishme qe kan te bejne me fusha te ndryshme: organizimi shtetror,rregullimi shoqrorekonomik,pronsia, por edhe sfera te se drejtes familjare dhe martesore. Kushtetuta trajtohet s i burim kryesor i se drejtes familjare. Shkenca juridike si burim i se drejtes familjare - Studion,analizon dhe jep mendime teorike per familjen dhe mardheniet qe krijohen ne te, Per martesen dhe zgjidhjen e saj Per mardheniet midis prinderve dhe femijeve Per institucionin e birsimit dhe kudestaris Metodat e se drejtes familjare Metodat me te cilat sherbehet e drejta familjare jane: a) Metoda normative-juridike b) Metoda sociologjike - Metoda normative juridike shpjegon se qka parashehdhe qe kuptim ka nje n je norme juridike - Metoda sociologjike e perkufizon normen juridike si realitet jo si dukuri ideale. Ajo analizon dhe shpjegon arsyen shoqrore te ekzistimit te saj. Familja si institucion juridik Familja perben nje bashkim personash te cilet per shkak te marteses,gjinis ose birsimit jane te lidhur mes veti ne mardhenie psikologjike,morale,ekonomike dhe juridike,jetojne ne nje ekonomi te perbashket familjare dhe mbajn pergjegjsi shoqrore per njeri tjetrin. Kuptimi me i plote per familjen eshte: “familja eshte grup personash te lidhur ne martes apo ne bashksi jashtmartesore ose ne gjini te cilet kan te drjeta dhe detyrime ligjore dhe mos respektimi i tyre do te shkaktonte sanksione juridike”. Zhvillimi historik i familjes Periudha e mardhenieve seksuale te pa p a rregulluara(promiskuiteti) Familja me lidhje gjaku(konsaguine) Familja punalua(egzogame) - grup burrash dhe grash Matriarkati-sundimi i gruas
Familja me qifte(jindiozmike) – nje burr nje grua Patriarkati – pushteti i burrit mbi grat Monogamia – martesa nje burri me nej grua Llojet e familjes Klasifikme me te rendesishme jane: historik,sociologjik,juridi historik,sociologjik,juridik k Llojet e familjes sipas kriterit historik a) Familja matriarkale(e grave) b) Familja patriarkale(e burrave) c) Familja egalitare bashkohore Llojet e familjes sipas kriterit sociologjik 1. Sipas natyres se mardhenieve familjare 2. Stabiliteti i lidhjeve familjare 3. Mardheniet pasurore 4. Llojet e lidhjeve familjare 5. Kulturave familjare etj. - Sipas mardhenieve pasurore a) Familje industriale(puntore-e nenpunsve) b) Familje individuale-private(bujqsore,zanatgjinjeve) - Sipas kriterit harmonik a) Familje stabile b) Familje jostabile ose e plote dhe jo e plote - Sipas kriterit gjeografik a) Familje fshatare(rurale) b) Familje qytetare(urbane) Llojet e familjes sipas kriterit juridik 1. Familja sipas perberjes numerike te antareve te gjinise 2. Familje sipas menyres se themelimit Sipas perberjes numrit te antareve te gjinis a) E vogel b) E gjere dhe c) E madhe - Familja e vogel perbehet prej pak antaresh perfshir prinderit femijet e tyre per te cilet jane te detyruar te kujdesen qofshin martesor ose jashtmartesor. - Familja e gjere perfshin antaret e gjinise se gjakut te tri gjeneratave: prinderit,femijet madhor me bashkshortet e tyre dhe niperit dhe mbesat. - Familja e madhe. Kjo familje perbehet nga nje numer i madh antareshte nje gjinije por qe u takojne shume brezave. Familja sipas menyres se themelimit a) Familje martesore b) Familje jashtmartesore c) Familje e birsimit - Familja martesore perbehet nga bashkshortit dhe pasardhsit e tyre. Kur te dy bashkshortet jane gjalle konsiderohet martes e plote,ndersa kur njeri bashkshort ose tjetri kane vdekur quhet martes jo e plote . Dy lloj mardhniesh themelohen ne familjen martesore 1. Mardhenie midis bashkshorteve
