Guía Lingua 5 PRIMARIA
Obradoiro Santillana
130903 _ 0001-0039.indd
1
22/7/09
08:42:47
Í
A Guía didáctica de Lingua 5, para quinto curso de Educación Primaria, é unha obra colectiva concibida, creada e realizada no Departamento de Primaria de Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educación, S. L., baixo a dirección de Ana María Guerra Cañizo e Henrique Juan Redal. Texto e edición: Ánxela Carril e Afonso Toimil
130903 _ 0001-0039.indd
2
22/7/09
08:42:47
Índice
Introdución Proxecto A Casa do Saber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV Educación Primaria. Finalidade e obxectivos
.......
VI
As competencias básicas no currículo . . . . . . . . . . . . . . VII Recursos para o quinto curso
VIII
.....................
Recursos para o sexto curso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X Contidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII As competencias básicas na área de Lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIV O programa de Estudo eficaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVIII O libro do alumno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XX A guía didáctica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXXII
Guía didáctica PRIMEIRO TRIMESTRE Unidade 1. O lobo e mais o can. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Unidade 2. O coiote e a árbore do diñeiro. . . . . . . . . . . 20 Unidade 3. Adelaida é tremenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Unidade 4. Pobres fantasmas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Unidade 5. Meu pai e as estrelas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
SEGUNDO TRIMESTRE Unidade 6. A pedra da area. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Unidade 7. A bici
...................................
Unidade 8. Cuarto sen xanela
....................
90
104
Unidade 9. O xaguar e a chuvia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Unidade 10. As bromas do río . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
TERCEIRO TRIMESTRE Unidade 11. Un mal negocio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Unidade 12. Manuel de Paderna . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Unidade 13. O colar de Sabela
...................
174
Unidade 14. O monte Medulio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Unidade 15. Antes da xusta
130903 _ 0001-0039.indd
3
......................
202
22/7/09
08:42:47
A
c
o
Un proxecto ben fundamentado
Unha casa para todos
O
A Casa do Saber pretende unha educación de calidade que facilite o éxito escolar dos alumnos. É froito dun longo proceso de investigación e debate. No seu deseño participaron profesores, pedagogos, psicólogos, editores, deseñadores, ilustradores e moitos outros profesionais que achegaron o seu bo facer e os seus coñecementos. O seu traballo e a longa experiencia de Obradoiro/Santillana fundamentan a solidez deste proxecto.
A Casa do Saber pretende a equidade na educación, de maneira que todos os alumnos encontren unha resposta apropiada ao seu ritmo de aprendizaxe e ás súas condicións persoais.
A
Os profesores, os alumnos e os pais poden depositar a súa confianza n’A Casa do Saber.
•
Para lograr a equidade, o proxecto promove unha auténtica educación en valores, con especial atención á convivencia, ao coidado do medio natural e a outros valores que promoven a construción dun mundo mellor para todos. Este proxecto pretende tamén que os alumnos recoñezan e valoren a diversidade cultural da sociedade en que vivimos. A Casa do Saber é un espazo en que cabemos todos: alumnos, profesores, pais…
•
IV 130903 _ 0001-0039.indd
4
22/7/09
08:42:47
A Casa do Saber, o novo proxecto de Obradoiro/Santillana, é un espazo educativo en que os alumnos poden adquirir as capacidades que necesitan para o seu desenvolvemento persoal e social.
Os piares do proxecto
nicativas en que se ven inmersos, utilicen os seus coñecementos matemáticos para resolver problemas da súa vida diaria e se vallan dos contidos aprendidos para comprender e tomar decisións sobre o seu contorno natural e social. • Contribuír ao desenvolvemento das competencias básicas que deben adquirir os alumnos. Todas as áreas favorecen o desenvolvemento das competencias que os alumnos necesitan para desenvolverse na sociedade actual: Competencia en comunicación lingüística Competencia matemática
n -
a e n -
s
A Casa do Saber apóiase en tres principios: • Promover unha aprendizaxe eficaz que permita ao alumno desenvolver satisfactoriamente as habilidades que ha de adquirir no terceiro ciclo da Educación Primaria. Trátase de garantir unha aprendizaxe sólida dos contidos curriculares fundamentais propios deste ciclo: lectura, escritura, números e operacións básicas, comprensión do contorno natural e social máis próximo... Para logralo, ademais dunha elaboración rigorosa dos libros do alumno, apoiamos o proceso de ensinanza con múltiples recursos para explicar, repasar, reforzar, complementar e avaliar os contidos fundamentais. • Aplicar o coñecemento á vida cotiá, de modo que os nenos e as nenas poidan actuar satisfactoriamente na súa vida diaria. Así, pretendemos que os alumnos se desenvolvan nas situacións comu-
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico Tratamento da información e competencia dixital Competencia social e cidadá Competencia cultural e artística Competencia para aprender a aprender Autonomía e iniciativa persoal Adiante! Este é o voso proxecto. É a vosa casa. É a casa de todos e de todas.
V 130903 _ 0001-0039.indd
5
22/7/09
08:42:47
Educación Primaria
A
FINALIDADE E OBXECTIVOS
N
Segundo a Lei Orgánica de Educación, a finalidade da Educación Primaria é proporcionar a todos os nenos e nenas unha educación que lles permita afianzar o seu desenvolvemento persoal e o seu propio benestar, adquirir as habilidades culturais básicas relativas á expresión e comprensión oral, á lectura, á escritura e ao cálculo, así como desenvolver as habilidades sociais, os hábitos de traballo e estudo, o sentido artístico, a creatividade e a afectividade. Os obxectivos xerais da etapa, que a Consellería de Educación propón son: – Adquirir en, polo menos unha lingua estranxeira, a competencia comunicativa básica que lles permita expresar e comprender mensaxes sinxelas e desenvolverse en situacións cotiás. – Adquirir habilidades para a prevención e para a resolución pacífica de conflitos, que lles permitan desenvolverse con autonomía no ámbito familiar e doméstico, así como nos grupos sociais cos que se relaciona. Fomentar a práctica e o respecto de normas cívicas, e de aspectos de educación viaria, asumindo comportamentos que incidan na vida saudable, o consumo responsable, a seguridade e a prevención dos accidentes de tráfico. – Coñecer, valorar e gozar o seu contorno natural, social e cultural, as interaccións duns con outros, así como as posibilidades de defensa, mellora e conservación deste. – Coñecer e apreciar os valores e as normas da convivencia, aprender a actuar de acordo con elas, prepararse para o exercicio activo da cidadanía e respectar os dereitos humanos, así como o pluralismo propio dunha sociedade democrática. – Coñecer e utilizar apropiadamente a lingua galega e a lingua castelá e desenvolver hábitos de lectura e de respecto á diversidade lingüística. – Coñecer e valorar o seu contorno natural, social e cultural, así como as posibilidades de acción e coidado deste.
– Coñecer e valorar os animais máis próximos ao ser humano e adoptar modos de comportamento que favorezan o seu coidado. – Coñecer, comprender, valorar e respectar as diferentes culturas e os seus patrimonios, as diferenzas entre as persoas, a igualdade de dereitos e oportunidades de homes e mulleres e a non discriminación de persoas por ningunha causa. – Desenvolver as competencias matemáticas básicas e iniciarse na resolución de problemas que requiran a realización de operacións elementais de cálculo, coñecementos xeométricos e estimacións, así como ser capaces de aplicalos a situacións da súa vida cotiá. – Desenvolver as súas capacidades afectivas en todos os ámbitos da personalidade e nas súas relacións co resto das persoas, así como unha actitude contraria á violencia, aos prexuízos de calquera tipo e aos estereotipos sexistas. – Desenvolver hábitos de traballo individual e de equipo, de esforzo e responsabilidade no estudo, así como actitudes de confianza en si mesmo, sentido crítico, iniciativa persoal, curiosidade, interese e creatividade na aprendizaxe. – Iniciarse na utilización, para a aprendizaxe, das tecnoloxías da información e a comunicación desenvolvendo un espírito crítico ante as mensaxes que recibe e elabora. – Utilizar diferentes representacións e expresións artísticas, desenvolvendo a sensibilidade estética e a capacidade de gozo das súas diferentes manifestacións e iniciándose na construción de propostas persoais. – Utilizar estratexias persoais e variadas para obter, seleccionar, organizar, transformar, representar e comunicar a información. – Valorar a hixiene e a saúde, aceptar o propio corpo e o do resto das persoas, respectar as diferenzas e utilizar a educación física e o deporte como medios para favorecer o desenvolvemento persoal e social.
VI 130903 _ 0001-0039.indd
6
22/7/09
08:42:47
As competencias básicas NO CURRÍCULO
A Lei Orgánica de Educación presenta unha importante novidade: a incorporación das competencias básicas ao currículo. Así, no texto legal afírmase que «coas áreas e materias do currículo se pretende que os alumnos e as alumnas alcancen os obxectivos educativos e, consecuentemente, tamén que adquiran as competencias básicas. Non obstante, non existe unha relación unívoca entre a ensinanza de determinadas áreas ou materias e o desenvolvemento de certas competencias. Cada unha das áreas contribúe ao desenvolvemento de diferentes competencias e, á súa vez, cada unha das competencias básicas alcanzarase como consecuencia do traballo en varias áreas ou materias». E, sobre o mesmo asunto, a Lei engade o seguinte: «O currículo estrutúrase arredor das áreas de coñecemento, é nelas nas que han de buscarse os referentes que permitirán o desenvolvemento das competencias nesta etapa. Así pois, en cada área inclúense referencias explícitas acerca da súa contribución a aquelas competencias básicas ás que se orienta en maior medida. Por outro lado, tanto os obxectivos coma a propia selección dos contidos buscan asegurar o desenvolvemento de todas elas».
Que se entende por competencia básica? Enténdese por competencia a capacidade de poñer en práctica dunha forma integrada, en contextos e situacións diferentes, os coñecementos, as habilidades e as actitudes persoais adquiridas. O concepto de competencia inclúe tanto os coñecementos teóricos coma as habilidades ou coñecementos prácticos e as actitudes. Vai máis alá do saber e do saber facer ou aplicar, porque inclúe tamén o saber ser ou estar.
As competencias básicas ou clave teñen as seguintes características: • Promoven o desenvolvemento de capacidades máis ca a asimilación de contidos, aínda que estes sempre están presentes á hora de concretarse as aprendizaxes. • Teñen en conta o carácter aplicativo das aprendizaxes, xa que se entende que unha persoa «competente» é a que é capaz de resolver os problemas propios do seu ámbito de actuación. • Fundaméntanse no seu carácter dinámico, xa que se desenvolven de maneira progresiva e poden ser adquiridas en situacións e institucións formativas diferentes. • Teñen un carácter interdisciplinar e transversal, xa que integran aprendizaxes procedentes de diversas disciplinas académicas. • Son un punto de encontro entre a calidade e a equidade. Por unha parte, con elas inténtase garantir unha educación que dea resposta ás necesidades reais da época en que vivimos (calidade). Por outra parte, preténdese que sexan asumidas por todo o alumnado, de maneira que sirvan de base común a todos os cidadáns e cidadás (equidade). As competencias clave ou básicas son, pois, os coñecementos, destrezas e actitudes que todos os individuos necesitan para a súa realización e desenvolvemento persoal, para a súa inclusión na sociedade e para a súa incorporación ao mundo do emprego. As competencias deberían terse adquiridas ao final da ensinanza obrigatoria, e terían que constituír a base dunha continua aprendizaxe ao longo de toda a vida.
VII 130903 _ 0001-0039.indd
7
22/7/09
08:42:47
Recursos para quinto curso RECURSOS PARA OS ALUMNOS
RECURSOS PARA O PROFESORADO
Libros
Guías didácticas
R
• Lingua 5
• Guía didáctica Lingua 5 – Inclúe CD para o programa de Comunicación oral
M
• Lingua castelá 5 • Matemáticas 5 • Coñecemento do medio 5 • Música 5 • Educación plástica 5 • Relixión católica 5 • New Sciences 5 • Drawing and painting 5 • Lecturas de aquí e de acolá 5 • Lecturas 5 • Novo dicionario da lingua galega
• Guía didáctica Lingua castelá 5 – Inclúe CD para o programa de Comunicación oral
M
• Guía didáctica Matemáticas 5 • Guía didáctica Coñecemento do medio 5 • Guía didáctica Música 5 – Inclúe CD con cancións, exercicios e audicións • Guía didáctica Educación plástica 5 • Guía didáctica Relixión católica 5 • Guía do Novo dicionario da lingua galega • Teacher’s Book New Sciences 5
L
L
Cadernos • Lingua 5 (1.º, 2.º e 3.º trimestre)
L
• Lingua castelá 5 (1.º, 2.º e 3.º trimestre) • Matemáticas 5 (1.º, 2.º e 3.º trimestre) • Música 5 • Ortografía
R
• Números e operacións • Problemas de Matemáticas • Actividades con mapas • Tarefas de Ciencias Naturais
P
• Cálculo mental
VIII 130903 _ 0001-0039.indd
8
22/7/09
08:42:47
O Recursos para a aula
Recursos para avaliar
Mapas mudos interactivos
• Recursos para a avaliación. Lingua 5
• Mapas murais de España, de Europa e do mundo, con nomes de quitar e poñer Material manipulable para Matemáticas • Corpos xeométricos: conos, prismas, cilindros, esfera, cubo, pirámides...
• Recursos para a avaliación. Lingua castelá 5 • Recursos para a avaliación. Matemáticas 5 • Recursos para a avaliación. Coñecemento do medio 5
• Desenvolvementos dos corpos xeométricos • Panel para traballar fraccións • Figuras planas
Recursos para atender a diversidade
• Instrumentos para o encerado: regra, compás, transportador, escuadro e cartabón
• Fichas de reforzo e ampliación. Lingua 5
• Billetes e moedas
• Fichas de reforzo e ampliación. Lingua castelá 5
Láminas de Matemáticas • Clases de cuadriláteros, clases de triángulos, corpos xeométricos, polígonos, círculo e circunferencia, ángulos Láminas de Coñecemento do medio • Láminas para traballar o corpo humano, mapas de Galicia, de España, de Europa… Láminas de Lingua e Lingua castelá • Modelos das conxugacións verbais
• Fichas de reforzo e ampliación. Matemáticas 5 • Fichas de reforzo e ampliación. Coñecemento do medio 5 • Máis recursos. Lingua castelá 5 • Traballar con mapas
Recursos para traballar as competencias • 100 propostas para mellorar a competencia en comunicación lingüística en galego e en castelán
Recursos dixitais • CD Recursos didácticos • CD Documentos curriculares
• 100 propostas para mellorar a competencia matemática • 100 propostas para mellorar a competencia no coñecemento e interacción co mundo físico
Programa de Estudo Eficaz • Manual para profesores
IX 130903 _ 0001-0039.indd
9
22/7/09
08:42:48
Recursos para sexto curso RECURSOS PARA OS ALUMNOS
RECURSOS PARA O PROFESORADO
Libros
Guías didácticas
R
• Lingua 6
• Guía didáctica Lingua 6 – Inclúe CD para o programa de Comunicación oral
M
• Lingua castelá 6 • Matemáticas 6 • Coñecemento do medio 6 • Educación para a cidadanía 6 • Música 6 • Educación plástica 6 • Relixión católica 6 • New Sciences 6 • Drawing and painting 6 • Lecturas de aquí e de acolá 6 • Lecturas 6
•
• Guía didáctica Lingua castelá 6 – Inclúe CD para o programa de Comunicación oral
M
• Guía didáctica Matemáticas 6
•
• Guía didáctica Coñecemento do medio 6 • Guía didáctica Educación para a cidadanía 6
•
• Guía didáctica Música 6 – Inclúe CD con cancións, exercicios e audicións
•
• Guía didáctica Educación plástica 6
•
•
• Guía didáctica Relixión católica 6
•
• Guía do Novo dicionario da lingua galega
L
•
• Novo dicionario da lingua galega
L
•
Cadernos • Lingua 6 (1.º, 2.º e 3.º trimestre)
L
• Lingua castelá 6 (1.º, 2.º e 3.º trimestre)
•
• Matemáticas 6 (1.º, 2.º e 3.º trimestre) • Música 6 • Ortografía
R
• Números e operacións • Problemas de Matemáticas • Tarefas de Ciencias Naturais • Cálculo mental
P
X 130903 _ 0001-0039.indd
10
22/7/09
08:42:48
O Recursos para a aula
Recursos para avaliar
Mapas mudos interactivos
• Recursos para a avaliación. Lingua 6
• Mapas murais de España, de Europa e do mundo, con nomes de quitar e poñer Material manipulable para Matemáticas • Corpos xeométricos: conos, prismas, cilindros, esfera, cubo, pirámides... • Desenvolvementos dos corpos xeométricos • Panel para traballar fraccións • Figuras planas • Instrumentos para o encerado: regra, compás, transportador, escuadro e cartabón
• Recursos para a avaliación. Lingua castelá 6 • Recursos para a avaliación. Matemáticas 6 • Recursos para a avaliación. Coñecemento do medio 6
Recursos para atender a diversidade • Fichas de reforzo e ampliación. Lingua 6 • Fichas de reforzo e ampliación. Lingua castelá 6
• Billetes e moedas
• Fichas de reforzo e ampliación. Matemáticas 6
Láminas de Matemáticas
• Fichas de reforzo e ampliación. Coñecemento do medio 6
• Clases de cuadriláteros, clases de triángulos, corpos xeométricos, polígonos, círculo e circunferencia, ángulos
• Máis recursos. Lingua castelá 6 • Traballar con mapas
Láminas de Coñecemento do medio • Láminas para traballar o corpo humano, mapas de Galicia, de España, de Europa…
Recursos para traballar as competencias
Láminas de Lingua e Lingua castelá • Modelos das conxugacións verbais
Recursos dixitais • CD Recursos didácticos • CD Documentos curriculares
• 100 propostas para mellorar a competencia en comunicación lingüística en galego e en castelán • 100 propostas para mellorar a competencia matemática • 100 propostas para mellorar a competencia no coñecemento e interacción co mundo físico
Programa de Estudo Eficaz • Manual para profesores • Esquemas de Lingua, Lingua castelá, Matemáticas e Coñecemento do medio
XI 130903 _ 0001-0039.indd
11
22/7/09
08:42:48
Contidos UNIDADE
1 2
QUINTO CURSO
COMUNICACIÓN ORAL ●
●
● ●
COMPRENSIÓN:
Recoñecer sentimentos EXPRESIÓN: Expresar mediante o ton de voz
COMPRENSIÓN: Recoñecer EXPRESIÓN: Mellorar
erros
OBRADOIRO DE ESCRITURA
GRAMÁTICA ORTOGRAFÍA
VOCABULARIO: O uso do dicionario ● COMPOSICIÓN: Preparar a escritura dun texto
A comunicación
Repaso de c/qu, c/z, g/gu e gü
●
A linguaxe e as linguas
Repaso de r e rr
●
VOCABULARIO:
LITERATURA A linguaxe literaria
Palabras
sinónimas
a pronuncia
●
COMPOSICIÓN:
A chuvia
de ideas O substantivo
COMPRENSIÓN:
O adxectivo
Normas de acentuación
●
Asociar voces a personaxes EXPRESIÓN: Interpretar personaxes
Graos do adxectivo
Acentuación de ditongos e hiatos
●
COMPRENSIÓN:
Seleccionar información EXPRESIÓN: Presentar a alguén
Os determinantes. O artigo
O acento diacrítico
●
COMPRENSIÓN: Seguir instrucións EXPRESIÓN: Dar instrucións
Os pronomes persoais
Contraccións dos pronomes átonos
●
COMPRENSIÓN: Localizar lugares EXPRESIÓN: Sinalar onde
O verbo: raíz e desinencias
Escritura de contraccións
●
3 4
●
●
Recoñecer técnicas para improvisar EXPRESIÓN: Improvisar un discurso
5
●
COMPRENSIÓN:
6 7 8 9 10 11 12 13
●
●
●
●
● ●
● ●
Sílaba tónica e acento gráfico
Identificar varios tipos de textos EXPRESIÓN: Intervir nunha conversa
COMPRENSIÓN:
●
●
VOCABULARIO:
Palabras
Prosa e verso
antónimas ●
COMPOSICIÓN:
Cubrir un cuestionario
VOCABULARIO: Familia de palabras ● COMPOSICIÓN: Describir o protagonista VOCABULARIO:
Campo
léxico ●
COMPOSICIÓN:
A medida dos versos
Anunciar
un suceso
nos atopamos
VOCABULARIO: Palabras polisémicas ● COMPOSICIÓN: Un conto con dous personaxes VOCABULARIO:
Palabras A rima simples e compostas ● COMPOSICIÓN: Contar unha experiencia persoal VOCABULARIO:
Prefixos
e sufixos ●
COMPOSICIÓN:
Describir
un lugar ●
COMPRENSIÓN:
Identificar a idea
principal
Signos que pechan oracións
●
VOCABULARIO: As expresións ● COMPOSICIÓN: Escribir un texto expositivo
●
EXPRESIÓN:
●
COMPRENSIÓN:
Detectar erros de concordancia EXPRESIÓN: Evitar as repeticións
O verbo: tempo e modo
A coma
●
COMPRENSIÓN: Adiviñar obxectos EXPRESIÓN: Facer preguntas
Os tempos verbais
O punto e coma
●
atención
A primeira conxugación
A partición de palabras. O guión
●
un texto
A segunda conxugación
A raia
●
A terceira conxugación
As parénteses e as comiñas
●
Clases de verbos
Os dous puntos
●
●
● ●
Explicar a lección
O verbo: número e persoa
para adiviñar un obxecto ● ●
COMPRENSIÓN: Escoitar con EXPRESIÓN: Usar palabras
de cortesía ● ●
14
●
15
●
●
COMPRENSIÓN: Reconstruír EXPRESIÓN: Conversar
COMPRENSIÓN: Situar no tempo EXPRESIÓN: Contar feitos pasados
●
Recoñecer ditos e expresións coloquiais EXPRESIÓN: Facer un debate
VOCABULARIO: Os sufixos aumentativos ● COMPOSICIÓN: Mellorar o estilo dun texto VOCABULARIO: Os sufixos diminutivos ● COMPOSICIÓN: Escribir o texto dun cómic
Clases de poemas
VOCABULARIO: Os xentilicios ● COMPOSICIÓN: Argumentar
Outros tipos Os recursos literarios ● COMPOSICIÓN: Escribir un informe VOCABULARIO:
de sufixos
seguindo unha orde COMPRENSIÓN:
As estrofas
VOCABULARIO: Os prefixos de situación ● COMPOSICIÓN: Resumir un conto
●
VOCABULARIO: As siglas COMPOSICIÓN: Escribir
A comparación e a metáfora
diálogos
XII 130903 _ 0001-0039.indd
12
22/7/09
08:42:48
SEXTO CURSO
O UNIDADE
1
COMUNICACIÓN ORAL Avaliar a recitación de poemas ● EXPRESIÓN: Recitar un poema ●
COMPRENSIÓN:
2
●
●
Recoñecer variedades lingüísticas EXPRESIÓN: Chegar a acordos
3
●
COMPRENSIÓN:
●
Identificar recursos da narración oral EXPRESIÓN: Captar a atención
4
●
COMPRENSIÓN:
Deducir a identidade dun personaxe EXPRESIÓN: Explicar a propia biografía
5
●
COMPRENSIÓN:
6
●
7
●
●
●
● ●
COMPRENSIÓN:
OBRADOIRO DE ESCRITURA
GRAMÁTICA ORTOGRAFÍA O grupo nominal
O uso das maiúsculas
●
●
Os demostrativos
Os posesivos
Repaso da acentuación
● ●
VOCABULARIO:
Palabras primitivas e derivadas COMPOSICIÓN: Adaptar textos ao destinatario
lugares desde diferentes posicións ●
Os numerais e os indefinidos
Acentuación diacrítica (I)
●
VOCABULARIO:
Identificar causas e consecuencias EXPRESIÓN: Aprender a facer preguntas
O verbo (I)
Acentuación diacrítica (II)
●
VOCABULARIO: Os eufemismos
●
e as palabras tabú COMPOSICIÓN: Cubrir impresos
COMPRENSIÓN:
Anotar todo o que escoitamos EXPRESIÓN: Explicar unha gráfica
O verbo (II)
●
VOCABULARIO:
COMPRENSIÓN: Interpretar EXPRESIÓN: Expresar
O verbo (III)
Casos especiais de acentuación
●
Uso do b
VOCABULARIO: Os sufixos COMPOSICIÓN: Redactar
As palabras onomatopeicas ● COMPOSICIÓN: Escribir unha noticia
●
VOCABULARIO:
As palabras
parónimas ●
COMPOSICIÓN:
●
VOCABULARIO:
COMPRENSIÓN:
O adverbio
●
Obter información indirectamente EXPRESIÓN: Facer de guías
●
COMPRENSIÓN:
Identificar diferentes versións duns feitos EXPRESIÓN: Crear unha historia colectivamente
Os enlaces
COMPRENSIÓN:
A oración. O suxeito
●
Memorizar información EXPRESIÓN: Dar argumentos
●
COMPRENSIÓN:
O predicado
●
Reter información EXPRESIÓN: Participar nun faladoiro
●
COMPRENSIÓN:
A estrutura do predicado verbal
Signos que pechan enunciados
●
VOCABULARIO:
●
Detectar erros de expresión EXPRESIÓN: Improvisar diálogos
●
As abreviaturas COMPOSICIÓN: Comentar un espectáculo
14
●
COMPRENSIÓN:
Clases de oracións
Os puntos suspensivos
●
VOCABULARIO:
●
Detectar erros na información EXPRESIÓN: Pedir desculpas
15
●
COMPRENSIÓN:
O texto
8 9 10 11 12 13
●
●
●
●
●
Facer o esquema dunha explicación EXPRESIÓN: Expoñer a partir dun guión
As partes da narración
Expresar a opinión sobre un tema
Clases de verbos
Uso do v
Os elementos da narración
As palabras homónimas COMPOSICIÓN: Redactar normas de seguridade
Entender a orde dun traballo EXPRESIÓN: Explicar o funcionamento dun aparello
COMPRENSIÓN:
Os textos poéticos
un texto a partir dunhas notas
●
preferencias ●
Os xéneros literarios
VOCABULARIO: Os prefixos COMPOSICIÓN: Describir
Acentuación de ditongos e hiatos
opinións
LITERATURA
O campo
semántico ●
COMPOSICIÓN:
Escribir
instrucións Uso do h
●
●
Palabras con x
●
●
Palabras con -ct- e -cc-
Porque/por que; senón/se non
Palabras individuais e colectivas COMPOSICIÓN: Explicar unha ruta O sentido literal e o sentido figurado COMPOSICIÓN: Facer unha reclamación VOCABULARIO:
●
Os neoloxismos COMPOSICIÓN: Elaborar un anuncio publicitario
●
VOCABULARIO:
●
● ●
Tipos de narradores
VOCABULARIO:
●
●
Outros signos de puntuación
VOCABULARIO:
O diálogo na narración
Palabras doutras linguas COMPOSICIÓN: Escribir unha crónica O diálogo e as anotacións teatrais
Uso culto e uso coloquial COMPOSICIÓN: Elaborar un folleto turístico VOCABULARIO: Os vulgarismos COMPOSICIÓN: Contar
O obra teatral: acto e escena
desde diferentes puntos de vista
XIII 130903 _ 0001-0039.indd
13
22/7/09
08:42:49
As competencias básicas na área de Lingua
S o n c
S r o d d
DESENVOLVEMENTO DA COMPETENCIA EN COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA Para adquirir esta competencia, o alumno ten que…
Ser capaz de comprender e producir mensaxes orais que expresen feitos, coñecementos e opinións.
No terceiro ciclo, grazas ao programa de Comunicación oral, os rapaces aprenderán a expresarse oralmente con corrección e a comprender sen dificultade mensaxes orais procedentes tanto do ámbito cotián coma dos medios de comunicación social.
S d l
A audición e comprensión de reportaxes, faladoiros, anuncios, noticias… xuntamente coa expresión de opinións, a realización de descricións e entrevistas forman parte do desenvolvemento desta competencia.
Ser capaz de participar activamente en intercambios comunicativos orais respectando as normas que os rexen.
Ao longo do ciclo, os alumnos afaranse a comentar, a debater e a negociar diferentes cuestións expresando a súa opinión e incorporando nela os razoamentos e as achegas dos demais.
Ser capaz de comprender diferentes tipos de textos escritos, incluíndo neles os de contido didáctico, os habituais en situacións cotiás de relación social e os procedentes dos medios de comunicación.
Durante o terceiro ciclo, os alumnos desenvolverán a capacidade de comprensión lectora enfrontándose a textos narrativos, informativos, teatrais, poéticos… Ocupan un papel destacado no ciclo os textos procedentes de páxinas web e da prensa, así como os textos literarios.
S e l
S p c r e
Identificar a información principal e secundaria, realizar inferencias e definir o propósito do autor son estratexias que os rapaces e as rapazas deberán desenvolver a partir destes textos.
XIV 130903 _ 0001-0039.indd
14
22/7/09
08:42:49
e o n
Ser capaz de poñer en práctica os coñecementos e as estratexias necesarias para escribir correctamente.
O estudo de todas as clases de palabras e das normas de puntuación e acentuación, xuntamente con outras normas ortográficas básicas, contribuirán significativamente á corrección dos textos elaborados polos alumnos.
Ser capaz de escribir textos relacionados co ámbito académico ou con situacións cotiás de relación social, así como textos de información e opinión.
Durante este ciclo, os alumnos adquirirán unha serie de técnicas de redacción que poderán aplicar a calquera escrito (escribir diálogos, suprimir a información irrelevante, empregar conectores…). Ademais, aprenderán a redactar diferentes tipos de textos e a utilizar elementos gráficos e paratextuais.
Ser capaz de ler e comprender de forma autónoma textos literarios en prosa e en verso.
Neste ciclo, os rapaces acostumaranse a ler e a comprender moitos textos literarios, textos representativos da literatura, pertencentes a autores de todas as épocas. Trátase, ademais, de que os alumnos valoren os textos literarios como vehículo de comunicación, fonte de coñecemento e recurso de gozo persoal.
xs o
s s
o a
, r -
Ser capaz de comprender e utilizar a terminoloxía lingüística propia do ciclo.
Durante este ciclo, os alumnos deberán coñecer e utilizar os nomes dos tipos de textos (narración, descrición, poema…), de todas as clases de palabras (substantivos, adxectivos, verbos…) e dalgúns mecanismos de formación do léxico (derivación, siglas…). Esta terminoloxía servirá para reflexionar sobre o que aprenderon en relación co funcionamento da lingua.
Ser capaz de manifestar interese pola lectura e pola escritura como instrumentos para relacionarse cos demais e para aprender.
Ao longo do ciclo os alumnos comprenderán que as súas producións orais e escritas son instrumentos de relación social que nos permiten interactuar cos demais. Doutra banda, tomarán consciencia de que a lectura e a escritura son as ferramentas básicas que calquera persoa ten que dominar para mellorar a aprendizaxe.
XV 130903 _ 0001-0039.indd
15
22/7/09
08:42:49
CONTRIBUCIÓN DA ÁREA DE LINGUA AO DESENVOLVEMENTO DOUTRAS COMPETENCIAS BÁSICAS Competencia matemática
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
C c
Establecer a secuencia temporal dunha historia. O traballo con textos é un recurso moi útil na área de Lingua para contribuír ao desenvolvemento das competencias. Por iso, en cada unidade, selecciónanse textos para traballar de forma específica unha das competencias básicas. Utilizar conectores lóxicos na escritura é unha actividade que contribúe ao desenvolvemento da competencia matemática. Así mesmo, o coñecemento de determinadas clases de palabras, como os cuantificadores (numerais e indefinidos), constitúe outra das achegas da área de Lingua ao desenvolvemento das habilidades relacionadas con esta competencia.
C p a
Na área de Lingua ofrécense unha serie de textos informativos relacionados co mundo físico que permiten coñecer mellor os elementos da natureza e a influencia e as relacións que manteñen os seres humanos co medio en que viven.
A e p
Ademais, a través do traballo con mensaxes de carácter publicitario, contribúese á creación de hábitos de consumo responsable.
Tratamento da información e competencia dixital
A área proporciona destrezas para a selección, comprensión e transmisión da información. As actividades de comprensión dos diferentes tipos de textos, as relacionadas coas imaxes ou coa análise de cuestións tipográficas contribúen favorablemente ao desenvolvemento desta competencia. Doutra banda, en moitas das actividades que se propoñen preséntase a posibilidade de levar a cabo tarefas utilizando ferramentas informáticas axeitadas á idade dos alumnos.
Competencia social e cidadá
A lingua é un instrumento básico na comunicación humana, desde a área de Lingua resulta moi fácil contribuír ao desenvolvemento desta competencia, entendida como un conxunto de habilidades necesarias para a convivencia. Neste sentido, que os nenos aprendan a comunicarse cos demais e a comprender o que outros nos transmiten é fundamental para formar a súa dimensión social. Ademais, a lingua tamén lles permite aos nenos tomaren contacto con outras realidades diferentes da súa e facilita a erradicación de prexuízos e imaxes estereotipadas.
XVI 130903 _ 0001-0039.indd
16
22/7/09
08:42:49
o n a o o s s -
Competencia cultural e artística
Desde a área de Lingua contribúese ao desenvolvemento desta competencia mediante a lectura e a valoración de obras literarias de diferentes épocas e culturas. Ademais, o traballo a partir dos debuxos e das fotografías que acompañan os textos permite desenvolver habilidades propias da educación artística. E tamén, nesta guía inclúense propostas para realizar actividades de creación plástica a partir dalgúns contidos lingüísticos.
Competencia para aprender a aprender
O uso correcto da lingua é unha das ferramentas básicas da aprendizaxe. A lectura posibilita o acceso ao coñecemento, e a escritura permite a reelaboración e a asimilación. Aspectos como a mellora da velocidade de lectura ou a comprensión, e tamén a correcta expresión dos coñecementos, contribúen ao desenvolvemento desta competencia. Doutra banda, as actividades relacionadas co programa específico de Estudo eficaz apuntan directamente a esta competencia básica.
s
o
Autonomía e iniciativa persoal
O traballo cos materiais da área de Lingua preséntase de maneira que poida realizarse autonomamente. En todas as unidades, no apartado Es capaz de..., os nenos teñen que demostrar o que poden facer cos coñecementos lingüísticos que adquiriron deica agora. Así mesmo, as actividades que obrigan os nenos a poñerse no lugar dos demais ou a decidir entre diversas solucións promoven o desenvolvemento desta competencia.
n s n
e-
, o a n e
COMPETENCIAS BÁSICAS EN LINGUA 5
UNIDADES 1
Competencia matemática
2 ●
Interacción co mundo físico Tratamento da información Competencia social e cidadá
3
●
4
5
6
8
● ●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
Aprender a aprender
●
●
●
Autonomía e iniciativa persoal
●
●
●
●
9
10
11
12
13
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
14
15
●
●
●
Competencia cultural e artística
7
●
●
●
●
● ●
●
●
●
●
●
●
●
●
XVII 130903 _ 0001-0039.indd
17
22/7/09
08:42:49
Programa de Estudo eficaz O proxecto A Casa do Saber pretende, no terceiro ciclo de Primaria, preparar os alumnos para que afronten con éxito a ESO. O programa de Estudo eficaz é unha ferramenta para conseguilo. Con este programa pódese adestrar os alumnos no uso de técnicas e habilidades que lles serán de grande utilidade na vida académica.
Recursos para o profesorado
PRIMARIA
PROGRAMA DE ESTUDO EFICAZ
Manual para profesores Reflexións, estratexias e actividades para traballar as técnicas de estudo, a preparación de avaliacións e a presentación de traballos
Este programa consta de catro compoñentes:
1. Manual para o profesorado
Obradoiro Santillana
Contén reflexións, estratexias, suxestións didácticas e fichas fotocopiables. Comprende tres grandes apartados: técnicas de estudo, preparación de avaliacións escolares e presentación de traballos.
Técnicas de estudo
Subliñar Subliñar desenvolve: A atención. A concentración. A capacidade de análise.
Este apartado inclúe diversas habilidades que lles permiten aos alumnos, a medida que estuden un tema, consolidar a aprendizaxe dos contidos:
1. En que consiste subliñar Subliñar implica detectar o que resulta importante dentro dun texto. Pero, impórtanos sempre o mesmo? Dependendo de que obxectivos nos interesen, podemos realizar distintos tipos de subliñado. É posible que só pretendamos localizar uns datos; talvez busquemos a idea esencial e as ideas secundarias; mesmo pode ser que queiramos examinar o texto polo miúdo. Segundo o obxectivo que nos propoñamos, resultará pertinente subliñar máis ou menos cantidade de texto.
2. Para que subliñamos Subliñamos palabras clave para xerar marcadores mentais. Este tipo de subliñado resulta de especial utilidade para aprender conceptos e para explicar despois o seu significado.
