^maV ‘| J«hU H$s JUZm -AéU Hw$‘ma Cnmܶm¶, H$Q>H$-753001 (Amo{‹S>em) 0671-2304172/2304433, (‘mo) 09437034172 E mail
(gmam§e) gy¶© {gÕmÝV VWm Aݶ g^r {gÕmÝV J«ÝWm| ‘| {H$gr ñWmZ na MÝÐ VWm gy¶© J«hU H$s JUZm {d{Y ~Vm¶r J¶r h¡& {H$gr ^r J«ÝW ‘| ¶h Zht ~Vm¶m J¶m h¡ {H$ {H$g joÌ ‘| MÝÐ J«hU hmoJm ¶m gy¶© J«hU H$m ‘mJ© ³¶m hmoJm& na ^mJdV nwamU (10/82) ‘| ¶h CëboI h¡ {H$ ÛmaH$m go ^JdmZ² H¥$îU VWm Aݶ ¶mXd gy¶©-J«hU XoIZo Ho$ {b¶o Am¶o Wo Vmo CZH$s ^|Q> d¥ÝXmdZ go Am¶o ZÝX Or go hþ¶r Wr& ¶h nhbo go gyú‘ JUZm Ûmam hr nVm Mb gH$Vm h¡ ÛmaH$m ‘| Zht daZ² Hw$éjoÌ ‘| J«hU hmoJm& d¥ÝXmdZ VWm ‘Wwam Ho$ ~rM ~hþV H$‘ Xÿar h¡, dhm§ H$m AÝVa OmZZo Ho$ {b¶o ~hþV gyú‘ JUZm H$s Oê$aV h¡& BgHo$ A{V[aº$ gy¶© VWm Vmam J«hm| H$s Xÿar gy¶© {gÕmÝV {b{IV ‘mZ go àm¶: 27 JwUm h¡, VWm MÝÐH$jm ‘| gy¶© Ho$ H$maU n[adÎm©Zm| H$s JUZm Zht h¡& Bg AdñWm ‘| J«hU JaZm H¡$go R>rH$ hmoVr Wr Bg {df¶ ‘| MMm© h¡& ****
1. J«hU nÕ{V-gy¶© {gÕmÝV VWm Aݶ J{UV Á¶mo{Vf J«ÝWm| ‘| {H$gr ñWmZ na J«hU H$s gå^mdZm, J«hU H$m ‘ܶH$mb, J«mg ‘mZ VWm ñne©-‘moj H$s {Xem VWm CZHo$ n[aboI H$s {d{Y¶m§ ~Vm¶r J¶r h¢& {H$ÝVw MÝÐ-J«hU {H$g joÌ ‘| hmoJm ¶m gy¶© J«hU ‘| MÝБm H$s N>m¶m H$m ‘mJ© ³¶m hmoJm BgH$s {d{Y Zht Xr J¶r h¡& ¶o {d{Y¶m§ nyd© H$mb ‘| kmV Wt, BgH$m à‘mU h¡ {H$ lr‘X²^mJdV nwamU, 1/82 Aܶm¶ Ho$ AZwgma ^JdmZ² H¥$îU VWm Aݶ ¶mXd JU ÛmaH$m go Hw$éjoÌ ‘| gy¶©-J«hU XoIZo Ho$ {b¶o ‘hm^maV go Hw$N> nyd© Am¶o Wo& Cgr g‘¶ d¥ÝXmdZ go ZÝX Or ^r Jmon JUm| Ho$ gmW Am¶o Wo& V~ CZH$s ^|Q> hþ¶r Wr& Bggo ñnîQ> h¡ {H$ Cg H$mb ‘| ^r ¶h nVm Wm {H ${H$g ñWmZ ‘| gy¶© J«hU H$~ hmoJm& {deofH$a ‘Wwam Ho$ ~Xbo Hw$éjoÌ ‘| XrIoJm ¶m A{YH$ A§e XrIoJm, BgH$m ^r kmZ Wm& ‘Wwam VWm Hw$éjoÌ$Ho$ ~rM grYr Xÿar 250 {H$.‘r. go A{YH$ Zht h¡& gy¶J© h« U H$m joÌ àm¶: BVZm hr hmoVm h¡& ‘hm^maV H$mb ‘| Am¶©^Q> Ho$ ‘hm {gÕmÝV (2/2) Ho$ AZwgma 2 àH$ma Ho$ ‘V àM{bV Wo-Am¶©-‘V VWm namea-‘V& Am¶© ‘V Ho$ AZwgma Am¶©^Q> Zo 2 J«ÝW {bIo-Am¶©^Q>-{gÕmÝV (AZwnbãY) VWm Am¶©^Q>-VÝÌ ¶m Am¶©^Q>r¶& Am¶©^Q> Zo AnZm g‘¶ OÝ‘-H$mb 327 H${b {X¶m Wm (60 df© Ho$ 6 MH«$ nyU© hmoZo na 23 df© Am¶w)& na nmíMm˶m| H$mo ¶h ghZ Zht hþAm, VWm 60 df© Ho$ 6 MH«$m| H$mo 60 MH«$ ~Zm¶m J¶m& Cg H$mb ‘| nmQ>{bnwÌ Zht Wm VWm {ejm H$m Ho$ÝÐ Hw$gw‘nwa H$hbmVm Wm& namea ‘V H$m dU©Z {dîUw-nwamU ‘| h¡, {OgHo$ AmYma na ~«÷JwßV Zo ~«m÷-ñ’w$Q>-{gÕmÝV {bIm& CZHo$ {nVm {OîUw-Jwá H$m CëboI damh{‘{ha Zo ~¥hX² OmVH$ (Am¶wXm©¶) ‘| {H$¶m h¡ ({dîUwJwá) {Ogo H$m{bXmg Zo Á¶mo{V{d©Xm^aU (20/8-9) ‘| {OîUw H$hm h¡& do g^r CÁO{¶Zr Ho$ na‘ma amOm {dH«$‘m{X˶ (82 B©.ny.-19 B©. VH$) Ho$ g‘H$mbrZ Wo& na g^r H$m H$mb BZH$s ‘¥Ë¶w Ho$ 100 df© ~mX Aaå^ hþ¶o em{bdmhZ eH$ (78 B©.) ‘| {bIm J¶m h¡& damh{‘{ha Zo AnZo H$mb Ho$ eH$ H$m Amaå^ 612 B©.ny. ‘| ~Vm¶m h¡ (~¥hV² g§{hVm 13/3)& ~«÷JwßV Ûmam {dîUw nwamU H$m òmoV {X¶m J¶m h¡ na A^r {dîUw nwamU Ho$ 18,000 íbmoH$m| ‘| Ho$db 5,400 CnbãY h¢& gy¶© {gÕmÝV VWm ~«m÷-ñ’w$Q>-{gÕmÝV H$s gm‘J«r {dîUw-Y‘m}Îma nwamU ‘| VWm g§jon ‘| ZmaX nwamU ‘| {‘bVr h¡& BZ g^r nwñVH$m| ‘| J«hU Ho$ ñWmZr¶ n[apñW{V¶m| H$m hr dU©Z h¡&
2. Aݶ ^yb|-BgHo$ A{V[aº$ gy¶© {gÕmÝV VWm Am¶©^Q>r¶ ‘| gy¶© H$s Xÿar dmñV{dH$ H$m 27 dm§ ^mJ Xr J¶r h¡& XmoZm| Zo CÎmar Y«wd H$mo Ob Ho$ ^rVa ~Vm¶m h¡ O~{H$ 1909 B©. ‘| ~mb J§JmYa {VbH$ Zo Am¶m] H$m ‘yb {Zdmg CÎmar Üwd ‘| à‘m{UV H$aZo Ho$ {b¶o nwñVH$ {bIr& ñnîQ>V: ‘hm^maV H$mb ‘| CÀM H$mo{Q> H$m kmZ Wm, {Ogo ~mX Ho$ boIH$ g‘PZo ‘o Ag‘W© aho& A§J«O o r emgZ ‘| {VbH$
