KAPITULLI
III
GRAMATIKA E GJUHËS SHQIPE
KAPITULLI I PARË
ZANORET DHE BASHKËTINGËLLORET E GJUHËS SHQIPE LEXOJMË
Bora Kthjelltësia e qiellit shkoi shkoi me diellin, me lulet, me verën.
Vjeshta e trishtueshme erdhi e iku. Tani po hyn dimri edhe qiellin e kanë mbuluar re të qeta e të ftohta. Edhe sot, për të parën herë zuri të bjerë bora... Prapa qelqeve të dritareve, po shikoj. Ngadalë, ngadalë, sikur ka frikë të dëgjohet, bora fluturon flokë-flokë e shtrohet mbi dhe. Bie kudo, e duket se kërkon të ndreq e të zbukurojë. Dy çupka të vockëla shikojnë, e në leshrat e arta të tyre, të lëshuara mbi shpatullat, bora shkruan trëndafila të ërgjënda. Djemtë qeshin, hidhen, lozin e luftojnë me topa. Zogjtë vërtiten rreth e rrotull prakeve: ciu, ciu, një thërrime bukë! Si në verë, të gjithë bota janë veshur veshur në të bardha. Flokë-flokë, Flokë-flokë, ngadalë, ngadalë, po bie bora... Faik Konica
`
48
III
PYESIM
Gjeni zanoret dhe bashkëtingëlloret në fjalinë e parë dhe i vendosni në dy kolona. Sa zanore dhe bashkëtingëllore ka fjalia e parë? Sa shkronja ka fjalia e parë? Sa zanore e bashkëtingëllore ka gjuha shqipe? Sa shkronja ka gjuha shqipe? përbëra (dyshe) ka në fjalinë e parë? Sa shkronja të thjeshta (njëshe) dhe të përbëra Sa shkronja të thjeshta dhe të përbëra p ërbëra ka gjuha shqipe?
MËSOJMË Gjuha e sotme shqipe ka sistemin e saj të tingujve. tingujve. Këta tinguj i quajmë quajmë fonema ( nga greqishtja : phone – zë). Çdo gjuhë gjuhë ka një numër të caktuar fonemash. Gjuha shqipe ka 36 36 fonema : 7 zanore : a, e, ë, i, o, u, y dhe 29 bashkëtingëllore : b, c, ç, d, dh, f, g, gj, h, j, k, l, ll, m, n, nj, p, q, r, rr, s, sh, t, th, v, x, xh, z, zh . Zanoret janë tinguj që artikulohen në hapësirën e gojës pa hasur asnjë pengesë. Bashkëtingëlloret janë tinguj që artikulohen në hapësirën e gojës duke kapërcyer një pengesë. Bashkëtingëlloret Bashkëtingëlloret e gjuhës shqipe janë: 1. Të zëshme: b, d, dh, h, g, gj, v, x, xh, z dhe zh. 2..Të pazëshme: m,n,nj,j,l,ll,r,rr ,p, t, th , k, q, j ,c, ç, s, dhe sh . Tingujt (fonemat) (fonemat) shkruhen me shenja shenja grafike. Shenjat grafike grafike që përdoren përdoren për të të paraqitur tingujt tingujt (fonemat) quhen quhen shkronja. Tingujt (fonemat) i shqiptojmë dhe dëgjojmë, ndërsa shkronjat i shkruajmë, i shohim dhe i lexojmë. Të gjitha shkronjat që paraqesin tingujt e të folurit të një gjuhe përbëjnë alfabetin e asaj gjuhe. Alfabeti i gjuhës shqipe ka 36 shkronja, të renditura si vijon: a, b, c, ç, d, dh, e, ë, f, g, gj, h, i, j, k, l, ll, m, n, nj, o, p, q, r, rr, s, sh, t, th, u, v, x, xh, y, z, zh. Nga këto, 27 shkronja janë të thjeshta dhe 9 të përbëra: dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh. Këto shkronja quhen dyshkronjësha ose diagrame. Në gjuhën shqipe dyshkronjëshat nuk paraqesin vështirësi v ështirësi të mëdha. Për këtë duhen ditur dhe respektuar disa rregulla. Në rastet kur një fjalë mbaron me s dhe t dhe fjala tjetër fillon me h, atëherë shkronjat lexohen të ndara: p.sh. meshollë = mes-hollë, Ethem = Et-hem, shtathedhur = shtat-hedhur etj.
USHTROHEMI 1. Cilat janë fonemat që i kanë të gjitha këto fjalë? këmbë, shtambë, pëllëmbë, mbrëmje, llambë Gjeni katër fjalë që fillojnë me këto fonema.