2. Mardhenie midis prinderve dhe femijeve Familja jashtemartesore – Kjo familje krijohet nga personat qe jetojne ne bashksi pa lidh martes me njeri tjetrin. Familja e birsimit Themelohet me akte juridike ne menyr artificiale midis birsuesit dhe te birsuarit. Mundson mbrojtjen e femijeve qe nuk kane munndsi,gzojne perkujdesjen e plote prindore,prinderve pa femij u kompenzon ate qe nuk u a fali Zoti. Funksionet e familjes 1. Funksioni i riprodhimit njerzor 2. Funksioni ekonomik 3. Funksioni i rritjes dhe edukimit te femijeve 4. Funksioni mbrojtjes dhe shoqrues Funksioni i riprodhimit njerzor Eshte i perhershem,historik me i rendesishmi i familjes,sepse ai siguron ripertrirjen e popullsis. Ka dy nen funksione: biologjik,social. Funksioni ekonomik Eshte themelor sepse ishte ne sherbim te shtimit te pasuris dhe k apitalit. Ka dy nen funksione: 1.nenfunksionin prodhues dhe 2.nenfunksionin konsumues. Funksioni shoqrues i familjes Njezit krijojne lidhje njeri me rjetrin,ndersa jeta e secuilit individ i nenshtrohet kon trollit shoqror. Familja eshte baz e shoqeris pa te cilen as vete shoqria nuk mund te ekzistoj. Funksioni mbrojtjes i shoqris(familjes) Eshte pergjegjsi e institucionetve shoqrore dhe organeve shtetrore 1. Si shtepia e pleqeve 2. Qendra sociale(shoqrore) 3. Fonde per sigurim invalidor dhe pensional Planifikimi i familjes Planifikimi i familjes ka dy kahje: 1. Politika e shtimit te natalitetit 2. Politika e kufizimit te natalitetit Zenja dhe lindja e femijeve eshte qeshtje e vete bashkshortve,andaj kjo eshte e drejt e tyre njerzore. Struktura e lidhjes se familjes Baze themelore e formimit te familjes eshte matresa dhe g jinia. Perveq ketyre si ba z e formimit te familjes eshte edhe bashksia jashtmartesore. Familje e plote Quhet ajo familje e cila perbehet nga ng a femijet e lindur prej te njejtit baba dhe nene ne martes. Familje jo e plote Konsiderohet ajo familje e cila kur femijet nuk k ane prejardhje te njejte. Gjinia Eshte lidhje midis dy apo me shum personave,e themeluar me lindje apo me ane an e teligjit. Llojet e gjinis a) Gjinia e gjakut b) Gjinia e krushqise c) Gjinia e birsimit E drejta kanonike kishte nje loj tjeter te gjinis,gjinin e kumbaris dhe e drejta e sheriatit gjinin e
qumshtit. Gjinia e gjakut Eshte lidhje prej gjakut qe krijohet mes dy e me shume personave qe rrjedhin njeri n jeri prej tretrit. Gjinia e gjakut ka dy lloj vijash Ne vij te drejte-hipse d rejte-hipse zbritse: djali,ati,gjyshi Ne vij te terthort: vllezrit,motrat,kusheri P.sh ne vij te drejte – llogaritja e gjinis me shkall llogaritet afria e personave ne kuad er te vijave ne gjini ati djali jan gjini ne shkall te par,djali gjyshi dhe nipi jane ne shkall te dyte. Ne vij te terthort motra dhe vllau dhe shkojne neri te trungu qe eshte person nga i cili ka norigjin te perbashket. Kuptimi i se drjetes martesore “E drejta martesore eshte nje permbledhej normash juridike me te cilat rregullohet martesa dhe mardheniet martesore”. Perveq normave urdheruese kemi edhe norma dispozitive: per mbiemrin,vendbanimin,kryerjen e puneve ne amvisni. Objekti i se drejtes martesore Martesa dhe mardheniet martesore perbejn objektin e se drejtes martesore. Mardheniet jane te llojllojshme: mardhenie personale dhe pasurore. Subjekti i se drejtes martesore Subjekt te se drejtes martesore jane bashkshortet,mirpo gjithnje edhe bashkshortet jashte martesor. Parimi themelor te se drejtes familjare Kushtetuta eshte parimi si akti ligjor juridik me i larte i nje v endi eshte parimi themelor i se drejtes martesore. Parimet themelore jane: 1) Parimi i barazis 2) Parimi i laicitetit 3) Parimi institucional 4) Parimi