O¡go Xoe^º$ {dÛmZ² ^r A§Jo«Or {‘϶m àMma Ho$ Omb ‘| ’§$g J¶o& CZH$s nwñVH$ go ¶hr {ZîH$f© {ZH$b gH$Vm h¡ {H$ ~rgdt eVmãXr ‘| ¶h nVm Zht Wm {H$ CÎmar Y«dw g‘wÐ ‘| h¡, Omo Am¶©^Q> H$mb ‘| nVm Wm & BgHo$ A{V[aº$ BZ g~Zo ݶyOrb¡ÊS> Ho$ X{jU npíM‘r VQ> (CÁO¡Z go 900 nyd© H$m EH$‘mÌ ^yIÊS>), amo‘H$ nÎmZ (CÁO¡Z go 900 npíM‘-‘moa³H$mo H$m a~mV ¶m CgHo$ {ZH$Q>), VWm {gÕnwa (CÁO¡Z go 1800 nyd©, Ohm§ dmë‘r{H$ am‘m¶U {H$pîH$ÝYm H$mÊS>, 40/54,64 Ho$ AZwgma ~«÷m Zo nyd© {Xem H$m AÝV gy{MV H$aZo Ho$ {b¶o Ûma ={nam{‘S> ~Zm¶m Wm) H$m ^r CëboI {H$¶m h¡ Ohm§ OmZo H$m CZHo$ nmg H$moB© gmYZ Zht Wm& Z¡{‘fmaʶ ‘| em¡ZH$ H$s ‘hmembm ({díd{dÚmb¶) ‘| nwamUm| H$m gL²>H$bZ hmoZo go {dîUw nwamU Ûmam namea ‘V gwa{jV hmo J¶m& AV: ‘JY ‘| àM{bV Am¶©‘V H$mo gwa{jV aIZo Ho$ {b¶o Am¶©^Q> Zo Hw$gw‘nwa ‘| ‘mݶ ‘V Ho$ AZwgma Am¶©^Q>r¶ {bIm& na ¶o bmoJ AbJ AbJ àH$ma H$s BH$mB¶m| H$m AÝVa Zht g‘P nm¶o& BgH$m à‘mU h¡ {H$ gm¡a ‘ÊS>b H$s MH«$mH$ma J«hH$jm H$mo BÝhmoZo n¥Ïdr J«h ‘mZ {b¶m VWm CgHo$ Ûrnm| VWm n¥Ïdr Ho$ Ûrnm| H$m AÝVa Zht OmZ nm¶o& AmH$me ‘| gm¡a ‘ÊS>b, AmH$meJ§Jm VWm Cggo ~‹S>o bmoH$m| H$s {d{^Þ BH$mB¶m| ‘| ‘mn H$m ahñ¶ ^r AkmV ahm& na Omo Hw$N> ^r nVm Wm, Cgo gwa{jV aIZo Ho$ {b¶o {b{n~Õ H$a {X¶m& H$mb‘mZ ‘| ^r ‘w»¶ ^yb hþ¶r {H$ Á¶mo{Vfr¶ ¶wJ VWm Eo{Vhm{gH$ ¶wJm| H$m AÝVa H$s Á¶mo{Vf nwñVH$m| ‘| MMm© VH$ Zht hþ¶r& nwamUm| ‘| {Xì¶ df© Ho$ 2 AW© h¡-gßV {f© gådËga Ho$ àg§J ‘| ¶h gm¡a df© VWm Á¶mo{Vfr¶ ¶wJ Ho$ {b¶o 360 gm¡a df© h¡& Bgr àH$ma A¶Z J{V H$m ê$n ñnîQ> Zht hmoZo Ho$ H$maU nwamU d{U©V gßV{f©, Y«dw dËga VWm A¶ZmãX ¶wJm| H$s MMm© VH$ Zht hþ¶r& J{UV nÕ{V¶m| H$m à¶moJ nÄMm“ {Z‘m©Vm H$aVo aho na CZH$m ahñ¶ AkmV Wm& Am¶©^Q>r¶ H$s ì¶m»¶m ‘| ^mñH$a-1 Zo {bIm h¡ {H$ CZH$s nÕ{V¶m§ ‘hm^maV H$mb Ho$ 4 ‘w»¶ J{UV nwñVH$m| na AmYm[aV Wr-nyaU, nyVZ, ‘ñH$ar Am¡a ‘wÒb& ^mñH$a-2 Zo ^r {gÕmÝV {eamo‘{U ‘| ~rO g§ñH$ma Ho$ 24,000 dfu¶ MH«$ Ho$ ~mao ‘| ¶hr {bIm h¡ {H$ ¶h AmJ‘ (nwamU naånam) go Mbm Am ahm h¡, BgHo$ A{V[aº$ Hw$N> ^r kmV Zht h¡& ~«÷Jwá Zo ^r nyam emñÌ hr {dîUw nwamU na AmYm[aV ‘mZm h¡&
3. J«hU H$s ^yb|-(1) gy¶© H$s Xÿar H$m’$s H$‘ ‘mZZo na ^r H$moUr¶ Xyar R>rH$ hmoZo Ho$ H$maU J«hU H$m g‘¶ R>rH$ kmV hmoVm h¡& bå~Z Ho$ H$maU Aën Xmof hmoJm Omo {~Zm XÿadrjU Ho$ Zht XrIoJm& (2) MÝÐ H$jm ‘| gy¶© Ho$ AmH$f©U Ho$ H$maU AÝVa hmoVm h¡ na CgHo$ H$maU ny{U©‘m Am¡a A‘mdmñ¶m H$mo MÝБm H$s {Xem ‘| H$moB© AÝVa Zht hmoJm& J«hU Bgr g‘¶ hmoVm h¡, AV: BgH$s JUZm ‘| Á¶mXm ^yb Zht hmoVr& (3) n¥Ïdr H$m ì¶mg {dfwdV aoIm na A{YH$ h¡, ¶h ‘hm^maV H$mb Ho$ ~mX kmV Zht Wm& {gÕmÝV {eamo‘{U ‘| 2 àH$ma H$s n[a{Y H$s MMm© h¡, na ^mñH$amMm¶© ¶h g‘P Zht nm¶o {H$ EH$ {dfwdV VWm Xÿgar Y«wdr¶ n[a{Y h¡& CÝhm|Zo Y«wdr¶ n[a{Y H$mo A{YH$ gyú‘ ‘mZ ‘mZm h¡& {Xëbr Ho$ {dîUwÜdO (Hw$Vw~‘rZma ¶m ‘oJmñWZrO Ho$ AZwgma haHw$bg-ñVå^) ‘| Ho$ÝÐ aoIm VWm eL²>Hw$ gVh Ho$ ~rM H$m H$moU {Xëbr Ho$ ñnîQ> VWm ‘ܶ‘ Ajm§e Ho$ AÝVa Ho$ ~am~a h¡& ¶h ‘hm^maV nyd© Ho$ kmZ na gå^dV: 456 B©.ny. ‘| lrhf© Ûmam ~Zm Wm& AmO ^r J«hU joÌ kmV H$aZo Ho$ {b¶o n¥Ïdr H$mo nyU© Jmob ‘mZm OmV h¡& AV: ¶h kmZ Zht ahZo Ho$ H$maU H$moB© ^yb Zht hmoVr& (4) ~O}g H$s gy¶© {gÕmÝV Q>rH$m (1865) H$s ZH$b na g^r ^maVr¶ boIH$m| Zo {bIm {H$ ^maVr¶ Á¶mo{Vf ‘| gy¶© H$s R>rH$ Xÿar kmV Zht Wr& ໶mV ~rOJ{UVk d¡ÊS>a dmS>}Z Zo ^maVr¶ J«h-JUZm H$mo MVwa AZw‘mZ ~Vm¶m& BgHo$ ~mX {H$gr Zo ñnîQ> J«h H$s JUZm H$m J{UV g‘PZo H$s MoîQ>m Zht H$s& gd©àW‘ lr Yy{bnmb AH©$ gmo‘¶mOr Zo 1978 ‘| Ymadm‹S> {díd{dÚmb¶ Ho$ emoY-à~ÝY ‘| [XIm¶m {H$ gy¶© {gÕmÝV ‘| erK« n[a{Y H$m ‘mZ {XImVm h¡ {H$ J«h H$jmAm| H$m AZwnmV R>rH$ nVm Wm& CZH$s {gÕmÝV [eamo‘{U Q>rH$m ({Vén{V) ‘| BgH$m dU©Z h¡& Cggo AmJo nyU© ì¶m»¶m {gÕmÝV-Xn©U H$s ì¶m»¶m ‘| AéU Hw$‘ma Cnmܶm¶ Zo (1999) ‘| AmYw{ZH$ Á¶mo {Vf ‘| 2 ~ma AZÝV loUrHo$ à¶moJ Ûmam XrK©d¥Îm H$jm H$s JUZm VWm ^maV ‘| n[adV©Zerb ‘ÝX n[a{Y Ûmam JUZm H$mo g‘Vwë¶ à‘m {UV {H$¶m& 2 H$jmAm| Ho$ H$maU Vmam J«hm| H$s JUZm Ho$ 4 H«$‘m| H$s ^r àW‘ ~ma grS>ob Ho$ AÝVamb-{d^mOZ (Bisecting the interval-Seidel) Ûmam H$s& ~mX ‘| {d{^Þ àH$ma Ho$ ¶moOZ ‘mZm| Ho$ AZwgma gm¡a‘ÊS>b Ho$ g^r joÌm|, AmH$me-J§Jm, Vn: bmoH$