Na dixestión participan varias partes do aparello dixestivo: Na boca, os alimentos esmigállanse cos dentes e mestúranse coa saliva, producida polas glándulas salivares. Así, fórmase o bolo alimenticio.
boca Dixestión
Preparación de avaliacións escolares
Aproveite este tipo de subliñado para elaborar esquemas.
dentes glándulas salivares
bolo alimenticio
… …
Preparación de avaliacións
Subliñamos partes do texto para identificar as ideas principais.
Repasar procedementos
Este tipo de subliñado resulta útil para estudar un tema e despois desenvolvelo. Na dixestión participan varias partes do aparello dixestivo: Na boca, os alimentos esmigállanse cos dentes e mestúranse coa saliva, producida polas glándulas salivares. Así, fórmase o bolo alimenticio.
O material necesario Un libro en que non importe marcar (ou unha fotocopia). Un lapis e un borrador, para poder rectificar.
1. En que consiste repasar procedementos Repasar Aproveite este tipo de procedementos subliñado para redactarO alto contido procedemental da área de Matemáticas xustifica que se dedique un garante: apartado específico para reflexionar sobre as estratexias e as técnicas que son proresumos. Comprender o que se está facendo. Establecer rutinas de autocontrol. Verbalizar procesos mentais. Tomar conciencia dos procesos de aprendizaxe.
Os alumnos con poucas habilidades estratéxicas non repasan un procedemento de xeito espontáneo. É importante tomar conciencia deste feito para planificar as inicia7 didácticas que se emprendan. tivas Se un procedemento ten éxito, o neno non se vai cuestionar se o fixo ben ou mal. Bástalle co resultado. Se un procedemento fracasa, o neno repetirao mecanicamente; e se segue fracasando, talvez desista, talvez probe outro procedemento e..., volta a empezar.
2. Para que repasamos procedementos O obxectivo último de repasar procedementos é ter a certeza de que unha tarefa está ben feita. No terreo práctico, isto tradúcese nunha dobre seguridade: Presentación de traballos Estar seguros de que non se cometeron erros. Estar seguros de que se empregou o mellor procedemento posible.
Para que repasamos os procedementos
Non dá por terminada unha división ata que fai a proba (cociente 3 divisor 1 resto).
erros a un fin. Buscar información é unha tarefa planificada quePara vai detectar encamiñada
Na clase, durante a corrección dunha serie de porcentaxes, ve que ten mal un cálculo. En lugar de limitarse a copiar o resultado correcto, recalcúlao no momento e anótao ben.
Para detectar erros no proceso
Á súa compañeira sáelle outro resultado distinto no problema e compara os pasos que seguiron un e outra.
Para mellorar Que busco? procedementos
Para calcular 2/3 de 150 antes realizaba todas as operacións (150 : 3 e 50 3 2). Cando automatizou o procedemento, calcúlao mentalmente e anota o resultado.
2.º Sopesar cal é a fonte máis idónea.
Onde o vou buscar?
3.º Aplicar a estratexia máis eficaz.
Como o vou buscar?
Resolver actividades concretas que lles encargaron. Resolver dúbidas e adquirir coñecementos polos que se preguntan, xa sexa de forma espontánea ou por encargo.
Preparar e elaborar un traballo escrito. Preparar e presentar unha exposición oral.
3. Estratexias: Elixir boas fontes de información Os alumnos de Primaria aínda non dispón de capacidade plena para distinguir entre información e opinión. Tampouco poden discernir de xeito autónomo as informacións veraces e contrastadas das que non o son. Para elixir correctamente as fontes de información, é necesario ter en conta tres variables: Opinión e interpretación Imprecisión, intención tendenciosa ou recreación subxectiva Ficción
Nun libro de texto encontramos a información ben diferenciada de todo o que non o é.
Nun documental televisivo, sobre todo se está avalado por unha firma de prestixio, adoitamos encontrar veracidade.
O segundo apartado do programa está dedicado a traballar unha serie de habilidades, que o alumnado necesita para preparar as avaliacións:
E c e
Presentación de traballos Neste apartado inclúense varias habilidades, necesarias para planificar e elaborar de forma organizada traballos escritos e exposicións orais:
Ademais, no terceiro ciclo de Primaria, os alumnos inícianse na busca de información sobre un tema monográfico para:
Información
Preparación de avaliacións escolares
Reflexionar sobre a propia aprendizaxe
53
Os alumnos buscan información puntual para:
Veracidade
4
Repasar procedementos
2. Para que buscamos información
Realidade
Técnicas para sintetizar a información • Resumir. • Organizar graficamente a información: esquemas e táboas.
Exemplos de situacións matemáticas en que o alumno repasa procedementos
Para comprobar resultados 1. En que consiste buscar información
1.º Saber ben o que se busca.
Técnicas para seleccionar a información • Subliñar. • Inferir as ideas principais. • Detectar ideas antes de ler.
Repasar contidos
Buscar información
no resultado
E M n M t d
pias desta área. Non obstante, algunhas das suxestións que se inclúen son igualmente válidas noutras áreas de aprendizaxe.
Polo tanto, a acción docente debe dirixirse a inculcar nos alumnos hábitos de reflexión e actitudes de interese polo traballo ben feito, para que tomen conciencia dos procesos de aprendizaxe dos que son protagonistas.
Antes de comezar a buscar información, cómpre:
3
Técnicas de estudo
Técnicas de estudo
Buscar información Elaborar traballos escritos
Nunha novela encontramos ficción, aínda que pode ser unha ficción verosímil.
73
Presentación de traballos
Presentar exposicións orais
XVIII 130903 _ 0001-0039.indd
18
22/7/09
08:42:49
Amigo can, que tes no pescozo?
3. Debuxa un sinal de circulación que haxa preto do colexio e explica o seu significado. 4. Identifica os elementos da comunicación na escena seguinte.
A comunicación
●
Escoita, Rafa, imos ao parque?
As persoas necesitamos expresar o que pensamos e sentimos. A comunicación consiste en compartir cos demais as ideas, as opinións e os sentimentos.
Eu? Nada!
Hai moitas formas de poder comunicarnos: mediante os xestos (dar a man para saudar), os sinais visuais (as liñas continuas que indican a prohibición de adiantar nunha estrada), os sinais acústicos ou sons (a sirena dunha ambulancia) e a linguaxe, a máis importante de todas.
● ● ● ●
5.
Emisor Receptor Mensaxe Código Canle
▶ ▶ ▶ ▶ ▶
...................... ...................... ...................... ...................... ......................
Nos libros do alumno propóñense actividades –identificadas coa etiqueta ESTUDO EFICAZ– en que se traballan estratexias para estudar e repasar os contidos básicos. Ademais, nas guías para o profesor, ao inicio de cada unidade preséntase a relación destas actividades e das estratexias a que se refiren.
ESTUDO EFICAZ. Completa o esquema. XESTOS ...................
Elementos da comunicación
ELEMENTOS DA COMUNICACIÓN
A COMUNICACIÓN
pódese realizar mediante
SINAIS
que poden ser
Nos actos de comunicación están presentes os elementos seguintes: ●
Emisor
●
Receptor
●
Mensaxe
●
Código ●
Canle
O emisor ou persoa que envía a información. O receptor ou persoa que recibe a información. A mensaxe. É a información que se comunica. O código. É un conxunto de signos (un idioma, o código de cores do semáforo…) que tanto o emisor coma o receptor coñecen. A canle. É o medio que se emprega para facer chegar a mensaxe ao seu destino. Por exemplo, o teléfono, o papel, a Internet, o aire… A comunicación é a expresión de ideas, opinións e sentimentos. Podemos comunicarnos mediante xestos, sinais visuais, sinais acústicos... pero a forma máis importante de comunicación é a linguaxe. Os elementos da comunicación son o emisor, o receptor, a mensaxe, o código e a canle.
acústicos ..................
6. Clasifica as formas de comunicación utilizadas en cada caso. ● ● ●
Un amigo chíscalle o ollo a outro. Soa a sirena dunha fábrica. Soa o teléfono da casa. SINAIS VISUAIS
● ● ●
Os viandantes esperan a luz verde do semáforo. Unha compañeira ergue a man para pedir a palabra. Na praia hai bandeira vermella e non se baña ninguén.
SINAIS ACÚSTICOS
XESTOS
7. Engade un exemplo máis de cada forma de comunicación anterior.
AUTOAVALIACIÓN 1. Responde. ● ●
Marca a resposta e puntúate. Cada resposta correcta vale 2,5 puntos.
En que consiste a comunicación? De que xeitos nos podemos comunicar os seres humanos?
1. O asubío que fai o tren cando entra na estación é un sinal… a) Acústico b) Visual 2. A persoa que recibe a información chámase… a) Receptor b) Emisor
2. Explica que se quere expresar con cada xesto.
PUNTUACIÓN 1
3. A canle utilizada na clase nunha conversa cun compañeiro é… a) O papel b) O aire 4. Cando nos comunicamos podemos expresar… a) Ideas e opinións b) Ideas, Obxectivos opinións e sentimentos Solución: 1a, 2a, 3b, 4b.
r,
2. Actividades nos libros do alumno
1
Gramática A comunicación
r Comprender un texto narrativo.
As causas
Comprensión auditiva
1. Contesta.
6. Le a seguinte oración do texto e explica.
Recoñecemos os sentimentos de quen fala. Moitas veces sabemos que unha persoa está contenta ou enfadada non tanto polo que di senón por como o di: o ton de voz, se fala máis amodo ou de présa, se berra, etc. Saber os sentimentos de quen fala axudaranos a mellorar a nosa comunicación.
● ● ● ●
3. Suxestións nas guías para o profesor Estas suxestións son a ponte natural entre o Manual para o profesor e os libros do alumno. Inclúen propostas concretas para utilizar o Manual ao longo do libro do alumno. Preséntanse nas columnas de suxestións didácticas de cada unidade.
Quen son os protagonistas do relato? De onde provén cada un deles? Que tipo de vida leva cada un? Que lle propón un dos personaxes ao outro? Por que?
11
#,#"! !&
●
co personaxe do relato ao que cualifican. ● ●
famento gordo relucente
● ● ●
LOBO
● ●
rexo melancólico fraco CAN
●
Por que motivo lle pregunta isto? Que lle responde o can? Cal é a reacción do lobo ante a resposta do can? Por que reacciona así?
O tipo de texto 7. Investiga e di o que é unha fábula.
A estrutura
■ Explica, achegando datos do texto, se este relato se pode considerar unha fábula.
3. Completa o esquema da historia coas respostas ás preguntas seguintes. PRESENTACIÓN NÓ DESENLACE
▶ 1. Que contaba o pergameo?
A túa achega
▶ 3. Que pasou ao final?
Rexistro de lectura 9.
ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha sobre
Autor/a: Resumo:
Opinión:
r Un lobo e un can. r Da mesma familia r O can vive cos humanos e o lobo anda libre.r O can proponlle ao lobo que vaia vivir cos humanos, para non pasar fame. 2. Lobo: famento, melancólico, fraco. Can: gordo, relucente, rexo. 3. 1. O pergameo falaba das orixes comúns dos cans e os lobos, ata que un día decidiron separarse. 2. Un can atopouse no monte cun lobo famento e propúxolle ir vivir cos humanos. 3. O lobo decidiu non ir cos humanos porque iso suporía perder a súa liberdade. 4. Adulalos, lamberlles a man, deixarse humillar por eles. 5. Tratar ben ao de aspecto rico e mal ao pobre. r Pola marca do pescozo. r Non lle dá importancia. r Foxe, pois non está disposto a perder a súa liberdade. 7, 8 e 9. Resposta libre (RL).
● ●
indiferenza sorpresa satisfacción
r Recoñecer os sentimentos polo ton de voz. r Interpretar diversos tons de voz para transmitir sentimentos. ● ● ●
medo alegría silencio
Suxestións didácticas Comprensión auditiva r En cada unidade, no apartado de Expresión oral presentaremos técnicas para mellorar a comunicación oral, desde o punto de vista da comprensión e da expresión. Os textos orais que se inclúen no CD analízanse no apartado de Comprensión auditiva e han de servir como modelo para levar a cabo as actividades de Expresión oral.
Escoita as audicións e intenta adiviñar como se sente cada unha das persoas que falan en cada situación. ▶
SITUACIÓN 1 SITUACIÓN 2 SITUACIÓN 3
▶
SITUACIÓN 4
▶
▶
No patio da escola, falan Héitor e Antía. Na rúa falan Sabela, unha señora maior, e Xaime, policía municipal. Á entrada da escola, despois das vacacións, atópanse Carme e Vicente. No parque, Carlos atopa a Uxía, que pasea o seu can.
Situación 1 ▶ Héitor séntese ..... Antía, en cambio, séntese .....
Expresámonos mediante o ton de voz. Se utilizamos sempre o mesmo ton de voz, tanto cando estamos contentos coma cando estamos enfadados, á persoa que nos escoita resultaralle máis difícil entender o que lle dicimos. Por iso é importante saber utilizar o ton de voz axeitado para expresar cada sentimento.
Expresión oral r Para que a expresión do sentimento sexa correcta, cómpre que imaxinen ben a situación que se propón en cada caso. Para iso pode ser moi útil lembrar experiencias persoais en que tivesen estes sentimentos.
Título:
Fai a túa ficha nunha cartolina e gárdaa nun ficheiro co resto das fichas de lectura do curso.
Solucións
●
3. Practicade en grupo a expresión de sentimentos a través do ton de voz.
para facerse amigo dos humanos.
debe comportarse o lobo cando entren na eira estas persoas?
● ●
altura afecto saúdo
a lectura con estes datos:
4. Explica os consellos que lle dá o can ao lobo 5. Contesta. Como
●
1. Dividide a clase en grupos. 2. Cada grupo escollerá unha situación que demande a expresión dun determinado sentimento. Por exemplo, o encontro entre os amigos despois das vacacións (alegría); o aviso por parte dos profesores de que este ano serán moi esixentes con nós (temor); a noticia de que unha compañeira moi querida non virá este ano con nós porque está enferma (tristeza); etc. 3. Escribide un texto relacionado coa situación escollida e lédeo en voz alta intentando expresar co ton de voz o sentimento axeitado.
8
Competencias básicas Competencia social e cidadá 9
Programa de comprensión
Máis información
Actividades 1, 2, 4 e 5. Obtención de información. Identificar os personaxes e as súas características e comportamentos.
A comunicación non verbal. Unha mensaxe non soamente está constituída por un conxunto de palabras, senón que hai diversos elementos non verbais que axudan a configurala e a darlle sentido. O ton de voz, que traballamos nesta unidade, é un destes aspectos; ademais, tamén cómpre ter en conta os xestos das mans, a cara, as miradas e a postura do corpo. Explíquelles que, por exemplo, nas entrevistas de traballo non soamente se analiza o que di o entrevistado, senón que se valoran moitísimo os aspectos de comunicación non verbal e, de feito, dáselles máis credibilidade a estes ca ás palabras, xa que se considera que son máis espontáneos.
Actividades 3. Comprensión global. Resumir as partes do texto narrativo. Actividade 6 e 7. Elaboración dunha interpretación. Recoñecer trazos do subxénero narrativo, a fábula, e analizar os comportamentos dos personaxes. Actividade 8. Expresión escrita. Transformar o final do conto. Actividade 9. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
1
r Comprender un texto oral.
Expresión oral
como animal doméstico.
As accións
2.
EXEMPLO
8. Imaxina e narra un día na vida do lobo
▶ 2. Que pasou entre o can e o lobo?
● ●
tristeza memoria enfado
UNIDADE
Obxectivos
1. Di cales das palabras seguintes se refiren a sentimentos.
2. Relaciona os seguintes adxectivos ●
r Aconselle que, cando vaian facer o resumo da ficha de lectura, teñan en conta as respostas da actividade 7 e intenten enlazalas. Pida que fagan a narración da actividade 8 de xeito cronolóxico.
!. $!" # ! !
Comunicación oral
.......
Os personaxes
Suxestións didácticas r As actividades deste apartado axudarán a analizar o texto inicial desde diferentes puntos de vista. Ademais desta análise, proponse facer unha ficha de lectura, que se repetirá en todas as unidades. É importante concienciar os alumnos da importancia destas fichas para lembrar todas as lecturas que fagan e poder así definir os seus gustos literarios.
1
.......
TOTAL
r Identificar a estrutura do texto narrativo. r Recoñecer no texto trazos propios da fábula.
.......
3
r Explicar trazos e comportamentos dos personaxes do texto.
10
.......
2
4 ....... sobre a lectura Traballo
Aconselle que manteñan unha actitude empática ou, en todo caso, respectuosa cos sentimentos do interlocutor.
Solucións 1. Tristeza; indiferenza; medo; afecto; sorpresa; alegría; enfado; satisfacción. 2.r Situación 1: Héitor: tristeza; Antía: indiferenza. r Situación 2: Sabela: enfado; Xaime: tranquilidade. r Situación 3: Carme: alegría; Vicente: sorpresa. r Situación 4: Carlos: medo; Uxía: burla. 3. RL.
8
9
e
Estes materiais recollen os contidos imprescindibles da Primaria presentados en forma de esquemas.
PRIMARIA
PROGRAMA DE ESTUDIO EFICAZ
Recursos para el profesorado
aa
4. Esquemas de Lingua, Lingua castelá, Matemáticas e Coñecemento do medio
a Prueb orial editara p en exam
material didáctico se entregará gratuitamente en CD
Esquemas de Lengua castellana Los contenidos imprescindibles de la Primaria resumidos en 19 esquemas
Santillana
aa-
XIX 130903 _ 0001-0039.indd
19
22/7/09
08:42:50
O libro do alumno
G
COMO SE ORGANIZA O LIBRO O libro Lingua 5 consta de 15 unidades, agrupadas en tres trimestres. Ao final de cada trimestre inclúese unha dobre páxina con actividades de repaso que permiten consolidar os contidos estudados.
Lectura 1
O lobo e mais o can
–Seica estás melancólico? –inquiriu o can.
As unidades comezan coa lectura dun texto narrativo ou teatral. A calidade e diversidade dos textos, así como o interese que poden espertar nos alumnos, son algunhas das características esenciais destas lecturas.
pergameo: documento escrito en pel de ovella curtida e preparada.
–Estou, ho; a fame sempre foi moi dada ás grandes cavilacións. Este inverno é moi cru, a neve acocha por completo o monte e non atopo mantenza por ningures.
trasfegar: pasar unha cousa dun lugar a outro.
–Pásalo mal porque queres, lobo amigo. Eu veño dunha caste que noutros tempos andaba ceibe por estas montañas... Un día, os meus devanceiros decatáronse de que era conveniente facerse amigos dos humanos e baixaron á vila. Desde aquela, xa ves que bo pelame temos.
zangonear: non traballar; lacazanear. adular: gabar moito a alguén con algún fin; loar.
–Non é malo, non; vese polo rexo, gordo e relucente que andas. –Pois ti podías estar o mesmo. –E de que xeito?
solermiñamente: con cautela e malicia.
–Facendo o que eu fago. Déixate de rillar os dentes pola noite, que tanto medo causa a todos os animais, e faite amigo dos homes. Os humanos, en verdade cho digo, son un fato de lampantíns. Adúlaos canto poidas, lámbelles a man cando vexas que che van mallar o lombo e verás que regalada vida tes en troques. Modo de servilos? Pouca cousa tamén. Cando na eira entre un señor con boas vestiduras, debes menear o rabo de dereita a esquerda, dar dúas voltas á súa beira e despois déitaste no chan ollando solermiñamente. Mais cando algún desgraciado cuberto de farrapos, vello e arrimado a un bordón pida esmola, ou supoñas que nada pode dar, ládraslle canto podes e fíncaslle os dentes nunha perna. Tratar mal os pobres está moi ben visto entre os animais que se moven sobre dúas patas.
Nestas páxinas inclúese un breve glosario con palabras do texto que poden presentar algunha dificultade e tamén unha breve biografía do autor da lectura.
–Non me parece mal –respondeu o lobo cheo de alegría–. Rógoche que me leves contigo. –Pois, imos indo.
C
VAS APRENDER
onsta nun vello pergameo atopado nos cimentos dunha pirámide exipcia que aló, nos comezos da Historia, os cans non existían ou, mellor dito, os cans e mais os lobos eran unha mesma familia, que andaban polos montes e as fragas, como verdadeiros foraxidos, comendo cando podían e gozando dunha liberdade natural e completa. Mais un día, cansos de trasfegar polo monte, dous daqueles animais, macho e femia, baixaron a unha vila dos humanos e aceptaron os costumes da nova vida, feito que, segundo o vello pergameo exipcio, é a orixe do can. Despois de moitos anos, un forte can de palleiro, tataraneto dos animais foraxidos, sentindo saudades pola liberdade, deixou a vila e foise zangonear polo monte. Na revolta dunha congostra atopou un lobo famento e fraco coma un asubío. Olláronse fite a fite e, medindo coa imaxinación as súas forzas, decidíronse a non loitar. –Boas tardes, señor lobo.
1 Lectura O lobo e mais o can 2 Comunicación oral ● Recoñecer sentimentos ● Expresar mediante o ton de voz 3 Gramática A comunicación 4 Ortografía Repaso de c/qu, c/z, g/gu e gü 5 Obradoiro de escritura ● O uso do dicionario ● Preparar a escritura dun texto 6 Literatura A linguaxe literaria
O
bordón: caxato.
E en santa e amorosa compaña comezaron a camiñar cara á vila.
O AUTOR
Cando xa estaban preto desta, parouse o lobo e preguntou: –Amigo can, que é o que tes no pescozo? –Eu? Nada. –Fáltache o pelo todo arredor.
Manuel Lugrís Freire
–Ah, iso! É o sitio do colar con que de noite me prenden onda a porta. –Non saes fóra? –dixo o lobo, sentando sobre as patas traseiras–. Non corres libremente cando che dá a gana?
Manuel Lugrís Freire (Sada, 1863 - A Coruña, 1940) foi un escritor e galeguista, director e cofundador, entre outras institucións, da Escola Rexional de Declamación, da Real Academia Galega, das Irmandades da Fala e do Partido Galeguista. Cultivou todos os xéneros literarios e escribiu tamén textos ensaísticos, xornalísticos, do ámbito político e, ademais, a primeira Gramática en galego.
–Non sempre... iso que importa? –Tanto importa, que nin todos os privilexios e larpeiradas que me brindas nin canto de bo hai na Terra, non o quero a este prezo. E o lobo, coma alma que leva o demo, botou a correr cara ao monte. E desde entón afirmouse a diferenza das castes, que endexamais puideron entenderse!
–Moi boas, señor can.
MANUEL LUGRÍS FREIRE, A carón do lar. (Adaptación)
6
7
Traballo sobre a lectura
O
e Comunicación oral 1 Un señor ben vestido! Hai que facerlle as beiras!
Traballo sobre a lectura
Comunicación oral
Os personaxes
As causas
Comprensión auditiva
1. Contesta.
6. Le a seguinte oración do texto e explica.
Recoñecemos os sentimentos de quen fala. Moitas veces sabemos que unha persoa está contenta ou enfadada non tanto polo que di senón por como o di: o ton de voz, se fala máis amodo ou de présa, se berra, etc. Saber os sentimentos de quen fala axudaranos a mellorar a nosa comunicación.
● ● ● ●
Quen son os protagonistas do relato? De onde provén cada un deles? Que tipo de vida leva cada un? Que lle propón un dos personaxes ao outro? Por que?
Amigo can, que é o que tes no pescozo?
1. Di cales das palabras seguintes se refiren a sentimentos. ●
2. Relaciona os seguintes adxectivos co personaxe do relato ao que cualifican. ● ● ●
famento gordo relucente
● ● ●
LOBO
● ●
rexo melancólico fraco CAN
●
Por que motivo lle pregunta isto? Que lle responde o can? Cal é a reacción do lobo ante a resposta do can? Por que reacciona así?
O tipo de texto 7. Investiga e di o que é unha fábula.
A estrutura
■ Explica, achegando datos do texto, se este relato se pode considerar unha fábula.
3. Completa o esquema da historia coas
● ●
2.
tristeza memoria enfado
NÓ DESENLACE
▶ 1. Que contaba o pergameo?
A túa achega 8. Imaxina e narra un día na vida do lobo
▶ 2. Que pasou entre o can e o lobo? ▶ 3. Que pasou ao final?
como animal doméstico.
Rexistro de lectura 9.
As accións
ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha sobre a lectura con estes datos:
●
altura afecto saúdo
● ● ●
indiferenza sorpresa satisfacción
● ● ●
medo alegría silencio
Doutra banda, o programa de Comunicación oral ten por obxectivo desenvolver as destrezas orais, expresivas e comprensivas.
Escoita as audicións e intenta adiviñar como se sente cada unha das persoas que falan en cada situación. ▶
▶
SITUACIÓN 4
▶
EXEMPLO
▶
No patio da escola, falan Héitor e Antía. Na rúa falan Sabela, unha señora maior, e Xaime, policía municipal. Á entrada da escola, despois das vacacións, atópanse Carme e Vicente. No parque, Carlos atopa a Uxía, que pasea o seu can.
Situación 1 ▶ Héitor séntese ..... Antía, en cambio, séntese .....
Para traballar as actividades de comprensión, achégase un CD que contén varias situacións comunicativas.
Expresión oral Expresámonos mediante o ton de voz. Se utilizamos sempre o mesmo ton de voz, tanto cando estamos contentos coma cando estamos enfadados, á persoa que nos escoita resultaralle máis difícil entender o que lle dicimos. Por iso é importante saber utilizar o ton de voz axeitado para expresar cada sentimento.
Podedes facelo así:
para facerse amigo dos humanos.
debe comportarse o lobo cando entren na eira estas persoas?
●
3. Practicade en grupo a expresión de sentimentos a través do ton de voz.
4. Explica os consellos que lle dá o can ao lobo 5. Contesta. Como
●
SITUACIÓN 1 SITUACIÓN 2 SITUACIÓN 3
respostas ás preguntas seguintes. PRESENTACIÓN
Título: Autor/a: Resumo:
Opinión: Fai a túa ficha nunha cartolina e gárdaa nun ficheiro co resto das fichas de lectura do curso.
8
A partir dos textos iniciais formúlase un traballo de comprensión lectora en diferentes niveis: literal, inferencial, valorativo, creativo…
1. Dividide a clase en grupos. 2. Cada grupo escollerá unha situación que demande a expresión dun determinado sentimento. Por exemplo, o encontro entre os amigos despois das vacacións (alegría); o aviso por parte dos profesores de que este ano serán moi esixentes con nós (temor); a noticia de que unha compañeira moi querida non virá este ano con nós porque está enferma (tristeza); etc. 3. Escribide un texto relacionado coa situación escollida e lédeo en voz alta intentando expresar co ton de voz o sentimento axeitado.
9
XX 130903 _ 0001-0039.indd
20
22/7/09
08:42:52
ae
e e-
n -
1
Gramática A comunicación Amigo can, que tes no pescozo?
3. Debuxa un sinal de circulación que haxa preto do colexio e explica o seu significado. 4. Identifica os elementos da comunicación na escena seguinte.
A comunicación
●
Escoita, Rafa, imos ao parque?
As persoas necesitamos expresar o que pensamos e sentimos. A comunicación consiste en compartir cos demais as ideas, as opinións e os sentimentos.
● ● ●
Hai moitas formas de poder comunicarnos: mediante os xestos (dar a man para saudar), os sinais visuais (as liñas continuas que indican a prohibición de adiantar nunha estrada), os sinais acústicos ou sons (a sirena dunha ambulancia) e a linguaxe, a máis importante de todas.
Eu? Nada!
●
5.
● ●
Receptor
●
Mensaxe
●
Código ●
Canle
▶ ▶ ▶ ▶
...................... ...................... ...................... ...................... ......................
XESTOS ................... pódese realizar mediante
A COMUNICACIÓN
Nos actos de comunicación están presentes os elementos seguintes:
Emisor
▶
ESTUDO EFICAZ. Completa o esquema.
Elementos da comunicación
ELEMENTOS DA COMUNICACIÓN
Emisor Receptor Mensaxe Código Canle
O emisor ou persoa que envía a información. O receptor ou persoa que recibe a información. A mensaxe. É a información que se comunica. O código. É un conxunto de signos (un idioma, o código de cores do semáforo…) que tanto o emisor coma o receptor coñecen. A canle. É o medio que se emprega para facer chegar a mensaxe ao seu destino. Por exemplo, o teléfono, o papel, a Internet, o aire… A comunicación é a expresión de ideas, opinións e sentimentos. Podemos comunicarnos mediante xestos, sinais visuais, sinais acústicos... pero a forma máis importante de comunicación é a linguaxe. Os elementos da comunicación son o emisor, o receptor, a mensaxe, o código e a canle.
que poden ser
SINAIS
acústicos ..................
6. Clasifica as formas de comunicación utilizadas en cada caso. ● ● ●
Un amigo chíscalle o ollo a outro. Soa a sirena dunha fábrica. Soa o teléfono da casa.
● ● ●
SINAIS VISUAIS
SINAIS ACÚSTICOS
O programa Gramática promove a reflexión sobre a lingua e a aprendizaxe dunha terminoloxía básica para que os alumnos poidan conceptualizar as súas observacións. Así mesmo, sempre se presenta a aplicación práctica das aprendizaxes gramaticais. O programa céntrase, basicamente, no estudo das principais clases de palabras: substantivo, adxectivo, artigo, pronome e verbo.
Os viandantes esperan a luz verde do semáforo. Unha compañeira ergue a man para pedir a palabra. Na praia hai bandeira vermella e non se baña ninguén. XESTOS
7. Engade un exemplo máis de cada forma de comunicación anterior.
AUTOAVALIACIÓN 1. Responde. ● ●
O verbo estúdase detidamente, ao longo de varias unidades. Trátase de que os alumnos comprendan os trazos que definen esta clase de palabras e que sexan capaces de conxugar os verbos regulares e algúns irregulares.
Marca a resposta e puntúate. Cada resposta correcta vale 2,5 puntos.
En que consiste a comunicación? De que xeitos nos podemos comunicar os seres humanos?
1. O asubío que fai o tren cando entra na estación é un sinal… a) Acústico b) Visual
2. Explica que se quere expresar con cada xesto.
2. A persoa que recibe a información chámase… a) Receptor b) Emisor
PUNTUACIÓN 1
3. A canle utilizada na clase nunha conversa cun compañeiro é… a) O papel b) O aire
.......
2
.......
3
4. Cando nos comunicamos podemos expresar… a) Ideas e opinións b) Ideas, opinións e sentimentos
.......
4
.......
TOTAL
.......
Solución: 1a, 2a, 3b, 4b.
o o-
Gramática
10
11
Ortografía 1
Ortografía Repaso de c/qu, c/z, g/gu e gü De seguir isto así, sen mantenza por ningures… vou acabar mal!
Para representar o son k escríbese c diante de a, o, u e qu diante de e, i. Exemplo: acabar, queres. Para representar o son do z de grazas escríbese z diante de a, o, u e c diante de e, i. Exemplo: mantenza, cimentos. Para representar o son do g de gato escríbese g diante de a, o, u e gu diante de e, i. Exemplo: amigo, ningures, seguir. Ponse diérese (¨) enriba do u dos grupos güe, güi para indicar que o u se pronuncia. Exemplo: pingüín.
●
●
●
●
Pásalo mal porque queres, amigo lobo!
5. Escribe os seus nomes. Fíxate en se se escriben con g, gu ou gü.
6. Forma o plural destas palabras. ● ●
● ● ●
8. 1. Busca na lectura O lobo e mais o can dúas palabras que conteñan os sons Son do g de gato
▶
.................. ..................
▶
● ●
feliz noz
▶ ▶
.................. ..................
● ●
aprendiz nenez
▶ ▶
.................. ..................
●
coche guisar
EXEMPLO
Son do z de cesto
▶
Que teña o son k ante e. Que comece por z. Que teña gü.
▶ ▶
.................. .................. ..................
Que comece por gu. Que teña c ante i. Que comece por g.
● ● ●
▶ ▶ ▶
.................. .................. ..................
ESTUDO EFICAZ. Explica, en cada caso, por que se empregou a grafía destacada. ●
propostos e subliña a letra con que se escribiron en cada caso. Son k
rapaz luz
7. Escribe unha palabra en cada caso que cumpra as condicións propostas.
● ●
quilo pingüín
● ●
gol cenefa
● ●
ungüento zume
Este programa tamén inclúe un cadro de Dificultades ortográficas, que ten como obxectivo fixar a escritura correcta dunha serie de palabras de uso frecuente nas que os nenos adoitan cometer erros ortográficos.
coche ▶ porque representa o son k ante o.
9. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. 2. Localiza na sopa de letras cinco palabras que conteñan o son k e clasifícaas. T H F G C
S T Q N O
B R U P L
A A Í O O
R Q M Z R
C U I N A
A E C G D
H T A M O
E A X E X
Fíxate nas palabras destacadas.
Unha futura bióloga
C U R S O
ESCRÍBENSE CON C
A miña curmá Águeda de Sigüeiro estuda bioloxía. E é que, de toda a vida, lle encantan os animais! De pequena collía formigas, mosquitos, vermes, eirugas, caracois, etc., e xogaba con eles. Pero sen facerlles mal ningún, eh? Porque, como ela di, todos os animais, por pequeniños que sexan, son moi importantes. E quen o vai saber mellor ca ela!
ESCRÍBENSE CON QU
3. Completa cada palabra coa grafía que corresponda. c/qu
sa.....o
a.....udir
.....alor
.....eixo
.....iosco
g/gu
au.....a
a.....ia
.....ante
.....erra
a.....osto
c/z
ca.....ador
.....ine
a.....ucre
.....oqueiro
No programa Ortografía deste curso repásanse as convencións relacionadas coa representación de determinados sons, as regras de acentuación, algunhas regras ortográficas produtivas, a aplicación de contraccións e as normas de uso dos principais signos de puntuación.
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes.
✱en✱ida
●
re.....eita
benvida
●
✱e✱á✱ono
✱inte ✱
●
un
2. Arrodea os erros e corríxeos. 4. Le en voz alta e arrodea as palabras segundo o código. ●
Soa o u.
● ●
Non soa o u.
●
bilingüismo aguia Sigüeiro seguimento
regueiro antigüidade figueira lingüista
● ● ● ●
hexágono ● ● ● ●
lingüeta piragua Águeda aguillón
vinte e un
benbida vemvida
● ●
● ●
exágono heságono
● ●
binte e un vinteún
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
12
13
Obradoiro de escritura 1
Obradoiro de escritura
Composición de textos
Vocabulario
Preparamos a escritura dun texto. Escribir é un traballo que necesita tempo e dedicación. As persoas que se dedican a escribir, como os escritores e os xornalistas, fano seguindo unha orde: primeiro planifican o texto, despois redáctano e, finalmente, corríxeno e edítano, é dicir, preparan a presentación. Para escribir bos textos é conveniente saber os pasos que hai que seguir en cada momento.
informe noticia carta
5. Escribe o paso que falta no proceso de escritura dun texto e numéraos do 1 ao 7.
sinxelo correcto interesante
PASOS PARA ESCRIBIR UN TEXTO
Busco información sobre o tema e un modelo de texto para aprender a facelo.
1. Elixe unha palabra de cada grupo e describe a escena cunha soa oración. Que fará o xornalista?
●
● ●
Contestar a alguén ▶ ...................... Facer máis breve unha cousa que se dixo ou escribiu ▶ ...................... Simple, sen complicacións ▶ ...................... Escrito en que unha persoa se dirixe a outra ▶ ......................
O USO DO DICIONARIO. No dicionario aparecen as palabras ordenadas alfabeticamente letra por letra. Á hora de buscar, tes que saber que os substantivos aparecen en singular (informe e non informes); os adxectivos, en masculino singular (correcto e non correcta nin correctos); e os verbos, en infinitivo (redactar e non redacto nin redactará, etc.).
Unha vez corrixido o texto, pásoo a limpo tendo coidado da letra, das marxes, da presentación, etc.
Penso o que quero escribir e para que o quero escribir.
2. Escribe a palabra da lámina que corresponde a cada definición. ●
Unha escena inicial formula a explicación do concepto. Despois, propóñense unha serie de actividades graduadas para traballalo.
Selecciono e organizo nun esquema ou guión as ideas que me resultan máis interesantes.
Penso como de longo será o meu escrito e canto tempo lle dedicarei.
redactar resumir responder
?
......................................... .........................................
Corrixo o texto que escribín, poñendo atención á ortografía, ao vocabulario, á orde das ideas, etc.
6. Di que pasos da actividade anterior corresponden a cada unha das fases do proceso de escritura. PLANIFICACIÓN DO TEXTO
REDACCIÓN DO TEXTO
CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO ▶
▶
▶
é-
Este programa contén unha páxina de vocabulario e outra que está dedicada á produción textual. O apartado de Vocabulario pretende dar a coñecer algúns dos principais fenómenos léxicos e semánticos.