i monogamis 5) Parimi i jetes se vazhdueshme Mos respektimi i dispozitave ligjore te natyres urdheruese me rastin e lidhjes se marteses shkakton pavlefshmerin e marteses. Kuptimi i marteses Dy koncepte themelore te marteses: a) Martesa eshte kontrat civile b) Martesa eshte institucion juridik P.sh,martesa si kontrat civile njihet ne te drejten romake e franceze,kodi civil i napoleonit karakteristikat specifike ,ndersa martesa si institucion juridik,perfaqsuesit e keti koncepti emanuel levi,a.bankas-martesa krijon statusin juridik bashkohor. “Martesa eshte bashkimi i lir,solem i jetes se nje burri me nje grua i mbeshtetur ne barazin morale dhe juridike,ne ndjenjen e dashuris mirkuptim te ndersjellt qe lidhet para organit kompetent me shprehjen e pelqimit ne menyr te lir sipas procedures se parashikur me dispozita ligjore”. Qellimet e marteses 1) Qellimi natyror 2) Qellimi moral 3) Qellimi shoqror
Kushtet e lidhjes se marteses - Vullneti i lir i bashkshorteve te ardhshem - Sukseset e kunderta - Lidhjea e marteses perpara ordaneve kompetente Pengesat martesore jane: 1. Mungesa e vullnetit 2. Martesa ekzistuese 3. Smundjet psiqike dhe pa zotsia e veprimit 4. Gjinia 5. E mitur Pengesat martesore te evitueshme jane: a) Mituria dhe b) Gjinia e krushqis Pengesa martesote e perhershme eshte: gjinia e gjakut. Pengesat martesore te perkohshme jane: 1) Mungesa e vullnetit 2) Martesa ekzistuese 3) Smundjet psikike 4) Pa zotsia e veprimit dhe miturai Pengesat martesore absolute jane: 1) Smundjet psiqike 2) Pazotsia e veprimit 3) E mitura deri ne 16 vite 4) Egzistimi i marteses Pengesat martesore relative jane: persona te caktuar,gjinia e krushqis. Dhuna - Me dhune nenkuptojm shterngimin apo kanosjen e njerit bashkshort apo te dy bashkshorteve per te lidhur martes kunder vullnetit te tyre. Kanosja – Me kanosje kuptohet vetem ushtrimi i dhunes psikologjike e joedhe i dhunes fizike. Lajthimi – Egziston kur njeri bashkshort ka pasur mendim te gabuar mbi rrethanat,faktet dhe mbi cilsit thelbesore te bashkshortit tjeter ne momentin e lidhjes se marteses. Lajthimi mund te jete: Lanthimi per personin fizik Lajthimi per personin qytetar Lajthimi per cilsit thelbesore Gjinia si penges martesore eshte tri lloje: 1) Gjinia e gjakut 2) Gjinia e krushqis dhe 3) Gjinia e birsimit Si ndales per lidhjen e martese jane faktet relevante te cilat ndalojne lidhjen e marteses derisa te egzistoj ajo ndales. Si ndales mun te jete: mardheniet e kujdestaris k ujdestaris Dallimi midis pengesave dhe ndalesave martesore Mos respektimi i pengesave martesore shkakton pavlefshmerin e marteses Ndalesat martesore muk shkaktojne pavlefshmerin e maresespor vetem pergjegjsi penale. - Mos respektimi i pengesave martesore shkakton cenimin e interesave te pergjithshme penalo juridike
- Kur eshte fjala per ndalesa te drejten d rejten e ngritjes se padis e kane vete v ete bashkshortet. Kushtet formale per lidhjen e marteses 1) Kompetenca per lidhjen e marteses 2) Menyra e lidhjes se marteses - Kompetencat per lidhjen e marteses dallojme: kompetenca lendore,toksore dhe funksionale - Menyra e lidhjes se martese paraqet tersine e rregullave te cilat duhet respektuar me rastin e lidhjes se marteses. Fejesa(sponsalia) – Eshte nje premtim para martesor,premtim reciprok i dy personave me gjini te kunderta per tu martuar ne te ardhmen. Pushimi i fejeses behet: a) Me lidhjen e marteses b) Me vdekjen-te njerit apo te dy bashkshorteve c) Me shkeputjen-me marveshje me shkeputje te njeanshme Flet paraqitja per lidhjen e martese(kurorzimi) Te fejuarit jane te detyrar te paraqesin kerkesen per lifhjen e marteses pran sherbimit te ofiqaris te komunes.kerkesa mund te paraqitet me shkrim ose gojarisht duhet t ibashkangjiten keto dokumente: 1) Akt lindja nuk duhet te jete me e vjeter se 6 muaj 2) Leja e gjykates Lidhja e martese – Behet ne menyr soleme kurdoher botrisht dhe ne pranin e personave zyrtar,dhendrrit dhe nuses dhe ne prani te pubilkut. 