(Visible universe) H$s {d{^Þ ‘mnm| H$mo kmV {H$¶m& (5) AmO ^r XrK©d¥Îmr¶ H$jm H$s gQ>rH$ JUZm {d{Y Zht h¡& BgH$s ewÕVm H«$‘e: ~‹T>m¶r OmVr h¡& J{UVr¶ {gÕmÝV Ho$ AZwgma ^maVr¶ {d[Y A{YH$ gyú‘ h¡ VWm ~hþV H$‘ n[al‘ Ûmam gå^d h¡& CgHo$ A{V[aº$ H$jmAm| Ho$ Vb H$m PwH$md, VWm {ZH$Q>dÎmu J«hm| H$m à^md Ho$ {b¶o g§emoYZ H$aZm n‹S>Vm h¡& MÝÐ J«hU ‘| Am¡a A{YH$ H${R>ZmB© h¡-MÝÐ H$jm H$m 50 PwH$md, n¥Ïdr H$s Aj J{V VWm H$jm J{V (¶m gy¶© H$s à˶j J{V)-BZ g~H$s JUZm H$aZr n‹S>Vr h¡& AV: A{YH$ AZw‘mZ VWm ñWybVm hmoVr h¡&
4. J«hU JUZm H$m {dH$mg-(1) Eo{Vhm{gH$ H«$‘ ‘| àW‘ CnbãY J«hU gyMr h¡-ho‘m“X R>³Hw$a (1530-1590 B©.) H¥$V J«hU‘mbm& Bg‘| 1542-2630 em{bdmhZ eH$ VH$ Ho$ g^r J«hUm| H$s gyMr Xr J¶r h¡& ¶h ݶyQ>Z VWm Ho$nba go àm¶: 200 df© nyd© H$s aMZm h¡& Bg‘| à{V eH$ ‘| ÚwdÝ¥ X (dfm©aå^ go AhJ©U) MmÝБmg {V{W, J«hU H$m ñne©, pñW˶Y© VWm ‘w{º$ H$mb [X¶m J¶m h¡& (H$m‘oída qgh g§ñH¥$V {díd{dÚmb¶ Xa^“m, 1983 B©.)& gyMr ~ZmZo H$s {d{Y Zht Xr J¶r h¡& (2) BgHo$ ~mX {W¶moS>moa dmZ AmonmobOa (Theodor Von Oppolzer, Austria, 26-10-1841to 26-12-1885) Ûmam H¡$ZZ S>a {’$Ýñba{Zg (Canon der Finslernisse, 1887) CZH$s 45 df© ‘| ‘¥Ë¶w Ho$ ~mX àH$m{eV hþAm& Bg‘| CÝhm|Zo 1200 B©.ny. go 2161 B©. VH$ Ho$ g^r J«hUm| H$s gyMr ~Zm¶r& à˶oH$ JhU H$m g‘¶ VWm joÌ ^r {X¶m& J«hUm| Ho$ Eo{Vhm{gH$ CëboIm| Ho$ AmYma na CÝhm|Zo MÝÐJ{V àMrZ H$mb ‘| Vrd« hmoZo H$s J{V {ZH$mbr& à˶oH$ J«hU Ho$ g‘¶ gy¶m}X¶, ‘ܶm•, AñV H$mb (¶m ñWmZ) H$s JUZm H$s& H$B© àH$a Ho$ ñWyb AZw‘mZm| Ûmam J«hU nW {ZH$mbm {Og‘| 500 go 1000 {H$.‘r. VH$ H$s ^yb h¡& BgH$m A§J«O o r AZwdmX 1927 ‘| H¡$ZZ Am¡’$ Bp³bßg (Canon of Eclipse) Ho$ Zm‘ go àH$m{eV hþAm& ‘yb nwñVH$ H$m nwZ‘w©ÐU 1962 ‘| hþAm& (3) n¥Ïdr H$m Aj-^«‘U Ádma ^mQ>m Ho$ Kf©U Ho$ H$maU Yr‘m hmo ahm h¡ VWm CgHo$ H$maU MÝБm Yrao Yrao Xÿa hQ> ahm h¡& àmMrZ J«hUm| VWm Aݶ Aܶ¶Zm| Ho$ AmYma na H$B© AZw‘mZ {H$¶o J¶o h¢ VWm AmYw{ZH$ ¶wJ ‘| 3 ‘w»¶ nwñVHo$§ A‘o[aH$s Á¶mo{Vf g§ñWm (NASA)Ûmam àH$m{eV h¢-(H$) OmZ ‘r¶wg VWm ha‘Z ‘¡H$-H¡$ZZ Am’$ Bp³bßg-1979, (I) ~mAmo {bZ {bC-H¡$ZZ Am’$ byZa Bp³bßg-1500B©.ny. go 3000 B©. VH$, (J) ’«o$S> EñnoZmH$ VWm OmZ ‘r¶wg-’$mBd {‘bo{Z¶‘ Am’$ gmoba Bp³bßg-2000 B©.ny. go 3000 B©. VH$-Zmgm A³Qy>~a, 2006&$ (4) AmBgH$ A{g‘mod Zo-BÊQ>{o bOoÊQ> ‘¡Ýg JmBS> Qw> gmB§g (1955) ‘| {bIm Wm {H$ n¥Ïdr Ho$ Aj-^«‘U Yr‘m hmoZo H$s J{V Ho$ {ZYm©aU ‘| 2 à‘wI J«hU Wo-3139 B©.ny. ‘| Hw$éjoÌ H$m J«hU {OgHo$ ~mX ‘hm^maV ¶wÕ hþAm-H$m{Îm©H$ H¥$îU ̶moXer {Og {XZ A‘mdmñ¶m ^r Wr (16-10-3139 B©.ny. H$mo)& ¶wÕ Amaå^ Ho$ {XZ ^r MÝÐ VWm gy¶© amhþ go J«ñV Wo, AV: gy¶© J«hU {ZíM¶ Wm, na dh Hw$é joÌ ‘| hr Wm-¶h Zht {bIm h¡& CgHo$ ~mX H$B© bmoJm| Zo ¶wÕ Ho$ 15d| {XZ O¶ÐW dY Ho$ g‘¶ ^r gy¶©-J«hU H$s H$ënZm H$s h¡, na A‘mdmñ¶m Ho$ 15d| {XZ ¶h gå^d Zht h¡-j¶ {V{W Ho$ ~mX 17 {XZ H$m ew³b nj Wm, {Og {XZ MÝÐ-JhU hmo gH$Vm h¡& Cg {XZ Hw$éjoÌ ‘| MÝБm H$m ‘{bZ hmoZm hr {bIm h¡& BgHo$ 36 df© ~mX ÛmaH$m ‘| ^r 13 {XZ Ho$ H¥$îU nj H$m Amaå^ hþAm Wm-BZ g^r H$mo {‘bmH$a 3 J«hU H$s MMm© h¡ {OgH$mo EH$ hr ‘mg ‘| ‘mZH$a VWm H${WV d¡km{ZH$m| Ûmam ‘Z‘mZr JUZm Ûmam ‘hm^maV H$m {b{IV H$mb ~XbZo H$s MoîQ>m hmoVr ahVr h¡& BgHo$ ~mX ‘w»¶ J«hU 992 B© ‘| bÝXZ ‘| hþAm Wm & ¶o g^r J«hU dÎm©‘mZ JUZm Ho$ AZwgma nyd© ‘| hmoZo Mm{h¶o ³¶m|{H$ n¥Ïdr àmMrZ H$mb ‘| A{YH$ J{V go Ky‘ ahr Wr& 2004 ‘| àH$m{eV Eb.dr.‘m¡Z©gZ VWm E’$.Ama. ñQ>r’o$ZgZ Ho$ boI ‘| A~ VH$ Ho$10 àH$ma Ho$ {gÕmÝVm| H$m CëboI h¡& dmñV{dH$ J«hU ¶m {V{W Ûmam BZH$s ew{Õ H$s OmVr h¡ Z {H$ ‘Z‘mZm gyÌ boH$a Cggo {V{W ‘| hr 1500 df© VH$ H$s ^yb CËnÝZ H$s OmVr h¡& ewÕ JUZm Ho$ {b¶o goH$ÊS> H$s n[a^mfm h¡-gr{O¶‘ 133 ^ma Ho$ AUw H$s AmYma COm© ñVa Ho$ {d{H$aU Ho$ AdÎm© H$mb H$m 9192631.770 JwU g‘¶& MÝБm H$s J{V ‘| Ádma Ho$ H$maU J{V ‘| H$‘r 267 à{V eVmãXr h¡& {díd g‘¶ ‘| g§emoYZ H$mo S>bo Q>m Q>r H$hVo h¢ Omo nÄMm“ g‘¶ ‘o¶ {díd g‘¶ H$mo KQ>mZo go {‘bVm h¡-xT = TAI-UTI +32.184 Sec. xT = -20+32 (year-1820/100)2 Sec.