3. Subliña, en cada palabra, a primeira letra que sexa diferente. Despois, escribe as palabras na orde en que aparecen no dicionario. ● ●
libreiro – lírica – libraría suceso – suceder – subtítulo
EXEMPLO
● ●
camareiro – cámara – camiñar fotografía – fotocopia – fórmula
7.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa no caderno un esquema coma este cos pasos para escribir un texto. 1 Penso o que quero escribir .....
libreiro – libraría – lírica / libraría – libreiro –lírica PLANIFICACIÓN
4. Elixe a forma con que vas atopar cada palabra no dicionario. feliz felices
escribe escribir
irmá irmán
estudará estudar
axenda axendas
contenta contento
le ler
14
2 ............................................. 3 .............................................
papel papeis
PROCESO DE ESCRITURA DUN TEXTO
REDACCIÓN
4 Selecciono e organizo ............ 5 .............................................
CORRECCIÓN E EDICIÓN
6 ............................................. 7 .............................................
15
O programa de Composición de textos ten un dobre obxectivo. Dunha banda, que os alumnos produzan textos de diferentes tipos a partir de modelos. Doutra, preténdese que os alumnos adquiran unha serie de técnicas básicas de redacción que poidan aplicar a calquera escrito, por exemplo, como comezar un texto ou como organizar a información.
XXI 130903 _ 0001-0039.indd
21
22/7/09
08:42:53
C Literatura (unidades impares)
L 1
Literatura A linguaxe literaria
4. Escolle. Cales dos textos seguintes son literarios? Xustifica a elección. A Máis de 2.000 persoas encheron
B Nada por alí e nada por aquí. Eu quero ser unha maga así.
onte a praza da vila para protestaren contra a nova lei de urbanismo.
Don Outono ri Don Carballo chora landras na amencida. E don Outono baballa néboa fría.
Sen trampa nin cartón, saco un ovo do meu blusón.
C Para facer unha crema de cenoria,
landra: froito do carballo. baballar: caer chuvia fina e espesa. Tamén segregar baba.
HELENA VILLAR / XESÚS RÁBADE
abeleira: arbusto alto que dá o froito das abelás.
O paraugas é a bolboreta do inverno. No verán, no seu letargo coas súas ás tristeiras, encolleitas, ergue o pescozo no paraugueiro coma un periscopio no deserto.
primeiro tes que fritir cebola, pataca e cenoria con manteiga ata que collan cor. Despois férvese todo ata que coza e, finalmente, esmiúzase e engádeselle un pouco de leite.
Don Labrego, de sombreiro, aplaude a don Castiñeiro con variña de abeleira. E a don Ourizo da Chaira, como non se ten coa risa, cáenlle dentes de castaña.
D O paraugas é a flor da chuvia.
na actividade anterior.
6. Busca un texto literario e un texto non literario relacionado cun destes temas
OS PAXAROS
AS PLANTAS
AS MONTAÑAS
OBRADOIRO LITERARIO
Escribir un texto literario
1. Le o texto seguinte e despois completa. 1. Marca. Cal cres que é a intención dos autores do poema Don Outono ri?
O mar
Describir, de forma real, como é unha paisaxe típica de outono para que a poidamos recoñecer.
O mar é unha enorme masa de auga salgada que existe desde que se formou a Terra, hai millóns e millóns de anos.
Describir de forma imaxinativa unha paisaxe de outono en que algúns elementos da paisaxe mostran sentimentos coma se fosen persoas.
●
O ourizo ábrese e saen as castañas no interior.
▶
●
Se o mar fose unha persoa, pola súa idade sería unha persoa .........................................
●
O labrego varea o castiñeiro para que caian as castañas.
▶
●
Se o mar fose unha persoa, os seres vivos que o habitan serían os seus .........................
▶
●
Se o mar fose unha persoa, provocaría grandes catástrofes cando estivese ......................
3. Compara a linguaxe que utiliza o poeta coas oracións da actividade anterior
En cada unidade ofrécese tamén un apartado de Obradoiro literario, que inclúe actividades para que os alumnos aprendan a usar a linguaxe literaria.
Cando se produce unha forte tempestade ou tremor submarino, o mar pode ser moi perigoso e provocar grandes catástrofes.
a estrofa do poema a que se refiren.
Esta mañá de outono hai unha néboa fría na paisaxe.
Il r c d d
No seu interior habitan unha morea de seres vivos diferentes: algas, corais, peixes, moluscos, etc.
2. Escribe, a carón de cada oración, o número que corresponde (1, 2, 3) segundo
●
N d
A exposición teórica acompáñase dun ou varios textos literarios axeitados á idade e aos intereses dos alumnos e unha serie de actividades de análise dos textos. Nestas actividades, os alumnos terán a oportunidade de poñer en práctica algúns dos conceptos aprendidos.
5. Utilizando a linguaxe habitual, explica o que di un dos textos que escolliches
e cópiao.
Nas súas obras os escritores utilizan as mesmas palabras que empregamos nós habitualmente, pero fano dun xeito especial. Este uso especial da linguaxe que fan os escritores é o que se denomina linguaxe literaria. Os textos escritos utilizando a linguaxe literaria son textos literarios.
O programa de Literatura desenvólvese nas unidades impares do libro. O obxectivo deste programa é que os alumnos coñezan algúns conceptos básicos relacionados co texto literario, a métrica e a rima.
2. Escribe o texto anterior falando do mar coma se fose unha persoa.
e di que diferenzas atopas.
16
17
P d d p q n
Textos para traballar as competencias básicas (unidades pares) 2
TEXTOS PARA TRABALLAR AS COMPETENCIAS BÁSICAS
1. Marca onde cres que se atopa a información
4. Explica as características máis curiosas
que liches.
Rafflesia Rafflesia arnoldii
Nun libro de Coñecemento do medio. Nun libro de natureza para nenos.
tamaño
Nunha guía de plantas.
Que nome ten a flor máis grande do mundo? En que zona do mundo crece? Cando foi descuberta? Quen foi o seu descubridor?
M
A que se debe o seu nome?
M M
peso
olor
floración
5. Indica cal das ilustracións seguintes pertence
M
M
As flores, que exhalan un forte olor fétido semellante á carne putrefacta, son capaces de emitir calor. Crese que ambos os mecanismos lles serven para mimetizar a calor e o olor dun animal morto e así atraer a atención das moscas da prea, que son os insectos que as polinizan. O froito é alimento para as musarañas arborícolas e outros animais do bosque. A planta da Rafflesia non ten follas e, polo tanto, non realiza a fotosíntese. Tampouco presenta gromos nin raíces. É unha planta que parasita as árbores: crece sobre as raíces destas e delas obtén os nutrientes necesarios. Unha Rafflesia está formada por unha flor de cinco pétalos e unha rede de fibras celulares que se atopan sobre todo entre os tecidos da planta hóspede ou formando un órgano retorto e subterráneo denominado rizomatoide. Esta planta pertence á familia das euforbiáceas, que inclúe tamén a flor de Nadal, as campánulas irlandesas, o ficus de caucho, o rícino e a iuca.
Trátase dunha coidada selección de textos, interesantes e variados, a partir dos cales se traballan sete competencias (exclúese a competencia lingüística), unha en cada unidade.
da Rafflesia.
a unha Rafflesia. Explica en que te fixaches para responder.
2. Responde.
Flor de grandes dimensións constituída por cinco pétalos. A Rafflesia arnoldii crece nos bosques húmidos do sueste asiático, en Malaca, Borneo e Sumatra. A Rafflesia arnoldii é a flor máis grande do mundo, é dicir, a de máis diámetro. A Rafflesia foi descuberta por primeira vez en Sumatra en 1818 polo naturalista Joseph Arnold. Foi bautizada co nome de Rafflesia en honor de sir Thomas Stamford Raffles, gobernador colonial británico que era experto na clasificación das plantas que se ían descubrindo. A flor da Rafflesia arnoldii pode ter un metro de diámetro e chega a pesar deica os 11 quilogramos, dimensións que a converten na flor máis grande do mundo. Trátase de flores carnosas de cor cobreada ou alaranxada e de cinco lóbulos, que se manteñen abertas só entre cinco e sete días. Como pasa con outras plantas con floracións de grandes dimensións, estas soamente as teñen cada varios anos.
As unidades pares do libro inclúen este apartado.
Análise e comprensión
3. Escribe (V) verdadeiro ou (F) falso. M
M
A planta da Rafflesia... non ten raíces. realiza a fotosíntese. A flor da Rafflesia... consta de cinco pétalos. dura tres semanas.
▶
1. Le estoutra fonte de información e tira as túas conclusións. www.gemmablog.net COMENTARIOS Anónimo dixo... Ola, son de México. Esta flor pola que preguntas chámase Rafflesia, pero non crece onde ti dis, senón en Sumatra e Borneo. Cando eu tiña dez ou doce anos, tiña na casa un libro de marcas e quedoume gravado que esta é a flor máis grande do mundo. Por certo, cheira a cadáver descomposto e ademais ten a curiosidade de que, unha vez que nace, se mantén cos pétalos abertos soamente cinco días. 11 agosto, 2009 22:25
Clasificación científica Reino Plantae División Magnoliophyta Clase Magnoliopsida Orde Malpighiáceas Familia Euphorbiaceae Xénero Rafflesia Especie Rafflesia arnoldii
•
M
Onde cres que é posible atopar este texto? nunha revista nunha enciclopedia de plantas dixital
M
O comentario anterior, achega información ou soamente unha opinión? Para facer un traballo sobre a flor máis grande do mundo, onde buscarías información, á parte de nunha guía de plantas? Razoa a resposta.
M
• • •
Un artigo, unha páxina web, unha reportaxe periodística, diferentes textos expositivos… serán obxecto dunha análise exhaustiva orientada ao traballo da competencia correspondente.
▶ ▶
COMPETENCIA TRATAMENTO DA INFORMACIÓN
•
O
▶
nunha mensaxe a través de Internet
30
31
I
Actividades finais
1
1
Actividades 1.
LEMBRA E REPASA
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
●
CON BR
oración
O son g escríbese con ……… diante de a, o, u e con .…… diante de ……… Ponse ………… enriba do u dos grupos güe, güi para indicar ………… ●
palabra
● ●
A COMUNICACIÓN
o sofá branco este amigo as formigas
● ● ●
16. Escribe o tipo de dicionario onde buscarías cada información. 1 Dicionario xeral
12. Nomea as clases de palabras que coñeces
xestos
.............
.............
presenta en cada acto os elementos seguintes .............
.............
.............
.............
EXEMPLO
.............
que poden ser visuais
3. Explica que tipo de sinais se empregaron en cada caso.
adxectivo ▶ listo
●
pare✱a
▶
planicie
▶
▶
plantación
lente✱a bara✱a
❤
❤ ✱
✱
❤
✱ ❤
✱
❤ ❤
de escritura dun texto. Redacción
■ ✔ ✖ S O N
✱ ❤❤
8. Ordena do 1 ao 3 as fases do proceso Corrección e edición
✔ ■
● ●
Planificación
pano pita
✦ ■ ✗ ❚ ● E S P Í A
✗ ● ■ ♠ ✦ ❚ ■
✤ ✔ ❚ M O I
♥ ❚ ■ ♠ ✔ L I S T O
● ●
sesta son
●
● ♠ ✔ ✗ ● ✖ ■ ✦
●
mes sete
●
✖ ✔
●
lapis moito
●
■ ✔ ♠ ✔
●
alta mel
3. Observa as palabras do cadro, escritas noutro código, e relaciona as palabras seguintes co seu significado. CÓDIGO
18
▲ ✖ U N
2. Escribe estas palabras utilizando o código que descifraches.
literario e xustifica a elección. Pasa unha fila de paxaros e fai a raia no medio do Sol.
Descifrar un código
e descifra a segunda tendo en conta o significado dos símbolos que coñeces do código.
▶
✱
❤
9. Clasifica este texto como literario ou non palabras nas entradas do dicionario? ● pintaba ▶ ........ ● funís ▶ ........ ● xenes ● vermella ▶ ........ ▶ ........
●
▶
María
●
1. Un espía escribiu dúas mensaxes nun código estraño. Observa a primeira mensaxe xa descifrada
Un ami✱iño do río
Un domin o de a osto illerme e o seu urmán Xa ín foron fa er pira ismo. oa embar a ión Mentres nave aban aron cun animal pre ioso: un sapotrope oncho ou tartaru a de río. e sorte!
❤
5. Escribe. Con que forma aparecen estas
coe✱o
plantar
o símbolo ❤ por c ou qu e ❤ por c ou z.
Por moitos anos, Sabela! Que este sexa o mellor aniversario que teñas.
cu✱o
ES CAPAZ DE…
se atopan as palabras no dicionario. planta
utilizado nesta tarxeta de felicitación.
●
3 Dicionario bilingüe
6. Risca a palabra que non segue a orde en que
7. Copia substituíndo o símbolo ✱ por g, gu ou gü,
4. Di cal é o emisor, o receptor e o código
●
a✱uda
2 Dicionario de sinónimos
O significado de woman. Unha palabra de significado semellante a fermoso. O significado de congostra.
13. Completa con x ou con ll. ●
.............
CON MB
se divide unha carta persoal.
máis rápido unha canción debes traballar
e pon un exemplo de cada unha. pode establecerse por medio de
CON MP
15. Di polo menos dous dos apartados en que
que conteñen un substantivo.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema.
CON BL
sílaba
11. Copia unicamente os grupos de palabras
A linguaxe literaria é ………… Os textos literarios son …………
●
2.
14. Escribe tres palabras en cada caso.
10. Explica cada concepto. Despois, pon exemplos.
O son k escríbese con c diante de ………… e con qu diante de ………… O son z escríbese con z diante de ………… e con ………… diante de e, i.
masto masta mastal
▶ ▶ ▶
pombo pomba pombal
voral vora voro
● ● ●
●
▶
● ●
galo galiña galiñeiro
19
As páxinas finais de cada unidade conteñen os elementos seguintes: – Un resumo incompleto dos contidos fundamentais da unidade, que os alumnos teñen que completar. – Un esquema para completar sobre algún dos conceptos estudados. – Actividades de repaso da unidade. – Actividades de repaso acumulativo, sobre algúns dos contidos que se traballaron en unidades anteriores. – A sección Es capaz de…, en que se formula unha actividade xeral relacionada co desenvolvemento das habilidades lingüísticas.
2
3
XXII 130903 _ 0001-0039.indd
22
22/7/09
08:42:53
s s s
ie s r
COMO SE DESENVOLVE CADA UNIDADE Lectura de textos
2 Número e título da unidade.
Ilustración relacionada cun momento destacado da historia.
am-
e ,
a a
n-
a
s
s
ii-
O coiote e a árbore do diñeiro
VAS APRENDER 1 Lectura O coiote e a árbore do diñeiro 2 Comunicación oral ● Recoñecer erros ● Mellorar a pronuncia
Presentación dos contidos dos diferentes programas que aparecen na unidade.
3 Gramática A linguaxe e as linguas 4 Ortografía Repaso de r e rr 5 Obradoiro de escritura ● Palabras sinónimas ● A chuvia de ideas 6 Texto para traballar as competencias básicas A flor máis grande do mundo
H
ai moito tempo que Martiño quere unha bicicleta. Lévaa pedindo milleiros de veces. Pero seus pais sempre lle din que teña paciencia que, cando faga os once anos, se se porta ben, lle regalarán unha. Pero Martiño non ten paciencia ningunha. Se aínda faltan seis meses para o seu aniversario! El quere a bicicleta xa. Por iso hoxe está tan contento. Hoxe, Brais, un rapaz da escola máis vello, fíxolle unha proposta incrible: –Se queres, cámbioche a miña bicicleta pola «gameboy» que levabas o outro día. É que nos mudamos de barrio e meus pais non deixan que leve a bicicleta á casa nova; din que non hai espazo para trastes. Se che interesa, xa sabes... –dixo Brais chiscando o ollo antes de irse. Martiño non o pensa dúas veces e corre cara á casa disposto a facer o cambio. Ao chegar, atópase coa avoa Pilar e, emocionado como está, cóntalle o que lle pasou. –Amodo, Martiño –díxolle a avoa, receosa, despois de escoitalo–. A ver se che pasa coma no conto do coiote e a árbore do diñeiro.
20
–Que pasou nese conto, avoa? –pregunta Martiño intrigado. Daquela, a avoa Pilar comeza a contar... «O coiote tiña pouco diñeiro, só un par de dólares, e púxose a pensar de que maneira podería cambiar estes dólares por algo de máis valor. Daquela viu que polo campo se acercaba un grupo de buscadores de ouro con mulas, cabalos e coas alforxas cheas de provisións. Ao coiote ocorréuselle unha idea xenial: colgou os cartos das pólas dunha árbore situada á beira do camiño, sentouse enriba dunha pedra e quedou mirando fixamente a árbore. Cando os buscadores de ouro chegaron onde se atopaba o coiote, preguntáronlle: –Que fas aquí? –Contemplar esta árbore. É moi especial –respondeu o coiote. –E que ten de especial? –insistiron os buscadores de ouro. –Esta árbore fabrica cartos –afirmou moi convencido o coiote–. E para coller os cartos tan só cómpre sacudila. Ao oír estas palabras, os homes riron moi a gusto. Daquela o coiote sacudiu a árbore e deseguida caeu un dólar. Isto comezou a interesar aos buscadores de ouro. –Véndenos a árbore –propuxéronlle. –De ningunha maneira –díxolle o coiote facendo coma se aquela proposición o indignase–. Esta é a única árbore do mundo que fai diñeiro. Os buscadores de ouro insistiron: –Dámosche todo o que temos... Os cabalos, as mulas e todo o demais. Pero o coiote continuaba rexeitando a idea todo enfadado. Os buscadores de ouro non paraban de insistir unha e outra vez. Finalmente, o coiote fixo coma se o convencesen. –Moi ben –dixo–, vendereivos a árbore, pero cunha condición. –Cal? –preguntaron ansiosos os buscadores de ouro. –Vedes aquelas montañas de alá? Pois tédesme que prometer que esperaredes ata que eu chegue alí. Se sacudides a árbore antes, non caerá nin unha soa moeda. Os homes estiveron de acordo. Así, pois, o coiote cargou unha mula coas mantas e as provisións, montou nun dos cabalos e marchou. Cando o coiote chegou ás montañas, os homes sacudiron a árbore e das pólas caeu un dólar. Era o último dólar que o coiote agachara. Despois, continuaron sacudíndoa, pero foi inútil. Daquela, os buscadores de ouro decatáronse do engano, pero o coiote xa estaba moi lonxe.» Martiño quedou pensando unha anaco. Á fin, dixo: –Avoa, creo que tes razón. Será mellor que espere o meu aniversario. Non sexa que me pase coma aos buscadores de ouro e quede sen bici e sen «gameboy».
receosa: que desconfía de alguén ou de algo. sacudir: mover unha cousa con forza dun lado para outro. decatarse: darse de conta de algo.
Dicionario. Significado dalgunhas palabras do texto. Texto narrativo ou teatral.
O AUTOR
Frederik Hetmann Este escritor alemán (1934 -2006) chamábase en realidade Hans-Christian Kirsch. Escribiu gran cantidade de libros de literatura infantil e xuvenil, sobre todo contos, novelas fantásticas e biografías de grandes personaxes. Ao longo da súa vida, Hans-Christian percorreu moitos países: Estados Unidos, Xapón, China, España, Inglaterra... En 1997 creou, xunto coa súa muller, un premio para promocionar os escritores novos.
Información do autor. Breve biografía e fotografía do autor do texto.
FREDERIK HETMANN, Historias de peles vermellas. (Adaptación)
21
Obxectivos • Coñecer os contidos que se estudarán na unidade. • Perfeccionar a fluidez lectora e a expresividade. • Solucionar problemas de comprensión do léxico utilizado na lectura. • Formular hipóteses de lectura a partir de elementos paratextuais como a ilustración e a información sobre o autor.
Ideas para a clase 1. Pídalles aos nenos que lean en silencio o apartado Vas aprender, que aparece á esquerda do texto. Despois, coménteo con eles. 2. Solicite que os alumnos observen detidamente a ilustración e que a describan con detalle. Intente que formulen hipóteses sobre o contido do texto a partir da ilustración e do título.
acabar, pode pedirlles aos nenos que fagan unha lectura en voz alta e en cadea. Este tipo de lectura garante a atención dos alumnos, especialmente se non se segue unha orde prefixada con anterioridade. 4. O vocabulario da lectura que aparece na parte superior da páxina da dereita pode traballarse antes, durante ou despois da lectura. 5. Centre a atención no apartado da información sobre o autor. Diga en voz alta o nome dese autor e deixe que os alumnos expliquen se lles resulta familiar, que obras cren que puido escribir ou escribe, que outros datos coñecen sobre el… A continuación, propóñalles aos alumnos que lean a información deste apartado.
3. Pode propoñer diferentes tipos de lecturas do texto. Por exemplo, primeiro, pode suxerir unha lectura individual. Comprobe, neste caso, que ningún neno move os labios ao ler e que non segue as liñas co dedo. Outra opción é que faga unha lectura en voz alta de todo o texto ou dunha parte. Así, os alumnos dispoñerán dun modelo de lectura. Poña atención sobre todo nas pausas e na entoación. Para
XXIII 130903 _ 0001-0039.indd
23
22/7/09
08:42:54
Traballo sobre a lectura e Comunicación oral
G
2
Traballo sobre a lectura Vocabulario
Comunicación oral
6. Copia cada información na parte do esquema que corresponda.
1. Revisa o cadro de vocabulario da lectura e marca unha palabra sinónima de cada unha. M
Actividades de comprensión lectora, agrupadas segundo os diferentes elementos narrativos: personaxes, secuencia, estrutura…
M M
receosa sacudir decatarse
▶ ▶ ▶
desconfiada pechar notar
celosa axitar vixiar
O marco
A de Martiño
▶
Na casa. Nun camiño. Na escola.
A do coiote
▶
No campo. No mar. Na cidade.
Os personaxes
Martiño desfai o trato e decide esperar o seu aniversario.
M
Cóntalle a historia do coiote.
M
Unha bicicleta.
NÓ DESENLACE
PRESENTACIÓN NÓ
de cada historia. HISTORIA DE MARTIÑO PERSONAXES DO CONTO HISTORIA DO COIOTE
4. Escribe. Quen o fai? ............. propón un trato, pero ............. non o acepta. ............. propón un trato e ............. acéptano.
1.
Escoita a narración deste conto e, cando oias unha campaíña, subliña a palabra en que se cometeu un erro.
Que desexa Martiño? Que fai Martiño? Que fai a avoa?
A tartaruga e a lebre Había unha vez unha lebre que sempre se burlaba da lentitude dunha vella tartaruga. Un día, a tartaruga, farta de oír cada día as mesmas burlas, retou a lebre a unha carreira. E esta, convencida de que gañaría, aceptou.
Que pasa ao final?
Como era de esperar, en menos do que se tarda en dicilo, a lebre plantouse case na meta cando aínda a tartaruga apenas avanzara uns poucos metros.
Que desexa o coiote?
–Ha, ha! –riu a lebre–. Que lonxe se atopa aínda a lenta da tartaruga! Sentareime á sombra desta árbore a agardala. Así poderei gañarlle diante dos fociños e mofareime máis a gusto aínda.
Que fai para conseguilo? Que pasa ao final?
Confiada como estaba, a lebre quedou durmida. Cando espertou, levou unha sorpresa enorme: a vella tartaruga estaba a punto de chegar á meta! A lebre correu desesperada, pero era demasiado tarde: a tartaruga, lenta pero constante, gañáralle a carreira!
A túa opinión 8. Escolle e explica o que pensas. Martiño actuou ben facéndolle caso á avoa porque .............. Sería mellor que Martiño fixese o cambio porque ..............
Rexistro de lectura 9. ESTUDO EFICAZ. Fai unha ficha sobre a lectura con estes datos.
Programa de Comprensión auditiva. Inclúe actividades que teñen que realizarse co soporte dos textos gravados en CD.
Recoñecemos erros. Cando falamos, moitas veces, sen nos decatar, cometemos erros de moitos tipos: comemos sílabas, cambiamos sons de lugar, introducimos palabras doutras linguas, etc. Se somos capaces de identificar estes erros noutras persoas, resultaranos máis fácil corrixilos.
7. Completa o esquema coa historia do coiote.
DESENLACE
3. Completa o esquema cos personaxes
M
Un trato co compañeiro.
M
PRESENTACIÓN
2. Marca. Onde transcorre cada historia?
M
M
Había unha vez unha «arbre» que...
Comprensión auditiva
2.
C r
Escoita de novo a gravación e explica, en cada caso, en que consistiu o erro.
Expresión oral Melloramos a pronuncia. Xeralmente, falamos sen fixarnos demasiado en como o facemos. Pero se poñemos atención á forma en como nos expresamos, decatarémonos de que cometemos erros de pronuncia que podemos corrixir facilmente e, así, mellorar a expresión.
A estrutura e o contido
Actividade orientada a mellorar as técnicas de estudo.
3.
5. Marca. Que esquema representa mellor a estrutura do conto? Xustifica a resposta. Historia de Martiño Historia do coiote
Historia de Martiño Historia do coiote
Escoita estas palabras e, despois, leas en voz alta imitando a pronuncia.
Título:
M
velocidade
M
teléfono
M
oxalá
M
Autor/a:
M
ósos
M
reloxo
M
proxecto
M
pexegos
M
transporte
M
xardineiro
M
ningunha
M
terrestre
Resumo:
instituto
4. Constrúe unha oración que conteña, polo menos, tres palabras da actividade anterior Opinión:
E d g
e día en voz alta prestando atención á pronuncia. Os teus compañeiros avaliarán a túa pronuncia.
22
23
Programa de Expresión oral. Contén actividades para mellorar as habilidades expresivas orais.
Obxectivos
Obxectivos
O
• Comprender un texto narrativo ou teatral. • Facer una ficha do texto. • Coñecer algúns conceptos relacionados co tipo de texto.
• Coñecer as normas básicas da comunicación oral.
•
• Desenvolver habilidades de expresión oral.
•
Ideas para a clase 1. Solicítelles aos nenos que resolvan as actividades de comprensión. A maneira de resolvelas (de forma individual, en grupo, oralmente, por escrito…) dependerá da natureza das actividades. En todo caso, convén que as actividades de valoración se fagan sempre de forma oral e colectiva. Procure revisar ou corrixir en voz alta tantas producións dos alumnos como sexa posible. Así mesmo, é conveniente poñer en común as solucións para corrixir as actividades. 2. As actividades conclúen coa realización dunha ficha de lectura. Trátase dun traballo que os alumnos repetirán en cada unidade e que lles permitirá interiorizar unha técnica (facer a ficha dun libro) moi útil na vida escolar. Axúdeos sobre todo nas primeiras unidades, especialmente para completar os apartados de Resumo e A túa opinión.
• Comprender diferentes tipos de mensaxes orais.
•
Ideas para a clase
I
1. Solicite que os nenos escoiten en silencio a audición e explíquelles que se teñen dúbidas ou non entenderon algunha cousa, teñen que esperar ao final para facer os comentarios. Lea as liñas explicativas e, despois, pídalles aos nenos que resolvan as actividades.
1
2. Comente cos alumnos o obxectivo do programa de Expresión oral da unidade. Para iso, léalles vostede mesmo ou pida que os nenos lean as liñas explicativas que aparecen diante da etiqueta de Expresión oral.
2
3. Pídalles aos alumnos que fagan as actividades propostas. Unha vez resoltas as actividades de expresión, pregúntelles en que situacións da vida cotiá tiveron que facer algún exercicio semellante. Déixelles tempo para que intercambien impresións e experiencias.
3
XXIV 130903 _ 0001-0039.indd
24
22/7/09
08:42:55
e n . e s e e e s s D.
Gramática
2
Gramática A linguaxe e as linguas
oeá ex-
Os seres humanos comunicámonos de varias maneiras: cos xestos, cos sinais, coa linguaxe… A linguaxe, constituída por sons, letras e palabras, é a forma máis utilizada e a máis completa, porque é un código que nos permite emitir unha cantidade infinita de mensaxes. En cambio, con outros códigos, por exemplo, o código de cores do semáforo, só podemos emitir unhas cantas mensaxes. Hai dúas formas de linguaxe: a oral e a escrita. Cando falamos, utilizamos a linguaxe oral e, cando escribimos, utilizamos a linguaxe escrita.
Explicación do concepto gramatical.
1. Cantas linguas sabes falar? unha dúas tres catro
3. Con quen falas galego? con ninguén cos amigos coa familia cos compañeiros
2. Que linguas falas normalmente? galego castelán inglés outra
4. Adoitas escribir en galego? nunca ás veces
Actividades.
sempre
5. Convén aprender cantas máis linguas mellor? si non non o sei
4. Clasifica a linguaxe que se utiliza nos casos seguintes.
A lingua
M
Cando empregamos a linguaxe para comunicarnos, utilizamos unha lingua ou idioma. Cada lingua está formada por un conxunto de sons, palabras e regras propias. Para poder comunicarse, tanto o emisor coma o receptor deben comprender a mesma lingua. Hai moitas linguas diferentes no mundo: o chinés, o inglés, o francés, o castelán, o catalán… O texto que les agora está escrito en galego.
A LINGUAXE Oral Escrita
M M M
A lingua é o conxunto de sons, palabras e regras que comparte un grupo de falantes. Todos os seres humanos utilizamos a linguaxe, pero cada grupo de falantes emprega unha lingua distinta: inglés, chinés, castelán…
LINGUAXE ORAL
LINGUAXE ESCRITA
5. Copia o nome de cada Comunidade Autónoma ao lado da lingua que corresponda.
A linguaxe é o medio de comunicación máis importante entre os seres humanos, porque é o máis completo. A linguaxe pode ser oral ou escrita.
Cadro resumo.
Unha mensaxe electrónica. Unha entrevista pola radio. Unha lista da compra. A narración dun conto a un grupo de rapaces.
Valencia
COMUNIDADE AUTÓNOMA
País Vasco
catalán
LINGUA
Illas Baleares
castelán
Murcia
éuscaro
6. Escribe o nome de polo menos un país onde se fale cada unha destas linguas. Se che cómpre, busca información. M M
portugués sueco
▶ ▶
............ ............
M M
galés árabe
▶ ▶
............ ............
M M
finés inglés
▶ ▶
............ ............
M M
francés chinés
▶ ▶
............ ............
1. Responde. Que forma de comunicarse é máis completa: os sinais de circulación ou a linguaxe? Explica por que.
AUTOAVALIACIÓN
2. Observa a imaxe e contesta. Marca a resposta e puntúate. Cada resposta correcta vale 2,5 puntos. What time will the next train leave?
Perdón, pero non o entendo…
M
M
M
Que tipo de linguaxe utilizan estas persoas: a oral ou a escrita? Utilizan a mesma lingua? Que lingua usa cada unha? Cal é a causa pola que a moza non entende a pregunta?
1. Nos carteis publicitarios emprégase a linguaxe… a) oral b) escrita 2. A lingua é un conxunto de… a) sons, letras e regras
b) sons e letras
3. Mediante a linguaxe podemos crear… a) un número reducido de mensaxes
b) un número infinito de mensaxes
4. No mundo fálanse… a) moitas linguas diferentes
b) poucas linguas diferentes
PUNTUACIÓN 1
.......
2
.......
3
.......
4
.......
TOTAL
.......
Solución: 1b, 2a, 3b, 4a.
e e n
A linguaxe
«Gameboy»? En que lingua está esta palabra?
a n n s r s s .
n o n
3. Cubre esta enquisa e pásallela a cinco persoas máis.
24
25
Autoavaliación, con preguntas tipo test para que os alumnos avalíen os coñecementos adquiridos.
Obxectivos • Reflexionar sobre a lingua. • Identificar as principais clases de palabras e outros conceptos lingüísticos básicos. • Favorecer a aprendizaxe da terminoloxía lingüística.
Ideas para a clase 1. Pode presentar o tema gramatical que se desenvolverá nestas páxinas e explorar os coñecementos previos que del teñen os alumnos. Seguramente, a maioría dos nenos xa estudaron con anterioridade algúns dos conceptos que se presentarán ao longo do curso, e con tal motivo podemos solicitar que expliquen o que saben sobre ese tema. 2. Lea a información gramatical que hai na primeira páxina deste programa e aclare as dúbidas que poidan xurdir. Se o considera conveniente, pídalles aos nenos que lean eles mesmos as epígrafes informativas. Para comprobar que todos comprenderon a información, pode formular algunha pregunta relacionada co que acaban de ler. 3. Dependendo do nivel dos alumnos, aclare, explique ou amplíe a información que se ofrece. Non esqueza traballar os esquemas que hai na marxe esquerda.
4. Antes de facer as actividades, lea en voz alta o cadro resumo coa información principal. Solicítelle a algún neno que a lea tamén e suxira que todos a copien no caderno. Insista en que é importante que traten de memorizar esta información. 5. Ao facer as actividades, non esqueza repetir o nome do concepto ou contido gramatical que se traballa, para que os nenos vaian familiarizándose con el. En canto á forma de resolver as actividades, pódense seguir diferentes opcións, dependendo do tipo de actividade e das características dos seus alumnos. Non obstante, resulta conveniente, en xeral, pedir respostas escritas, que lles permitan aos alumnos reflexionar máis detidamente sobre a tarefa que teñen que realizar, e tamén revisala ben antes de corrixila. Se nalgunha unidade observa que os alumnos cometeron un gran número de erros ao resolver as actividades, convén volver ler e explicar a información gramatical que corresponda. Ademais, tamén pode resultar útil presentar máis actividades de recoñecemento e produción relacionadas con este concepto.
XXV 130903 _ 0001-0039.indd
25
22/7/09
08:42:55
Ortografía
O
2
Ortografía Repaso de r e rr Henrique, seremos os homes máis ricos da Terra!
Norma ortográfica.
4. Escribe onde corresponda a palabra a que se refire cada pista. F L O R E S
O r pode representar un son forte ou un son suave. Exemplo:
ricos
seremos
o r soa forte M
M
E sen facer nada!
o r soa suave
M M M M M
Para representar o son do r forte escríbese r ao principio de palabra e detrás de consoante, e rr entre vogais. Exemplo: ricos, Henrique, Terra. Para representar o son do r suave escríbese sempre r. Exemplo: seremos, facer.
M
stroraad
M
Meu pai fixo un
o z r a r
M
Gústame almorzar
roat
M
Vicente saíu a
M
Estragóuseme o
erorcr cara
enredo
Teñen o son r forte
rosa
parra
mariñeiro cereal
amor río
ritmo
zapateiro
L e v
5. Ordena as letras e escribe a palabra resultante onde corresponda segundo o código.
1. Risca as palabras intrusas de cada grupo. Teñen o son r suave
PISTAS Máquina con aspecto de persoa. Rir coa boca pero sen facer ruído. Árbore das olivas. A persoa que traballa co ferro. Lugar en que se fai o lume na casa tradicional. Erro que aparece nunha obra impresa.
................ con chícharos moi rico. ................ con marmelada.
................ polo parque da vila. ................ do ordenador.
area ferro
6. Busca na lectura da unidade un exemplo de cada unha das regras de uso de r e rr. 7. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno.
2. Localiza no debuxo polo menos tres palabras de cada caso.
Fíxate nas palabras destacadas.
Un recuncho cheo de flores Henrique e Carolina viven no campo. Como teñen un terreo enorme e lles encanta a xardinaría, fixeron un parterre na parte de atrás da casa. Alí cultivan xeranios, margaridas, rosas, hortensias... A verdade é que se nota que lle dedican moitas horas: é un recuncho precioso!
Actividades de ortografía.
TEÑEN O SON R SUAVE
TEÑEN O SON R FORTE ESCRITO CON R
E s fe le s
Ditado.
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS
ESCRITO CON RR
1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. M
su22en2ión
M
2er2i2ida
M
e22austi2o
subvención
2. Arrodea os erros e corríxeos.
3. Completa con r ou rr. herbicida
Cu2so de
Flo2a típica
xa2dina2ía
das te2as do
2ápida
Medite2áneo
A vexetación da 2ibei2a do 2ío Lo2
26
exhaustivo
M M
suvención subención
M M
erbicida hervicida
M M
A s fe lé s
exahustivo esaustibo
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
27
Programa Dificultades ortográficas.
O
Obxectivos • Coñecer a representación correcta dos sons e as principais normas ortográficas. • Proporcionar criterios de corrección para os textos escritos. • Usar a canle visual na aprendizaxe da ortografía. • Garantir a corrección ortográfica dunha serie de palabras de uso frecuente.
Ideas para a clase 1. Lea cos nenos o recadro informativo que contén a regra ortográfica. Pode propoñerlles que copien as definicións e as regras ortográficas nos cadernos, que engadan máis exemplos de cada unha… 2. Solicite que os alumnos resolvan de forma individual nos cadernos as actividades de aplicación que seguen á formulación da norma ortográfica. Durante a corrección, escriba no encerado a solución destas actividades e solicítelles aos nenos que comparen as súas respostas coas que escribiu vostede.