1. Vendi i lidhjes se marteses 2. Pjesmarrja personale ne aktin e marteses 3. Akti i lidhjes se marteses 4. Transkripti nwe regjistrimin ne librat am 5. Forma religjioze Te drejtat dhe detyrat personale te bashkshortve - Martesa e lidhur ne fakt krijon nje tersi te drejtash dhe detyrimesh midis vet bashkshortve ashtu qe burri dhe gruaja kane detyra dhe detyrime reciproke dhe mbi bazen e barazis morale dhe juridike mbindertim te kufijeve te pacaktuar me ligj pa asnje lloj diskriminimi fetar,kombetar,racor. Te drejtat dhe detyrimet mund te ndahen: Te drejtat dhe detyrimet personale nuk mund te bejne marveshje Te drejtat dhe detyrimet personale mund te bejne marveshje Te drejtat dhe detyrimet personale te bashkshortet jane te rregulluara me norma juridike: jeta e perbashket,barazia e bashkshortve,pavarsia e bashkshortve,besnikria e bashkshortve,ndima reciproke. Te drejtat dhe detyrimet personale te bashkshortev te cilat mund te bejne marveshje 1) Caktimi i mbiemrit 2) Caktimi i vendbanimit 3) Lindja e femijeve 4) Ekonomia e perbashket 5) Caktimi i shtetsis Zgjidhja e marteses behet ateher : 1) Vdekja e njerit bashkshort 2) Shpallja e njerit bashkshort te shdukur
3) Shkurorzimi - Vdekja eshte menyr natyrore e mbarimit te marteses me vd jekjen e njerit bashkshort mbaron perfundimisht martesa. - Shpallja e njerit bashkshort te zhdukur quhe t i zhdukur nje person te cilit si dihet ase vendbanimi,ase venqendrimi,ndersa ne baze te rrethanave te rastit besohet se ka vdekur.personi konsiderohet i vdekur diten kur aktgjykimi merr formen e prer.- Kushtet per shpalljen e bashkshortit te zhdukur per te vdekur 1. Nese per jeten e bashkshortit gjate 5 viteve ska kurfar te dhena 2. Nese eshte zhdukur me rastin e fundosjes se nje anije 3. Nese eshte zhdukur gjate luftes kalon 1vite Procedura e shpalljes se personit per te vdekur 1) Procedura jashkontestimore pran gjykates komunale 2) Propozimin mund ta paraqes: a) Bashkshorti i gjalle b) Personat qe kane interes juridik c) Prokurori publik Anulimi i marteses Quhet e pavlefshme nej martes e lidhur pa plotsur kushtet e kerkuara me ligj per plotfuqishmerin e saj. Si shkaqe te anulimit te marteses paraqiten pengesat martesore ato duhet te kene egzistuar perpara lidhjes se marteses. Pengesat absolute martesore jane: Mungesa e shprehjes se vullnetit te bashkshortve Lidhja e marteses nen moshen qe parashihet me ligj Martesa egzistuese Smundjet psiqike gjinia e gjakut Shkurorzimi – Eshte e drjete e pa tjetersueshme dhe e pa cenushme e qdo individi. Sistemet juridike te shkurorzimit a) Sistemi juridik qe ndalon shkurorzimin b) Sistemi juridik qe lejon shkurorzimin c) Sistemi i shkurorzimit te marteses si sanksion d) Sistemi i shkurorzimit te marteses si mjet sherimi e) Sistemi i kombinuar i shkurorzimit te marteses Perkufizimi i shkurorzimit Me shurorzim kuptojme zgjidhjen e nje martese te vlefshme gjate jetes bashkshortore per shkaqe te parapara me dhe ne procedur ligjore me aktgjykim te organit kompetent – gjykates. Veqorit kryesore te shkurorzimit Martesa e vlefshme zgjidhet ne menyr juridike Martesa zgjidhet gjatet jetes se bashkshortve Gjykata si organ shtetror Shkaqet duhet te jene te parapara me ligj Procedura duhet te jete e parapar me ligj