BZ AZw‘mZm| Ho$ AmYma na emoYZ VWm ‘ܶ‘ ^yb H$m ‘mZ h¡1000B©.ny. 25400 goH$ÊS> 640 goH$ÊS> 500 B©.ny. 17190 goH$US> 430 goH$ÊS> 3102 B©.ny. ‘| 10 d¡H$pënH$ gyÌm| Ho$ AZwgma g§emoYZ 1261 go 1574 {‘ZQ> VH$ h¡& BZ g^r ‘| Aew{Õ H$m H$moB© AZw‘mZ Zht h¡& na BZ gyÌm| ‘| g‘mZ J{V go n¥Ïdr Ho$ Aj ^«‘U H$‘ hmoZm ‘mZm J¶m h¡, Cg Ho$ H$maU MÝX‘m H$jm H$m H$moU VWm CgH$s Xÿar H$m AZw‘mZ Zht h¡& Hw$N> J{V AÝVa$H$s JUZm h¡& {h‘¶wJr¶ Ob-ßbmdZ Ho$ H$maU ^r n¥Wdr H$m Aj-^«‘U àm¶: 1000 dfm] Ho$ {b¶o Yr‘m hmoVm h¡, CgH$m H$moB AZw‘mZ Zht h¡& ‘hm^maV H$mb ‘| ¶wÕ Ho$ H$maU ¶m gy¶© Ho$ A{YH$ {d{H$aU Ho$ H$maU AñWm¶r ObßbmdZ hþAm Wm-Cgr H$mb H$mo {díd H$s A{YH$m§e àMrZ H$WmAm| ‘| Ob-ßbmdZ ‘mZm J¶m h¡& Cg H$mb ‘| H¡${b’$mo{Z©¶m Ho$ goH$moB¶m d¥jm| ‘| VWm gyS>mZ Ho$ Hw$N> I{ZOm| ‘| A{YH$ {d{H$aU Ho$ à‘mU h¢& ¶h AmU{dH$ ¶wÕ Ho$ H$maU ^r gå^d h¡& (5) doL²>H$Q>oe ~mnyOr Ho$VH$a Zo AmYw{ZH$ J{UV Ûmam Hw$N> g§emoYZ H$a Ho$VH$s J«h J{UV‘² {bIm (1896 B©.) {OgH$s Q>rH$m CZHo$ nwÌ lr am‘H¥$îQ> Zo {bIr& Cgr nwñVH$ Ho$ AYma na -^maV ^y‘ÊS>br¶ gy¶J© «hU J{UV‘²- {bIm& Bg‘| 1-1 KÊQ>m Ho$ AÝVa na AbJ AbJ Ajm§em| na J«hU Ho$ ñWmZr¶ ‘mZ {ZH$mbo J¶o h¢& BZgo J«hU ‘mJ© H$s JUZm H$s Om gH$Vr h¡& (6) 1927 ‘| ~ogob Zo Z¶o àH$ma Ho$ {Z¶m‘H$m| Ûmam J«hU JUZm H$s& Bg‘| n¥Ïdr H$m ^«‘U Aj H$mo EH$ {Z¶m‘H$, n¥Ïdr-MÝÐ Ho$ Ho$ÝÐ H$mo {‘bmZo dmbr aoIm VWm Bg aoIm Ho$ Vb ‘| bå~ aoIm Xÿgam {Z¶m‘H$, VWm BZ XmoZm| na bå~ {dfwdV aoIm H$s {Xem ‘| Vrgam {Z¶m‘H$ hmoJm& BZ {Z¶m‘H$m| Ho$ AZwgma gy¶© J{V H$s JUZm à{V 10 {‘ZQ> na H$s OmVr h¡ Vm n¥Ïdr H$s gVh na N>m¶m H$s J{V {ZH$mbVo h¡& gÝX^©-(1) {gÕmÝV Xn©U, gm§»¶ {gÕmÝV-XmoZm| AéU Hw$‘ma Cnmܶm¶-ZmJ àH$meZ {Xëbr& (2) gy¶©J«hU J{UV-H$ë¶mU XÎm e‘m©gånyUm©ZÝX g§.{d.{d.,dmamUgr, (3)Astronomical Applications of Vedic mathematics-Kenneth WilliamsMotilal Banarsidass, Delhi-2003, (4)Canon of Eclipse-Jean Meus, 1979.
&& lr gy¶m©¶ Z‘:&& ‘hm‘hmonmܶm¶ ho‘m“X R>³Hw$aH¥$Vm
J«hU‘mbm
gånmXH$: n§. lr ~«O{H$emoa Pm gå‘m{ZV àmܶmnH$: H$m.qg.X.{d.{d., Xa^“m
àH$meH$: H$m‘oída qgh Xa^“m g§ñH¥$V {díd{dÚmb¶:, H$m‘oídaZJa‘², Xa^“m
eH$mãX: 1905
‘y붑² - 20.00 é.
gdm©{YH$ma: àH$meH$mYrZ: àW‘ g§ñH$aU‘²-1000 àH$meZ df©‘²-1983 B©.
gånmXH$: n§. lr ~«O{H$emoa Pm gå‘m{ZV àmܶmnH$: H$m.qg. X.g§.{d.{d., Xa^“m
àH$meH$: H$m‘oída qgh Xa^“m g§ñH¥$V {díd{dÚmb¶:, H$m‘oídaZJa‘², Xa^“m&
‘y붑² -20.00 (qde{V é߶H$m{U)
‘wÐH$-a‘U àog, ~§JbmJ‹T>, Xa^“m
Am‘wI‘² AWm¶§ àH$mí¶Vo {‘{Wbm ‘hr‘ÊS>b‘ÊhZ^y{V-IÊS>dbmHw$bnwÊS>arH$-‘mÎm©ÊS>-nXdm³¶à‘mUnmamdmarU {‘{WbmamÁ¶monmO©H$-‘hm‘hmonmܶm¶ ‘hoeR>³Hw$añ¶ nm¡ÌoU ‘hm‘hmonmܶm¶ JmonmbR>³Hw$amË‘OoZ ‘hm‘hmonmܶm¶ ho‘m“X R>³Hw$aoU {Z{‘©Vmo J«hU‘mbm»¶mo J«ÝW:& AÌ 1542 eH$mãX‘maä¶ 2630 eH$mãX§ ¶mdËgd}fm§ Á¶mo{V:emñÌ-à˶jH$maUr^yVmZm§ MÝÐgy¶©J«hUmZm§ ñne©‘ mo j m{XH$mb{Zê$nU VÎm{Xdgr¶ {V{WZj̶mo J mXrZm§ ‘mZH$WZÄM Ho$ fm§ X¡d kmZm§ Z ñ¶mÝ‘Zmoha‘míM¶©H$aÄM? EVX²J«ÝWgånmXHo$ä¶: H¥$V^y[an[al‘oä¶: {ÌñH$ÝYÁ¶mo{V:emñÌ‘‘©koä¶mo Pmonmˆ n§. lr ~«O{H$emoa eå‘©ä¶: gYݶdmX§ H¥$VkVm kmn¶{V Ef {díd{dÚmb¶ n[adma:& X¡dk‘yYÝ© ¶: ‘hm‘hmonmܶm¶ ho‘m“X R>³Hw$a {b{IVm J«hU‘mbo¶§ H$ënVm§ Á¶mo{V{d©Xm§ ‘Zmo{dZmoXm¶ OJÝ‘“bm¶ Mo{V e‘²& {dXþfm§ de§dX: O¶‘ÝV {‘l: Hw$bn{V: H¥$îUmîQ>‘r 1905 eH$mãX:
H$m‘oídaqgh Xa^“m g§ñH¥$V {díd{dÚmb¶: H$m‘oídaZJa‘², Xa^“m
^y{‘H$m ‘.‘.ho‘m“X R>³Hw$a: (1530-1590 B©) J«hU‘mbmàUoVm ‘hm‘hmonmܶm¶ ho‘m“X R>³Hw$a: Xa^“mà‘ÊS>bmÝVJ©V-‘Yw~Zr‘ÊS>bmÝV: nm {V-^m¡a Zm‘H$ J«m‘o IÊS>dbm‘¡{Wb^ygwad§eo OqZ bo^o& EVpËnVm ‘hmonmܶm¶mo JmonmbR>³Hw$a: {nVm‘híM VÎd{MÝVm‘ʶmbmoH$Xn©U-Xm¶gmam{VMma{ZU©¶-{V{WVÎd{MÝV‘{Uà^¥{VJ«ÝWH$mamo {‘{WbmamÁ¶monmO©H$mo ‘hm‘hmonmܶm¶ ‘hoe R>³Hw$a AmgrV²& OZlw˶ZwgmaoU ‘.‘. ho‘m“X R>³Hw$añ¶ Á¶mo{V:emñÌr¶mo Jwéañ¶ {nV¥ì¶mo amO{f© na‘mZÝX R>³Hw$a AmgrV²& {díd{dÚmb¶r¶ hñV{b{IV J«ÝWmJmao gwa{jVm Á¶mo{V:emñÌr¶ {gÕmÝVgwYm Añ¶¡d na‘mZÝXR>³Hw$añ¶o{V& {díd{dÚmb¶r¶ hñV{b{IVJ«ÝWmJmao EH§$ J“mà^mdH$m춧 ho‘m“X (ho‘H${d) H¥$V§ {dÚVo& VËH$ñ¶ ho‘m“Xñ¶o˶ZwgÝYmZgmnoj‘²& ¶Vmo øoVÝZm‘Hmñ̶mo {dÛm§g: à{gÕm Ñí¶ÝVo-(1) J«hU‘mbmnaZm‘H$ amhÿnamJnÄOrH$mamo ho‘m“X:, (2) npÊhVamO aKwZÝXZam¶gwV eL²>H$anm¡Ìmo ho‘m“X:, (3) n{bdma‘L²>H$am¡Zr‘ybH$ñg H$do¶©emoYañ¶ nm¡Ì Cnmܶm¶gwVmo ho‘m“XíMo{V& IÊS>dbmd§eo ‘hmÝVmo {dÛm§gmo J«ÝWH$mamíM g‘O{Z¶V& ñd¶§ ‘.