•
Para a preparación do ditado, en primeiro lugar, lea en voz alta o texto e asegúrese de que os alumnos coñecen o significado de todas as palabras que aparecen. A continuación, pídalles que volvan ler o texto en silencio, que se fixen ben na forma das palabras e que digan en cales cren que fallarían. Pídalles que as copien varias veces ata asegurarse de que as saben escribir correctamente. Para acabar, dite o texto.
• • •
•
4. O programa de Dificultades ortográficas pretende que os alumnos fixen a ortografía dunha serie de palabras de uso frecuente, en que adoitan cometer erros ortográficos. Como método de aprendizaxe, neste caso, utilízase a repetición e a memoria visual. Trátase de complementar o sistema clásico de memorización e aplicación de regras cunha aprendizaxe baseada na memoria visual como estratexia máis adecuada para procesar a información ortográfica. Os nenos terán que memorizar a imaxe correcta das palabras.
I
1
2
3. Como actividade final de aplicación da regra estudada, pídalles aos alumnos que preparen e fagan o ditado.
3
XXVI 130903 _ 0001-0039.indd
26
22/7/09
08:42:55
Obradoiro de escritura 2
Lámina e escolla de vocabulario.
Obradoiro de escritura
Composición de textos
Vocabulario
Escribimos un texto utilizando a chuvia de ideas. Ás veces temos que escribir un texto sobre algún tema e non sabemos que dicir. Nestes casos, moitos escritores utilizan a chuvia de ideas. Esta técnica consiste en anotar, en pouco tempo, todo o que se nos ocorre sobre un tema determinado sen pensalo moito. Despois, escollemos de entre as ideas anotadas as que nos parecen mellores para escribir o noso texto e rexeitamos as outras.
póla cogomelo matogueira
Información sobre os tipos de texto.
5. Escribe un texto relacionado co tema Plantas estrañas empregando a técnica sorprendida admirada espantada
da chuvia de ideas. PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) De que vai falar o meu texto? Para decidilo, fago unha chuvia de ideas. nacer enraizar florecer
EXEMPLO
1. Explica o que pasou coma se foses a rapaza e utiliza as palabras da lista. 2. Copia e completa cada oración cunha palabra da lámina. M M M M
.
a s s.
a s e o s . ra
e e r
e eaea n
Na primavera, a roseira comeza a .................. e énchese de rosas. Detrás dunha .................. había un coello agachado. A planta que transplantei secou porque non puido .................. Ana descubriu .................. que o bosque estaba incendiándose.
plantas plantas plantas plantas
máis grandes do mundo. máis pequenas do mundo. que saen nos contos. acuáticas.
As plantas do deserto. As plantas sen follas. As plantas carnívoras. Etc.
b) Escolle a idea que máis che guste da chuvia de ideas anterior e fai outra para decidir que aspectos do tema escollido vas explicar no teu texto.
Actividades de elaboración dun texto seguindo as fases do proceso de escritura.
EXEMPLO
TEMA ESCOLLIDO
PALABRAS SINÓNIMAS. Algunhas palabras significan o mesmo ca outras. Por exemplo, comezar e empezar teñen o mesmo significado. As palabras que teñen o mesmo significado chámanse palabras sinónimas.
Explicación sobre un fenómeno lexicosemántico.
As As As As
▶
AS PLANTAS CARNÍVORAS
Como son? Que son? Que comen? Onde viven?
Como atraen as presas? De que cor son? Como se reproducen? Etc.
c) Selecciona as ideas que che parecen mellores para a redacción do texto.
3. Copia o texto substituíndo as palabras destacadas polos seus sinónimos. Unha boa tenda Na tenda de Alberte venden todo tipo de froitas e verduras: pementos, leitugas, cenorias, melocotóns… Bótaos el mesmo no seu porral. Por iso deben ser tan bos e baratos. Verdade?
REDACCIÓN DO TEXTO
d) Organiza nun esquema as ideas seleccionadas. cultiva
pexegos
horta
económicos
clase
comercio
e) Escribe o borrador do texto dedicando un parágrafo a cada unha das partes do esquema. Comeza o texto cunha oración que sirva para introducir o tema. EXEMPLO
Unha das plantas máis curiosas da natureza son as plantas carnívoras.
CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
4. Completa cada oración co sinónimo máis axeitado.
Actividades sobre o fenómeno léxicosemántico.
aumentar subiu medrou ascendeu
M M
O piñeiro .................. tanto que xa é máis alto ca a casa. .................. a unha escada para podar a maceira.
M
O prezo dos tomates .................. moito o ano pasado.
M
Uxía .................. e agora é a encargada do almacén.
28
f) Revisa o texto poñendo moita atención á adecuación e á organización das ideas seleccionadas mediante a chuvia de ideas. EXEMPLO
1 Que son? AS PLANTAS CARNÍVORAS
2 Como son? 3 Que comen? 4 Como atraen as presas?
29
Obxectivos • Coñecer e comprender algúns dos principais fenómenos léxicos e semánticos. • Ampliar o vocabulario. • Adquirir soltura no manexo do dicionario. • Producir diferentes tipos de textos seguindo as fases do proceso de escritura. • Aprender técnicas básicas de redacción que poidan utilizarse na creación de calquera tipo de escrito.
Ideas para a clase 1. Presente o fenómeno léxico-semántico que corresponda e explore os coñecementos previos que teñen os alumnos. Pregúntelles se oíron falar do termo, se saben o que significa… Se o considera oportuno, pode propoñerlles varias definicións do fenómeno para que escollan a correcta. 2. Solicite que os alumnos observen a lámina que acompaña a información, xa que lles proporcionará os exemplos en que se basea a explicación e que constitúen o punto de partida. 3. Lea ou pídalles aos alumnos que lean a información e aclare as dúbidas. Despois, pode facer preguntas que permitan reformular o concepto.
4. Faga que os alumnos resolvan as actividades e corríxaos en voz alta, con toda a clase. 5. Teña en conta que, en moitas actividades, o dicionario será de grande axuda para os alumnos. Procure que se afagan a utilizalo. 6. Cada unidade traballa un tipo de texto. Despois dunhas breves notas informativas sobre o texto en cuestión, adoita haber un modelo claro e sinxelo. Léao en voz alta e pídalle a algún neno que o lea tamén. A continuación, faga que os alumnos resolvan a actividade que se presenta sobre este texto. 7. Propoña a realización gradual das diferentes actividades e fágalles ver que se agrupan segundo as fases do proceso de escritura. Explíquelles aos nenos que se trata de elaborar un texto semellante ao que se presenta como modelo. A continuación, deixe tempo suficiente para que realicen a actividade. Lémbrelles aos alumnos a importancia da presentación e dunha caligrafía coidada nas súas producións escritas. 8. Solicite a algúns nenos que lean en voz alta os escritos que elaboraron.
XXVII 130903 _ 0001-0039.indd
27
22/7/09
08:42:56
Literatura (unidades impares)
T
1
Literatura A linguaxe literaria
4. Escolle. Cales dos textos seguintes son literarios? Xustifica a elección. A Máis de 2.000 persoas encheron
Don Carballo chora landras na amencida. E don Outono baballa néboa fría.
Texto literario.
E a don Ourizo da Chaira, como non se ten coa risa, cáenlle dentes de castaña. HELENA VILLAR / XESÚS RÁBADE
Sen trampa nin cartón, saco un ovo do meu blusón.
C Para facer unha crema de cenoria,
Don Labrego, de sombreiro, aplaude a don Castiñeiro con variña de abeleira.
landra: froito do carballo. baballar: caer chuvia fina e espesa. Tamén segregar baba. abeleira: arbusto alto que dá o froito das abelás.
T in d e v
B Nada por alí e nada por aquí. Eu quero ser unha maga así.
onte a praza da vila para protestaren contra a nova lei de urbanismo.
Don Outono ri
primeiro tes que fritir cebola, pataca e cenoria con manteiga ata que collan cor. Despois férvese todo ata que coza e, finalmente, esmiúzase e engádeselle un pouco de leite.
Actividades para traballar o concepto literario estudado.
D O paraugas é a flor da chuvia. O paraugas é a bolboreta do inverno. No verán, no seu letargo coas súas ás tristeiras, encolleitas, ergue o pescozo no paraugueiro coma un periscopio no deserto.
5. Utilizando a linguaxe habitual, explica o que di un dos textos que escolliches na actividade anterior.
6. Busca un texto literario e un texto non literario relacionado cun destes temas e cópiao. OS PAXAROS
Nas súas obras os escritores utilizan as mesmas palabras que empregamos nós habitualmente, pero fano dun xeito especial. Este uso especial da linguaxe que fan os escritores é o que se denomina linguaxe literaria. Os textos escritos utilizando a linguaxe literaria son textos literarios.
Presentación teórica do concepto literario que se estudará.
AS PLANTAS
OBRADOIRO LITERARIO
AS MONTAÑAS
Escribir un texto literario
1. Le o texto seguinte e despois completa. 1. Marca. Cal cres que é a intención dos autores do poema Don Outono ri?
O mar
Describir, de forma real, como é unha paisaxe típica de outono para que a poidamos recoñecer.
O mar é unha enorme masa de auga salgada que existe desde que se formou a Terra, hai millóns e millóns de anos.
Describir de forma imaxinativa unha paisaxe de outono en que algúns elementos da paisaxe mostran sentimentos coma se fosen persoas.
Cando se produce unha forte tempestade ou tremor submarino, o mar pode ser moi perigoso e provocar grandes catástrofes.
a estrofa do poema a que se refiren. ●
O ourizo ábrese e saen as castañas no interior.
▶
●
Se o mar fose unha persoa, pola súa idade sería unha persoa .........................................
●
O labrego varea o castiñeiro para que caian as castañas.
▶
●
Se o mar fose unha persoa, os seres vivos que o habitan serían os seus .........................
●
Esta mañá de outono hai unha néboa fría na paisaxe.
▶
●
Se o mar fose unha persoa, provocaría grandes catástrofes cando estivese ......................
3. Compara a linguaxe que utiliza o poeta coas oracións da actividade anterior
Obradoiro literario, que contén actividades para practicar a linguaxe literaria.
No seu interior habitan unha morea de seres vivos diferentes: algas, corais, peixes, moluscos, etc.
2. Escribe, a carón de cada oración, o número que corresponde (1, 2, 3) segundo
2. Escribe o texto anterior falando do mar coma se fose unha persoa.
e di que diferenzas atopas.
16
17
Obxectivos • Mostrar interese polas obras literarias, especialmente polo xénero poético. • Coñecer algúns conceptos básicos de teoría literaria. • Coñecer autores representativos da literatura na nosa lingua. • Iniciarse na análise de textos literarios.
Ideas para a clase 1. Pode ler o título do programa de Literatura e deixar que os nenos falen intuitivamente sobre o concepto en cuestión. 2. Lea o texto, ou os textos literarios, que se presentan ao inicio da unidade. Unha vez lidos, deixe tempo para que os nenos pregunten as dúbidas. A continuación, pode pedirlles que conten a primeira impresión sobre o texto: se lles gustou, de que cren que trata, que sentimento lles esperta…
O so, aproveite as unidades de Literatura relacionadas tematicamente, para preguntarlles aos nenos polos conceptos que xa estudaran.
•
4. Pida que memoricen o cadro resumo. Fágalles ver cales son as cuestións básicas que teñen que lembrar da unidade.
I
•
1
Ocasionalmente pode preguntarlles se engadirían máis información ao cadro, tendo en conta o texto que leron. 5. Faga unha lectura dos enunciados das actividades en voz alta, aclare as dúbidas e decida, en cada caso, se as deberán resolver individualmente, por parellas ou en grupo.
2
6. Para acabar, formule a actividade do apartado Obradoiro literario como unha actividade lúdica que se pode facer en grupo e que valora a creatividade.
3. Pídalles aos alumnos que lean o cadro informativo que aparece na primeira páxina. Pode propoñer unha lectura individual en silencio ou ben unha lectura en voz alta por parte de varios alumnos. Asegúrese de que todos entenden a información. Resolva as dúbidas que se presenten. A medida que avance o cur-
3
XXVIII 130903 _ 0001-0039.indd
28
22/7/09
08:42:56
s r o o o.
Textos para traballar as competencias básicas (unidades pares)
2
TEXTOS PARA TRABALLAR AS COMPETENCIAS BÁSICAS
Textos informativos de temas e estruturas variadas.
1. Marca onde cres que se atopa a información que liches.
Rafflesia Rafflesia arnoldii
As flores, que exhalan un forte olor fétido semellante á carne putrefacta, son capaces de emitir calor. Crese que ambos os mecanismos lles serven para mimetizar a calor e o olor dun animal morto e así atraer a atención das moscas da prea, que son os insectos que as polinizan. O froito é alimento para as musarañas arborícolas e outros animais do bosque. A planta da Rafflesia non ten follas e, polo tanto, non realiza a fotosíntese. Tampouco presenta gromos nin raíces. É unha planta que parasita as árbores: crece sobre as raíces destas e delas obtén os nutrientes necesarios. Unha Rafflesia está formada por unha flor de cinco pétalos e unha rede de fibras celulares que se atopan sobre todo entre os tecidos da planta hóspede ou formando un órgano retorto e subterráneo denominado rizomatoide. Esta planta pertence á familia das euforbiáceas, que inclúe tamén a flor de Nadal, as campánulas irlandesas, o ficus de caucho, o rícino e a iuca.
Clasificación científica Reino Plantae División Magnoliophyta Clase Magnoliopsida Orde Malpighiáceas Familia Euphorbiaceae Xénero Rafflesia Especie Rafflesia arnoldii
30
peso
olor
floración
M
A que se debe o seu nome?
a unha Rafflesia. Explica en que te fixaches para responder.
Actividades de comprensión do texto e de análise dos elementos estruturais básicos.
3. Escribe (V) verdadeiro ou (F) falso. M
M
A planta da Rafflesia... non ten raíces. realiza a fotosíntese. A flor da Rafflesia... consta de cinco pétalos. dura tres semanas.
▶ ▶
▶ ▶
COMPETENCIA TRATAMENTO DA INFORMACIÓN
Actividades que traballan as competencias a partir do texto.
1. Le estoutra fonte de información e tira as túas conclusións. www.gemmablog.net COMENTARIOS Anónimo dixo... Ola, son de México. Esta flor pola que preguntas chámase Rafflesia, pero non crece onde ti dis, senón en Sumatra e Borneo. Cando eu tiña dez ou doce anos, tiña na casa un libro de marcas e quedoume gravado que esta é a flor máis grande do mundo. Por certo, cheira a cadáver descomposto e ademais ten a curiosidade de que, unha vez que nace, se mantén cos pétalos abertos soamente cinco días. 11 agosto, 2009 22:25
•
M
Onde cres que é posible atopar este texto? nunha revista nunha enciclopedia de plantas dixital
M
O comentario anterior, achega información ou soamente unha opinión? Para facer un traballo sobre a flor máis grande do mundo, onde buscarías información, á parte de nunha guía de plantas? Razoa a resposta.
M
nunha mensaxe a través de Internet
31
Obxectivos • Traballar as competencias básicas.
ar
Ideas para a clase
ao-
M
M
tamaño
5. Indica cal das ilustracións seguintes pertence
Que nome ten a flor máis grande do mundo? En que zona do mundo crece? Cando foi descuberta? Quen foi o seu descubridor?
M
s s
s ae-
da Rafflesia.
Nunha guía de plantas.
M
Flor de grandes dimensións constituída por cinco pétalos. A Rafflesia arnoldii crece nos bosques húmidos do sueste asiático, en Malaca, Borneo e Sumatra. A Rafflesia arnoldii é a flor máis grande do mundo, é dicir, a de máis diámetro. A Rafflesia foi descuberta por primeira vez en Sumatra en 1818 polo naturalista Joseph Arnold. Foi bautizada co nome de Rafflesia en honor de sir Thomas Stamford Raffles, gobernador colonial británico que era experto na clasificación das plantas que se ían descubrindo. A flor da Rafflesia arnoldii pode ter un metro de diámetro e chega a pesar deica os 11 quilogramos, dimensións que a converten na flor máis grande do mundo. Trátase de flores carnosas de cor cobreada ou alaranxada e de cinco lóbulos, que se manteñen abertas só entre cinco e sete días. Como pasa con outras plantas con floracións de grandes dimensións, estas soamente as teñen cada varios anos.
4. Explica as características máis curiosas
Nun libro de Coñecemento do medio. Nun libro de natureza para nenos.
2. Responde.
o o, n s r e .
n o
Análise e comprensión
• Comprender e analizar diferentes tipos de textos.
1. Pídalles aos alumnos que, cunha simple ollada ao texto, digan de que tipo é. Se lles resulta difícil, propóñalles diferentes opcións ata que escollan a correcta. Convén que, antes de ler o texto, comente cos nenos os diferentes elementos gráficos: fotografías, recursos tipográficos, organización en apartados… 2. Pídalles aos alumnos que lean o texto. Quizais é recomendable unha primeira lectura en silencio. A continuación, anímeos para que comenten o que leron. Pregúntelles polo tema de que trata, pola opinión que teñen sobre el, polo aspecto ou comentario que lles chamou máis a atención… É importante que se cree un clima favorable para que os alumnos expresen libremente as dúbidas e as dificultades. 3. Pídalles aos nenos que resolvan as actividades que aparecen baixo a cabeceira Análise e comprensión.
Trátase dun traballo que permite afondar no estudo da Lingua como elemento para obter información. Os textos propostos neste programa teñen diferentes estruturas e o traballo adáptase a cada unha destas. Ademais das cuestións relacionadas co contido do texto (información principal, tema e subtemas, detalles…), as actividades apuntan algunhas das características formais que os definen. 4. Unha vez resoltas as actividades de análise e comprensión, pídalles aos nenos que fagan os exercicios relacionados coas competencias. Trátase de actividades que permiten o comentario con toda a clase e a resolución oral, malia que nalgún caso se solicite que os alumnos elaboren textos breves. Pode formularse cada actividade e deixar uns minutos para que os alumnos as pensen e as respondan en voz alta. Insista, sempre que sexa posible, na relación que manteñen os diferentes ámbitos en que se desenvolve a formación: as aprendizaxes lingüísticas, o coñecemento sobre o medio físico, a cultura e a arte, as matemáticas, a consciencia social e cidadá, o desenvolvemento da autonomía persoal, a capacidade para aprender…
XXIX 130903 _ 0001-0039.indd
29
22/7/09
08:42:56
Actividades
A
1.
Actividade para completar un resumo dalgúns contidos da unidade.
LEMBRA E REPASA
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade. M
M
A linguaxe é a forma de ………… máis utilizada por ………… porque é a máis ………… A linguaxe pode ser ………… ou ………… A ………… é o conxunto de sons, palabras e regras que comparte un grupo de …………
9. Inventa unha oración con cada palabra. M
pergameo
M
trasfegar
M
adular
M
solermiñamente
M
zangonear
M
bordón
10. Pon exemplos de canles de comunicación.
As palabras sinónimas son as que …………
13. Explica en que forma se atopan estas clases de palabras no dicionario. M
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa os esquemas. O son do r forte
O son do r suave
escríbese
escríbese
emisor
receptor
mensaxe
código
Con rr entre .............
2óbado 2eixo
adxectivos
M
verbos
ba2allau 2uncha
e2ipo Ra2el
Actividades que repasan os contidos de unidades anteriores.
T d p s c e d re n a
Con g, gu ou gü fi2eira a2osto
utilizadas en cada caso.
........................
M
Con c ou qu
12. Clasifica as formas de comunicación Con r a principio de ............. e detrás de .............
substantivos
14. Copia e completa coa letra axeitada.
11. Define os conceptos seguintes. 2.
A
2
Actividades
2itarra peitu2a
a2ia bilin2e
15. Escribe o plural destas oracións. Fai
Actividade de elaboración dun esquema cos conceptos estudados nalgún dos programas da unidade.
os cambios necesarios.
3. Escribe tres situacións en que se utilice
6. Escribe os seus nomes. Todos teñen r ou rr.
M
a linguaxe oral e tres máis en que se utilice a linguaxe escrita.
M M
4. Arrodea as dúas palabras sinónimas de cada
M
A vaca pace. A alga verde cobre a rocha. Encheu o bocoi coa axuda dun funil. A eiruga está enriba da póla.
serie. insuficiente
escaso
abundante fraco
feroz
delgado
gordo
rápido
prudente
veloz
redondo sinxelo
amable
contento
feliz
enxoito
7. Completa con r ou rr e arrodea segundo o código. Son do r suave M M
5. Copia o texto substituíndo as palabras destacadas polos seus sinónimos. elixir mozo
valgadas cumes
retiñan extraviar
A planta máis valiosa Un rapaz quería atopar a planta máis valiosa. Foina buscar aos picos e aos vales, pero non sabía cal escoller. Ata que un día se perdeu no deserto e sobreviviu grazas á auga que conservaban os cactos. Esta era a planta!
Actividades de repaso dos contidos da unidade.
Evitar repeticións
ES CAPAZ DE…
M
M
Son do r forte
Teño fotog....afías da se....a do Xu....és. Vivo no ba....io que ....odea o me....cado da fei....a. O mé....co....es tomei a....oz para xanta.... e f....oita de sob....emesa. Que sabo....oso! O ....omeu é unha planta a....omática.
8. Contesta. M M
Que é a chuvia de ideas? En que fase do proceso de escritura se pode empregar? Planificación Redacción Corrección e edición
32
1. Volve copiar o texto evitando as repeticións. Unha distracción célebre Louis Pasteur tiña fama de ser moi distraído. Unha vez, Louis Pasteur falaba nunha comida sobre os beneficios de lavar os vexetais antes de comer os vexetais e para demostralo Louis Pasteur introduciu un acio de uvas dentro dunha copa de auga. Cando finalizou o discurso, pouco antes de finalizar a comida, bebeu a auga dun grolo!
Podes facelo así: 1. Le o texto e localiza as palabras que estean repetidas e que fan que a redacción presente un vocabulario pobre ou soe mal. 2. Escolle en cada caso o recurso máis axeitado para evitar as repeticións do texto. M Utilizar un sinónimo M Suprimir unha das palabras repetidas M Utilizar un pronome 3. Copia o texto coas correccións que fagas.
33
Actividade que esixe a integración de diferentes coñecementos, actitudes, destrezas… e que lle permite demostrar ao alumno a competencia lingüística.
Obxectivos • Reforzar ou avaliar os contidos da unidade. • Repasar contidos fundamentais de unidades anteriores. • Facer partícipes os alumnos da súa propia aprendizaxe. • Poñer en práctica de forma integrada saberes e habilidades lingüísticas.
Ideas para a clase
solver as actividades, cales foron os problemas, como conseguiron superalos…
V
3. Antes de realizar as actividades da sección Lembra e repasa, pode recordar cos alumnos os contidos gramaticais, ortográficos ou léxico-semánticos relacionados. Desta forma, terán menos dificultades á hora de se enfrontar á resolución das actividades propostas.
1. Antes de facer as actividades, convide os nenos a lembrar todo o que viron na unidade. Pídalles que a folleen e fágalles preguntas relacionadas cos diferentes programas; por exemplo, pode preguntarlles polo concepto gramatical que estudaron, se lles gustou a lectura desta unidade ou se lembran a norma ortográfica que traballaron.
4. Cando chegue o momento de realizar a última actividade da unidade, é dicir, a correspondente á sección Es capaz de…, lea en primeiro lugar o título da proposta de traballo e explíquelles aos alumnos en que consiste. Tamén pode pedirlles que sexan eles mesmos os que expliquen coas súas palabras o que teñen que facer na actividade.
2. Pídalles aos alumnos que fagan as actividades da primeira páxina de forma individual. Despois, corríxaos en grupo. Valore non soamente que respondan ben a actividade, senón que o fagan tamén con claridade na letra e con limpeza na escritura. Durante a corrección, anime os nenos para que expliquen se tiveron problemas á hora de re-
5. Para motivalos, pregúntelles polas experiencias persoais sobre os exercicios que se propoñen e se cren que lles resultará fácil ou difícil a realización. Deixe o tempo necesario para que os nenos poidan resolver a actividade, corríxaa e comente con eles se cumpriron as expectativas polo que respecta á facilidade ou dificultade da tarefa.
C d ir m f
XXX 130903 _ 0001-0039.indd
30
22/7/09
08:42:57
s n s s .
Apéndices Audicións Audicións
Transcrición das audicións para que se poidan consultar en caso de dúbida ou para representalas na aula en voz alta.
Audición 3
UNIDADE 1 Audición 1 –Mira, secou a planta que estivemos coidando o ano pasado... –Puf! Pois levamos outra. Se todas son iguais... Audición 2 –Isto é intolerable! Todo o santo día a beirarrúa chea de coches! E vostede, señor policía, non fai nada. Ei, dígame por onde temos que pasar os viandantes, dígamo se pode ser... –Non se preocupe, señora, agora mesmo aviso o guindastre para que leve os coches mal aparcados... Audición 3 –Vicente! Arre demo! Pensaba que non nos volveriamos ver! –Carme? Ti tamén cambiaches de colexio? É incrible! Audición 4 –Que... que can máis... máis bonito, Uxía... En... encántame... –Si, si, xa vexo que che encanta... Queres tocalo?
e e n s s, s, e e r o a .
UNIDADE 2 Audición 1 (No libro, páx. 23) Audición 2 velocidade, teléfono, oxalá, instituto, ósos, reloxo, proxecto, pexegos, transporte, xardineiro, ningunha, terrestre.
UNIDADE 3 Audición 1 Non sei se vos decatastes, pero cando chegan as rebaixas a xente vólvese un pouco tola: ve ofertas e gangas por todos os sitios! Hoxe mesmo, sen ir máis lonxe, cando subía ao autobús para vir aquí, á radio, un home diante de min preguntoulle ao condutor: –Escoite, canto custa o autobús? –Un euro e vinte céntimos –contestou o condutor. –Pois que baixe todo o mundo, que o merco! Iso si que é mercar barato, eh? Audición 2 Cada vez hai máis xente que quere o televisor VEXOTEBÉN. VEXOTEBÉN non é soamente o televisor máis barato do mercado senón que, ademais, ten unha definición de cor e unha calidade de son insuperables! Merca un VEXOTEBÉN e verás o mundo doutra maneira!
Aínda que, a primeira vista, a araña poida parecer un insecto, non o é. Se nos fixamos na súa anatomía, decatarémonos de que as arañas teñen oito patas, en lugar das seis que caracterizan os insectos, e que lles faltan as antenas e as ás propias deste tipo de invertebrados. Audición 4 Boas tardes! Os veciños do barrio das Fontiñas tiveron hoxe a visita dun turista inesperado, o tigre Sandokán, que escapou do zoolóxico esta mañá. Afortunadamente, os coidadores do zoo reaccionaron rapidamente e puideron apreixar a fera antes de que atacase algún veciño. Audición 5 Atención a todos os condutores que viaxen cara a Cabeza de Manzaneda! A estrada OU-325 foi cortada ao tráfico a causa das fortes nevadas. O acceso ás localidades de Trives e Chandrexa de Queixa só se poderá realizar, con uso de cadeas, a través das estradas comarcais C-15 e C-23. Se queren máis información, poden telefonar á Dirección Xeral de Tráfico.
–Por iso non se preocupe, señor. Podemos chegar a un acordo e pagar en prazos de moi pouca cantidade. Todo é cuestión de falalo. Sería unha mágoa que a súa familia, e especialmente os seus fillos, non puidesen gozar desta fantástica e única colección de libros de aventuras só por cuestións económicas... Audición 8 –Aínda que as cualificacións non están mal de todo, si que notamos que o seu rendemento baixou respecto do curso pasado. –Pois é estraño, porque na casa continúalle dedicando as mesmas horas ao estudo. –Ao mellor aínda non se adaptou ao curso. –Eu penso que o problema é que non atende na clase e que, por iso, aínda que estude na casa, non lle quedan claros os conceptos. Audición 9 –Avó, avó, sabes que mañá iremos co colexio a plantar carballos ao monte? –Pois vai amodo, a ver se che pasa coma a Martiño, un rapaz que viña comigo ao colexio. Sabes que lle ocorreu?
Audición 6 A cigarra e a formiga
UNIDADE 4
O inverno chegara e a cigarra tiña moito frío e moita fame. Pasara o verán cantando e divertíndose moitísimo, pero agora estábao pasando moi mal. De súpeto pensou na súa veciña a formiga. Ela si que vivía quentiña no formigueiro e seguro que tiña comida de sobra: é que pasara o verán xuntando granciños de trigo e outras cousas! Decidida, chamou á porta do formigueiro e, cando a formiga abriu, preguntoulle: –Amiga formiga, teño fame e frío, poderíasme dar abrigo e alimento? –E que facías ti durante o verán, mentres eu xuntaba comida pouquiño a pouco e construía o formigueiro para previr o frío? –Cantar! –dixo a cigarra con naturalidade. –Pois agora baila, amiga cigarra; quizais así aprendas a ser máis previsora –dixo a formiga. E, dito isto, pechoulle a porta nos fociños. Daquela a cigarra decatouse de que a formiga tiña razón e prometeuse que nunca máis ningún inverno a collería desprevida. Audición 7 –Esta é a colección de libros de aventuras máis completa e mellor editada que hai nestes momentos no mercado. Fíxese vostede en que nas librarías custa 200 euros e eu ofrézolla por soamente 125. Élle unha oportunidade única! –Síntoo, pero este mes tivemos moitos apuros e non nos vai ben agora gastar tanto diñeiro.
Audición 1 –Ola! Estou facendo unha enquisa para a revista municipal. Poderíasme contestar unhas preguntas? –Naturalmente. Dispara. –Cres que reciclar o lixo é importante? –Si, penso que é fundamental facelo. –Pensas que o concello tivo unha boa iniciativa aumentando o número de colectores de reciclaxe na localidade? –E tanto! De feito, creo que o deberían facer xa hai moito tempo. –A pesar diso, aínda hai moita xente que non recicla. Que medidas tomarías contra os que non reciclan se foses o alcalde da localidade? –Que que medidas tomaría contra os que non reciclan? Pois obrigaríaos a traballar gratis recollendo lixo ou nunha planta de reciclaxe, durante unha boa temporada. Audición 2 –Ola! Estou facendo unha enquisa para a revista municipal. Poderíasme contestar unhas preguntas? –Se non son moi difíciles... Adiante! –Cres que reciclar o lixo é importante? –Por suposto! Se o facemos todos, aínda poderemos salvar o planeta. –Pensas que o concello tivo unha boa iniciativa aumentando o número de colectores de reciclaxe na localidade?
–Si, é unha iniciativa estupenda, xa que así resulta máis fácil e cómodo reciclar. –A pesar diso, aínda hai moita xente que non recicla. Que medidas tomarías contra os que non reciclan se foses o alcalde da localidade? –Mmm... Puf! Non o sei. Quizais... Puf! Eu que sei... Aumentaría a vixilancia durante as horas en que se adoita tirar o lixo e poñeríalle multas a quen non reciclase. Audición 3 –Ola! Estou facendo unha enquisa para a revista municipal. Poderíasme contestar unhas preguntas? –Si, sen ningún problema. Cando queiras... –Cres que reciclar o lixo é importante? –Si, sen dúbida. É fundamental se queremos salvar o planeta. –Pensas que o concello tivo unha boa iniciativa aumentando o número de colectores de reciclaxe na localidade? –Creo que foi unha iniciativa acertadísima e que facía moita falta. –A pesar diso, aínda hai moita xente que non recicla. Que medidas tomarías contra os que non reciclan se foses o alcalde da localidade? –Alégrame que me fagas esta pregunta porque penso que hai moitas cousas que facer neste sentido. Por exemplo, organizar cursos gratis para concienciar e ensinar a reciclar; fomentar a reciclaxe nos colexios mediante premios ou crear unha policía do lixo que vixíe que cada bolsa se bota no colector correspondente.
UNIDADE 5 Audición –Mira ti, que idea... ir deica o lago para ver a posta de sol! Agora, pola túa culpa, ao mellor temos que pasar a noite no bosque! –Que? Pasar a noite no bosque? Dilo de broma, verdade? –Non vos preocupedes, que o campamento non debe estar moi lonxe. Ademais, non me diredes que non valeu a pena a excursión. Ver a posta de sol, a saída das primeiras estrelas... Foi unha marabilla! –Que foi iso? Non o oístes? Ai, miña nai, a ver se é algún animal feroz... –Tranquilo, home, que fun eu. Ei, mirade alá, aquelas luces! Debe ser o campamento! Xa vos dicía que non debía estar moi lonxe. – Non, non debe estar moi lonxe! Uns tres ou catro quilómetros soamente! Ai, quen me mandaría a min facerche caso, quen?
216
217
,
a s á s
Verbos irregulares Os verbos irregulares
Conxugacións dos verbos irregulares máis frecuentes.
O VERBO ESTAR
O VERBO HABER
Formas persoais
Formas persoais MODO INDICATIVO
Presente eu ti el nós vós eles
co s n s
estou estás está estamos estades están
Pretérito Imperfecto (Copretérito) eu ti el nós vós eles
estaba estabas estaba estabamos estabades estaban
eu ti el nós vós eles
estarei estarás estará estaremos estaredes estarán
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el nós vós eles
estivera estiveras estivera estiveramos estiverades estiveran
Futuro
eu ti el nós vós eles
estiven estiveches estivo estivemos estivestes estiveron
Presente eu ti el nós vós eles
Condicional (Pospretérito) eu ti el nós vós eles
estaría estarías estaría estariamos estariades estarían
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
estea esteas estea esteamos esteades estean
eu ti el nós vós eles
estivese estiveses estivese estivésemos estivésedes estivesen
MODO IMPERATIVO está ti estade vós Formas non persoais
s e . n s á
220
fora foras fora foramos forades foran
eu ti el nós vós eles
había habías había habiamos habiades habían
eu ti el nós vós eles
haberei haberás haberá haberemos haberedes haberán
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el nós vós eles
houbera houberas houbera houberamos houberades houberan
Futuro
eu ti el nós vós eles
houben houbeches houbo houbemos houbestes houberon
Presente eu ti el nós vós eles
Condicional (Pospretérito) eu ti el nós vós eles
habería haberías habería haberiamos haberiades haberían
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
haxa haxas haxa haxamos haxades haxan
eu ti el nós vós eles
houbese houbeses houbese houbésemos houbésedes houbesen
MODO IMPERATIVO non ten formas de imperativo
Formas non persoais Infinitivo
haber
estando
Xerundio
habendo
Participio
estado
Participio
habido
O VERBO TER Formas persoais
Pretérito Imperfecto (Copretérito) eu ti el nós vós eles
era eras era eramos erades eran
eu ti el nós vós eles
serei serás será seremos seredes serán
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el nós vós eles
hei has ha/hai habemos habedes han
MODO SUBXUNTIVO Pretérito Perfecto (Pretérito)
estar
MODO INDICATIVO
son es é somos sodes son
eu ti el nós vós eles
Pretérito Imperfecto (Copretérito)
Xerundio
Formas persoais
eu ti el nós vós eles
Presente
Infinitivo
O VERBO SER
Presente
MODO INDICATIVO
MODO SUBXUNTIVO Pretérito Perfecto (Pretérito)
Futuro
MODO INDICATIVO
MODO SUBXUNTIVO Pretérito Perfecto (Pretérito) eu ti el nós vós eles
fun fuches foi fomos fostes foron
Condicional (Pospretérito) eu ti el nós vós eles
sería serías sería seriamos seriades serían
Presente eu ti el nós vós eles
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
sexa sexas sexa sexamos sexades sexan
eu ti el nós vós eles
fose foses fose fósemos fósedes fosen
MODO IMPERATIVO sé ti sede vós Formas non persoais
Presente eu ti el nós vós eles
teño tes ten temos tedes/tendes teñen
Pretérito Imperfecto (Copretérito) eu ti el nós vós eles
tiña tiñas tiña tiñamos tiñades tiñan
eu ti el nós vós eles
terei terás terá teremos teredes terán
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el nós vós eles
tivera tiveras tivera tiveramos tiverades tiveran
Futuro
MODO SUBXUNTIVO Pretérito Perfecto (Pretérito) eu ti el nós vós eles
tiven tiveches tivo tivemos tivestes tiveron
Condicional (Pospretérito) eu ti el nós vós eles
tería terías tería teriamos teriades terían
Presente eu ti el nós vós eles
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
teña teñas teña teñamos teñades teñan
eu ti el nós vós eles
tivese tiveses tivese tivésemos tivésedes tivesen
MODO IMPERATIVO ten ti tede/tende vós Formas non persoais
Infinitivo
ser
Infinitivo
ter
Xerundio
sendo
Xerundio
tendo
Participio
sido
Participio
tido
221
XXXI 130903 _ 0001-0039.indd
31
22/7/09
08:42:57
A guía didáctica Presentación da unidade
D
Nestas páxinas ofrécese a programación completa de cada unidade didáctica.