49
III
PYESIM
Gjeni zanoret dhe bashkëtingëlloret në fjalinë e parë dhe i vendosni në dy kolona. Sa zanore dhe bashkëtingëllore ka fjalia e parë? Sa shkronja ka fjalia e parë? Sa zanore e bashkëtingëllore ka gjuha shqipe? Sa shkronja ka gjuha shqipe? përbëra (dyshe) ka në fjalinë e parë? Sa shkronja të thjeshta (njëshe) dhe të përbëra Sa shkronja të thjeshta dhe të përbëra p ërbëra ka gjuha shqipe?
MËSOJMË Gjuha e sotme shqipe ka sistemin e saj të tingujve. tingujve. Këta tinguj i quajmë quajmë fonema ( nga greqishtja : phone – zë). Çdo gjuhë gjuhë ka një numër të caktuar fonemash. Gjuha shqipe ka 36 36 fonema : 7 zanore : a, e, ë, i, o, u, y dhe 29 bashkëtingëllore : b, c, ç, d, dh, f, g, gj, h, j, k, l, ll, m, n, nj, p, q, r, rr, s, sh, t, th, v, x, xh, z, zh . Zanoret janë tinguj që artikulohen në hapësirën e gojës pa hasur asnjë pengesë. Bashkëtingëlloret janë tinguj që artikulohen në hapësirën e gojës duke kapërcyer një pengesë. Bashkëtingëlloret Bashkëtingëlloret e gjuhës shqipe janë: 1. Të zëshme: b, d, dh, h, g, gj, v, x, xh, z dhe zh. 2..Të pazëshme: m,n,nj,j,l,ll,r,rr ,p, t, th , k, q, j ,c, ç, s, dhe sh . Tingujt (fonemat) (fonemat) shkruhen me shenja shenja grafike. Shenjat grafike grafike që përdoren përdoren për të të paraqitur tingujt tingujt (fonemat) quhen quhen shkronja. Tingujt (fonemat) i shqiptojmë dhe dëgjojmë, ndërsa shkronjat i shkruajmë, i shohim dhe i lexojmë. Të gjitha shkronjat që paraqesin tingujt e të folurit të një gjuhe përbëjnë alfabetin e asaj gjuhe. Alfabeti i gjuhës shqipe ka 36 shkronja, të renditura si vijon: a, b, c, ç, d, dh, e, ë, f, g, gj, h, i, j, k, l, ll, m, n, nj, o, p, q, r, rr, s, sh, t, th, u, v, x, xh, y, z, zh. Nga këto, 27 shkronja janë të thjeshta dhe 9 të përbëra: dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh. Këto shkronja quhen dyshkronjësha ose diagrame. Në gjuhën shqipe dyshkronjëshat nuk paraqesin vështirësi v ështirësi të mëdha. Për këtë duhen ditur dhe respektuar disa rregulla. Në rastet kur një fjalë mbaron me s dhe t dhe fjala tjetër fillon me h, atëherë shkronjat lexohen të ndara: p.sh. meshollë = mes-hollë, Ethem = Et-hem, shtathedhur = shtat-hedhur etj.
USHTROHEMI 1. Cilat janë fonemat që i kanë të gjitha këto fjalë? këmbë, shtambë, pëllëmbë, mbrëmje, llambë Gjeni katër fjalë që fillojnë me këto fonema.
49
III
2. Cilat janë fonemat fonemat që shërbejnë për të dalluar fjalët fjalët e mëposhtme? batis – bitis, fal – fall, fat – fut, pulë – pullë, – dokërr, qorr – – morr. halë – valë, kokërr – Ç’fonema janë: zanore apo bashkëtingëllore b ashkëtingëllore? ?
3. Në fjalinë : Flokë-flokë, ngadalë, po bie bora. fonema që përdoret më shpesh është o- ja. ja. Gjeni dhe shkruani dy fjali ku fonema f onema që përdoret më shpesh të jetë a-ja.
DREJTSHKRIMI DHE DREJTSHQIPTIMI I DISA TINGUJVE TË GJUHËS SHQIPE 1. Zanoret y dhe i Lexoni fjalët në dy kuadratet A dhe B. A ai, bilbil,direk, fishek, frikë, gjilpërë, hipi,hipje, krimb, krip, kripë,kripore, k ripë,kripore, qilim,qime, qilim,qime, rrip, sirtar, shpirt, shqip, shqipëroj, shqiptar, shqiptoj,rrip etj.
B byzylyk, çyryk, dysheme, gjym, (i,e) gjymtë, gjymtoj, gjysmë, gjysmak, lyp, lypës, tym, vyshket, zymbyl, dy etj.
50