‘. ‘hoe R>³Hw$a: VÎd {MÝVm‘ʶmbmoH$Xn©Um{X J«ÝWàUoVm AmgrV²& EVËnwÌ: ‘.‘. am‘MÝÐ: ‘hmonmܶm¶ Jmonmb:, ‘hmonmܶm¶ AÀ¶wV:, X¡dk{eamo‘{U amO{f© na‘mZÝX:, ‘.‘. ew^L²>H$aíM& EVofw JmonmbH¥$V: {V {W{ZU©¶:, ew^L²>H$aH¥$VíM {V{WÛ¡Y{ZU©¶: à{gÕm¡& ‘hm‘hmonmܶm¶ ho‘m“X R>³Hw$añ¶ d§enaånamH«$‘ BËW‘²-‘.‘. ho‘m“X-a{VYa:-gmoZrà {gÕ ‘oKZmW:-Jm¡arZmW:-CJ«qgh R>³Hw$a:-Xm‘moXa qgh R>³Hw$a:-‘.‘. H¥$îUqgh R>³Hw$a:H$merZmW qgh R>³Hw$a:-BÝÐZmW qgh R>³Hw$aíM& Efw na‘à{gÕmo {dnpíMV² ‘.‘. H¥$îUqgh R>³Hw$a:(1890 B©.) IÊS>dbmHw$bXr{nH$m{X J«ÝW àUoVm AmgrV²& gmåàV‘{n VÛ§eOm: lr BÝÐZmWqgh R>³Hw$amX¶ñVÌ¡d ^m¡ag§kHo$ J«m‘o gwIoZ {ZdgpÝV& ‘hm‘hmonmܶm¶ JmonmbR>³Hw$a: 1569 ¼rîQ>mãXo amÁ¶‘mn& gm§gm[aH$ {daº$V¶m VoZ ËdËnwÌmo ho‘m“Xmo amÁ¶H$m¶© gÄMmbZo à{VîR>m{nV:& EVÐmÁ¶gÄMmbZ‘߶Vrd bmoH${එmgrV² &
{Xëbrg‘«mOm AH$~aoU VXmZt à{VamÁ¶§ 11000 é߶H$m{U H$amo J¥øVoñ‘& {‘{WbamÁ¶V: gßVdfm©ÎmXZmgmÚ g¡Ý¶Xb§ VÌ ào{fV‘²& ¶WmH$WpÄMX{n ‘.‘. ho‘m“XR>>³Hw$aoU VËàXmZo@gm‘϶} àH${Q>Vo g{V goZmn{VZm g dÝXrH¥$V: {Xëbr H$mamJmao g§ñWm{nVíM& VÌ H$mamJmao {ZdgÝZ{n ‘.‘. ho‘m“XR>³Hw$a: ñdemñÌr¶{MÝVZ§ Z n[a˶º$dmZ²& AVEd Á¶mo{V:emñÌ‘‘©k: g VÌ¡d H$mamJmao J«hU‘mbmnaZm‘H$ amhÿnamJnÄOt àmaãYdmZ²& gVV§ boIZerb§ V§ ÑîQ²>dm VX{YH$m[a{^: g‘«mU² {Zdo{XV:& VVmo {dpñ‘V: gZ² {Xëbre: g‘«mS>H$~amo ‘.‘. ho‘m“X‘mhÿ¶ n¥îQ>dmZ² ¶pËH¨$ {b»¶Vo VÌ ^dVo{V& ho‘m“XoZmoº$‘²-AÌ nÄMdf©mXmaä¶mÚn¶©ÝV ‘¶¡f Ed J«ÝWmo {b{IV:& Apñ‘Z² df© ghòñ¶ J«hU{V{W g‘¶mXrZm§ gm[aUr {d{hVo{V& EVÀN®>Ëdm g‘«mOmoº$‘²-^dpÝZ [X©îQ>o@{J«‘o J«hUo {ZYm©[aV g‘¶: g§JÀN>Vo MoËH$a‘w{º$nyd©H§$ Xeghò n[a{‘V‘wÐm: nm[aVmo{fH§$ Xmñ¶m‘r{V& JUoed«VñWmo ‘.‘. ho‘m“Xmo ^JdÝV§ MÝЧ V{ÔZo gm¶§ àmW©¶m‘mg ¶Ý‘pÝZ{X©îQ> J«hUg‘¶: g§JÀN>Vo MoËg‘ñV {‘{Wbm¶m§ MVwWuMÝÐnyOZ§ H$ma{¶î¶m‘r{V& g‘mJVo MÝÐJ«hUo J{UVñ¶ g˶Vm à˶jr^yVm& VV: àgÝZoZ {XëbreoZmH$~aemhoZ ‘wº$H$a: nwañH¥$VíM ‘.‘. ho‘m“XR>³Hw$a‘hmoX¶: gwàgÝZmo {‘{Wbm‘mOJm‘& g‘¶o@pñ‘Z² 1576 B©. AmgrV²& VXmZr‘oVpËnVm JmonmbR>³³wa: ñd¶‘od {‘{Wbm§ àempñVñ‘& ‘.‘. ho‘m“XoZm{n {nV¥godm¶m‘od amÁ¶gÄMmbZ§ H¥$V§ gånyU} M amÁ¶o KmofUm H¥$Vm ¶X² ^mÐew³bMVwWu MÝÐnyOZ§ gd£: H$Îm©ì¶{‘{V& VV: à^¥Ë¶od {‘{Wbm¶m§ à{VJ¥h§ ^mÐew³bMVwWuMÝÐnyOm àM{bVmñVr{V& go¶§ J«hU‘mbm ‘hm‘hmonmܶm¶ ho‘m“XR>³Hw$aoU {XëbrH$mamJmao {b{IVm H$m‘oídaqghXa^“m-g§ñH¥$V-{díd{dÚmb¶-hñVboIJ«ÝWmJmao gwà{VpîR>Vm ‘¶m gånmÚ ¶Wm‘{V g§emoܶ ^y {‘H$¶mbL²>H¥$˶ {dXþfm§ nwaV: CnñWm߶Vo& AÝVo M JÀN>V: ñIbZ§ ³dm{n ^d˶od à‘mXV:& hgpÝV XþO©ZmñVÌ g‘mXY{V gÁOZm:&& B{V Zrajra{ddo{H$Zmo {dXþf: gmXa§ g§àm϶© {da‘m{‘H¥$îUmîQ>‘r gm¡a{X.15/5/1905 e. A§.{X. 31/8/1983 B©
{dÛÁOZmZwMa: gånmXH$:
‘hm‘hmonmܶm¶ ho‘m“X R>³Hw$a H¥$Vm J«hU‘mbm IÊS>dbmHw$bH$‘b{XdmH$a X¡dk{eamo‘{U Vnmo{ZîR> ‘hm‘hmonmܶm¶ ho‘m“XR>³Hw$a {b{IV J«hU‘mbm Zm‘H$ àñVwV J«ÝW H$s ‘hÎmm Ho$ {df¶ ‘| Hw$N> {bIZm AZmdí¶H$ gm àVrV hmoVm h¡& ³¶m|{H$ Am~mbd¥Õ g^r à˶j XoIH$a hr Bg {df¶ H$s g˶Vm ñdV: g‘P Om¶|Jo & H$hm ^r h¡Aݶm{Z emñÌm{U {dZmoX‘m̧ Z Vofw {H$pÄMËIbw à˶¶mo@pñV& {M{H$pËgVÁÁ¶m¡{Vf ‘ÝÌdmXm: nXo nXo à˶¶‘m‘ZpÝV&& Aà˶jm{U emñÌm{U {ddmXñVofw Ho$db‘²& à˶j§ Á¶m¡{Vf§ emņ̃ MÝÐmH$m£ ¶Ìgm{jUm¡&& J«hU‘mbm ‘| 1542 go boH$a 2630 eH$mãX (1620 B©. go 2708 B©.) VH$ Ho$ 1089 dfm] Ho$ g^r gy¶© Ed§ MÝÐJ«hUm| H$m {ddaU {X¶m J¶m h¡, {OZH$m g§{jßV n[aM¶ {ZåZ{b{IV h¡1. J«hU {ddaU Ho$ H«$‘ ‘| gd© àW‘ eH$mãX H$m CëboI h¡ {Ogo emHo$ Ho$ Zm‘ go {bIm J¶m h¡& ¶Wm-emHo$ 1602& 2. emHo$ Ho$ ~mX Úw d¥ÝX H$m CëboI h¡& Úw d¥ÝX H$m AW© hmoVm h¡ {XZJU-AhJ©U, Omo eH$mãXmä¶ÝVa à{Vdf© ‘of g§H«$mpÝV go àmaå^ H$a J«hU{XZ n¶©ÝV JUZm Ûmam gmYZ H$a {bIm J¶m h¡& ¶Wm emHo$ 1602 Ho$ ~mX Úwd¥ÝX 330& BgH$m VmËn¶© ¶h hþAm {H$ 1602 emHo$ ‘| ‘of g§H«$mpÝV go ’$mëJwZr ny {U©‘m VH$ 330 gmdZ {XZ ~rV MwHo$ Wo& 3. Úw d¥ÝX Ho$ ~mX J«hU{Xdgr¶ {V{W ny{U©‘m ¶m A‘mdmñ¶m H$m XÊS>m{X ‘mZ {bIm J¶m h¡& ¶WmemHo$ 1602 ‘| ÚwdÝ¥ X 330 Ho$ ~mX ny{U©‘m H$m ‘mZ 20 XÊS> 1 nb h¡& 4. J«hU{V{W Ho$ ~mX J«hU{Xdgr¶ Apídݶm{X ZjÌ H$m XÊS>nbmË‘H$ ‘mZ {bIm J¶m h¡& ¶WmemHo$ 1602 ‘| ny{U©‘m 27&1 Ho$ ~mX nyd’© $mëJwZr H$m ‘mZ 30 XÊS> 51 nb h¡& 5. J«hU{Xdgr¶ ZjÌ‘mZ Ho$ ~mX Cg {XZ Ho$ {dîH$å^m{X ¶moJ H$m XÊS>nbmË‘H$ ‘mZ {bIm J¶m h¡& ¶Wm emHo$ 1602 $‘| nyd©’$ëJwZr 30&51 Ho$ ~mX d¥{Õ ¶moJ H$m ‘mZ XÊS> 5 nb 53 Cpëb{IV h¡ 6. ¶moJ Ho$ XÊS> nbmË‘H$ ‘mZ Ho$ ~mX J«hU{Xdgr¶ aì¶m{X H$m CëboI VWm Aì¶d{hV nyd©dÎmu g§H«$mpÝV {XZ go dÎm©‘mZ gm¡a‘mg Ho$ ì¶VrV {XZ g§»¶m H$m CëboI {H$¶m J¶m h¡& ¶Wm emHo$ 1602 ‘| d¥{Õ 5&53 Ho$ ~mX ‘§Jb {XZ VWm ì¶VrV {XZ g§»¶m 26 h¡&