A o
O lobo e mais o can
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
Literatura
O lobo e mais o can
A comunicación
Repaso de c/qu, c/z, g/gu e gü
A linguaxe literaria
Obxectivos r Ler un texto narrativo poñendo coidado na entoación. r Recoñecer elementos básicos dunha narración. r Identificar estados de ánimo polo ton de voz. r Usar un ton de voz diferente segundo a mensaxe que se quere transmitir.
r A s grafías c/qu, c/z, g/gu e gü
r Recoñecer os elementos que interveñen na comunicación.
r A s características da linguaxe literaria.
r Aprender a manexar o dicionario. r Coñecer as fases do proceso de escritura.
Vocabulario: O uso do dicionario Composición de textos: Proceso de escritura dun texto Es capaz de… Descifrar un código
Actividades
r Láminas da aula. r Caderno de práctica. Primeiro trimestre. r Fichas de reforzo e ampliación.
r Recursos para a avaliación. r CD Comunicación oral Lingua 5. r Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
r Descifrar códigos de comunicación.
r Identificación de elementos da narración.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ
r Interpretación dos aspectos non verbais dun texto oral.
r Redactar un resumo: actividade 9, páx. 8; actividade 1, páx. 18. r Elaborar esquemas: actividade 5, páx. 11; actividade 7, páx. 15; actividade 2, páx. 18. r Repasar procedementos: actividade 8, páx. 13.
r Recoñece elementos esenciais da narración. r Identifica sentimentos polo ton de voz. r Utiliza o ton de voz axeitado á mensaxe que transmite. r Recoñece os elementos que interveñen na comunicación.
r D ramatización de diferentes situacións comunicativas.
Previsión de dificultades
r Coñece e aplica as fases do proceso de escritura.
r Identificación dos trazos da linguaxe literaria a partir do poema Don Outono ri.
r Distingue un texto literario dun non literario.
r T raballo con códigos.
r Iníciase o programa de ortografía coa revisión das normas ortográficas que adoitan crear dificultades entre os nenos, debido aos desaxustes na correspondencia entre fonemas e grafemas. Os erros que se adoitan producir baséanse na substitución de grafemas que corresponden a un mesmo fonema. Cómpre fomentar nos alumnos o descubrimento, interiorización e desenvolvemento da regra.
r Manexa o dicionario.
Competencias básicas Ademais da Competencia na comunicación lingüística, esta unidade contribúe ao desenvolvemento das competencias seguintes: Autonomía e iniciativa persoal, Competencia social e cidadá e Aprender a aprender.
7
r U so do dicionario. r P lanificación, redacción e corrección de textos.
r Escribe correctamente palabras coas grafías c/qu, c/z, g/gu e gü.
6
Recursos
Criterios de avaliación r Le un texto narrativo con boa entoación.
3
Comprensión auditiva: Recoñecer sentimentos Expresión oral: Expresar mediante o ton de voz
r L ectura dramatizada do texto O lobo e mais o can.
r Identificar as características dos textos literarios.
2
Obradoiro de escritura
Comunicación oral
Contidos r O s elementos da comunicación.
r Escribir correctamente palabras con c/qu, c/z, g/gu e gü.
5
6/*%"%&
Programación
1
&TRVFNBEBVOJEBEF
r A ctitude atenta cando os demais falan. r V aloración da importancia da comunicación. r V aloración do dicionario como ferramenta eficaz de soporte á escritura.
r A dramatización de sentimentos que se propón no apartado de Expresión oral pode resultar incómoda os primeiros días de clase, de maneira que se o considera conveniente, pode formular a actividade en grupos reducidos para que todo o mundo se sinta cómodo.
Suxestión de temporalización
8
Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
6B
6A
4
1. Obxectivos Conxunto de obxectivos que se pretenden conseguir co desenvolvemento dos diferentes programas da unidade. 2. Criterios de avaliación Criterios que permiten avaliar o grao de consecución dos obxectivos propostos. 3. Competencias básicas Relación das competencias básicas que se desenvolven a través das actividades e dos contidos da unidade. 4. Contidos Contidos que se abordan nos diferentes programas da unidade.
9
6. Recursos Material da aula e complementario relacionado coa unidade.
1
7. Estudo eficaz Relación das actividades da unidade en que practican os contidos do programa de Estudo eficaz.
2
8. Suxestións de temporalización Calendario proposto para o desenvolvemento das diferentes unidades. 9. Previsión de dificultades Comentarios sobre as dificultades que poden atopar os alumnos na unidade e suxestión de actuación para os profesores.
3
4
5. Esquema da unidade Representación gráfica da estrutura da unidade.
XXXII 130903 _ 0001-0039.indd
32
22/7/09
08:42:57
Desenvolvemento das unidades As páxinas de cada programa ofrecen propostas didácticas para traballar adecuadamente os contidos da unidade. 1
Traballo sobre a lectura
1
Obxectivos r Comprender un texto narrativo.
Os personaxes
As causas
Comprensión auditiva
1. Contesta.
6. Le a seguinte oración do texto e explica.
Recoñecemos os sentimentos de quen fala. Moitas veces sabemos que unha persoa está contenta ou enfadada non tanto polo que di senón por como o di: o ton de voz, se fala máis amodo ou de présa, se berra, etc. Saber os sentimentos de quen fala axudaranos a mellorar a nosa comunicación.
r Explicar trazos e comportamentos dos personaxes do texto.
● ● ●
r Identificar a estrutura do texto narrativo. r Recoñecer no texto trazos propios da fábula.
●
r Aconselle que, cando vaian facer o resumo da ficha de lectura, teñan en conta as respostas da actividade 7 e intenten enlazalas. Pida que fagan a narración da actividade 8 de xeito cronolóxico.
#,#"! !&
● ●
famento gordo relucente
● ● ●
LOBO
● ●
rexo melancólico fraco CAN
●
Por que motivo lle pregunta isto? Que lle responde o can? Cal é a reacción do lobo ante a resposta do can? Por que reacciona así?
O tipo de texto 7. Investiga e di o que é unha fábula.
A estrutura
■ Explica, achegando datos do texto, se este relato se pode considerar unha fábula.
3. Completa o esquema da historia coas respostas ás preguntas seguintes. PRESENTACIÓN NÓ DESENLACE
▶ 1. Que contaba o pergameo?
A túa achega 8. Imaxina e narra un día na vida do lobo
▶ 2. Que pasou entre o can e o lobo? ▶ 3. Que pasou ao final?
como animal doméstico.
Rexistro de lectura 9.
As accións
ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha sobre a lectura con estes datos:
Título: Autor/a: Resumo:
Opinión: Fai a túa ficha nunha cartolina e gárdaa nun ficheiro co resto das fichas de lectura do curso.
Solucións r Un lobo e un can. r Da mesma familia r O can vive cos humanos e o lobo anda libre.r O can proponlle ao lobo que vaia vivir cos humanos, para non pasar fame. 2. Lobo: famento, melancólico, fraco. Can: gordo, relucente, rexo. 3. 1. O pergameo falaba das orixes comúns dos cans e os lobos, ata que un día decidiron separarse. 2. Un can atopouse no monte cun lobo famento e propúxolle ir vivir cos humanos. 3. O lobo decidiu non ir cos humanos porque iso suporía perder a súa liberdade. 4. Adulalos, lamberlles a man, deixarse humillar por eles. 5. Tratar ben ao de aspecto rico e mal ao pobre. r Pola marca do pescozo. r Non lle dá importancia. r Foxe, pois non está disposto a perder a súa liberdade. 7, 8 e 9. Resposta libre (RL).
r Recoñecer os sentimentos polo ton de voz.
● ● ●
altura afecto saúdo
● ● ●
indiferenza sorpresa satisfacción
r Interpretar diversos tons de voz para transmitir sentimentos. ● ● ●
medo alegría silencio
Suxestións didácticas Comprensión auditiva r En cada unidade, no apartado de Expresión oral presentaremos técnicas para mellorar a comunicación oral, desde o punto de vista da comprensión e da expresión. Os textos orais que se inclúen no CD analízanse no apartado de Comprensión auditiva e han de servir como modelo para levar a cabo as actividades de Expresión oral.
Escoita as audicións e intenta adiviñar como se sente cada unha das persoas que falan en cada situación. ▶
SITUACIÓN 1 SITUACIÓN 2 SITUACIÓN 3
▶
SITUACIÓN 4
▶
EXEMPLO
▶
No patio da escola, falan Héitor e Antía. Na rúa falan Sabela, unha señora maior, e Xaime, policía municipal. Á entrada da escola, despois das vacacións, atópanse Carme e Vicente. No parque, Carlos atopa a Uxía, que pasea o seu can.
Situación 1 ▶ Héitor séntese ..... Antía, en cambio, séntese .....
Expresión oral Expresámonos mediante o ton de voz. Se utilizamos sempre o mesmo ton de voz, tanto cando estamos contentos coma cando estamos enfadados, á persoa que nos escoita resultaralle máis difícil entender o que lle dicimos. Por iso é importante saber utilizar o ton de voz axeitado para expresar cada sentimento.
Expresión oral r Para que a expresión do sentimento sexa correcta, cómpre que imaxinen ben a situación que se propón en cada caso. Para iso pode ser moi útil lembrar experiencias persoais en que tivesen estes sentimentos.
para facerse amigo dos humanos.
debe comportarse o lobo cando entren na eira estas persoas?
●
2.
tristeza memoria enfado
1. Dividide a clase en grupos. 2. Cada grupo escollerá unha situación que demande a expresión dun determinado sentimento. Por exemplo, o encontro entre os amigos despois das vacacións (alegría); o aviso por parte dos profesores de que este ano serán moi esixentes con nós (temor); a noticia de que unha compañeira moi querida non virá este ano con nós porque está enferma (tristeza); etc. 3. Escribide un texto relacionado coa situación escollida e lédeo en voz alta intentando expresar co ton de voz o sentimento axeitado.
Competencias básicas
9
Programa de comprensión
Máis información
Actividades 1, 2, 4 e 5. Obtención de información. Identificar os personaxes e as súas características e comportamentos.
A comunicación non verbal. Unha mensaxe non soamente está constituída por un conxunto de palabras, senón que hai diversos elementos non verbais que axudan a configurala e a darlle sentido. O ton de voz, que traballamos nesta unidade, é un destes aspectos; ademais, tamén cómpre ter en conta os xestos das mans, a cara, as miradas e a postura do corpo. Explíquelles que, por exemplo, nas entrevistas de traballo non soamente se analiza o que di o entrevistado, senón que se valoran moitísimo os aspectos de comunicación non verbal e, de feito, dáselles máis credibilidade a estes ca ás palabras, xa que se considera que son máis espontáneos.
Actividade 6 e 7. Elaboración dunha interpretación. Recoñecer trazos do subxénero narrativo, a fábula, e analizar os comportamentos dos personaxes. Actividade 8. Expresión escrita. Transformar o final do conto. Actividade 9. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
3
Competencia social e cidadá
8
Actividades 3. Comprensión global. Resumir as partes do texto narrativo.
1
r Comprender un texto oral.
3. Practicade en grupo a expresión de sentimentos a través do ton de voz.
4. Explica os consellos que lle dá o can ao lobo 5. Contesta. Como
●
UNIDADE
Obxectivos
1. Di cales das palabras seguintes se refiren a sentimentos. ●
co personaxe do relato ao que cualifican.
Suxestións didácticas r As actividades deste apartado axudarán a analizar o texto inicial desde diferentes puntos de vista. Ademais desta análise, proponse facer unha ficha de lectura, que se repetirá en todas as unidades. É importante concienciar os alumnos da importancia destas fichas para lembrar todas as lecturas que fagan e poder así definir os seus gustos literarios.
Quen son os protagonistas do relato? De onde provén cada un deles? Que tipo de vida leva cada un? Que lle propón un dos personaxes ao outro? Por que?
2. Relaciona os seguintes adxectivos ●
2
!. $!" # ! !
Comunicación oral
Aconselle que manteñan unha actitude empática ou, en todo caso, respectuosa cos sentimentos do interlocutor.
Solucións 1. Tristeza; indiferenza; medo; afecto; sorpresa; alegría; enfado; satisfacción. 2.r Situación 1: Héitor: tristeza; Antía: indiferenza. r Situación 2: Sabela: enfado; Xaime: tranquilidade. r Situación 3: Carme: alegría; Vicente: sorpresa. r Situación 4: Carlos: medo; Uxía: burla. 3. RL.
4
9
8
5
a
-
s
r a-
1. Obxectivos Inventario dos obxectivos que pretenden conseguirse co traballo realizado en cada unidade en relación cos diferentes programas. 2. Suxestións didácticas Explicacións sobre os contidos do libro, propostas de estratexias didácticas para explotalos e reforzalos, e comentarios das actividades, da maneira como se poden orientar e das dificultades que poden atopar os alumnos.
5. Outras actividades, máis información… Novas actividades para continuar traballando os contidos desenvolvidos na páxina, recursos didácticos, datos para ampliar a información do libro de texto…
3. Competencias básicas Propostas para contribuír ao desenvolvemento das diferentes competencias básicas. 4. Solucións Solucións das actividades propostas no libro do alumno.
XXXIII 130903 _ 0001-0039.indd
33
22/7/09
08:42:58
130903 _ 0001-0039.indd
34
22/7/09
08:42:58
Lingua 5
130903 _ 0001-0039.indd
35
PRIMARIA
22/7/09
08:42:58
O libro Lingua 5, para quinto curso de Educación Primaria, é unha obra colectiva concibida, creada e realizada no Departamento de Primaria de Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educación, S. L., baixo a dirección de Henrique Juan Redal e Ana María Guerra Cañizo.
Texto do libro do alumno: Xosé Luís Alzu, Ánxela Carril, Rosa I. García de Blas, Xoán L. Bendaña, e Afonso Toimil. Ilustración: Ana Zurita. Edición: Afonso Toimil Castro.
O alumnado ten que realizar as actividades deste libro nun caderno. En ningún caso debe facelas no libro.
130903 _ 0001-0039.indd
36
22/7/09
08:42:58
Presentación Este libro forma parte do proxecto A CASA DO SABER, que é un espazo educativo en que os alumnos poden adquirir as capacidades necesarias para o seu desenvolvemento persoal e social. Para facelo posible, os libros de Lingua pretenden que os alumnos consigan os obxectivos seguintes: r Prepararse para o paso á educación secundaria. Con este propósito desenvolvemos un programa de Estudo eficaz que promove a autonomía dos alumnos no traballo escolar e contribúe a consolidar as aprendizaxes fundamentais. r Comprender diferentes tipos de textos escritos. O Traballo sobre a lectura de cada unidade ofrécelles aos alumnos as claves de comprensión dos textos narrativos e teatrais. Así mesmo, o programa de Textos para traballar as competencias básicas permítelles desenvolver unha análise de diferentes tipos de textos (páxinas web, noticias, reportaxes, folletos…). r Escribir mellor. A aprendizaxe de técnicas de redacción e de elaboración de textos a partir de modelos contribúen ao desenvolvemento das habilidades de escritura. Doutra banda, o programa de Ortografía, co estudo tradicional das normas ortográficas e o novo enfoque da sección Dificultades ortográficas, garante a corrección dos textos elaborados polos alumnos. r Aprender a comunicarse oralmente. No programa de Comunicación oral trabállase a comprensión auditiva, mediante actividades que contan co soporte dun CD de audicións, e a expresión oral, con propostas guiadas que permiten a adquisición de diversas habilidades lingüísticas orais. r Coñecer textos literarios de diferentes xéneros e autores. Por medio da lectura de textos axeitados á idade dos alumnos, as páxinas de Literatura promoven a aprendizaxe de conceptos básicos relacionados coa creación literaria: a métrica, os recursos estilísticos, os xéneros literarios... A CASA DO SABER é un proxecto en que cabemos todos. Pretende que os alumnos recoñezan e valoren a diversidade cultural da sociedade en que viven e contribúe de forma efectiva á educación en valores.
130903 _ 0001-0039.indd
37
22/7/09
08:42:58
MAPA DE CONTIDOS LECTURA
COMUNICACIÓN ORAL COMPRENSIÓN: Recoñecer sentimentos ● EXPRESIÓN: Expresar mediante o ton de voz
O
●
1 O lobo e mais o can
6
2
A comunicación
R g
A linguaxe e as linguas
R
COMPRENSIÓN: Identificar varios tipos de textos ● EXPRESIÓN: Intervir nunha conversa
O substantivo
S e
COMPRENSIÓN: Recoñecer técnicas para improvisar ● EXPRESIÓN: Improvisar un discurso
O adxectivo
N d
COMPRENSIÓN: Asociar voces a personaxes ● EXPRESIÓN: Interpretar personaxes
Graos do adxectivo
A d
COMPRENSIÓN: Seleccionar información ● EXPRESIÓN: Presentar a alguén
Os determinantes. O artigo
O
Os pronomes persoais
C d
O verbo: raíz e desinencias
E d
O verbo: número e persoa
S o
O verbo: tempo e modo
A
Os tempos verbais
O
A primeira conxugación
A d
A segunda conxugación
A
A terceira conxugación
A e
Clases de verbos
O
● ●
O coiote e a árbore do diñeiro
COMPRENSIÓN: Recoñecer EXPRESIÓN: Mellorar
erros
a pronuncia
20 ●
3 Adelaida é tremenda
34
4
●
Pobres fantasmas
48
●
5 Meu pai e as estrelas
62
6
●
A pedra da area
76
7
● ●
A bici
90
8
● ●
Cuarto sen xanela
COMPRENSIÓN: Seguir instrucións EXPRESIÓN: Dar instrucións
COMPRENSIÓN: Localizar lugares EXPRESIÓN: Sinalar onde nos
atopamos
104
9
●
COMPRENSIÓN:
Identificar a idea
principal
O xaguar e a chuvia
118
10
●
EXPRESIÓN:
Explicar a lección
COMPRENSIÓN: Detectar erros de concordancia ● EXPRESIÓN: Evitar as repeticións ●
As bromas do río
132
11
● ●
Un mal negocio
COMPRENSIÓN: Adiviñar obxectos EXPRESIÓN: Facer preguntas
para adiviñar un obxecto
146
COMPRENSIÓN: Escoitar con atención ● EXPRESIÓN: Usar palabras de cortesía ●
12 Manuel de Paderna
160
13
●
COMPRENSIÓN:
Reconstruír
un texto
O colar de Sabela
174
14
●
EXPRESIÓN:
●
COMPRENSIÓN: Situar no tempo EXPRESIÓN: Contar feitos
●
O monte Medulio
15
GRAMÁTICA
Conversar
pasados seguindo unha orde
188
COMPRENSIÓN: Recoñecer ditos e expresións coloquiais ● EXPRESIÓN: Facer un debate ●
TEATRO: Antes da xusta APÉNDICE
202
AUDICIÓNS
216
VERBOS IRREGULARES
220
4 130903 _ 0001-0039.indd
38
22/7/09
08:42:58
ORTOGRAFÍA
OBRADOIRO DE ESCRITURA
Repaso de c/qu, c/z, g/gu e gü
● ●
●
Sílaba tónica e acento gráfico
●
Normas de acentuación
●
Acentuación de ditongos e hiatos
●
●
●
●
●
O acento diacrítico
A linguaxe literaria
dun texto
●
Repaso de r e rr
VOCABULARIO: O uso do dicionario COMPOSICIÓN: Preparar a escritura
TEXTOS PARA TRABALLAR AS COMPETENCIAS BÁSICAS
LITERATURA
●
VOCABULARIO: Palabras COMPOSICIÓN: A chuvia
●
sinónimas de ideas
VOCABULARIO: Palabras antónimas COMPOSICIÓN: Cubrir un cuestionario
●
Prosa e verso
● ●
TEXTO: Aos pés do xigante durmido COMPETENCIA: Competencia matemática
A medida dos versos
VOCABULARIO: Palabras polisémicas COMPOSICIÓN: Un conto con dous
● ●
personaxes VOCABULARIO: Palabras simples e palabras compostas ● COMPOSICIÓN: Contar unha experiencia persoal
do mundo
da información
VOCABULARIO: Familia de palabras COMPOSICIÓN: Describir o protagonista
VOCABULARIO: Campo léxico COMPOSICIÓN: Anunciar un suceso
TEXTO: A flor máis grande COMPETENCIA: Tratamento
TEXTO: O aire pode crecer COMPETENCIA: Autonomía e
iniciativa
persoal
●
Contraccións dos pronomes átonos
Escritura de contraccións
● ●
Signos que pechan oracións
● ●
VOCABULARIO: Prefixos e sufixos COMPOSICIÓN: Describir un lugar
VOCABULARIO: As expresións COMPOSICIÓN: Escribir un texto
● ●
●
As estrofas
VOCABULARIO: Os sufixos aumentativos COMPOSICIÓN: Mellorar o estilo
● ●
dun texto ●
O punto e coma
TEXTO: Unha camiñada pola vía verde COMPETENCIA: Aprender a aprender
expositivo ●
A coma
A rima
●
VOCABULARIO: Os sufixos diminutivos COMPOSICIÓN: Escribir o texto
TEXTO: A Ribeira Sacra COMPETENCIA: Coñecemento
e interacción
co mundo físico
Clases de poemas
dun cómic
A partición de palabras. O guión
● ●
●
A raia
●
As parénteses e as comiñas
● ●
●
Os dous puntos
●
●
VOCABULARIO: Os xentilicios COMPOSICIÓN: Argumentar
VOCABULARIO: Outros tipos de sufixos COMPOSICIÓN: Escribir un informe
●
e cidadá
Os recursos literarios
●
VOCABULARIO: Os prefixos de situación COMPOSICIÓN: Resumir un conto
VOCABULARIO: As siglas COMPOSICIÓN: Escribir diálogos
TEXTO: Os dereitos do menor COMPETENCIA: Competencia social
●
TEXTO: Adeus ao faraón COMPETENCIA: Competencia
cultural
e artística
A comparación e a metáfora
220
5 130903 _ 0001-0039.indd
39
22/7/09
08:42:59
1
O lobo e mais o can
E
Programación Obxectivos • Ler un texto narrativo poñendo coidado na entoación. • Recoñecer elementos básicos dunha narración.
Contidos
• Identificar estados de ánimo polo ton de voz.
• Os elementos da comunicación.
• Usar un ton de voz diferente segundo a mensaxe que se quere transmitir.
• As grafías c/qu, c/z, g/gu e gü
• Recoñecer os elementos que interveñen na comunicación.
• As características da linguaxe literaria.
• Escribir correctamente palabras con c/qu, c/z, g/gu e gü.
R
• Aprender a manexar o dicionario. • Coñecer as fases do proceso de escritura.
• • •
• Descifrar códigos de comunicación.
• Lectura dramatizada do texto O lobo e mais o can.
Criterios de avaliación
• Identificación de elementos da narración.
E
• Interpretación dos aspectos non verbais dun texto oral.
• • •
• Identificar as características dos textos literarios.
• Le un texto narrativo con boa entoación. • Recoñece elementos esenciais da narración. • Identifica sentimentos polo ton de voz. • Utiliza o ton de voz axeitado á mensaxe que transmite. • Recoñece os elementos que interveñen na comunicación. • Escribe correctamente palabras coas grafías c/qu, c/z, g/gu e gü.
• Dramatización de diferentes situacións comunicativas. • Uso do dicionario. • Planificación, redacción e corrección de textos.
• Coñece e aplica as fases do proceso de escritura.
• Identificación dos trazos da linguaxe literaria a partir do poema Don Outono ri.
• Distingue un texto literario dun non literario.
• Traballo con códigos.
• Manexa o dicionario.
Competencias básicas Ademais da Competencia na comunicación lingüística, esta unidade contribúe ao desenvolvemento das competencias seguintes: Autonomía e iniciativa persoal, Competencia social e cidadá e Aprender a aprender.
• Actitude atenta cando os demais falan. • Valoración da importancia da comunicación. • Valoración do dicionario como ferramenta eficaz de apoio á escritura.
6A 130903 _ 0040-0055.indd 40
21/7/09 14:35:55
n
Esquema da unidade UNIDADE 1
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
Literatura
O lobo e mais o can
A comunicación
Repaso de c/qu, c/z, g/gu e gü
A linguaxe literaria
Obradoiro de escritura
Comunicación oral Comprensión auditiva: Recoñecer sentimentos Expresión oral: Expresar mediante o ton de voz
Vocabulario: O uso do dicionario Composición de textos: Proceso de escritura dun texto Es capaz de… Descifrar un código
Actividades
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Primeiro trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar un resumo: actividade 9, páx. 8; actividade 1, páx. 18. • Elaborar esquemas: actividade 5, páx. 11; actividade 7, páx. 15; actividade 2, páx. 18. • Repasar procedementos: actividade 8, páx. 13.
Previsión de dificultades • Iníciase o programa de ortografía coa revisión das normas ortográficas que adoitan crear dificultades entre os nenos, debido aos desaxustes na correspondencia entre fonemas e grafemas. Os erros que se adoitan producir baséanse na substitución de grafemas que corresponden a un mesmo fonema. Cómpre fomentar nos alumnos o descubrimento, interiorización e desenvolvemento da regra. • A dramatización de sentimentos que se propón no apartado de Expresión oral pode resultar incómoda os primeiros días da clase, de maneira que se o considera conveniente, pode formular a actividade en grupos reducidos para que todo o mundo se sinta cómodo.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
6B 130903 _ 0040-0055.indd 41
21/7/09 14:35:55
Obxectivos
1
O lobo e mais o can
Este atop
• Ler un texto narrativo de forma expresiva.
que os m ami pela
• Comprender e explicar as accións dos personaxes do conto. • Valorar a presenza de elementos históricos no relato de ficción.
tan hum can lom Pou deb beir can bor pod moi
Suxestións didácticas A lectura de cada unidade acompáñase dunha nota biográfica do autor do texto, neste caso trátase de Manuel Lugrís Freire (autor a quen se lle dedicou o Día das letras galegas no ano 2006). Aproveite esta biografía para fomentar unha actitude de interese polos nosos escritores. Pode resultar interesante que inicie unha conversa sobre os escritores e escritoras galegos que coñecen e comentar se son autores actuais ou clásicos da nosa literatura.
Antes de ler • O título desta lectura (O lobo e mais o can) pode resultar atractivo para os alumnos. Moitos deles teñen un can na casa ou gustaríalles telo, de maneira que pode animalos a explicar anécdotas relacionadas cun animal. Vixíe que, ao contaren a súa experiencia persoal, manteñan a estrutura do texto narrativo: presentación, nó e desenlace. Por outra banda, a lectura vai permitir establecer unha reflexión sobre as diferenzas entre os animais de vida salvaxe e os animais domésticos. A lectura • Solicite unha lectura individual silenciosa e, despois, propoña unha lectura expresiva e en voz alta, aproveitando o predominio do diálogo do texto. • Durante a lectura en voz baixa, remítaos ao recadro Dicionario, para que consulten o significado das palabras marcadas en negra. Neste caso, aparecen aquí incluídas palabras ben xenuínas
que
VAS APRENDER 1 Lectura O lobo e mais o can 2 Comunicación oral ● Recoñecer sentimentos ● Expresar mediante o ton de voz 3 Gramática A comunicación 4 Ortografía Repaso de c/qu, c/z, g/gu e gü 5 Obradoiro de escritura ● O uso do dicionario ● Preparar a escritura dun texto 6 Literatura A linguaxe literaria
C
onsta nun vello pergameo atopado nos cimentos dunha pirámide exipcia que aló, nos comezos da Historia, os cans non existían ou, mellor dito, os cans e mais os lobos eran unha mesma familia, que andaban polos montes e as fragas, como verdadeiros foraxidos, comendo cando podían e gozando dunha liberdade natural e completa. Mais un día, cansos de trasfegar polo monte, dous daqueles animais, macho e femia, baixaron a unha vila dos humanos e aceptaron os costumes da nova vida, feito que, segundo o vello pergameo exipcio, é a orixe do can. Despois de moitos anos, un forte can de palleiro, tataraneto dos animais foraxidos, sentindo saudades pola liberdade, deixou a vila e foise zangonear polo monte. Na revolta dunha congostra atopou un lobo famento e fraco coma un asubío. Olláronse fite a fite e, medindo coa imaxinación as súas forzas, decidíronse a non loitar. –Boas tardes, señor lobo. –Moi boas, señor can.
6
Máis información O can e o lobo: familia. O lobo e o can pertencen ao xénero de mamíferos carnívoros da familia dos cánidos. O can (Canis familiaris) e o lobo común (Canis lupus) comparten un devanceiro común segundo descubriron estudos xenéticos realizados non hai moito. Os cans que nos fan compaña descenden dos primeiros cánidos que viviron hai corenta millóns de anos. As representacións pictóricas rupestres mostran que é antiquísima a domesticación deste animal, que pola súa intelixencia, lealdade e capacidade evolutiva foi utilizado para actividades moi diversas: na caza, na garda do gando e da vivenda, como guía, como explorador...
6 130903 _ 0040-0055.indd 42
21/7/09 14:35:55
vila
por
Non
me
mon pui
pians nha verber-
aniptameo
dos la e
aco n as
UNIDADE –Seica estás melancólico? –inquiriu o can. –Estou, ho; a fame sempre foi moi dada ás grandes cavilacións. Este inverno é moi cru, a neve acocha por completo o monte e non atopo mantenza por ningures. –Pásalo mal porque queres, lobo amigo. Eu veño dunha caste que noutros tempos andaba ceibe por estas montañas... Un día, os meus devanceiros decatáronse de que era conveniente facerse amigos dos humanos e baixaron á vila. Desde aquela, xa ves que bo pelame temos. –Non é malo, non; vese polo rexo, gordo e relucente que andas. –Pois ti podías estar o mesmo. –E de que xeito? –Facendo o que eu fago. Déixate de rillar os dentes pola noite, que tanto medo causa a todos os animais, e faite amigo dos homes. Os humanos, en verdade cho digo, son un fato de lampantíns. Adúlaos canto poidas, lámbelles a man cando vexas que che van mallar o lombo e verás que regalada vida tes en troques. Modo de servilos? Pouca cousa tamén. Cando na eira entre un señor con boas vestiduras, debes menear o rabo de dereita a esquerda, dar dúas voltas á súa beira e despois déitaste no chan ollando solermiñamente. Mais cando algún desgraciado cuberto de farrapos, vello e arrimado a un bordón pida esmola, ou supoñas que nada pode dar, ládraslle canto podes e fíncaslle os dentes nunha perna. Tratar mal os pobres está moi ben visto entre os animais que se moven sobre dúas patas.
pergameo: documento escrito en pel de ovella curtida e preparada.
como é o caso de trasfegar, solermiñamente ou bordón. Comprobe que o alumnos comprenden plenamente o significado destes termos pedíndolles que elaboren contextos en que poidan empregalas.
trasfegar: pasar unha cousa dun lugar a outro. zangonear: non traballar; lacazanear. adular: gabar moito a alguén con algún fin; loar.
• Centre a atención dos alumnos sobre o parágrafo inicial do relato, en que se menciona a existencia dun pergameo achado nunha pirámide exipcia, sobre a orixe da separación entre o can e o lobo. Pregunte por esta circunstancia, se lles parece verosímil e posible ou se podería ser un recurso literario para darlle máis credibilidade ao relato. Explique que, en ocasións, os escritores inclúen referencias a sucesos ou feitos históricos e lugares reais para darlle máis verosimilitude a unha historia que só é froito da súa imaxinación.
solermiñamente: con cautela e malicia. bordón: caxato.
–Non me parece mal –respondeu o lobo cheo de alegría–. Rógoche que me leves contigo. –Pois, imos indo. E en santa e amorosa compaña comezaron a camiñar cara á vila. Cando xa estaban preto desta, parouse o lobo e preguntou:
O AUTOR
–Amigo can, que é o que tes no pescozo? –Eu? Nada. –Fáltache o pelo todo arredor. –Ah, iso! É o sitio do colar con que de noite me prenden onda a porta. –Non saes fóra? –dixo o lobo, sentando sobre as patas traseiras–. Non corres libremente cando che dá a gana? –Non sempre... iso que importa? –Tanto importa, que nin todos os privilexios e larpeiradas que me brindas nin canto de bo hai na Terra, non o quero a este prezo. E o lobo, coma alma que leva o demo, botou a correr cara ao monte. E desde entón afirmouse a diferenza das castes, que endexamais puideron entenderse!
1
Manuel Lugrís Freire
Competencias básicas
Manuel Lugrís Freire (Sada, 1863 - A Coruña, 1940) foi un escritor e galeguista, director e cofundador, entre outras institucións, da Escola Rexional de Declamación, da Real Academia Galega, das Irmandades da Fala e do Partido Galeguista. Cultivou todos os xéneros literarios e escribiu tamén textos ensaísticos, xornalísticos, do ámbito político e, ademais, a primeira Gramática en galego.
Autonomía e iniciativa persoal Ademais do cadro Dicionario que acompaña cada lectura, é importante que se fomente o uso do dicionario, como unha ferramenta imprescindible para acompañar a lectura.
MANUEL LUGRÍS FREIRE, A carón do lar. (Adaptación)
7
Competencia social e cidadá
Outras actividades Así son. Propoña que os alumnos realicen un pequeno traballo de investigación sobre o can e o lobo: aspectos físicos, hábitos e comportamento. Deberán elaborar unha ficha descritiva sobre cada animal e ilustrala cun debuxo ou fotografía. Poden empregar enciclopedias, libros complementarios ou consultar páxinas web coma as seguintes: http://gl.wikipedia.org/wiki/Lobo http://gl.wikipedia.org/wiki/Can http://www.rios-galegos.com/mam9.htm
Cómpre lembrarlles que ter un animal na casa comporta moitas responsabilidades, xa que deben de telo coidado e, sobre todo, procurar que non moleste os veciños.
Despois de ler Estableza un diálogo para comentar as características do relato. Pregunte se lles gustou, se leron algunha outra narración semellante que tivese como protagonistas animais, se cren que o relato pretende ofrecer unha ensinanza…
7 130903 _ 0040-0055.indd 43
29/7/09 10:52:41
Obxectivos • Comprender un texto narrativo.
Traballo sobre a lectura
C
Os personaxes
As causas
Co
1. Contesta.
6. Le a seguinte oración do texto e explica.
Rec sab tant mái de q
• Explicar trazos e comportamentos dos personaxes do texto.
● ● ●
• Identificar a estrutura do texto narrativo. • Recoñecer no texto trazos propios da fábula.
●
● ●
famento gordo relucente
● ● ●
LOBO
● ●
rexo melancólico fraco CAN
●
Por que motivo lle pregunta isto? Que lle responde o can? Cal é a reacción do lobo ante a resposta do can? Por que reacciona así?
●
2.
7. Investiga e di o que é unha fábula. A estrutura
■ Explica, achegando datos do texto, se este relato se pode considerar unha fábula.
3. Completa o esquema da historia coas respostas ás preguntas seguintes. PRESENTACIÓN NÓ DESENLACE
▶ 1. Que contaba o pergameo?
A túa achega 8. Imaxina e narra un día na vida do lobo
▶ 2. Que pasou entre o can e o lobo? ▶ 3. Que pasou ao final?
Exp
como animal doméstico.
Rexistro de lectura 9.
As accións
ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha sobre a lectura con estes datos:
P
para facerse amigo dos humanos.
5. Contesta. Como debe comportarse o lobo cando entren na eira estas persoas?
Exp tant que é im
3.
4. Explica os consellos que lle dá o can ao lobo Título: Autor/a: Resumo:
Fai a túa ficha nunha cartolina e gárdaa nun ficheiro co resto das fichas de lectura do curso.
Solucións 8
Programa de comprensión Actividades 1, 2, 4 e 5. Obtención de información. Identificar os personaxes e as súas características e comportamentos. Actividade 3. Comprensión global. Resumir as partes do texto narrativo. Actividades 6 e 7. Elaboración dunha interpretación. Recoñecer trazos do subxénero narrativo, a fábula, e analizar os comportamentos dos personaxes. Actividade 8. Expresión escrita. Transformar o final do conto. Actividade 9. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
8 130903 _ 0040-0055.indd 44
●
O tipo de texto
Opinión:
1. • Un lobo e un can. • Da mesma familia • O can vive cos humanos e o lobo anda libre.• O can proponlle ao lobo que vaia vivir cos humanos, para non pasar fame. 2. Lobo: famento, melancólico, fraco. Can: gordo, relucente, rexo. 3. 1. O pergameo falaba das orixes comúns dos cans e os lobos, ata que un día decidiron separarse. 2. Un can atopouse no monte cun lobo famento e propúxolle ir vivir cos humanos. 3. O lobo decidiu non ir cos humanos porque iso supoñería perder a súa liberdade. 4. Adulalos, lamberlles a man, deixarse humillar por eles. 5. Tratar ben ao de aspecto rico e mal ao pobre. 6. • Pola marca do pescozo. • Non lle dá importancia. • Foxe, pois non está disposto a perder a súa liberdade. 7, 8 e 9. Resposta libre (RL).