7. J«hU{Xdgr¶ gy¶m©{YpîR>V am{e H$r ì¶VrV {XZ g§»¶m Ho$ ~mX Cg ‘hrZo H$m Zm‘ VWm pñW˶թ H$m XÊS>nbmË‘H$ ‘mZ {X¶m J¶m h¡& ñne©H$mb go ‘ܶ‘J«hU H$mb VH$ Ho$ g‘¶ H$mo AWdm ‘ܶ‘J«hU H$mb go ‘w{º$H$mb VH$ Ho$ g‘¶ H$mo ¶mZr J«hU H$s nyar Ad{Y Ho$ AmYo g‘¶ Ho$ ‘mZ H$mo pñW˶թ H$hm OmVm h¡& ¶Wm-emHo$ 1602 ‘| ‘§. 26 Ho$ ~mX ’$mëJwZr pñW˶թ H$m ‘mZ XÊS> 3 nb 43 h¡ & AWm©V² ñne© H$mb go ‘w{º$ H$mb VH$ Ho$ ‘ܶdÎmu g‘¶ H$m AmYm ‘mZ 3&43 XÊS>m{X h¡, Omo pñW˶թ H$hbmVm h¡& 8. XÊS>nbmË‘H $pñW˶թ ‘mZ Ho$ ~mX J«hU Ho$ àmaå^ hmoZo H$m XÊS>nbmË‘H g‘¶ {X¶m J¶m h¡, Omo ñne© H$hbmVm h¡& ¶Wm-emHo$ 1602 ‘| pñW˶թ 3&43 Ho$ ~mX ñne© (J«hUmaå^ H$m g‘¶) XÊS> 23 nb 18 {X¶m J¶m h¡& 9. J«hU Ho$ XÊS>nbmË‘H$ ñne©‘mZ Ho$ ~mX ‘w{º ¶m ‘moj (J«hU g‘mpßV H$mb) H$mb H$m CëboI {H$¶m J¶m h¡& ¶Wm emHo$ 1602 ‘| ñne© 23&18 Ho$ ~mX ‘w{º$ H$mb H$m ‘mZ XÊS> 30 nb 44 {X¶m J¶m h¡& 10. XÊS>nbmË‘H$ ‘w{º$‘mZ Ho$ ~mX gm¡å¶ (CÎma) ¶m ¶må¶ (X{jU) ea H$m CëboI {H$¶m J¶m h¡& gy¶© ¶m ^y^m (n¥ÏdrÀN>m¶m) H$s H$jm go MÝБm H$s CÎma ¶m X{jU H$s Xÿar H$m Zm‘ ea h¡& ¶Wm-emHo$ 1602 ‘| ‘w{º$ 30&44 Ho$ ~mX ea gm¡å¶ {bIm hþAm h¡, {H$ÝVw 1542 go 1601 emHo$ VH$ Ho$ J«hUm| ‘| ea H$m ‘mZ ‘ybhñVboI J«ÝW ‘| Zht {X¶m J¶m h¡& eof J«hUm| 1602 go 2630 eH$mãX VH$ ‘| ea H$m CëboI h¡& ny{U©‘m H$mo MÝÐJ«hU VWm A‘mdmñ¶m H$mo gy¶©J«hU bJVm h¡& AVEd ny{U©‘m ¶m A‘mdmñ¶m {V{W Ho$ AZwgma àH¥$V J«ÝW ‘| MÝÐJ«hU ¶m gy¶J© «hU g‘Pm Om¶& àH¥$V J«ÝW ‘| ny{U©‘m ¶m A‘mdmñ¶m {V{W, Apídݶm{X ZjÌ, {dîH$å^m{X ¶moJ, ñne© Ed§ ‘w{º$ H$mb H$m Amaå^ {dÝXþ gy¶m}X¶ h¡, O~{H$ pñW˶թ H$m Amaå^ {dÝXþ ñne©H$mb& Ohm§ amͶÝVH$m{bH$ (52, 53 à^¥{V XÊS>m{X) ñne©‘mZ Ho$ ~mX ‘w{º$ H$m XÊS>m{X ‘mZ 61, 62 à^¥{V XÊS>m{X AWdm 60 KQ>mH$a hr 1, 2 à^¥{V XÊS>m{X ‘| {bIm J¶m h¡, dhm§ MÝÐJ«hU ‘| AñVmñV MÝÐJ«hU VWm gy¶J© «hU ‘| J«ñVmo{XV gy¶©J«hU g‘PZm Mm{hE Ed§ VXZwgma hr nydm©na {XZ go ñne©-‘moj ^r& CXmhaU ñdê$n emHo$ 1560, 1564, 1586 Úwd¥ÝX 220, 1602 Úwd¥ÝX 318 Am{X XoIm Om¶& gm‘mݶV: -‘ܶJ«h: nd©{dam‘H$mboB˶m{X dMZmZwgma nyUm©ÝV ¶m A‘mÝV ‘| ‘ܶJ«hU hmoVm h¡, {H$ÝVw -{Vî¶ÝVo MoX² J«h CSw>nVo: {H$ÝZ ^mZmoñVXmZr‘²- B˶m{X {deof dMZmZwgma nyUm©ÝV ¶m A‘mÝV H$mb go ‘ܶ-J«hU H$m g‘¶ Hw$N> AÝV[aV ^r hmo gH$Vm h¡& ¶hr H$maU h¡ {H$ dQ>oída {gÕmÝV ‘| n§. lr ‘wHw$ÝX {‘l à^¥{V {dÛmZm|§ Zo ‘ܶJ«hU Ed§ ndm©ÝV Ho$ AÝVa-gmYZ H$s {d{Y {bIr h¡& {dñVma^¶ go ¶hm§ Cg {d{Y H$m CëboI Zht {H$¶m J¶m
h¡& AVEd ñWyb {dMma Ho$ AZwgma gm‘mݶV: ny{U©‘mÝV ¶m A‘mÝV go pñW˶թ H$mbmÝV[aV H«$‘e: ñne© Ed§ ‘w{º$H$mb g‘PZm Mm{hE& Ohm§ ny{U©‘m AWdm A‘mdmñ¶m H$m ‘mZ 60&00 XÊS>m{X h¡ dhm§ Aì¶d{hV VXþÎma {XZ ‘| ny{U©‘m ¶m A‘mdmñ¶m H$s àm¶: d¥{Õ g‘Pr OmVr h¡ {H$ÝVw H$ht ¶h gå^d h¡ {H$ d¥{Õ Z ^r hmo& {Og ñWmZ na .... Eogm {M• h¡ dhm§ ¶m Vmo ‘ybhñVboI H$sQ>X§îQ> h¡ ¶m AñnîQ>& ImgH$a Eogr pñW{V J«ÝW Ho$ Amaå^ Ed§ ApÝV‘ ^mJ Ho$ 5-5 n¥îR>m| ‘| AnojmH¥$V A{YH$ h¡& emHo$ 2594 ‘| H$m{Îm©H$s, 2613 ‘| H$m{Îm©H$s, 2614 Úwd¥ÝX 27 ‘| d¡emIr, 2614 Úwd¥ÝX ... ‘| ’$mëJwZr, 2615 ‘| ’$mëJwZr, 2625 ‘| M¡Ìr, 2626 Úwd¥ÝX 148 ‘| ^mÐr, 2626 ÚwdÝ¥ X 31 ‘| ‘mKr nXm| H$m CëboI -AÝVo¡nmÝ˶m¡ {Ì^m¡ ko¶mo ’$mëJwZíM {Ì^mo ‘V:& eofm ‘mgm {Û^m ko¶m: H¥${ÎmH$m{Xì¶dñW¶m-Bg ZmjÌ‘mg ì¶dñWm à{VnmXH$ dMZmZwgma {H$¶m J¶m h¡, ³¶m|{H$ ‘ybhñVboI ‘| VÎmËñWmZ ‘| VmbnÌ H$sQ>X§îQ> h¡& Bgr Vah emHo$ 2614 Úwd¥ÝX 27 ‘| ñne© Ed§ ‘w{º$H$mbmZwamoYoZ pñW˶թ {bIm J¶m h¡, ³¶m| {H$ ¶hm§ ^r pñW˶թ Ho$ ñWmZ na VmbnÌ ’$Q>m hþAm h¡& emHo$ 1738 ÚwdÝ¥ X 22 ‘| Cpëb{IV {gÕÝV¶moJXÊS>o Xe©Z ¶mo½¶ X§ 2 n 15 Ed§ 1747 Úwd¥ÝX 50 ‘| XÊS>mZwgmaoU Xe©Z ¶mo½¶ X§. 