1.
●
co personaxe do relato ao que cualifican.
Suxestións didácticas
• Aconselle que, cando vaian facer o resumo da ficha de lectura, teñan en conta as respostas da actividade 7 e intenten enlazalas. Pida que fagan a narración da actividade 8 de xeito cronolóxico.
Amigo can, que é o que tes no pescozo?
2. Relaciona os seguintes adxectivos ●
• As actividades deste apartado axudarán a analizar o texto inicial desde diferentes puntos de vista. Ademais desta análise, proponse facer unha ficha de lectura, que se repetirá en todas as unidades. É importante concienciar os alumnos da importancia destas fichas para lembrar todas as lecturas que fagan e poder así definir os seus gustos literarios.
Quen son os protagonistas do relato? De onde provén cada un deles? Que tipo de vida leva cada un? Que lle propón un dos personaxes ao outro? Por que?
21/7/09 14:35:56
, tes ?
a
1
Comunicación oral Comprensión auditiva
● ●
2.
tristeza memoria enfado
● ● ●
altura afecto saúdo
● ● ●
indiferenza sorpresa satisfacción
• Recoñecer os sentimentos polo ton de voz. • Interpretar diversos tons de voz para transmitir sentimentos. ● ● ●
medo alegría silencio
Suxestións didácticas Comprensión auditiva • En cada unidade, no apartado de Expresión oral presentaremos técnicas para mellorar a comunicación oral, desde o punto de vista da comprensión e da expresión. Os textos orais que se inclúen no CD analízanse no apartado de Comprensión auditiva e han de servir como modelo para levar a cabo as actividades de Expresión oral.
Escoita as audicións e intenta adiviñar como se sente cada unha das persoas que falan en cada situación. ▶
SITUACIÓN 1 SITUACIÓN 2 SITUACIÓN 3
▶
SITUACIÓN 4
▶
EXEMPLO
▶
1
• Comprender un texto oral.
1. Di cales das palabras seguintes se refiren a sentimentos. ●
UNIDADE
Obxectivos
Recoñecemos os sentimentos de quen fala. Moitas veces sabemos que unha persoa está contenta ou enfadada non tanto polo que di senón por como o di: o ton de voz, se fala máis amodo ou de présa, se berra, etc. Saber os sentimentos de quen fala axudaranos a mellorar a nosa comunicación.
ste
e
Un señor ben vestido! Hai que facerlle as beiras!
No patio da escola, falan Héitor e Antía. Na rúa falan Sabela, unha señora maior, e Xaime, policía municipal. Á entrada da escola, despois das vacacións, atópanse Carme e Vicente. No parque, Carlos atopa a Uxía, que pasea o seu can.
Situación 1 ▶ Héitor séntese ..... Antía, en cambio, séntese .....
Expresión oral Expresámonos mediante o ton de voz. Se utilizamos sempre o mesmo ton de voz, tanto cando estamos contentos coma cando estamos enfadados, á persoa que nos escoita resultaralle máis difícil entender o que lle dicimos. Por iso é importante saber utilizar o ton de voz axeitado para expresar cada sentimento.
Expresión oral • Para que a expresión do sentimento sexa correcta, cómpre que imaxinen ben a situación que se propón en cada caso. Para iso pode ser moi útil lembrar experiencias persoais en que tivesen estes sentimentos.
3. Practicade en grupo a expresión de sentimentos a través do ton de voz. Podedes facelo así:
1. Dividide a clase en grupos. 2. Cada grupo escollerá unha situación que demande a expresión dun determinado sentimento. Por exemplo, o encontro entre os amigos despois das vacacións (alegría); o aviso por parte dos profesores de que este ano serán moi esixentes con nós (temor); a noticia de que unha compañeira moi querida non virá este ano con nós porque está enferma (tristeza); etc. 3. Escribide un texto relacionado coa situación escollida e lédeo en voz alta intentando expresar co ton de voz o sentimento axeitado.
Competencias básicas Competencia social e cidadá 9
Máis información A comunicación non verbal. Unha mensaxe non soamente está constituída por un conxunto de palabras, senón que hai diversos elementos non verbais que axudan a configurala e a darlle sentido. O ton de voz, que traballamos nesta unidade, é un destes aspectos; ademais, tamén cómpre ter en conta os xestos das mans, a cara, as miradas e a postura do corpo. Explíquelles que, por exemplo, nas entrevistas de traballo non soamente se analiza o que di o entrevistado, senón que se valoran moitísimo os aspectos de comunicación non verbal e, de feito, dáselles máis credibilidade a estes ca ás palabras, xa que se considera que son máis espontáneos.
Aconselle que manteñan unha actitude empática ou, en todo caso, respectuosa cos sentimentos do interlocutor.
Solucións 1. Tristeza; indiferenza; medo; afecto; sorpresa; alegría; enfado; satisfacción. 2. • Situación 1: Héitor: tristeza; Antía: indiferenza. • Situación 2: Sabela: enfado; Xaime: tranquilidade. • Situación 3: Carme: alegría; Vicente: sorpresa. • Situación 4: Carlos: medo; Uxía: burla. 3. RL.
9 130903 _ 0040-0055.indd 45
21/7/09 14:35:56
Gramática A comunicación Obxectivos
Amigo can, que tes no pescozo?
• Saber o que é a comunicación.
• Discriminar diferentes tipos de comunicación.
Eu? Nada!
• Valorar a importancia da comunicación.
Suxestións didácticas
Hai moitas formas de poder comunicarnos: mediante os xestos (dar a man para saudar), os sinais visuais (as liñas continuas que indican a prohibición de adiantar nunha estrada), os sinais acústicos ou sons (a sirena dunha ambulancia) e a linguaxe, a máis importante de todas.
Nos actos de comunicación están presentes os elementos seguintes: ●
Emisor
●
O apartado de Gramática non soamente ten como obxectivo presentar uns conceptos que os alumnos deben aprender e saber aplicar nas actividades, senón que pretende ser tamén un modelo de estudo eficaz, en que os resumos, os esquemas e os mapas conceptuais, así como os tests de autoavaliación, teñen un peso importante e constitúen para o alumno unha ferramenta de estudo fundamental que poderá aplicar noutras disciplinas.
Receptor
●
Mensaxe
●
Código ●
Canle
O emisor ou persoa que envía a información. O receptor ou persoa que recibe a información. A mensaxe. É a información que se comunica. O código. É un conxunto de signos (un idioma, o código de cores do semáforo…) que tanto o emisor coma o receptor coñecen. A canle. É o medio que se emprega para facer chegar a mensaxe ao seu destino. Por exemplo, o teléfono, o papel, a Internet, o aire… A comunicación é a expresión de ideas, opinións e sentimentos. Podemos comunicarnos mediante xestos, sinais visuais, sinais acústicos... pero a forma máis importante de comunicación é a linguaxe. Os elementos da comunicación son o emisor, o receptor, a mensaxe, o código e a canle.
6.
7.
AU 1. Responde. ● ●
Comezar o tema pedindo que lembren os consellos que lle dá o can ao lobo sobre como comportarse cos humanos: Que pode significar que o can lle lamba a man a un humano? E que lle ladre a máis poder?
En que consiste a comunicación? De que xeitos nos podemos comunicar os seres humanos?
2. Explica que se quere expresar con cada xesto.
b.
10
Máis información A comunicación interactiva e a comunicación non interactiva. Hai dous tipos de comunicación, a máis prototípica é a comunicación interactiva, en que non hai un emisor e un receptor fixo, senón que os interlocutores se intercambian os papeis. Un exemplo deste tipo de comunicación podería ser un faladoiro, unha conversa telefónica ou un chat. A comunicación non interactiva, ou de monólogo, soamente ten unha dirección: o emisor e o receptor non intercambian os papeis. Un exemplo deste tipo de comunicación sería a literatura ou a televisión, en que, en principio, o receptor non pode intervir na mensaxe.
• Amplíe a actividade 2 pedíndolles que transformen os xestos en comunicación verbal. Fágalles ver tamén que as palabras
10 130903 _ 0040-0055.indd 46
5.
Elementos da comunicación
ELEMENTOS DA COMUNICACIÓN
Para explicar • A actividade 1 obrígaos a identificar e seleccionar a información do texto expositivo. Pídalles que subliñen a información e que a escriban no caderno. Despois, volva formular oralmente as preguntas, para que as respondan coas súas palabras.
4.
A comunicación As persoas necesitamos expresar o que pensamos e sentimos. A comunicación consiste en compartir cos demais as ideas, as opinións e os sentimentos.
• Coñecer e identificar os elementos da comunicación.
A continuación, poña atención na viñeta inicial deste apartado e pregúntelles que personaxes están presentes, o que din, como o din… Despois, lea en voz alta a explicación; faga que se fixen nos exemplos que se propoñen e anímeos para que engadan máis.
3.
21/7/09 14:35:56
1
●
Escoita, Rafa, imos ao parque?
axe t, o
● ● ● ●
5.
Emisor Receptor Mensaxe Código Canle
▶ ▶ ▶ ▶ ▶
...................... ...................... ...................... ...................... ......................
• Nas actividades 6 e 7 fágalles notar que os xestos se refiren a expresións corporais de humanos ou animais, mentres que os sinais visuais teñen que ver con códigos de cores e representacións gráficas.
ESTUDO EFICAZ. Completa o esquema. XESTOS ................... A COMUNICACIÓN
tes:
ores
1
e os xestos non son excluíntes, senón que a miúdo os xestos reforzan o valor das palabras e acaban de darlle sentido á mensaxe.
4. Identifica os elementos da comunicación na escena seguinte.
s. A opi-
stos que ústiim-
UNIDADE
3. Debuxa un sinal de circulación que haxa preto do colexio e explica o seu significado.
pódese realizar mediante
SINAIS
que poden ser acústicos
..................
6. Clasifica as formas de comunicación utilizadas en cada caso. ● ● ●
Un amigo chíscalle o ollo a outro. Soa a sirena dunha fábrica. Soa o teléfono da casa. SINAIS VISUAIS
● ● ●
Os viandantes esperan a luz verde do semáforo. Unha compañeira ergue a man para pedir a palabra. Na praia hai bandeira vermella e non se baña ninguén.
SINAIS ACÚSTICOS
XESTOS
Autonomía e iniciativa persoal Aproveite os sinais de circulación para lembrarlles as normas básicas que teñen eles tamén como viandantes: semáforos, pasos de peóns, carrís bici. Débese explicar, ademais, que a circulación viaria tamén se rexe polos sinais xestuais dos policías.
. s é
7. Engade un exemplo máis de cada forma de comunicación anterior.
n-
AUTOAVALIACIÓN Marca a resposta e puntúate. Cada resposta correcta vale 2,5 puntos. 1. O asubío que fai o tren cando entra na estación é un sinal… a) Acústico b) Visual 2. A persoa que recibe a información chámase… a) Receptor b) Emisor
Competencias básicas
Aprender a aprender Aproveite a actividade 5 para insistir na importancia que teñen os mapas conceptuais para facilitar o estudo.
PUNTUACIÓN
3. A canle utilizada na clase nunha conversa cun compañeiro é… a) O papel b) O aire
1
.......
2
.......
3
.......
4. Cando nos comunicamos podemos expresar… a) Ideas e opinións b) Ideas, opinións e sentimentos
4
.......
TOTAL
.......
Solucións
Solución: 1a, 2a, 3b, 4b.
11
Outras actividades Practicar o resumo e os mapas conceptuais. Para que os alumnos aprendan a elaborar resumos e mapas conceptuais útiles, é importante que, primeiro, observen como se teñen que facer. Fágao poñendo atención no resumo deste apartado que se inclúe no cadro rosa e pídalles que subliñen con lapis a información do texto que recolle o resumo. Despois comente en voz alta as diferenzas entre o texto e o resumo en canto a léxico, tempos verbais…
1. • Na expresión de ideas, opinións e sentimentos. • Podemos comunicarnos mediante xestos, sinais visuais, sinais acústicos ou sons e a linguaxe, que é a forma de comunicación máis importante. 2. Calade! / Estou pensando. / Que sorpresa! 3. RL. 4. • Emisor: Manel. • Receptor: Rafa. • Mensaxe: imos ao parque? • Código: galego. • Canle: teléfono. 5. visuais / linguaxe. 6. Sinais visuais: Os viandantes esperan a luz verde do semáforo. Na praia hai bandeira vermella e non se baña ninguén. Sinais acústicos: Soa a sirena dunha fábrica. Soa o teléfono da casa. Xestos: Un amigo chíscalle o ollo a outro. Unha compañeira ergue a man para pedir a palabra. 7. RL.
11 130903 _ 0040-0055.indd 47
21/7/09 14:35:57
Ortografía Repaso de c/qu, c/z, g/gu e gü Obxectivos • Distinguir entre son e grafía. • Escribir correctamente as grafías correspondentes aos sons [k], [] e [θ].
De seguir isto así, sen mantenza por ningures… vou acabar mal!
●
●
●
• Fixar a ortografía de palabras que presentan dificultades ortográficas.
●
Pásalo mal porque queres, amigo lobo!
Suxestións didácticas
Suxíralles que clasifiquen as palabras da viñeta por sons e que pensen outras palabras que teñen ese son e esas grafías. Quizais nun cadro poderán analizar mellor os resultados e, sobre todo, observar a vogal que hai despois de cada son.
Para explicar • Repase con eles as regras ortográficas do cadro inicial e anímeos a poñer máis exemplos. Pronuncie as palabras en voz alta para fixar correctamente as articulacións. Dedique especial atención á diérese como marca gráfica para indicar a pronuncia do u na secuencia gue e gui.
7.
1. Busca na lectura O lobo e mais o can dúas palabras que conteñan os sons propostos e subliña a letra con que se escribiron en cada caso. Son k
Son do g de gato
Son do z de cesto
9. 2. Localiza na sopa de letras cinco palabras que conteñan o son k e clasifícaas. T H F G C
S T Q N O
B R U P L
A A Í O O
R Q M Z R
C U I N A
A E C G D
H T A M O
E A X E X
C U R S O
ESCRÍBENSE CON C
ESCRÍBENSE CON QU
3. Completa cada palabra coa grafía que corresponda. c/qu
sa.....o
a.....udir
.....alor
.....eixo
.....iosco
g/gu
au.....a
a.....ia
.....ante
.....erra
a.....osto
c/z
ca.....ador
.....ine
a.....ucre
.....oqueiro
re.....eita
4. Le en voz alta e arrodea as palabras segundo o código. ●
Soa o u.
● ●
Non soa o u.
●
bilingüismo aguia Sigüeiro seguimento
● ● ● ●
regueiro antigüidade figueira lingüista
● ● ● ●
lingüeta piragua Águeda aguillón
12
Outras actividades Discriminar sons. Un dos pasos máis importantes para aprender a pronunciar e escribir ben é escoitar e discriminar sons. Pronuncie series de palabras que se caractericen por conteren fonemas próximos. Os alumnos deberán identificar a palabra co fonema que se pide. Cal ten o son g? Cal ten o son z? Cal ten o son k?
cana paso rogo
gana pozo lago
cama peso saco
cara raso mago
12 130903 _ 0040-0055.indd 48
6.
8.
Antes de comezar a traballar os contidos novos deste curso, repasaremos grafías fundamentais que adoitan presentar certas dificultades porque non hai univocidade entre son e grafía. Complétase ademais este estudo, no caso da grafía g, co repaso do uso dun signo ortográfico: a diérese. Inicie este apartado de Ortografía lembrándolles que hai sons que son representados por máis dunha grafía e tamén grafías que poden representar máis dun son. Para iso, lea a viñeta inicial marcando moito os sons que nos ocupan nesta unidade e fágalles preguntas para traballar a identificación da grafía correspondente a cada son: que palabras teñen o son inicial de can? (acabar, porque, queres); cales o de gota? (seguir, ningures, amigo); en cal aparece o son inicial de ceo? (mantenza).
Para representar o son k escríbese c diante de a, o, u e qu diante de e, i. Exemplo: acabar, queres. Para representar o son do z de grazas escríbese z diante de a, o, u e c diante de e, i. Exemplo: mantenza, cimentos. Para representar o son do g de gato escríbese g diante de a, o, u e gu diante de e, i. Exemplo: amigo, ningures, seguir. Ponse diérese (¨) enriba do u dos grupos güe, güi para indicar que o u se pronuncia. Exemplo: pingüín.
5.
21/7/09 14:35:57
DIF
a, . e o:
1
o
● ●
rapaz luz
▶ ▶
.................. ..................
● ●
feliz noz
▶ ▶
.................. ..................
● ●
aprendiz nenez
▶ ▶
.................. ..................
7. Escribe unha palabra en cada caso que cumpra as condicións propostas. ● ● ●
8.
Que teña o son k ante e. Que comece por z. Que teña gü.
▶ ▶ ▶
.................. .................. ..................
● ● ●
Que comece por gu. Que teña c ante i. Que comece por g.
▶ ▶ ▶
.................. .................. ..................
• Na actividade 1, pode propoñer un concurso por grupos para comprobar quen atopa máis palabras con estes sons.
ESTUDO EFICAZ. Explica, en cada caso, por que se empregou a grafía destacada. ● ●
coche guisar
EXEMPLO
● ●
quilo pingüín
● ●
gol cenefa
● ●
ungüento zume
coche ▶ porque representa o son k ante o.
9. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate nas palabras destacadas.
Unha futura bióloga A miña curmá Águeda de Sigüeiro estuda bioloxía. E é que, de toda a vida, lle encantan os animais! De pequena collía formigas, mosquitos, vermes, eirugas, caracois, etc., e xogaba con eles. Pero sen facerlles mal ningún, eh? Porque, como ela di, todos os animais, por pequeniños que sexan, son moi importantes. E quen o vai saber mellor ca ela!
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS
o
1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. ●
ta
ta a a n
1
Explique que son poucas as palabras en que se usa, pero é moi importante non esquecer colocar este signo. Escriba no encerado unha desas palabras sen a diérese, pida que a lean e que comproben o valor distintivo dos dous puntiños enriba do u.
6. Forma o plural destas palabras.
g o:
üi n-
UNIDADE
5. Escribe os seus nomes. Fíxate en se se escriben con g, gu ou gü.
benvida
✱en✱ida
●
✱e✱á✱ono
●
✱inte ✱
un
2. Arrodea os erros e corríxeos. hexágono vinte e un
● ●
benbida vemvida
● ●
exágono heságono
● ●
• É especialmente interesante na actividade 4 poñer atención nas palabras en que o u soa ou non. Comprobe se os alumnos teñen dúbidas coa palabra intrusa piragua, en que o u soa, pero non leva diérese e pida que razoen o motivo. Na actividade 6, solicite que expliquen o cambio de grafía. Na actividade 7, ademais de practicar a alternancia vocálica, os alumnos poderán facer un exercicio de léxico. De feito, se tivesen dificultades para pensar as palabras, pode pedirlles que fagan uso dun dicionario.
binte e un vinteún
Solucións
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
13
Máis información Palabras con k. Comente que existen un grupo de palabras na nosa lingua co son [k] e que se escriben coa grafía k. Fágalles ver que, en xeral, se trata de palabras de orixe estranxeira que non se adaptaron á grafía galega e que, por iso, non cumpren a regra que estudaron nesta unidade. Por exemplo: karaoke, karate, kiwi, tícket, anorak, rock, stick... Será ben salientar o caso de palabras como quilogramo, quilómetro... que na súa forma plena adoptan a grafía qu e na forma abreviada teñen a grafía k por seren símbolos internacionais de unidades (km, kg...)
1. Resposta Modelo (RM): Son k: consta, comezos, cansos, daqueles, fraco…; Son do g de gato: pergameo, gozando, trasfegar, ningures...; Son do z de cesto: comezos, gozando, zangonear, imaxinación, mantenza… 2. CON C: barca, colorado, curso; CON QU: raqueta, química. 3. saco, acudir, calor, queixo, quiosco; auga, aguia, guante, guerra, agosto; cazador, cine, azucre, zoqueiro, receita. 4. Soa o u: bilingüismo, lingüeta, antigüidade, piragua, Sigüeiro, lingüista; Non soa o u: regueiro, aguia, figueira, Águeda, seguimento, aguillón. 5. guante, guitarra, galiña, pingüín, piragüista, gorro, guerreiro. 6. rapaz/ rapaces; feliz/felices; aprendiz/ aprendices; luz/luces; noz/noces; nenez/neneces. 7, 8 e 9. RL.
13 130903 _ 0040-0055.indd 49
21/7/09 14:35:57
Obradoiro de escritura Obxectivos • Coñecer vocabulario relacionado co mundo do xornalismo. • Aprender a usar o dicionario. • Redactar definicións. • Preparar a escritura dun texto.
Suxestións didácticas A páxina de Vocabulario pretende ser un soporte para o apartado Composición de textos. Trátase de ofrecerlles aos alumnos ferramentas útiles para a redacción. Nesta primeira unidade faise necesario lembrar que á hora de escribir cómpre dispoñer dun dicionario. Para iso, comece preguntándolles que ferramentas necesitan para escribir un texto. É probable que os nenos mencionen utensilios como o bolígrafo, o papel e o ordenador. Pregúntelles se teñen dúbidas ortográficas á hora de escribir e como as resolven. A continuación, comente a importancia de ter á man libros para consultar información e dicionarios para comprobar as equivalencias dunha palabra, asegurarse do significado e comprobar a ortografía. Ademais, explique que nos dicionarios poden atopar información, como a categoría gramatical e o xénero dunha palabra, información indicada con abreviaturas ao carón da entrada. Leve un dicionario á clase e suxira que leven eles tamén un coa finalidade de comprobar a información que se presenta no recadro O uso do dicionario. En relación coa orde alfabética, fágalles observar que os dígrafos ch e ll se inclúen dentro do c e do l, respectivamente. Para que o comproben, propoña que busquen a palabra choutar e llama. E despois, que localicen palabras con estas grafías en posición intermedia, como cacheira e palleiro.
Co
Vocabulario
Pre As unh ee os
informe noticia carta
5.
sinxelo correcto interesante redactar resumir responder
1. Elixe unha palabra de cada grupo e describe a escena cunha soa oración. Que fará o xornalista?
2. Escribe a palabra da lámina que corresponde a cada definición. ● ● ● ●
Contestar a alguén ▶ ...................... Facer máis breve unha cousa que se dixo ou escribiu ▶ ...................... Simple, sen complicacións ▶ ...................... Escrito en que unha persoa se dirixe a outra ▶ ......................
O USO DO DICIONARIO. No dicionario aparecen as palabras ordenadas alfabeticamente letra por letra. Á hora de buscar, tes que saber que os substantivos aparecen en singular (informe e non informes); os adxectivos, en masculino singular (correcto e non correcta nin correctos); e os verbos, en infinitivo (redactar e non redacto nin redactará, etc.).
3. Subliña, en cada palabra, a primeira letra que sexa diferente. Despois, escribe as palabras na orde en que aparecen no dicionario. ● ●
libreiro – lírica – libraría suceso – suceder – subtítulo
EXEMPLO
● ●
camareiro – cámara – camiñar fotografía – fotocopia – fórmula
7.
libreiro – libraría – lírica / libraría – libreiro –lírica
4. Elixe a forma con que vas atopar cada palabra no dicionario. papel papeis
feliz felices
escribe escribir
irmá irmán
estudará estudar
axenda axendas
contenta contento
le ler
14
Máis información Dicionarios en liña. Ademais dos dicionarios tradicionais, Internet ofrece ferramentas en liña que poden ser moi útiles. Móstrelles como poden usar un dicionario en liña como http://www.edu.xunta.es/diccionarios/ index.html ou http://digalego.com/diccionario/html/index.php. Lémbrelles que para buscar nestes dicionarios unha palabra teñen que seguir os mesmos criterios ca nun en formato libro; polo tanto, deberán escribir, no campo correspondente, a palabra en singular e os verbos en infinitivo.
En canto ao proceso de escritura, compare a redacción dun texto con outros procesos como a constru-
14 130903 _ 0040-0055.indd 50
6.
21/7/09 14:35:58
s e
1 UNIDADE
1
Composición de textos
ción dunha casa. Pode preguntarlles se coñecen como se constrúe a casa: o arquitecto pensa quen vai vivir e onde se atopa a casa, fai os planos, os obreiros fan a construción e, finalmente, decórase.
Preparamos a escritura dun texto. Escribir é un traballo que necesita tempo e dedicación. As persoas que se dedican a escribir, como os escritores e os xornalistas, fano seguindo unha orde: primeiro planifican o texto, despois redáctano e, finalmente, corríxeno e edítano, é dicir, preparan a presentación. Para escribir bos textos é conveniente saber os pasos que hai que seguir en cada momento.
5. Escribe o paso que falta no proceso de escritura dun texto e numéraos do 1 ao 7. PASOS PARA ESCRIBIR UN TEXTO
Para explicar • A actividade 2 traballa a redacción de definicións. Fágalles observar como se constrúen as definicións nun dicionario. Se o considera conveniente, pode ampliar a actividade pedíndolles que redacten as definicións das palabras da lámina que non se inclúen nesta actividade. Vixíe que non comecen as definicións con fórmulas como «é cando...».
Selecciono e organizo nun esquema ou guión as ideas que me resultan máis interesantes.
Penso como de longo será o meu escrito e canto tempo lle dedicarei. Busco información sobre o tema e un modelo de texto para aprender a facelo.
Unha vez corrixido o texto, pásoo a limpo tendo coidado da letra, das marxes, da presentación, etc.
Penso o que quero escribir e para que o quero escribir.
?
......................................... .........................................
Corrixo o texto que escribín, poñendo atención á ortografía, ao vocabulario, á orde das ideas, etc.
6. Di que pasos da actividade anterior corresponden a cada unha das fases do proceso de escritura. REDACCIÓN DO TEXTO
CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
▶
▶
▶
7.
PLANIFICACIÓN DO TEXTO
Solucións
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa no caderno un esquema coma este cos pasos para escribir un texto. 1 Penso o que quero escribir ..... PLANIFICACIÓN
2 ............................................. 3 .............................................
PROCESO DE ESCRITURA DUN TEXTO
REDACCIÓN
4 Selecciono e organizo ............ 5 .............................................
CORRECCIÓN E EDICIÓN
6 ............................................. 7 .............................................
15
Outras actividades Que fase do proceso falta? Para mostrarlles que o proceso de escritura non se reduce só á redacción, móstrelles un texto breve coma este aviso para unha nai, e que detecten nel erros. Pode axudalos formulando algunhas preguntas coma estas: cal é a finalidade da nota breve?; toda a información que se expón é necesaria?; a información está ordenada?; que información sobra?; pensas que corrixiron o texto?; que erros hai? Mamá. Como estás? Hoxe paseino moi ben na clase. Por favor, cómprame unha cartolina para iso que teño que facer en Lingua. Temos que facer uns anuncios para a tele. Creo que vas pasar pola papelaría que hai indo para a oficina.
1. RM: O xornalista redactará unha noticia moi interesante. 2. • responder. • resumir. • sinxelo. • carta. 3. libraría-libreiro-lírica; cámara-camareiro-camiñar; subtítulo-suceder-suceso-; fórmula-fotocopia-fotografía. 4. papel; feliz; escribir; irmán; estudar; axenda; contento; ler. 5. Planificación: Penso o que quero escribir e para que o quero escribir. Penso como de longo será o meu escrito e canto tempo lle dedicarei. Busco información sobre o tema e un modelo de texto para aprender a facelo. Redacción: Selecciono e organizo nun esquema ou guión as ideas que me resultan máis interesantes. Redacto o texto. Corrección e edición do texto: Corrixo o texto que escribín, poñendo atención á ortografía, ao vocabulario, á orde das ideas, etc. Unha vez corrixido o texto, pásoo a limpo tendo coidado da letra, das marxes, da presentación, etc.
15 130903 _ 0040-0055.indd 51
21/7/09 14:35:58
Literatura A linguaxe literaria
4.
Obxectivos • Coñecer a finalidade da linguaxe literaria. • Distinguir textos literarios de textos non literarios.
Suxestións didácticas A poesía é o xénero que se traballará ao longo do curso neste apartado de Literatura, xa que nos permite observar as características máis prototípicas da linguaxe literaria e asemade lograr que os alumnos se familiaricen cun xénero que non adoitan ler.
Don Outono ri Don Carballo chora landras na amencida. E don Outono baballa néboa fría. Don Labrego, de sombreiro, aplaude a don Castiñeiro con variña de abeleira. E a don Ourizo da Chaira, como non se ten coa risa, cáenlle dentes de castaña. HELENA VILLAR / XESÚS RÁBADE
Para explicar • A actividade 4 é especialmente interesante para mostrarlles que a poesía non é a única linguaxe literaria, senón que en prosa tamén se pode facer un uso da linguaxe literaria, tal como comprobarán na unidade 3. • Para levar a cabo a actividade 6, pode ir á biblioteca do centro
baballar: caer chuvia fina e espesa. Tamén segregar baba. abeleira: arbusto alto que dá o froito das abelás.
Iniciamos o itinerario pola linguaxe poética cun poema de Helena Villar Janeiro e Xesús Rábade Paredes, do seu libro Don e Dona. O texto describe, de xeito moi plástico e creativo, unha escena outonal. Comece preguntándolles aos alumnos qué trazos caracteriza a paisaxe e o tempo atmosférico do outono no seu contorno. Suxira que elaboren unha listaxe cos elementos da paisaxe máis característicos do outono (caída das follas, cambios de cor na paisaxe, froitos típicos desta estación...). A continuación, lea o poema en voz alta, marcando a rima, e anímeos a comentar as diferenzas entre como describiron eles unha paisaxe outonal e a que se presenta no poema. Lea o cadro, en que se resumen os trazos definitorios da linguaxe literaria e solicítelles que copien esta información no caderno e que a completen tendo en conta as observacións que extraeron eles ao comparar a súa descrición e a do poema.
landra: froito do carballo.
Nas súas obras os escritores utilizan as mesmas palabras que empregamos nós habitualmente, pero fano dun xeito especial. Este uso especial da linguaxe que fan os escritores é o que se denomina linguaxe literaria. Os textos escritos utilizando a linguaxe literaria son textos literarios.
1. Marca. Cal cres que é a intención dos autores do poema Don Outono ri? Describir, de forma real, como é unha paisaxe típica de outono para que a poidamos recoñecer. Describir de forma imaxinativa unha paisaxe de outono en que algúns elementos da paisaxe mostran sentimentos coma se fosen persoas.
2. Escribe, a carón de cada oración, o número que corresponde (1, 2, 3) segundo a estrofa do poema a que se refiren. ●
O ourizo ábrese e saen as castañas no interior.
▶
●
O labrego varea o castiñeiro para que caian as castañas.
▶
●
Esta mañá de outono hai unha néboa fría na paisaxe.
▶
3. Compara a linguaxe que utiliza o poeta coas oracións da actividade anterior e di que diferenzas atopas.
16
Máis información Figuras retóricas. Comente con eles as figuras retóricas máis importantes que se usan neste poema e que se tratarán con máis detalle no apartado Literatura das unidades 13 e 15. Metáfora. Identificar un elemento coa súa imaxe: a don Ourizo da Chaira... cáenlle dentes de castaña. Don Labrego... aplaude a don Castiñeiro. Personificación. Atribuír calidades humanas a cousas, animais, plantas...: Don Carballo chora landras na amencida. Anáfora. Repetición dunha palabra ou varias, na mesma posición, ao comezo de diferentes versos: Don Carballo / E don Outono / Don Labrego / E don Ourizo.
16 130903 _ 0040-0055.indd 52
21/7/09 14:35:58
5. 6.
OB
ar
1 UNIDADE
1
4. Escolle. Cales dos textos seguintes son literarios? Xustifica a elección. A Máis de 2.000 persoas encheron
ou á biblioteca da súa vila ou localidade. É importante que se pregunten en que tipo de obras poden atopar información sobre paxaros, plantas e montañas e en que tipo de libros terían que buscar textos literarios. Aproveite para lembrarlles que, nun conto, aínda que sexa en prosa, tamén poden atopar descricións literarias. Seleccione algún exemplo de descrición literaria en prosa e léallela.
B Nada por alí e nada por aquí. Eu quero ser unha maga así.
onte a praza da vila para protestaren contra a nova lei de urbanismo.
Sen trampa nin cartón, saco un ovo do meu blusón.
C Para facer unha crema de cenoria, primeiro tes que fritir cebola, pataca e cenoria con manteiga ata que collan cor. Despois férvese todo ata que coza e, finalmente, esmiúzase e engádeselle un pouco de leite.
D O paraugas é a flor da chuvia. O paraugas é a bolboreta do inverno. No verán, no seu letargo coas súas ás tristeiras, encolleitas, ergue o pescozo no paraugueiro coma un periscopio no deserto.
5. Utilizando a linguaxe habitual, explica o que di un dos textos que escolliches na actividade anterior.
e
• O Obradoiro literario axudaralles a transformar un texto non literario nun texto literario mediante o uso de dúas figuras retóricas: a personificación e a metáfora.
6. Busca un texto literario e un texto non literario relacionado cun destes temas e cópiao. OS PAXAROS
AS PLANTAS
AS MONTAÑAS
s e i-
OBRADOIRO LITERARIO
Escribir un texto literario
Solucións
1. Le o texto seguinte e despois completa. O mar O mar é unha enorme masa de auga salgada que existe desde que se formou a Terra, hai millóns e millóns de anos. No seu interior habitan unha morea de seres vivos diferentes: algas, corais, peixes, moluscos, etc. Cando se produce unha forte tempestade ou tremor submarino, o mar pode ser moi perigoso e provocar grandes catástrofes. ●
Se o mar fose unha persoa, pola súa idade sería unha persoa .........................................
●
Se o mar fose unha persoa, os seres vivos que o habitan serían os seus .........................
●
Se o mar fose unha persoa, provocaría grandes catástrofes cando estivese ......................
2. Escribe o texto anterior falando do mar coma se fose unha persoa.
17
Metáforas da vida cotiá. As figuras retóricas son un recurso moi frecuente na linguaxe literaria, pero a miúdo maniféstanse tamén no discurso cotián cando queremos dar máis expresividade ás nosas palabras: O quiosqueiro é un miñato. O meu compañeiro é unha lura. Miña irmá pequena é unha bonequiña. Fágalles notar que, en moitos casos, nestas metáforas prodúcese o fenómeno contrario ao que ocorre na personificación, xa que convertemos os humanos en animais ou cousas.
1. Describir de maneira imaxinativa unha paisaxe de outono en que algúns elementos da paisaxe mostran sentimentos coma se fosen persoas. 2. O ourizo ábrese e saen castañas do interior (3). O labrego varea o castiñeiro para que caian as castañas (2). Esta mañá de outono hai unha néboa fría na paisaxe (1). 3. As oracións da actividade anterior explican o contido do poema cunha linguaxe non literaria. A diferenza entre o poema e as oracións da actividade 2 é a presenza ou ausencia de figuras retóricas. 4. B e D: usan metáforas e imaxes para embelecer o discurso. Ademais, o texto B ten rima. 5. RM: A galiña é un animal que resulta misterioso, pois que faga aparecer un ovo de non se sabe onde fai que se poida comparar cunha meiga. Os paraugas dan colorido aos días de chuvia; cando a xente leva un aberto polas rúas, fai que nos lembre as bolboretas; pola contra, cando no verán permanece dentro do paraugueiro, semella un periscopio solitario. 6. RL. OBRADOIRO LITERARIO 1. RL.
17 130903 _ 0040-0055.indd 53
21/7/09 14:35:58
Actividades Obxectivos
1.
• Repasar os contidos da unidade.
●
10
O son k escríbese con c diante de ………… e con qu diante de ………… O son z escríbese con z diante de ………… e con ………… diante de e, i. O son g escríbese con ……… diante de a, o, u e con .…… diante de ……… Ponse ………… enriba do u dos grupos güe, güi para indicar …………
• Practicar técnicas de estudo. • Revisar contidos de cursos anteriores.
Suxestións didácticas
LE
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
●
2.
11
A linguaxe literaria é ………… Os textos literarios son …………
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema. A COMUNICACIÓN
• As actividades do Estudo eficaz axudarán a que os alumnos lembren contidos conceptuais básicos de cada unidade. Aprovéiteas tamén para traballar a técnica do resumo ou do esquema. • Nas actividades de repaso revísanse algúns contidos de anos anteriores. Para que definan os conceptos da actividade 10, pode axudalos presentándolles varias definicións para que escollan a máis acertada. En acabando, propoña que digan un exemplo de cada concepto. Ademais, vixíe que na definición da oración especifiquen que debe ter sentido completo. Móstrelles que un conxunto de palabras non forma necesariamente unha oración (p. ex. *can ou telefona un camiño). Explique que os signos de puntuación, como o punto, o signo de interrogación e o signo de admiración, marcan os límites da oración.
pode establecerse por medio de xestos
.............