1 n. 39 H$mo A{dH$b nmR> Ho$ ê$n ‘| {bIm J¶m h¡& AݶWm Eogr pñW{V ‘| A‘mÝV ¶m nyUm©ÝVmZwamoYZo nydm}º$ar{V go J«hU H$m Amaå^mdgmZ H$mb g‘Pm Om¶& Hw$N> ñWbm| na Á¶m¡{Vf{gÕmÝV{gÕ ndm©ÝV, ñne© Ed§ ‘w{º$H$mb Ho$ gå~ÝY H$mo ÑpîQ> ‘| aIH$a ewÕnmR> H$m CëboI {H$¶m J¶m h¡& ¶Wm-emHo$ 1909 Ho$ MÝÐJ«hU ‘| ‘ybJ«ÝW ‘| ‘w{º$ 40&19 h¡ O~{H$ 40&47 hr hmoZm Mm{hE& emHo$ 1911 Ho$ MÝÐJ«hU ‘| ‘w{º$ 41&12 h¡ O~{H$ 41&2 hmoZm Mm{hE& emHo$ 1909 Úwd¥ÝX 161 ‘| A‘mdmñ¶m H$m ‘mZ ‘ybJ«ÝW ‘| 7&3 h¡ O~{H$ 3&7 ¶w{º$g§JV bJVm h¡& Bgr Vah AÝ¶Ì ^r g‘Pm Om¶& Hw$N> J«hUm| ‘| ndm©ÝV, pñW˶թ, ñne©H$mb Ed§ ‘w{º$H$mb Ho$ ~rM Á¶mo{V:emñÌ à{gÕ gå~ÝY H$m A^md ^r ñnîQ> hr h¡& dhm§ Eogr pñW{V ‘| ñne© Am¡a ‘w{º$ Ho$ AZwgma pñW˶թ ¶m ndm©ÝVH$mb ‘mZZm g‘w{MV àVrV hmoVm h¡& ¶Wm-emHo$ 1543, 1545, 1547, 1555, 1559 ÚwdÝ¥ X 282, 1604 Am{X& 1575 B©. Ho$ AÝV ‘| ¶m 1576 B©. ‘| ‘.‘. ho‘m“XR>³Hw$a Zo {Og J«hU H$s KmofUm g‘«mQ> AH$~a Ho$ gm‘Zo H$s Wr VWm dh g˶ à‘m{UV ^r hþAm, Cg J«hU H$m Bg J«ÝW ‘| CëboI Zht h¡& ³¶m|{H$ àH¥$V J«ÝW ‘| 1620 B©. go J«hU {ddaU CnbãY hmoVm h¡& gmW hr J«ÝW Ho$ ApÝV‘ ^mJ H$mo XoIZo go ‘mby‘
hmoVm h¡ {H$ ¶h J«ÝW IpÊS>V h¡ ³¶m|{H$ J«ÝW g‘mpßV-gyMH$ dm³¶ H$m CëboI J«ÝWmÝV ‘| Zht h¡& O~{H$ {‘{Wbmja ‘| {bIo hþE g^r J«ÝW Ho$ AÝV ‘| Bg Vah {bIZo H$s n[anmQ>r XoIZo H$mo {‘bVr h¡& Á¶mo{V{d©X OmZVo hr h¢ {H$ J«hU~ZmZm gå~Õ {df¶ H$s OmZH$mar Ho$ gmW gmW g‘¶ Ed§ n¶m©ßV l‘gmܶ h¡& ‘hm‘hmonmܶm¶Or Zo àH¥$V J«ÝW H$mo Omo {díd{dÚmb¶r¶ hñVb{IV J«ÝWmJma ‘| gwa{jV h¡, {Xëbr H$mamJma Ho$ bJ^J nm§M dfm] ‘| {ZaÝVa Bgr ‘| g§b½Z ahH$a {bIm h¡& AVEd BZHo$ Bg à¶mg H$s {OVZr ^r àe§gm H$s Om¶, Wmo‹S>r hmoJr& Y‘©emñÌ ‘| J«hU H$m ~hþV hr ‘hÎdnyU© ñWmZ h¡& J«hUH$m{bH$ ñWmZ, XmZ, On, hmo‘, XodmM©Z Ed§ lmÕ H$mo AZÝV’$bX H$hm J¶m h¡& ¶WmñZmZ§ ñ¶mXþnamJmXm¡ ‘ܶo hmo‘gwamM©Z‘²& ‘wÀ¶‘mZo ^doÔmZ§ ‘wºo$ ñZmZ§ g‘mMaoV²& gdª J“mg‘§ Vmo¶§ gd} ~«÷g‘m {ÛOm:& gdª ^y{‘g‘§ XmZ§ J«hUoZmÌ g§e¶:&& ñZmZ§ XmZ Vn: lmÕ‘ZÝV§ amhþXe©Zo&&B{V&& J«hUH$mb Ed§ J«hU{Xdg ‘| ^moOZ Ho$ gå~ÝY ‘| ^r {ZåZ{b{IV ì¶dñWm H$hr J¶r h¡gy¶J© «hUo Vw ZmíZr¶mV² nydª ¶m‘-MVwîQ>¶‘² & MÝÐJ«ho Vw ¶m‘m§ñÌrZ² ~mb-d¥ÕmVwa¡{d©Zm && ~mb-d¥ÕmVwam| Ho$ {b¶o Û¡V{ZU©¶Y¥V ‘mH©$ÊS>o¶ nwamU H$s ì¶dñWm {ZåZ{b{IV h¡gm¶m•o J«hU§ MoËñ¶mXnam†o Z ^moOZ‘²& Anam†o Z ‘ܶm•o ‘ܶm•o MoÝZ g§Jdo&& g“do J«hU§ MoËñ¶mÝZ nydm© ^moOZ{H«$¶m‘²&& J«hU EH$ Ñí¶ nd© h¡& AVEd {Og ñWmZ ‘| ¶h XoIm OmVm h¡ dht VËgå~ÝYr H¥$˶ ^r {H$¶o OmVo h¢& {H$ÝVw ¶{X Cnm{YdemV² Xe©¶mo½¶ Z hmo Vmo J{UV{gÕ H$mb Ho$ AZwgma ¶Wmoº$ H¥$˶ H$aZm Mm{hE& ¶Wm‘oK‘mbm{XXmofUo ¶{X ‘w{º$Z© Ñí¶Vo& AmH$mbæ¶ Vw VËH$mb ^wÄOrVmWm {depL²>H$V:&& J«hU H$m ew^mew^ ’$b Ed§ A{ZîQ>àX J«hU empÝV, ‘whÿÎm©{MÝVm‘{U ‘|OÝ‘j} {ZYZ§ J«ho O{Z^Vmo KmV: j{V: lr충Wm,
{MÝVm gm¡»¶H$bÌXm¡ñ϶‘¥V¶: ñ¶w‘m©ZZme: gwI‘² & bm^mo@߶m¶ B{V H«$‘mÎmXew^Üdñ˶¡ On: ñdU©JmoXmZ§ empÝVaWmo J«h§ Ëdew^X§ Zmo drú¶‘mhþ: nao && ¶o g^r {df¶ {dñVmanyd©H$ Y‘©emñÌ J«ÝWm| ‘| XoIo Om gH$Vo h¢& Á¶m¡{Vf {gÕmÝVmZwgma MÝÐJ«hU ‘| fmoS>em§eVw붧 VWm gy¶©Jh« U ‘| ÛmXem§eVwë¶ ^mJ H«$‘e: MÝÐ Ed§ gy¶© {~å~ JV VoO H$s VrúUVm Ho$ H$maU Zht XoIo Om gH$Vo h¢& AVEd dmñV{dH$ J«hU àmaå^ hmoZo Ho$ Hw$N> Xoa ~mX hr J«hU ÑpîQ>JmoMa hmoVm h¡ VWm Bgr Vah J«hU g‘mpßV ÑpîQ>JmoMa hmoZo Ho$ Hw$N> Xoa ~mX dmñV{dH$ J«hUg‘mpßVH$mb hmoVm h¡& AVEd à˶j ÑpîQ>JmoMa J«hU-ñne© Ed§ ‘w{º$H$mb go H«$‘e: Hw$N> Xoa nhbo ñne© Ed§ Hw$N> Xoa ~mX ‘w {º$ g‘w{MV hr h¡& àH¥$V J«ÝW ‘| ^r ¶h {df¶ dÎm©‘mZ-H$m{bH$ Hw$N> J«hUm| H$mo XoIZo go ñnîQ> àVrV hmoVm h¡, {H$ÝVw hmo gH$Vm h¡ {H$ Hw$N> J«hUm| Ho$ ñne© Ed§ ‘w{º$H$mb ‘| AnojmH¥$V ñWybVm ^r hmo& J«hUgå^dmgå^d, J«hUgmYZ{d{Y VWm J«hUgå~ÝYr Aݶ {df¶m| H$s OmZH$mar Ho$ {b¶o ‘H$aÝX, J«hbmKd à^¥{V H$aU J«ÝWm| H$mo XoIm Om¶& ¶hm§ {dñVma^¶ go Zht {bIm J¶m h¡& EH$ Vmo hñV{b{IV nmÊSw>{b{n ‘mÌ H$m gånmXZ EH$ H${R>Z H$m¶© h¡& Cg‘| ^r J{UVgmnojj {df¶ ¶{X hmo Vmo {’$a H$hZm hr ³¶m h¡? ³¶m|{H$ J{UVJå¶ {df¶ ‘| nydm©nagå~ÝYde {H$gr {df¶ H$s Jw§OmBe AnojmH¥$V A˶ën ahVr h¡& ’$bñdê$n naåna¶m boIH$ Ed§ nmR>H$ Am{X Ho$ ^«‘de ^r Aew{Õ H$m g‘mdoe gå^m{dV ahVm h¡& AVEd {H$gr J«hU Ho$ gå~ÝY ‘| AJa Hw$N> ñWybVm AmVr h¡ Vmo {dkOZ Cgo ñd¶§ g§emoYZ H$a VXZwgma ì¶dhma ‘| bmd|Jo& AÝV ‘| {dÛÛ¥ÝX go ‘oam gmXa {ZdoXZ h¡ {H$ Bg ‘| H$ÊQ>H$Oݶ Xmof go AWdm ~w{Õ^«‘ Xmof go Omo ^r Aew{Õ ah J¶r hmo Cgo ñd¶§ gwYmaH$a ì¶dhma ‘| bm¶|Jo VWm ‘wPo ^r gy{MV H$a|Jo& H¥$îUmîQ>‘r A§. {XZ 31&8&83 B©. gm¡. {X. 15&5&1905 e.
{ZdoXH$n§. lr d«O{H$emoa Pm
* › Z‘: lr gy¶m©¶ * ‘hm‘hmonmܶm¶ ho‘m“XR>³Hw$a-{da{MVm J«hU‘mbm IÊS>dbmHw$bVaUo JmonmbmXmn ¶§ Jm¡ar& ho‘m“X: g VZwVo nÄOt amhÿnamJñ¶&&1&& emHo$ 1542 ny{U©‘m X§. 60&00 Úwd¥ÝX 67 Á¶oîR>m 31&50 ..... a 5 Á¶¡îR>r pñW˶թ .... emHo$ 1542 Úwd¥ÝX 245 ny{U©‘m 43&19 amo{hUr 12&8 gm 12&40 ~w. g§ ‘mJu pñW˶թ 4&27 ñne© 38&52 ‘w{º$ 47&46& emHo$ 1543 Úwd¥ÝX 43 A‘mdmñ¶m 22&57 H¥${ÎmH$m 11&2 A. 00&42 ew. 14 Á¶¡îR>r pñW˶թ 1&41 ñne© 24&19 ‘w {º$ 27&41& emHo$ 1544 Úwd¥ÝX 209 A‘mdmñ¶m 13&39 ñdmVr 2&14 gm¡. 44&23 ~¥. 23 H$m{Îm©H$s pñW˶թ 2&11 ñne© 11&24 ‘w {º$ 15&46& emHo$ 1545 Úwd¥ÝX ... ny{U©‘m ... AmpídZr ...... emHo$ 1545 Úwd¥ÝX 345 A‘mdmñ¶m 11&8 CÎma^mÐ 34&57 e. 00&09 ‘§. 11 M¡Ì>r pñW˶թ 1&11 ñne© 7&50 ‘w{º$ 10&12& emHo$ 1546 Úwd¥ÝX ... ny{U©‘m 44&10 hñV 29&23 ì¶m. 44&0 ~w. 26 M¡Ìr pñW˶թ 4&46 ñne© 39&46 ‘w{º$ 48&34& emHo$ 1546 Úwd¥ÝX 171 ny{U©‘m 44&26 CÎma^mÐ 51&26 ~¥. 27&27 ~¥. 15 AmpídZr pñW˶թ 4&24 ñne© 43&27 ‘w{º$ 52&59& emHo$ 1547 Úwd¥ÝX 224 A‘mdmñ¶m 22&49 eV{^f$m 22&46 gm¡. 22&46 ~¥. 20 ’$mëJwZ>r pñW˶թ 2&43 ñne© 22&55 ‘w{º$ 28&21& emHo$ 1548 Úwd¥ÝX 121 ny{U©‘m 49&29 ldUm 22458 gm¡. 47&02 ew. 27 lmdUr pñW˶թ 1&8 ñne© 48&31 ‘w{º$ 50&47& emHo$ 1549 Úwd¥ÝX 246 ny{U©‘m 51&44 nwZd©gw 12&46 {d. 5&11 ~¥. 12 nm¡fr pñW˶թ 4&32 ñne© 47&12 ‘w{º$ 56&16& emHo$ 1550 Úwd¥ÝX 276 ny{U©‘m 49&56 d¡. 16&29 ‘§.01 nm¡fr pñW˶թ 2&59 ñne© 27&57 ‘w{º$ 32&55&
emHo$ 1550 Úwd¥ÝX 74 A‘mdmñ¶m 11&13 nwZd©gw 36&59 ~w. 12 Amfm‹T‹ > r pñW˶թ 1&53 ñne© 9&57 ‘w {º$ 13&43& emHo$ 1552 Úwd¥ÝX 225 ny{U©‘m 53&34 H¥${ÎmH$m 56&33 ~¥. 9 H$m{Îm©H$s pñW˶թ 3&32 ñne© 50&21 ‘w {º$ 57&25& emHo$ 1553 Úwd¥ÝX 36 ny{U©‘m 49&44 {demIm 36&24 ~¥. 6 d¡emIr pñW˶թ 4&41 ñne© 45&3 ‘w{º$ 54&25& emHo$ 1553 Úwd¥ÝX 213 ny{U©‘m 55&43 ^aUr 48&26 e.27 H$m{Îm©H$r pñW˶թ 4&25 ñne© 51&18 ‘w {º$ 60&08& emHo$ 1554 Úwd¥ÝX 26 ny{U©‘m 31&23 ñdmVr 03&41 ‘§.26 d¡emIr pñW˶թ 3&18 ñne© 28&5 ‘w{º$ 34&41& emHo$ 1554 Úwd¥ÝX 202 ny{U©‘m 56&12 ApídZr 39&52 {g.55&12 ~w.16 H$m{Îm©H$r pñW˶թ 2&52 ñne© 53&20 ‘w{º$ 59&04& emHo$ 1555 Úwd¥ÝX 178 A‘mdmñ¶m 14&24 hñV 20&57 Eo 26&37 M§. 22 AmpídZr pñW˶թ 1&49 ñne© 2&21 ‘w{º$ 15&59& emHo$ 1555 Úwd¥ÝX 329 ny{U©‘m 51&18 nyd© ’$mëJwZr 3&32 J§ 54&08 ‘§.06 ’$mëJwZr pñW˶թ 3&36 ñne© 47&32 ‘w{º$ 54&44& emHo$ 1555 Úwd¥ÝX 359 A‘mdmñ¶m 5&35 aodVr 45&33 Eo28&04 ~w. 21 M¡Ìr pñW˶թ 3&04 ñne© 58&26 ‘w{º$ 04&34& emHo$ 1556 Úwd¥ÝX 29 ny{U©‘m 49&0 nyd©’$mëJwZr 56&00 Y¥ 23&00 e 25 ’$mëJwZr pñW˶թ 4&16 ñne© 44&45 ‘w{º$ 53&17& emHo$ 1557 Úwd¥ÝX 317 ny{U©‘m 54&44 ‘Km 51&13 gw. 20&51 ~w. 13 ‘mKr pñW˶թ 2&22 ñne© 52&22 ‘w{º$ 57&06& emHo$ 1558 Úwd¥ÝX 115 A‘mdmñ¶m 4&56 Amíbofm 49&1 ì¶. 25&53 ew.21 lmdUr pñW˶թ 2&24 ñne© 2&51 ‘w{º$ 7&39& emHo$ 1558 Úwd¥ÝX 130 ny{U©‘m 39&28 Y{ZîR>m 43&23 emo. 18&13 e.5 lmdUr pñW˶թ 1&8 ñne© 38&21 ‘w{º$ 40&57&