.............
12
presenta en cada acto os elementos seguintes .............
.............
.............
.............
.............
visuais
.............
3. Explica que tipo de sinais se empregaron en cada caso.
6. Risca a palabra que non segue a orde en que
ES
se atopan as palabras no dicionario. planta
▶
planicie
▶
▶
plantación
plantar
7. Copia substituíndo o símbolo ✱ por g, gu ou gü, o símbolo ❤ por c ou qu e ❤ por c ou z.
Un ami✱iño do río
✱
❤
4. Di cal é o emisor, o receptor e o código utilizado nesta tarxeta de felicitación. Por moitos anos, Sabela! Que este sexa o mellor aniversario que teñas. María
✱
✱ ❤
Un domin o de a osto illerme e o seu urmán Xa ín foron fa er pira ismo. oa embar a ión Mentres nave aban aron cun animal pre ioso: un sapotrope oncho ou tartaru a de río. e sorte!
❤
❤
❤ ✱
❤
✱
❤ ❤
✱ ❤❤
8. Ordena do 1 ao 3 as fases do proceso de escritura dun texto. Corrección e edición
Redacción
Planificación
9. Clasifica este texto como literario ou non 5. Escribe. Con que forma aparecen estas palabras nas entradas do dicionario? ● pintaba ▶ ........ ● funís ▶ ........ ● xenes ● vermella ▶ ........ ▶ ........
literario e xustifica a elección. Pasa unha fila de paxaros e fai a raia no medio do Sol.
18
• Para completar a actividade 14, pida que lembren a regra ortográfica relacionada co b.
Competencias básicas Aprender a aprender
Outras actividades
Ensíneos a xustificar e a explicar as respostas das actividades como método para repasar os contidos que aprenderon.
Redactar un exame. Para que os alumnos repasen os contidos da unidade, pode completar estas actividades con outras que propoñen os mesmos alumnos. Solicite que os nenos formulen tres preguntas que incluirían no exame do tema se fosen mestres. Despois, pídalles que as intercambien e que comproben se saben contestalas. Para acabar, comente as máis significativas en voz alta.
Solucións
Inventar un código. Propóñalles que, por parellas, inventen un código, baseado en cifras, iconas ou letras e que escriban unha mensaxe facendo uso do código e dando unha pista para que os compañeiros o poidan descifrar. Despois, terán que intercambiar as mensaxes e intentar adiviñar o contido.
1. • O son k escríbese con c diante de a, o, u e con qu diante de e, i. O son z escríbese con z diante de a, o, u e c diante de e, i. O son do g es-
18 130903 _ 0040-0055.indd 54
13
que poden ser
21/7/09 14:35:59
....
1 LEMBRA E REPASA 14. Escribe tres palabras en cada caso.
10. Explica cada concepto. Despois, pon exemplos.
CON BR
oración
palabra
11. Copia unicamente os grupos de palabras
● ●
o sofá branco este amigo as formigas
● ● ●
16. Escribe o tipo de dicionario onde buscarías cada información. 1 Dicionario xeral
e pon un exemplo de cada unha. adxectivo ▶ listo
●
pare✱a
●
a✱uda
●
cu✱o
●
coe✱o
●
2 Dicionario de sinónimos
3 Dicionario bilingüe
O significado de woman. Unha palabra de significado semellante a fermoso. O significado de congostra.
13. Completa con x ou con ll. ●
CON MB
se divide unha carta persoal.
máis rápido unha canción debes traballar
12. Nomea as clases de palabras que coñeces EXEMPLO
CON MP
15. Di polo menos dous dos apartados en que
que conteñen un substantivo. ●
CON BL
sílaba
lente✱a bara✱a
que
Descifrar un código
ES CAPAZ DE…
ar
gü, .
1. Un espía escribiu dúas mensaxes nun código estraño. Observa a primeira mensaxe xa descifrada e descifra a segunda tendo en conta o significado dos símbolos que coñeces do código.
✔ ■
❤
ción
▲ ✖ U N
✦ ■ ✗ ❚ ● E S P Í A
✗ ● ■ ♠ ✦ ❚ ■
✤ ✔ ❚ M O I
♥ ❚ ■ ♠ ✔ L I S T O
▶
seu mo. ión apo-
▶
■ ✔ ✖ S O N
● ♠ ✔ ✗ ● ✖ ■ ✦
✖ ✔
■ ✔ ♠ ✔
2. Escribe estas palabras utilizando o código que descifraches. ● ●
pano pita
● ●
sesta son
● ●
mes sete
● ●
lapis moito
● ●
alta mel
3. Observa as palabras do cadro, escritas noutro código, e relaciona as palabras seguintes co seu significado. CÓDIGO
masto masta mastal
▶ ▶ ▶
pombo pomba pombal
voral vora voro
● ● ●
●
▶
● ●
galo galiña galiñeiro
19
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles ou pídalles que completen unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Gramática Ortografía Escritura Vocabulario Literatura
O que aprendín a facer
UNIDADE
1
críbese con g diante de a, o, u e gu diante de e, i. Ponse diérese enriba do u dos grupos güe, güi para indicar que o u se pronuncia. • A linguaxe literaria é unha linguaxe especial que utilizan os escritores. Os textos literarios son textos que se escriben utilizando a linguaxe literaria. 2. A comunicación pode establecerse por medio de xestos, sinais –que poden ser visuais ou acústicos– e a linguaxe. A comunicación presenta en cada acto os elementos seguintes: o emisor, o receptor, a mensaxe, o código e a canle. 3. sinal acústico e sinal visual. 4. emisor: María; receptor: Sabela; código: galego. 5. • pintaba: pintar; • funís: funil; • xenes: xene; • vermella: vermello. 6. Hai que riscar planicie. 7. Un domingo de agosto Guillerme e o seu curmán Xaquín foron facer piragüismo. Mentres navegaban coa embarcación, tropezaron cun animal precioso; un sapoconcho ou tartaruga de río. Que sorte! 8. 1 Planificación; 2 Redacción; 3 Corrección e edición. 9. É un texto literario, xa que emprega unha linguaxe especial, en que o Sol se considera unha persoa que se peitea con raia ao medio (personificación). 10. RM: A oración é un grupo de palabras con sentido completo. Consta de suxeito e predicado; a palabra é unha unidade que expresa conceptos; a sílaba é cada un dos golpes de voz que facemos ao pronunciar unha palabra. 11. • O sofá branco • Este amigo • Unha canción • As formigas. 12. RL. 13. • parella • cuxo • lentella • axuda • coello • baralla. 14. RM: Con BR: branco; Con BL: cable; Con MP: campá; Con MB: ambiente. 15. As cartas constan de saúdo inicial, corpo da carta e despedida. 16. 3: Significado de woman; 2: Unha palabra de significado semellante a fermoso; 1: O significado de congostra. ES CAPAZ DE… 1. Os pasteis atópanse no soto. 2. Resposta gráfica. 3. voro: galo; vora: galiña; voral: galiñeiro.
19 130903 _ 0040-0055.indd 55
21/7/09 14:35:59
2
E
O coiote e a árbore do diñeiro
Programación Obxectivos • Ler de maneira comprensiva un texto narrativo.
Contidos
• Recoñecer a intertextualidade nun texto narrativo.
• A linguaxe e as linguas.
• Identificar erros fonéticos e léxicos nun texto oral.
• As grafías r e rr.
• Mellorar a pronuncia de textos orais.
• A sinonimia.
• Distinguir entre linguaxe e lingua. • Repasar a regra de uso de r e rr. • Identificar palabras sinónimas. • Utilizar a chuvia de ideas para planificar un texto. • Comprender un texto expositivo. • Identificar e utilizar diferentes tipos de fontes de información.
Criterios de avaliación • Comprende un texto narrativo. • Identifica historias internas nun texto narrativo. • Recoñece erros léxicos nun texto oral. • Pronuncia correctamente un texto. • Distingue entre linguaxe e lingua. • Coñece diferentes linguas e o lugar onde se falan. • Escribe correctamente palabras coas grafías r e rr. • Identifica palabras sinónimas. • Selecciona a información axeitada para o texto que vai escribir. • Comprende un texto expositivo. • Identifica as fontes adecuadas para consultar diferentes tipos de información.
Competencias básicas Ademais de desenvolver a Competencia en comunicación lingüística, esta unidade contribúe ao desenvolvemento das competencias: Competencia social e cidadá, Autonomía e iniciativa persoal, Competencia matemática, Aprender a aprender e Tratamento da información.
• Lectura comprensiva do texto O coiote e a árbore do diñeiro.
R
• • •
• Identificación das diferentes historias de que consta o texto narrativo. • Identificación de erros fonéticos e léxicos nun texto oral.
E
• •
• Pronuncia coidada de textos. • Identificación de sinónimos. • Uso da chuvia de ideas para seleccionar a información dun texto. • Comprensión dun texto expositivo. • Identificación das fontes de información máis axeitadas para cada situación. • Interese por ser coidadosos na pronuncia. • Respecto pola diversidade lingüística. • Curiosidade por consultar diversas fontes de información.
20A 130903 _ 0056-0071.indd
56
21/7/09
14:34:35
Esquema da unidade UNIDADE 2
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
O coiote e a árbore do diñeiro
A linguaxe e as linguas
Repaso de r e rr
Competencias básicas Tratamento da información
Comunicación oral
Obradoiro de escritura
Comprensión auditiva: Recoñecer erros Expresión oral: Mellorar a pronuncia
Vocabulario: Palabras sinónimas Composición de textos: A chuvia de ideas Es capaz de… Evitar repeticións
Actividades
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Primeiro trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar un resumo: actividade 9, páx. 22; actividade 1, páx. 32. • Elaborar esquemas: actividade 2, páx. 32.
Previsión de dificultades • Planificar un traballo académico adoita ser complicado para os alumnos, pois están máis afeitos a redactar textos persoais ou a copiar e pegar información das fontes. Presente a chuvia de ideas dunha maneira lúdica e como método eficaz para conseguir inspiración, de xeito que o teñan presente sempre que deban de redactar un traballo. • A selección de fontes de información é un dos aspectos máis importantes á hora de preparar un traballo. Para insistir sobre estes aspectos, pode resultar moi útil a información e as actividades que se propoñen no caderno de Estudo eficaz, en especial o apartado Presentación de traballos (páx. 71).
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
20B 130903 _ 0056-0071.indd
57
21/7/09
14:34:35
Obxectivos
2
O coiote e a árbore do diñeiro
pen má de b pro tos enr
• Facer unha lectura comprensiva do texto narrativo. • Descubrir as marcas tipográficas que indican a inclusión doutra historia nun relato.
te, p
Suxestións didácticas O autor deste texto, Frederick Hetmann, é unha figura coñecida internacionalmente. Se o considera conveniente, antes de comezar a ler o conto, pode lembrarlles unha narración deste mesmo escritor que leron o curso anterior (O canto do grilo). Se non a lembran, fágalles un breve resumo: un indio, acostumado a vivir na selva, chega a unha gran cidade para visitar un amigo. Durante un paseo, escoita o canto do grilo, ante a sorpresa do seu amigo que loa o oído dos indios. O indio, pola contra, demóstralle, co son dunha moeda, que non é unha cuestión de oído, senón que cada un escoita o que lle interesa escoitar. Antes de ler • O coiote e a árbore do diñeiro é unha narración dentro da que se inclúe unha fábula que ten como protagonista un coiote. Quizais haxa que explicarlles aos nenos que un coiote é un animal da familia dos cánidos, semellante ao lobo pero máis pequeno (lembrar neste senso o comentado na unidade anterior ao fío da lectura O lobo e mais o can sobre estas especies). É posible que non coñezan ningún outro conto protagonizado por este animal, típico da fauna americana. Pola contra, é moi probable que lembren algunha narración de raposos, animal semellante ao coiote e máis típico das nosas latitudes. Advírtalles que nesta lectura atoparán outro elemento que sitúa a historia fóra das nosas fronteiras. Trátase do dólar, unha moeda oficial en diversos países como os Estados Unidos e Australia.
E pa
coio inte
la p diñ
dem
VAS APRENDER 1 Lectura O coiote e a árbore do diñeiro 2 Comunicación oral ● Recoñecer erros ● Mellorar a pronuncia 3 Gramática A linguaxe e as linguas 4 Ortografía Repaso de r e rr 5 Obradoiro de escritura ● Palabras sinónimas ● A chuvia de ideas 6 Texto para traballar as competencias básicas A flor máis grande do mundo
bus men
H
ai moito tempo que Martiño quere unha bicicleta. Lévaa pedindo milleiros de veces. Pero seus pais sempre lle din que teña paciencia que, cando faga os once anos, se se porta ben, lle regalarán unha. Pero Martiño non ten paciencia ningunha. Se aínda faltan seis meses para o seu aniversario! El quere a bicicleta xa. Por iso hoxe está tan contento. Hoxe, Brais, un rapaz da escola máis vello, fíxolle unha proposta incrible: –Se queres, cámbioche a miña bicicleta pola «gameboy» que levabas o outro día. É que nos mudamos de barrio e meus pais non deixan que leve a bicicleta á casa nova; din que non hai espazo para trastes. Se che interesa, xa sabes... –dixo Brais chiscando o ollo antes de irse. Martiño non o pensa dúas veces e corre cara á casa disposto a facer o cambio. Ao chegar, atópase coa avoa Pilar e, emocionado como está, cóntalle o que lle pasou. –Amodo, Martiño –díxolle a avoa, receosa, despois de escoitalo–. A ver se che pasa coma no conto do coiote e a árbore do diñeiro.
que non
mu cho
bor cha os b tab
sari sen
20
Máis información As fábulas. Este conto inclúe unha fábula que a avoa lle conta ao neto para ensinarlle a ser paciente e non cobizar tantas cousas materiais. As fábulas son contos populares protagonizados por animais que transmiten unha ensinanza moral. Lembrar neste senso cal era a ensinanza que extraeron da fábula reelaborada por Lugrís Freire na unidade anterior (O lobo e mais o can). Seguro que moitos dos alumnos escoitaron fábulas como A raposa e as uvas, O corvo e a raposa e A cigarra e a formiga. Pídalles que as lembren e que comproben a personificación dos animais e tamén a ensinanza moral que se deriva delas.
20 130903 _ 0056-0071.indd
58
21/7/09
14:34:35
ro
vaa eña alafal-
cola
e lenon azo ollo
to a
stá,
lo–. .
UNIDADE –Que pasou nese conto, avoa? –pregunta Martiño intrigado. Daquela, a avoa Pilar comeza a contar... «O coiote tiña pouco diñeiro, só un par de dólares, e púxose a pensar de que maneira podería cambiar estes dólares por algo de máis valor. Daquela viu que polo campo se acercaba un grupo de buscadores de ouro con mulas, cabalos e coas alforxas cheas de provisións. Ao coiote ocorréuselle unha idea xenial: colgou os cartos das pólas dunha árbore situada á beira do camiño, sentouse enriba dunha pedra e quedou mirando fixamente a árbore. Cando os buscadores de ouro chegaron onde se atopaba o coiote, preguntáronlle: –Que fas aquí? –Contemplar esta árbore. É moi especial –respondeu o coiote. –E que ten de especial? –insistiron os buscadores de ouro. –Esta árbore fabrica cartos –afirmou moi convencido o coiote–. E para coller os cartos tan só cómpre sacudila. Ao oír estas palabras, os homes riron moi a gusto. Daquela o coiote sacudiu a árbore e deseguida caeu un dólar. Isto comezou a interesar aos buscadores de ouro. –Véndenos a árbore –propuxéronlle. –De ningunha maneira –díxolle o coiote facendo coma se aquela proposición o indignase–. Esta é a única árbore do mundo que fai diñeiro. Os buscadores de ouro insistiron: –Dámosche todo o que temos... Os cabalos, as mulas e todo o demais. Pero o coiote continuaba rexeitando a idea todo enfadado. Os buscadores de ouro non paraban de insistir unha e outra vez. Finalmente, o coiote fixo coma se o convencesen. –Moi ben –dixo–, vendereivos a árbore, pero cunha condición. –Cal? –preguntaron ansiosos os buscadores de ouro. –Vedes aquelas montañas de alá? Pois tédesme que prometer que esperaredes ata que eu chegue alí. Se sacudides a árbore antes, non caerá nin unha soa moeda. Os homes estiveron de acordo. Así, pois, o coiote cargou unha mula coas mantas e as provisións, montou nun dos cabalos e marchou. Cando o coiote chegou ás montañas, os homes sacudiron a árbore e das pólas caeu un dólar. Era o último dólar que o coiote agachara. Despois, continuaron sacudíndoa, pero foi inútil. Daquela, os buscadores de ouro decatáronse do engano, pero o coiote xa estaba moi lonxe.» Martiño quedou pensando unha anaco. Á fin, dixo: –Avoa, creo que tes razón. Será mellor que espere o meu aniversario. Non sexa que me pase coma aos buscadores de ouro e quede sen bici e sen «gameboy».
receosa: que desconfía de alguén ou de algo. sacudir: mover unha cousa con forza dun lado para outro. decatarse: darse de conta de algo.
2
A lectura • Despois dunha primeira lectura individual e en silencio, comente as palabras do Dicionario, que
poidan presentar problemas: en receosa é importante remarcar que non ten ningunha relación semántica nin formal con ceo. • Chame a atención dos alumnos sobre a estrutura do conto, que contén unha historia dentro doutra. Fágalles notar que, neste caso, as comiñas están a utilizarse como marca tipográfica para delimitar o comezo e o remate da fábula que se inclúe dentro da historia principal. • Para acabar, faga unha lectura por quendas procurando que todos os alumnos sexan capaces de seguila sen necesidade de marcar co dedo as liña do texto.
O AUTOR
Frederik Hetmann
Competencias básicas
Este escritor alemán (1934 -2006) chamábase en realidade Hans-Christian Kirsch. Escribiu gran cantidade de libros de literatura infantil e xuvenil, sobre todo contos, novelas fantásticas e biografías de grandes personaxes. Ao longo da súa vida, Hans-Christian percorreu moitos países: Estados Unidos, Xapón, China, España, Inglaterra... En 1997 creou, xunto coa súa muller, un premio para promocionar os escritores novos.
FREDERIK HETMANN, Historias de peles vermellas. (Adaptación)
21
Outras actividades Os contos conselleiros. Para insistir no carácter moralizador que pode ter a literatura, propoñemos un consultorio de respostas literarias. Previamente, cumprirá que prepare o xogo e que redacte unhas cantas cartas coma se fosen de nenos que expoñen os seus problemas. Dividida a clase en grupos de catro alumnos e reparta previamente a cada grupo unha carta das que teña preparadas. Cada equipo leraa e daralle resposta baseándose na experiencia dalgún personaxe literario que coñezan. Por exemplo, unha das cartas podería presentar un neno con complexo polo seu aspecto físico. O grupo encargado de contestar, podería lembrar a historia do Parrulo feo ou da Bela e a besta. Finalmente, leranse en voz alta as cartas e os consellos literarios que deu cada grupo.
Competencia social e cidadá Destaque o personaxe da avoa que, como case todas as persoas anciás que interveñen nos contos, fai de conselleira. Aproveite para destacar a importancia das persoas anciás, que, grazas á súa experiencia, poden ensinarnos moitas cousas. O conto dálle a Martiño unha lección: aprender a esperar e non ser avaricioso. É importante que os alumnos comecen a valorar a literatura como fonte de pracer e tamén como fonte de ensinanzas que nos poden axudar a resolver problemas da vida cotiá.
Despois de ler Retome a fábula incluída no relato e focalice a atención na astucia do animal, característica que o define. Saliente que nas nosas fábulas, a raposa tamén se caracteriza pola astucia. Comente características definitorias doutros animais típicos das fábulas (traballo/formiga; engano/corvo, fidelidade/can…).
21 130903 _ 0056-0071.indd
59
21/7/09
14:34:36
Traballo sobre a lectura Obxectivos • Comprender o texto narrativo.
Vocabulario 1. Revisa o cadro de vocabulario da lectura e marca unha palabra sinónima de cada unha. M M M
receosa sacudir decatarse
▶ ▶ ▶
desconfiada pechar notar
celosa axitar vixiar
O marco
Suxestións didácticas A de Martiño
A do coiote
▶
Na casa. Nun camiño. Na escola.
▶
No campo. No mar. Na cidade.
M
Martiño desfai o trato e decide esperar o seu aniversario.
M
Cóntalle a historia do coiote.
M
Unha bicicleta.
DESENLACE
de cada historia. HISTORIA DE MARTIÑO PERSONAXES DO CONTO
PRESENTACIÓN NÓ
1. Que desexa Martiño? Que fai Martiño? Que fai a avoa? Que pasa ao final?
Que desexa o coiote? Que fai para conseguilo? Que pasa ao final?
A túa opinión 8. Escolle e explica o que pensas. Martiño actuou ben facéndolle caso á avoa porque .............. Sería mellor que Martiño fixese o cambio porque ..............
HISTORIA DO COIOTE
4. Escribe. Quen o fai? ............. propón un trato, pero ............. non o acepta. ............. propón un trato e ............. acéptano.
Rec dec cam ling nou
7. Completa o esquema coa historia do coiote.
DESENLACE
3. Completa o esquema cos personaxes
M
Un trato co compañeiro.
NÓ
Os personaxes
M
M
PRESENTACIÓN
2. Marca. Onde transcorre cada historia?
• As actividades referentes ao marco e aos personaxes levan o alumno a reflexionar sobre a estrutura particular deste texto, que se traballará de maneira específica nas actividades 5, 6 e 7. Resulta especialmente interesante a actividade 5, xa que lles esixe reflexionar sobre a estrutura do texto. Pregúntelles se leron outras narracións en que se inclúan cartas, noticias, correos electrónicos ou mensaxes dentro do fío narrativo.
Co
6. Copia cada información na parte do esquema que corresponda.
• Identificar e comparar as dúas historias deste relato. • Formar unha opinión sobre a actuación dos personaxes da historia.
C
2.
Ex
Rexistro de lectura
Mel Per com
9. ESTUDO EFICAZ. Fai unha ficha sobre a lectura con estes datos.
A estrutura e o contido
Solucións
3.
5. Marca. Que esquema representa mellor
1. • receosa: desconfiada • sacudir: axitar • decatarse: notar. 2. A de Martiño: na escola. A do coiote: no campo. 3. Martiño, Brais, a avoa. / Coiote, buscadores de ouro. 4. Brais propón un trato, pero Martiño non o acepta. O coiote propón un trato e os buscadores de ouro acéptano. 5. 1. A historia do coiote está dentro da historia de Martiño. 6. Presentación: Martiño desexa unha bicicleta. Nó: Martiño fai un trato co compañeiro. A avoa cóntalle a historia do coiote. Desenlace: Martiño desfai o trato e decide esperar o seu aniversario. 7. Presentación: O coiote quería conseguir máis diñeiro. Nó: Colga dunha árbore do camiño os dólares que tiña para enganar os buscadores de ouro. Desenlace: Os buscadores de ouro quedan coa árbore dos dous dólares e o coiote foxe con todo o ouro que conseguiu. 8 e 9. RL.
a estrutura do conto? Xustifica a resposta. Historia de Martiño Historia do coiote
Historia de Martiño Historia do coiote
Título: Autor/a: Resumo:
4. Opinión:
22
Programa de comprensión Actividade 1. Elaboración dunha interpretación. Identificar os sinónimos de palabras que aparecen na lectura. Actividades 2, 3 e 4. Obtención da información. Identificar os marcos espaciais onde transcorren as dúas historias, os personaxes e as accións que fai cada un. Actividades 5 e 6. Reflexión sobre a estrutura do texto. Detectar a maneira en que se organizan as dúas historias no texto. Actividade 7. Comprensión global. Resumir as dúas historias. Actividade 8. Reflexión sobre o contido. Valorar as accións dos personaxes. Actividade 9. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
22 130903 _ 0056-0071.indd
60
21/7/09
14:34:36
ma
2 Había unha vez unha «arbre» que...
Comprensión auditiva
2
Obxectivos • Escoitar con atención.
Recoñecemos erros. Cando falamos, moitas veces, sen nos decatar, cometemos erros de moitos tipos: comemos sílabas, cambiamos sons de lugar, introducimos palabras doutras linguas, etc. Se somos capaces de identificar estes erros noutras persoas, resultaranos máis fácil corrixilos.
• Identificar os erros nun texto oral. • Mellorar a pronuncia.
1.
Escoita a narración deste conto e, cando oias unha campaíña, subliña a palabra en que se cometeu un erro.
Suxestións didácticas
A tartaruga e a lebre
Comprensión auditiva • A actividade 1 require unha escoita atenta e en silencio para que todos estean concentrados e poidan identificar os erros. Algúns destes erros que se reflicten no texto son froito das interferencias co castelán ou de vulgarismos. Anímeos para que pensen outros erros que normalmente se cometen e son semellantes aos do texto.
Había unha vez unha lebre que sempre se burlaba da lentitude dunha vella tartaruga. Un día, a tartaruga, farta de oír cada día as mesmas burlas, retou a lebre a unha carreira. E esta, convencida de que gañaría, aceptou.
e.
Como era de esperar, en menos do que se tarda en dicilo, a lebre plantouse case na meta cando aínda a tartaruga apenas avanzara uns poucos metros. –Ha, ha! –riu a lebre–. Que lonxe se atopa aínda a lenta da tartaruga! Sentareime á sombra desta árbore a agardala. Así poderei gañarlle diante dos fociños e mofareime máis a gusto aínda.
o?
bio
UNIDADE
Comunicación oral
Confiada como estaba, a lebre quedou durmida. Cando espertou, levou unha sorpresa enorme: a vella tartaruga estaba a punto de chegar á meta! A lebre correu desesperada, pero era demasiado tarde: a tartaruga, lenta pero constante, gañáralle a carreira!
2.
Expresión oral • Leve un aparello para que os alumnos graven a actividade 3 e poidan observar mellor as diferenzas entre a súa pronuncia e a que se propón no CD como modelo.
Escoita de novo a gravación e explica, en cada caso, en que consistiu o erro.
Expresión oral Melloramos a pronuncia. Xeralmente, falamos sen fixarnos demasiado en como o facemos. Pero se poñemos atención á forma en como nos expresamos, decatarémonos de que cometemos erros de pronuncia que podemos corrixir facilmente e, así, mellorar a expresión.
3.
Escoita estas palabras e, despois, leas en voz alta imitando a pronuncia. M
velocidade
M
teléfono
M
oxalá
M
instituto
M
ósos
M
reloxo
M
proxecto
M
pexegos
M
transporte
M
xardineiro
M
ningunha
M
terrestre
Competencias básicas Competencia social e cidadá
4. Constrúe unha oración que conteña, polo menos, tres palabras da actividade anterior e día en voz alta prestando atención á pronuncia. Os teus compañeiros avaliarán a túa pronuncia.
23
Vixíe que sexan respectuosos á hora de facer valoracións da pronuncia dos compañeiros para evitar que os alumnos se sintan molestos.
Solucións Máis información Erros do texto. Os erros da audición afectan á fonética e ao léxico e teñen diversas causas (interferencias, vulgarismos e erros individuais), que explicamos a continuación:
1. lentituz; tortruga; bulras; acetou; us; arbre; podrei; demasiao. 2. RM: Vexa o cadro Máis información. 3 e 4. RL.
– Castelanismo na forma do futuro do verbo poder e terminación -ude: *podrei por poderei; *lentituz por lentitude. – Supresión de sons: *arbre por árbore, *demasiao por demasiado, *us por uns, *acetou por aceptou. – Cambio de posición das consoantes: *tortruga para tartaruga, *bulra por burla.
23 130903 _ 0056-0071.indd
61
21/7/09
14:34:36
Gramática A linguaxe e as linguas Obxectivos • Recoñecer a linguaxe como forma de comunicación máis completa.
A linguaxe
«Gameboy»? En que lingua está esta palabra?
Os seres humanos comunicámonos de varias maneiras: cos xestos, cos sinais, coa linguaxe… A linguaxe, constituída por sons, letras e palabras, é a forma máis utilizada e a máis completa, porque é un código que nos permite emitir unha cantidade infinita de mensaxes. En cambio, con outros códigos, por exemplo, o código de cores do semáforo, só podemos emitir unhas cantas mensaxes. Hai dúas formas de linguaxe: a oral e a escrita. Cando falamos, utilizamos a linguaxe oral e, cando escribimos, utilizamos a linguaxe escrita.
• Distinguir entre linguaxe e lingua. • Fomentar a necesidade de saber máis dunha lingua.
4.
A lingua
• Respectar a diversidade lingüística do territorio español.
Cando empregamos a linguaxe para comunicarnos, utilizamos unha lingua ou idioma. Cada lingua está formada por un conxunto de sons, palabras e regras propias. Para poder comunicarse, tanto o emisor coma o receptor deben comprender a mesma lingua. Hai moitas linguas diferentes no mundo: o chinés, o inglés, o francés, o castelán, o catalán… O texto que les agora está escrito en galego.
A LINGUAXE Oral
Suxestións didácticas
Escrita
Lea a viñeta inicial e pregúntelles que tipo de comunicación se emprega: xestos, imaxes ou linguaxe; repase desta maneira os conceptos da unidade anterior. Despois, poña atención ao contido do globo e pida que respondan a pregunta que formula a avoa. Comente que, ás veces, na nosa lingua incorporamos palabras doutras. Anímeos para que poñan exemplos.
• Despois de responder as preguntas da actividade 2, asegúrese de que comprenderon a diferenza entre linguaxe e lingua. Explíquelles que as dúas persoas utilizan a linguaxe para comunicarse, pero fano en diferentes linguas, por tal motivo a comunicación é imposible. • A actividade 3 traballa aspectos actitudinais, como o respecto polas linguas e a valoración da aprendizaxe de moitas linguas. • Na actividade 6, para evitar que os alumnos establezan unha correspondencia unívoca entre
5.
A linguaxe é o medio de comunicación máis importante entre os seres humanos, porque é o máis completo. A linguaxe pode ser oral ou escrita. A lingua é o conxunto de sons, palabras e regras que comparte un grupo de falantes. Todos os seres humanos utilizamos a linguaxe, pero cada grupo de falantes emprega unha lingua distinta: inglés, chinés, castelán…
6.
1. Responde. Que forma de comunicarse é máis completa: os sinais de circulación ou a linguaxe? Explica por que.
AU
2. Observa a imaxe e contesta. What time will the next train leave?
Perdón, pero non o entendo…
M
M
M
Que tipo de linguaxe utilizan estas persoas: a oral ou a escrita? Utilizan a mesma lingua? Que lingua usa cada unha? Cal é a causa pola que a moza non entende a pregunta? 4a.
Para explicar • A actividade 1 insiste no valor da linguaxe como o medio de comunicación máis completo, para asegurarse de que os alumnos entenderon correctamente a explicación inicial. Fágalles notar que non hai ningún sinal visual co que se poida dicir «O caderno está ordenado». Non obstante, comente que os xestos si que serven ás veces para expresar sentimentos.
3.
24
Máis información Un país e moitas linguas. Saliente que nun mesmo país se falan moitas linguas e unha mesma lingua fálase en diferentes países. A actividade 5 presenta o caso máis próximo, España, onde se falan diferentes linguas que son cooficiais en cada comunidade xuntamente co castelán, que é a lingua oficial de todo o estado. Igualmente, o castelán fálase noutros países como Arxentina, Chile, Perú, Colombia, México, Cuba... En relación coa actividade 6, indique varios países onde se falan estas linguas. Portugués: Portugal, Brasil, Angola...; galés: Gales (nación do oeste de Gran Bretaña); finés: Finlandia, tamén Suecia, Noruega, Estonia, Rusia...; francés: Francia, Bélxica, Canadá, Costa de Marfil...; sueco: Suecia e Finlandia; árabe: Alxeria, Iraq, Exipto, Mauritania...; inglés: Gran Bretaña, os Estados Unidos, Canadá...; chinés: China, Singapur, Indonesia, Malaisia...
24 130903 _ 0056-0071.indd
62
21/7/09
14:34:37
2
xes, leque mende . lizata.
nha de oo
cés, go.
1. Cantas linguas sabes falar? unha dúas tres catro
3. Con quen falas galego? con ninguén cos amigos coa familia cos compañeiros
2. Que linguas falas normalmente? galego castelán inglés outra
4. Adoitas escribir en galego? nunca ás veces
sempre
5. Convén aprender cantas máis linguas mellor? si non non o sei
Competencias básicas
M M M M
Unha mensaxe electrónica. Unha entrevista pola radio. Unha lista da compra. A narración dun conto a un grupo de rapaces.
LINGUAXE ORAL
Autonomía e iniciativa persoal
LINGUAXE ESCRITA
Aproveite a actividade 3 para que tomen contacto co seu contorno, co seu barrio. Suxíralles que pasen as enquisas ás persoas dos comercios ou a compañeiros seus, para que os resultados sexan máis fiables.
5. Copia o nome de cada Comunidade Autónoma ao lado da lingua que corresponda. Valencia
COMUNIDADE AUTÓNOMA
País Vasco
catalán
LINGUA
Illas Baleares
castelán
Murcia
éuscaro
6. Escribe o nome de polo menos un país onde se fale cada unha destas linguas.
Competencia matemática
Se che cómpre, busca información. M M
portugués sueco
▶ ▶
............ ............
M M
galés árabe
▶ ▶
............ ............
M M
finés inglés
▶ ▶
............ ............
M M
francés chinés
▶ ▶
............ ............
Pode completar a actividade 3 solicitando que, por grupos, fagan un reconto das respostas obtidas nas enquisas e que elaboren gráficos de barras para expoñer neles os resultados na clase.
n
AUTOAVALIACIÓN Marca a resposta e puntúate. Cada resposta correcta vale 2,5 puntos. 1. Nos carteis publicitarios emprégase a linguaxe… a) oral b) escrita 2. A lingua é un conxunto de… a) sons, letras e regras 3. Mediante a linguaxe podemos crear… a) un número reducido de mensaxes 4. No mundo fálanse… a) moitas linguas diferentes
b) sons e letras
b) un número infinito de mensaxes
b) poucas linguas diferentes
PUNTUACIÓN 1
.......
2
.......
3
.......
4
.......
TOTAL
.......
Solucións
Solución: 1b, 2a, 3b, 4a.
a
2
lingua e estado, é recomendable que os anime a investigar diversos países en que se fala unha lingua (consulte os cadros Máis información e Outras actividades).
4. Clasifica a linguaxe que se utiliza nos casos seguintes.
e e
ra a
UNIDADE
3. Cubre esta enquisa e pásallela a cinco persoas máis.
25
Outras actividades Mapas lingüísticos. Ao fío da actividade 6, divida a clase en grupos de tres alumnos; cada un deles ha de dispoñer dun mapamundi mudo. Faga papeliños que conteñan o nome dunha lingua (francés, inglés, italiano, sueco, árabe, portugués...) e que cada grupo colla un ao chou. Así, cada grupo encargarase de investigar todos os países onde se fala a lingua que lle tocou. Despois, terán que pintar sobre o mapa os países correspondentes. É importante que acorde un código de cores, para que cada lingua se identifique cunha cor. Poden ser útiles as páxinas web: http://usuarios.lycos.es/aureano/linguas_europeas.htm; http://www10.gencat.cat/casa_llengues/AppJava/gl/diversitat/diversitat/ llengues_europa.jsp http://www.bibiloni.net/llengues/mapes.htm (en catalán)
1. A linguaxe é a forma de comunicación máis completa porque permite expresar unha cantidade infinita de mensaxes; pola contra, cos sinais de circulación poderiamos expresar un número limitado de mensaxes. 2. • Linguaxe oral. • Non, a señora emprega o inglés e a moza, o galego. • Porque non sabe inglés. 3. RL. 4. Linguaxe oral: unha entrevista pola radio, a narración dun conto a un grupo de rapaces. Linguaxe escrita: unha mensaxe electrónica, unha lista da compra. 5. Valencia: catalán; País Vasco: éuscaro; Illas Baleares: catalán; Murcia: castelán. 6. RM. (Consulte o cadro Máis información).
25 130903 _ 0056-0071.indd
63
21/7/09
14:34:37
Ortografía Repaso de r e rr Obxectivos • Escribir correctamente as grafías correspondentes aos sons r suave e r forte.
Henrique, seremos os homes máis ricos da Terra!
O r pode representar un son forte ou un son suave. Exemplo:
En cursos anteriores, os alumnos xa estudaron o uso de r e rr. Cómpre, con todo, volver insistir nesta norma, xa que son grafías moi frecuentes e coas que, malia contar cunha regra sinxela e inequívoca, a miúdo os alumnos cometen erros. Haberá que insistir na memorización da regra para lembrala e na súa comprensión para aplicala.
Fágalles notar que o r forte se pode representar con r ou rr e insista no feito de que, despois de consoante, nunca escribiremos rr.
Para explicar • A actividade 1 pode servir de repaso das regras ortográficas referidas ao uso do r que se inclúen no cadro. Pídalles que razoen e xustifiquen a ortografía de cada palabra para repasar as normas de uso.
seremos o r soa suave
M
Para representar o son do r forte escríbese r ao principio de palabra e detrás de consoante, e rr entre vogais. Exemplo: ricos, Henrique, Terra.
M
Para representar o son do r suave escríbese sempre r. Exemplo: seremos, facer.
E sen facer nada!
Suxestións didácticas
Despois, lea en voz alta a viñeta inicial e solicite que clasifiquen as palabras destacadas segundo conteñan o son forte ou suave que observaron nas parellas de palabras anteriores.
ricos o r soa forte
• Fixar a ortografía de palabras que presentan interferencias co castelán.
Antes de comezar co traballo desta dobre páxina comprobe o nivel de coñecemento previo da regra de uso de r e rr que teñen os alumnos. Ademais, para que comproben a importancia da ortografía correcta, escriba no encerado parellas de palabras coma estas: fero/ferro; coro/corro; caro/carro; mora/morra. Pídalles que expliquen as diferenzas de cada parella e que se fixen nos sons e na maneira como se representan en cada caso. Fágalles valorar a partir destes exemplos a importancia de escribir sen faltas de ortografía.
4.
5.
1. Risca as palabras intrusas de cada grupo. Teñen o son r suave
cara
enredo
Teñen o son r forte
rosa
parra
mariñeiro cereal
amor río
ritmo
zapateiro
area
6.
ferro
7. 2. Localiza no debuxo polo menos tres palabras de cada caso.
TEÑEN O SON R SUAVE
DIF
TEÑEN O SON R FORTE ESCRITO CON R
ESCRITO CON RR
3. Completa con r ou rr. Cu2so de
Flo2a típica
xa2dina2ía
das te2as do
2ápida
Medite2áneo
A vexetación da 2ibei2a do 2ío Lo2
26
Máis información Palabras derivadas e compostas con r. Convén reforzar a correcta escrita de palabras derivadas e compostas en que o lexema comeza por r forte e, ao engadirlle o prefixo ou outro lexema, ese r queda en posición intervocálica. Propoña unha serie de parellas de palabras para que os alumnos reflexionen sobre a aplicación desta regra ortográfica en cada palabra. Por exemplo: romano - prerromano rata - matarratas regular - irregular
raio - pararraios rúa - beirarrúa regular - antirregular
26 130903 _ 0056-0071.indd
64
21/7/09
14:34:38
2 UNIDADE
2
4. Escribe onde corresponda a palabra a que se refire cada pista. F L O R E S
M M M M M
i-
M
• A actividade 2 é unha boa oportunidade para repasar a regra ortográfica e tamén para traballar o léxico.
PISTAS Máquina con aspecto de persoa. Rir coa boca pero sen facer ruído. Árbore das olivas. A persoa que traballa co ferro. Lugar en que se fai o lume na casa tradicional. Erro que aparece nunha obra impresa.
• No ditado, é posible que os alumnos descoñezan a palabra parterre: anaco do xardín que está plantado con flores ou céspede, e con outros elementos decorativos.
5. Ordena as letras e escribe a palabra resultante onde corresponda segundo o código. stroraad
M
Meu pai fixo un
o z r a r
M
Gústame almorzar
roat
M
Vicente saíu a
M
Estragóuseme o
erorcr
................ con chícharos moi rico. ................ con marmelada.
• Centre a atención nas palabras do apartado Dificultades ortográficas e solicite que os alumnos expliquen o uso do r na palabra herbicida.
................ polo parque da vila. ................ do ordenador.
6. Busca na lectura da unidade un exemplo de cada unha das regras de uso de r e rr. 7. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate nas palabras destacadas.
Un recuncho cheo de flores
Solucións
Henrique e Carolina viven no campo. Como teñen un terreo enorme e lles encanta a xardinaría, fixeron un parterre na parte de atrás da casa. Alí cultivan xeranios, margaridas, rosas, hortensias... A verdade é que se nota que lle dedican moitas horas: é un recuncho precioso!
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. M
su22en2ión
M
2er2i2ida
M
e22austi2o
subvención
2. Arrodea os erros e corríxeos. herbicida
M M
exhaustivo
suvención subención
M M
erbicida hervicida
M M
exahustivo esaustibo
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
27
1. Teñen o son r suave: cara, mariñeiro, amor, area. Teñen o son r forte: rosa, parra, río, ferro. 2. RM: Teñen o son r suave: tesoiras, margaridas, cereixas, peras, sombreiro, herba. Teñen o son r forte: escrito con r: rosas, raíces, roda, ratiño; escrito con rr: arrincar, carreta. 3. Curso de xardinaría rápida. Flora típica das terras do Mediterráneo. A vexetación da ribeira do río Lor. 4. Ferreiro. Lareira. Oliveira. Robot. Errata. Sorrir. 5. • arroz • torradas • correr • rato. 6. RM: r forte: regalarán, rapaz, barrio, receosa; r suave: quere, milleiros, dólares. 7. Ditado.
Outras actividades Trabalinguas con r forte. Propóñalles aos alumnos un exercicio de creatividade co que exercitarán a representación do r forte. Escriba no encerado unha acción verbal con r forte (por exemplo correr, rabuñar, arrincar...) e pídalles que formen unha oración engadíndolle outras palabras co son r forte. Ofreza unha lista á que eles poidan engadir outras palabras co son r forte se o desexan (roda, rabo, rúa, arriba, arredor, enriba, carro, beirarrúa, rosa...). Deberán intentar que a oración sexa graciosa e creativa. Exemplo: Un rato corría pola rúa... Despois, pida que lean en voz alta as oracións resultantes.
27 130903 _ 0056-0071.indd
65
21/7/09
14:34:38
Obxectivos • Coñecer vocabulario relacionado co mundo vexetal. • Identificar palabras sinónimas. • Escoller os sinónimos máis axeitados para cada contexto.
Suxestións didácticas A sinonimia é un mecanismo de cohesión léxica moi útil na redacción de textos, xa que permite evitar as repeticións. Ademais, nalgúns casos, os sinónimos axudan a precisar máis aquilo que queremos dicir. Para mostrarlles aos alumnos o efecto monótono que presentan os textos con moitas repeticións, escríballes no encerado esta nota: Ola Aldara. Onte fixen o traballo de Coñecemento do medio. Finalmente, tiven que facer un texto sobre simios. Para acompañalo, fixen un debuxo do zoolóxico que visitamos a semana pasada. Ti xa fixeches o traballo? Unha aperta. Xulio Fágalles as preguntas seguintes: que palabra se repetiu no texto? (facer); que efecto produce esta repetición? que outras palabras podería ter utilizado? (acabar, escribir, pintar, rematar…). Solicite a continuación, que reescriban eles o texto empregando os sinónimos que correspondan en cada caso e que comproben como cambia o efecto que produce o texto reelaborado. O apartado de Composición de textos céntrase na chuvia de ideas (brainstorming), un mecanismo moi utilizado en todos os métodos de escritura para xerar ideas. Lémbrelles que os escritores clásicos para atopar inspiración invocaban as musas, divindades que inspiraban as diferentes artes. Relacione o apartado de corrección e revisión co tema de vocabulario que se tratou nesta unidade. Lémbrelles que, ademais de comprobar que no texto se recollen todos os
Obradoiro de escritura
Co
Vocabulario
Esc sob de i sob ano
póla cogomelo matogueira
5. sorprendida admirada espantada nacer enraizar florecer
1. Explica o que pasou coma se foses a rapaza e utiliza as palabras da lista. 2. Copia e completa cada oración cunha palabra da lámina. M M M M
Na primavera, a roseira comeza a .................. e énchese de rosas. Detrás dunha .................. había un coello agachado. A planta que transplantei secou porque non puido .................. Ana descubriu .................. que o bosque estaba incendiándose.
PALABRAS SINÓNIMAS. Algunhas palabras significan o mesmo ca outras. Por exemplo, comezar e empezar teñen o mesmo significado. As palabras que teñen o mesmo significado chámanse palabras sinónimas.
3. Copia o texto substituíndo as palabras destacadas polos seus sinónimos.
R
Unha boa tenda Na tenda de Alberte venden todo tipo de froitas e verduras: pementos, leitugas, cenorias, melocotóns… Bótaos el mesmo no seu porral. Por iso deben ser tan bos e baratos. Verdade?
cultiva
pexegos
horta
económicos
clase
comercio
C
4. Completa cada oración co sinónimo máis axeitado. aumentar subiu medrou ascendeu
M M
f
O piñeiro .................. tanto que xa é máis alto ca a casa. .................. a unha escada para podar a maceira.
M
O prezo dos tomates .................. moito o ano pasado.
M
Uxía .................. e agora é a encargada do almacén.
28
Máis información Os cogomelos. Son un tipo de fungos, organismos parasitos que crecen en zonas húmidas do bosque. Hai moitas variedades (níscaro, boleto, zarrota...) con diferentes características. A época en que se fan máis visibles é o outono, especialmente cando quenta o sol despois dunha chuvia intensa. Son moi apreciados na cociña, pero cómpre ter moito coidado, xa que hai algunhas especies que son velenosas e mortais. Pódense atopar fotografías e información sobre os nomes e refráns nas páxinas http://webs.uvigo.es/micoloxia; http://www.galespa.com. ar/fillos_lubre_tixola.htm; http://gl.wikipedia.org/wiki/Os_cogomelos_ na_cultura_popular_galega Explique que o champiñón é un tipo de cogomelo de cor branca, moi coñecido e moi utilizado na cociña.
28 130903 _ 0056-0071.indd
66
21/7/09
14:34:38
2
sa.
2
contidos que se formulan ao inicio, cómpre que revisen o estilo do texto e para iso convén que comproben se hai palabras que se repiten demasiado ou que son inexactas. Por último, cumprirá que se fixen tamén na presentación, que deberá ser clara e atractiva para o lector.
Escribimos un texto utilizando a chuvia de ideas. Ás veces temos que escribir un texto sobre algún tema e non sabemos que dicir. Nestes casos, moitos escritores utilizan a chuvia de ideas. Esta técnica consiste en anotar, en pouco tempo, todo o que se nos ocorre sobre un tema determinado sen pensalo moito. Despois, escollemos de entre as ideas anotadas as que nos parecen mellores para escribir o noso texto e rexeitamos as outras.
5. Escribe un texto relacionado co tema Plantas estrañas empregando a técnica da chuvia de ideas. PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) De que vai falar o meu texto? Para decidilo, fago unha chuvia de ideas. EXEMPLO
As As As As
plantas plantas plantas plantas
máis grandes do mundo. máis pequenas do mundo. que saen nos contos. acuáticas.
As plantas do deserto. As plantas sen follas. As plantas carnívoras. Etc.
Para explicar • Para completar a realización da actividade 1, pódeselles ofrecer aos alumnos unha explicación previa sobre os cogomelos (ver o cadro Máis información).
b) Escolle a idea que máis che guste da chuvia de ideas anterior e fai outra para decidir que aspectos do tema escollido vas explicar no teu texto. EXEMPLO
TEMA ESCOLLIDO
r n
os
UNIDADE
Composición de textos
▶
• A actividade 5 guía os alumnos nas fases de escritura do texto. Leve diferentes libros de plantas á aula, para que poidan buscar neles a información. Vixíe que o traballo non sexa unha copia do texto, senón que responda as preguntas que se formulan no apartado 5b.
AS PLANTAS CARNÍVORAS
Como son? Que son? Que comen? Onde viven?
Como atraen as presas? De que cor son? Como se reproducen? Etc.
c) Selecciona as ideas que che parecen mellores para a redacción do texto. REDACCIÓN DO TEXTO
d) Organiza nun esquema as ideas seleccionadas. e) Escribe o borrador do texto dedicando un parágrafo a cada unha das partes do esquema. Comeza o texto cunha oración que sirva para introducir o tema. EXEMPLO
Unha das plantas máis curiosas da natureza son as plantas carnívoras.
Solucións
CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
f) Revisa o texto poñendo moita atención á adecuación e á organización das ideas seleccionadas mediante a chuvia de ideas. EXEMPLO
1 Que son? AS PLANTAS CARNÍVORAS
2 Como son? 3 Que comen? 4 Como atraen as presas?
29
Os procesadores de textos. Para completar as fases de construción dun texto, é importante que os introduza no manexo dos procesadores de textos e que lles explique as vantaxes que presentan, xa que lles permitirán modificar o texto tantas veces como queiran sen ter que reescribilo totalmente. Ademais, son unha ferramenta moi útil para conseguir que a presentación dun traballo sexa excelente.
1. RM: Quedei moi sorprendida e admirada ao descubrir un cogomelo xigante que nacera debaixo da póla dunha árbore. 2. • florecer • matogueira • enraizar • espantada. 3. No comercio de Alberte venden toda clase de froitas e verduras: pementos, leitugas, cenorias, pexegos... Cultívaos el mesmo na súa horta. Por iso deben ser tan bos e económicos. Verdade? 4. • medrou • subiu • aumentou • ascendeu. 5. RL.
Na aula de informática, axúdeos a abrir un documento novo, a gardalo, a cambiar o tipo de letra e a configurar as marxes da páxina. Aconséllelles o uso da letra Times New Roman 12 e a aplicación de marxes xenerosas (3 cm para todas as bandas). Así mesmo, é importante que empreguen unha aliñación xustificada. Suxíralles que anoten no caderno todos os pasos que seguiron para poder repetir as operacións na casa.
29 130903 _ 0056-0071.indd
67
21/7/09
14:34:39
TEXTOS PARA TRABALLAR AS COMPETENCIAS BÁSICAS
An 1.
Obxectivos Rafflesia Rafflesia arnoldii
• Comprender un texto expositivo. • Aprender a buscar as fontes de información axeitadas.
2.
• Distinguir entre textos expositivos e argumentativos.
Flor de grandes dimensións constituída por cinco pétalos. A Rafflesia arnoldii crece nos bosques húmidos do sueste asiático, en Malaca, Borneo e Sumatra. A Rafflesia arnoldii é a flor máis grande do mundo, é dicir, a de máis diámetro. A Rafflesia foi descuberta por primeira vez en Sumatra en 1818 polo naturalista Joseph Arnold. Foi bautizada co nome de Rafflesia en honor de sir Thomas Stamford Raffles, gobernador colonial británico que era experto na clasificación das plantas que se ían descubrindo. A flor da Rafflesia arnoldii pode ter un metro de diámetro e chega a pesar deica os 11 quilogramos, dimensións que a converten na flor máis grande do mundo. Trátase de flores carnosas de cor cobreada ou alaranxada e de cinco lóbulos, que se manteñen abertas só entre cinco e sete días. Como pasa con outras plantas con floracións de grandes dimensións, estas soamente as teñen cada varios anos.
Suxestións didácticas O Tratamento da información inicia o traballo específico das competencias. Nesta unidade presentamos un texto expositivo sobre unha planta, que enlaza co tema dos seres vivos que se tratou nas lecturas das unidades 1 e 2. Malia a especificidade do tema, o texto pode resultar moi atractivo para os alumnos a causa das características tan peculiares desta flor. Solicite que lean o texto en silencio e, despois, coménteo en voz alta. Aproveite o comentario para resolver dúbidas de vocabulario (ver o cadro Máis información). Para acabar, propóñalles que revisen o texto e que subliñen a información máis importante que comentaron.
Para explicar • Na actividade 1, fágalles ver que é un texto moi específico e dun nivel bastante elevado, tal como indica o cadro de clasificación científica e a terminoloxía: floracións, parasita, rizomatoide... • Destaque que, ademais do nome da planta na nosa lingua, se utiliza o nome en latín (Rafflesia arnoldii). Explíquelles que, en botánica, para evitar confusións cos nomes populares das plantas, adoita utilizarse o nome latino, que é o que se usa universalmente en todas as linguas. • A actividade 4 debe de formularse como un resumo das características máis importantes da planta. Para redactar este texto, resultaralles moi útil a fase de subliñado que se suxeriu anteriormente.
As flores, que exhalan un forte olor fétido semellante á carne putrefacta, son capaces de emitir calor. Crese que ambos os mecanismos lles serven para mimetizar a calor e o olor dun animal morto e así atraer a atención das moscas da prea, que son os insectos que as polinizan. O froito é alimento para as musarañas arborícolas e outros animais do bosque. A planta da Rafflesia non ten follas e, polo tanto, non realiza a fotosíntese. Tampouco presenta gromos nin raíces. É unha planta que parasita as árbores: crece sobre as raíces destas e delas obtén os nutrientes necesarios. Unha Rafflesia está formada por unha flor de cinco pétalos e unha rede de fibras celulares que se atopan sobre todo entre os tecidos da planta hóspede ou formando un órgano retorto e subterráneo denominado rizomatoide. Esta planta pertence á familia das euforbiáceas, que inclúe tamén a flor de Nadal, as campánulas irlandesas, o ficus de caucho, o rícino e a iuca.
3.
CO
•
Clasificación científica Reino Plantae División Magnoliophyta Clase Magnoliopsida Orde Malpighiáceas Familia Euphorbiaceae Xénero Rafflesia Especie Rafflesia arnoldii
30
Máis información Vocabulario específico. O texto contén gran cantidade de termos como os seguintes que convén aclarar: Lóbulo: parte saínte que teñen as follas dalgunhas plantas. Prea: corpo de animal morto que queda abandonado. Polinizar: transferir pole dos estames aos pistilos. Rizomatoide: órgano subterráneo formado por unha rede de fibras. Se quere buscar máis información sobre plantas e debuxos en que se sinalen as diversas partes de que constan, pode consultar: http://www.usc.es/snl/term/vocabularios/t-botanica.pdf http://www.botanical-online.com/ (en inglés, castelán e catalán)
30 130903 _ 0056-0071.indd
68
21/7/09
14:34:39
2
UNIDADE
2
Análise e comprensión 1. Marca onde cres que se atopa a información que liches.
4. Explica as características máis curiosas da Rafflesia.
Nun libro de Coñecemento do medio. Nun libro de natureza para nenos. Nunha guía de plantas.
M
Que nome ten a flor máis grande do mundo? En que zona do mundo crece? Cando foi descuberta? Quen foi o seu descubridor?
M
A que se debe o seu nome?
M M
peso
olor
floración
5. Indica cal das ilustracións seguintes pertence
2. Responde. M
tamaño
a unha Rafflesia. Explica en que te fixaches para responder.
3. Escribe (V) verdadeiro ou (F) falso. M
M
A planta da Rafflesia... non ten raíces. realiza a fotosíntese. A flor da Rafflesia... consta de cinco pétalos. dura tres semanas.
▶ ▶
▶
• Nas actividades de Tratamento da información continúase insistindo nas fontes de extracción de información. Pídalles que identifiquen as diferenzas entre a mensaxe de fórum e o texto inicial. Saliente que, aínda que a finalidade é a mesma (dar información sobre a planta), na mensaxe o grao de especialización é máis baixo (non hai tanta terminoloxía específica) e, ademais, mestúrase a información con anécdotas de carácter persoal, impensables nun texto expositivo de carácter formal. • Para completar a actividade 1 de Tratamento da información, pode propoñerlles unha sesión na aula de informática para aprender a buscar información.
▶
COMPETENCIA TRATAMENTO DA INFORMACIÓN 1. Le estoutra fonte de información e tira as túas conclusións.
Competencias básicas
www.gemmablog.net COMENTARIOS
Competencia matemática
Anónimo dixo... Ola, son de México. Esta flor pola que preguntas chámase Rafflesia, pero non crece onde ti dis, senón en Sumatra e Borneo. Cando eu tiña dez ou doce anos, tiña na casa un libro de marcas e quedoume gravado que esta é a flor máis grande do mundo. Por certo, cheira a cadáver descomposto e ademais ten a curiosidade de que, unha vez que nace, se mantén cos pétalos abertos soamente cinco días. 11 agosto, 2009 22:25
M
M M
Onde cres que é posible atopar este texto? nunha revista nunha enciclopedia de plantas dixital
Repase conceptos xeométricos como diámetro e unidades de medida como quilogramo, para que se fagan unha idea das dimensións e do peso desta planta.
nunha mensaxe a través de Internet
Aprender a aprender
O comentario anterior, achega información ou soamente unha opinión? Para facer un traballo sobre a flor máis grande do mundo, onde buscarías información, á parte de nunha guía de plantas? Razoa a resposta.
31
Cómpre suxerir que sempre que fagan un traballo é importante contrastar varias fontes, tanto en bibliotecas coma na Internet.
Solucións Outras actividades Busca na Internet. Infórmeos de que na Internet hai buscadores, como google, que permiten introducir a palabra e, deseguido, mostran todas as páxinas relacionadas. Se queren facer buscas de máis dunha palabra, por exemplo, Rafflesia arnoldii, é aconsellable utilizar comiñas para que o buscador localice as páxinas relacionadas coas dúas palabras xuntas. Móstrelles tamén que, nos buscadores avanzados, poden seleccionar o idioma en que queren facer a busca. A gran cantidade de información que se pode atopar pode provocar un desconcerto. Para iso é mellor facer buscas en páxinas fiables. Recomendamos esta enciclopedia para que busquen información: Wikipedia: http://gl.wikipedia.org/wiki/Portada
1. Nunha guía de plantas. 2. • Rafflesia (Rafflesia arnoldii). • Nos bosques húmidos do sueste asiático (Malaca, Borneo e Sumatra). • En 1818. • Joseph Arnold. • O seu nome débese ao gobernador británico Thomas Stamford Raffles, experto na clasificación de plantas novas. 3. V F V F. 4. RL. 5. O debuxo superior dereito, xa que é de dimensións considerables, de cor cobreada e presenta cinco pétalos. TRATAMENTO DA INFORMACIÓN 1. Nunha mensaxe a través da Internet. • Achega información. • Nunha enciclopedia. RL.
31 130903 _ 0056-0071.indd
69
21/7/09
14:34:39
Actividades Obxectivos
1.
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
• Repasar os contidos da unidade. • Familiarizarse cos resumos e cos esquemas conceptuais.
M
A linguaxe é a forma de ………… máis utilizada por ………… porque é a máis ………… A linguaxe pode ser ………… ou ………… A ………… é o conxunto de sons, palabras e regras que comparte un grupo de …………
M
As palabras sinónimas son as que …………
9
10
• Evitar repeticións nun texto.
11 2.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa os esquemas.
Suxestións didácticas • Antes de comezar a facer as actividades, faga unha chuvia de ideas dos contidos do tema. Anime os alumnos para que, cos libros pechados, intenten lembrar todo o que aprenderon nesta unidade e anóteo no encerado.
O son do r forte
O son do r suave
escríbese
escríbese
12 Con r a principio de ............. e detrás de .............
Con rr entre .............
3. Escribe tres situacións en que se utilice
........................
6. Escribe os seus nomes. Todos teñen r ou rr.
a linguaxe oral e tres máis en que se utilice a linguaxe escrita.
4. Arrodea as dúas palabras sinónimas de cada serie.
• A continuación, repase os contidos fundamentais a partir das actividades 1 e 2 e pídalles que engadan exemplos para asegurarse de que entenderon correctamente os conceptos.
insuficiente
escaso
delgado
gordo
rápido
prudente
amable
abundante fraco
redondo
veloz
contento
feroz
ES 7. Completa con r ou rr e arrodea segundo o código. Son do r suave
sinxelo
feliz
enxoito
M M
5. Copia o texto substituíndo as palabras destacadas polos seus sinónimos.
Competencias básicas
elixir mozo
Aprender a aprender Insista en que a aprendizaxe ten que ser acumulativa e, para iso, é importante repasar os coñecementos da unidade anterior, tal como se propón nalgunhas das actividades.
valgadas cumes
retiñan extraviar
A planta máis valiosa Un rapaz quería atopar a planta máis valiosa. Foina buscar aos picos e aos vales, pero non sabía cal escoller. Ata que un día se perdeu no deserto e sobreviviu grazas á auga que conservaban os cactos. Esta era a planta!
M
M
Son do r forte
Teño fotog....afías da se....a do Xu....és. Vivo no ba....io que ....odea o me....cado da fei....a. O mé....co....es tomei a....oz para xanta.... e f....oita de sob....emesa. Que sabo....oso! O ....omeu é unha planta a....omática.
8. Contesta. M M
Que é a chuvia de ideas? En que fase do proceso de escritura se pode empregar? Planificación Redacción Corrección e edición
32
Solucións 1. • A linguaxe é a forma de comunicación máis utilizada polos humanos porque é a máis completa. A linguaxe pode ser oral ou escrita. • A lingua é o conxunto de sons, palabras e regras que comparte un grupo de falantes. • As palabras sinónimas son as que teñen o mesmo significado. 2. Con r a principio de palabra e detrás de consoante. / Con rr entre vogais. O son do r suave escríbese r entre vogais. 3. RM: Oral: conversa telefónica, conferencia, programa de radio. Escrita: carta, informe, diario persoal... 4. insuficiente, escaso; delgado, fraco; rápido, veloz;
Outras actividades Tabú. Para traballar os sinónimos de maneira máis lúdica, pode suxerirlles xogar ao Tabú. Elabore tarxetas que conteñan unha palabra que os alumnos terán que definir e un conxunto de palabras prohibidas que non poderán utilizar. Así, para elaborar a definición deberán de empregar sinónimos. Tamén poden optar pola linguaxe literaria e construír unha definición con metáforas. A continuación, propoñemos algúns modelos de tarxetas: Nube Mesa Camisa Colexio Espaguete
sol / chuvia / cousa patas / táboa / utilizar roupa / vestir / enriba lugar / aprender / estar comer / pasta / alongado
32 130903 _ 0056-0071.indd
70
21/7/09
14:34:40
•
2 UNIDADE
LEMBRA E REPASA 9. Inventa unha oración con cada palabra. M M
pergameo
M
solermiñamente
M
trasfegar zangonear
M M
13. Explica en que forma se atopan estas clases de palabras no dicionario.
adular
M
bordón
10. Pon exemplos de canles de comunicación.
substantivos
receptor
mensaxe
código
adxectivos
M
verbos
14. Copia e completa coa letra axeitada. Con c ou qu
11. Define os conceptos seguintes. emisor
M
2óbado 2eixo
ba2allau 2uncha
e2ipo Ra2el
Con g, gu ou gü fi2eira a2osto
12. Clasifica as formas de comunicación utilizadas en cada caso.
2itarra peitu2a
a2ia bilin2e
15. Escribe o plural destas oracións. Fai os cambios necesarios.
.
M M M M
A vaca pace. A alga verde cobre a rocha. Encheu o bocoi coa axuda dun funil. A eiruga está enriba da póla.
Evitar repeticións
ES CAPAZ DE…
go. rte
o
... so!
1. Volve copiar o texto evitando as repeticións. Unha distracción célebre Louis Pasteur tiña fama de ser moi distraído. Unha vez, Louis Pasteur falaba nunha comida sobre os beneficios de lavar os vexetais antes de comer os vexetais e para demostralo Louis Pasteur introduciu un acio de uvas dentro dunha copa de auga. Cando finalizou o discurso, pouco antes de finalizar a comida, bebeu a auga dun grolo!
Podes facelo así: 1. Le o texto e localiza as palabras que estean repetidas e que fan que a redacción presente un vocabulario pobre ou soe mal. 2. Escolle en cada caso o recurso máis axeitado para evitar as repeticións do texto. M Utilizar un sinónimo M Suprimir unha das palabras repetidas M Utilizar un pronome
33
Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon nela. Complete con eles ou pídalles que completen unha táboa coma esta: O que aprendín
contento, feliz. 5. mozo, cumes, valgadas, elixir, extraviou, retiñan. 6. rosa; margarida; espárragos; árbore. 7. • Teño fotografías da serra do Xurés. • Vivo no barrio que rodea o mercado da feira. • O mércores tomarei arroz para xantar. • O romeu é unha planta aromática. 8. • A chuvia de ideas é un procedemento que consiste en anotar todo o que se nos ocorre sobre o tema de que queremos escribir. • Planificación. 9. RL. 10. RM: teléfono, a Internet, papel, o aire... 11. Emisor: persoa que envía a información. Receptor: persoa que recibe a información. Mensaxe: información que se comunica. Código: conxunto de signos. 12. sinal auditivo; sinal visual; xesto. 13. • os substantivos: en singular • os adxectivos: en masculino singular • os verbos: en infinitivo. 14. • cóbado • bacallau • equipo • queixo • cuncha • Raquel / • figueira •guitarra • aguia • agosto • peituga • bilingüe. 15. • As vacas pacen. • As algas verdes cobren as rochas. • Encheron os bocois coa axuda duns funís. • As eirugas están enriba das pólas. ES CAPAZ DE…
3. Copia o texto coas correccións que fagas.
Programa de ESTUDO EFICAZ
2
1. Louis Pasteur tiña fama de ser moi distraído. Unha vez, o científico falaba nun banquete sobre os beneficios de lavar os vexetais antes de comelos e para demostralo introduciu un acio de uvas dentro dunha copa de auga. Cando acabou o discurso, pouco antes de finalizar a comida, bebeu a auga dun grolo!
O que aprendín a facer
Lectura Gramática Ortografía Escritura Vocabulario Literatura
33 130903 _ 0056-0071.indd
71
21/7/09
14:34:40
3
E
Adelaida é tremenda
Programación Obxectivos • Ler con fluidez un texto narrativo.
Contidos
• Identificar as causas das accións que ocorren nunha historia.
• O substantivo.
• Recoñecer diferentes xéneros orais. • Intervir ordenadamente nunha conversa.
• A sílaba tónica e o acento gráfico.
• Identificar os substantivos dunha oración.
• A antonimia.
• Transformar o número dun substantivo.
• Os textos literarios en prosa e en verso.
• Identificar a sílaba tónica.
R
• Relacionar palabras antónimas.
• • •
• Cubrir correctamente un cuestionario. • Distinguir textos literarios en prosa e en verso.
Criterios de avaliación • Le e comprende un texto narrativo. • Recoñece diferentes xéneros orais. • Intervén nunha conversa respectando as quendas de palabra. • Identifica os substantivos dunha oración. • Aplica o número dos substantivos correctamente. • Identifica a sílaba tónica das palabras. • Relaciona palabras antónimas. • Cubre correctamente un cuestionario. • Distingue textos literarios en prosa e en verso.
Competencias básicas Ademais de desenvolver a Competencia en comunicación lingüística, esta unidade contribúe ao desenvolvemento das competencias seguintes: Aprender a aprender, Competencia cultural e artística, Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico, Competencia social e cidadá, Autonomía e iniciativa persoal e Tratamento da información.
• Lectura comprensiva do texto narrativo Adelaida é tremenda.
E
• Identificación de varios xéneros orais.
• • •
• Participación ordenada nunha conversa. • Identificación de substantivos. • Disposición para cubrir un cuestionario. • Identificación das características dos textos en prosa e en verso.
• Interese por respectar o medio natural. • Actitude respectuosa cos interlocutores que participan nunha conversa. • Interese por escribir con boa ortografía.
34A 130903 _ 0072-0087.indd 72
21/7/09 14:38:03
Esquema da unidade UNIDADE 3
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
Adelaida é tremenda
O substantivo
Sílaba tónica e acento gráfico
Obradoiro de escritura
Comunicación oral
Vocabulario: Palabras antónimas Composición de textos: Cubrir un cuestionario
Comprensión auditiva: Identificar varios tipos de textos Expresión oral: Intervir nunha conversa
Actividades
Literatura Prosa e verso
Es capaz de… Interpretar os resultados dun cuestionario
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Primeiro trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar o resumo: actividade 8, páx. 36; actividade 1, páx. 46. • Elaborar esquemas: actividade 2, páx. 46. • Repasar procedementos: actividade 5, páx. 39.
Previsión de dificultades • A acentuación pode presentar moitas dificultades se os alumnos non adquiriron ben os conceptos básicos previos como a partición silábica e os ditongos. Antes de presentar as normas de acentuación, é importante que se repasen estes aspectos. • Ao explicar a diferenza entre prosa e verso, insista en que as dúas formas son válidas para vehicular discursos literarios, aínda que a prosa se utiliza tamén para vehicular outros textos non literarios. Se non se fai esta aclaración, córrese o perigo de que os alumnos asocien discurso en verso con literatura e discurso en prosa con linguaxe non literaria.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
34B 130903 _ 0072-0087.indd 73
21/7/09 14:38:03
Obxectivos
3
Adelaida é tremenda
aínd unh Non pint A abra veíñ a tr bigo
• Ler en silencio un relato. • Analizar, interpretar e opinar sobre o comportamento dos personaxes.
face cau
Suxestións didácticas Centre a atención no título (Adelaida é tremenda) e aproveite para facer un traballo previo á lectura sobre el. Pregunte polo significado literal do adxectivo tremendo/a (moi grande ou forte) e polo da expresión Ser (alguén) tremendo (ser unha persoa que sorprende polos seus comportamentos, que chama a atención). Antes de iniciar a lectura, os alumnos deberán facer predicións sobre cal dos dous significados estará máis conectado coa lectura. Convén que expliquen, unha vez lido o texto, cal é realmente o significado do título e por que Adelaida é tremenda. Antes de ler • Repase a información sobre o autor. Pregunte se lles é familiar e se leron algún libro del. Aproveite para levar á aula unha selección de libros de Xabier P. Docampo, axeitados a este nivel, para que os folleen e anímeos a ler algún deles.
A lectura • Suxira unha primeira lectura silenciosa do texto. Unha vez realizada esta, pida que expliquen qué momento do relato recolle a ilustración. Pregunte pola acción da protagonista con respecto ás árbores da praza para que infiran o significado real do seu comportamento: por que Adelaida fai todo o posible para que as árbores da praza non desaparezan? • A característica máis destacada do relato é a inclusión dun feito máxico na historia. Pregúntelles aos alumnos se coñecen outros textos en que un obxecto teña poderes máxicos e axude a resolver un problema que teñen os personaxes. Destaque que a
dos aínd apa unh A Pou dan met leva A ano
VAS APRENDER 1 Lectura Adelaida é tremenda 2 Comunicación oral ● Identificar varios tipos de textos ● Intervir nunha conversa 3 Gramática O substantivo 4 Ortografía Sílaba tónica e acento gráfico 5 Obradoiro de escritura ● Palabras antónimas ● Cubrir un cuestionario 6 Literatura Prosa e verso
O
que máis lle gusta a Adelaida é debuxar. Ela di sempre que debuxar é o máis máxico que hai. Precisamente hai uns días, cando seu pai e súa nai a deixaron na casa da avoa mentres ían a unha xuntanza dos veciños por mor dunhas árbores que o alcalde mandara cortar para facer un aparcadoiro, a Adelaida xa lle entraron ganas de debuxar. Comezou a remexer polos caixóns ata que foi dar cunha caixa de lapis de cores xa moi vella. Era de lata e estaba enferruxada. Abriuna e alí estaban doce lapis aliñados. A avoa explicoulle que foran do avó, que tamén lle gustaba moito debuxar. –Dásma para min? A avoa quedou un intre pensativa antes de lle dicir que si. Adelaida apreixou a caixa contra o seu peito moi leda. Pasou a noite e veu outro día de escola. E Adelaida foino pasando. Iso si, non se librou de que a directora lle botase unha bronca cando pasou correndo por diante do seu despacho. Cando regresou á casa,
34
Máis información A importancia das árbores. Ao fío da defensa das árbores que constitúe o tema de fondo da lectura, estableza unha reflexión cos alumnos sobre a función das árbores, sobre todo nos ámbitos urbanos. As árbores xogan un papel fundamental na conservación do medio e ademais son un elemento esencial para mellorar a calidade de vida no contorno en que vivimos. Protexen o chan da erosión, axudan a regular a temperatura, reducen a contaminación do aire grazas á fotosíntese que axuda a limpar o aire que respiramos, serven de amortecedores para diminuír a intensidade do ruído na cidade, enriquecen a estética do contorno dándonos un ambiente máis pracenteiro para vivir, son o fogar dunha gran cantidade de animais, especialmente aves...
34 130903 _ 0072-0087.indd 74
21/7/09 14:38:03
com Con cort – A pra ela pos fixo fala foi plán
Reu nou
súa A gún van
UNIDADE
pre
ron por un zou de e alí
oito
si.
ndo. ndo asa,
aínda viña enrabechada coa directora. Pendurada da parede tiña unha foto en que estaba toda a clase coa mestra e coa directora. Non o pensou dúas veces, colleu o lapis negro da caixa de cores e pintoulle á directora uns bigotazos. Ao día seguinte, cando estaban todos no patio da escola, quedaron abraiados ao ver a directora, vestida coma as mulleres árabes, cun veíño que lle tapaba a cara dos ollos para abaixo. Adelaida advertiu a través do veo unha sombra debaixo do nariz. A directora tiña os bigotes que ela lle debuxara. Aqueles lapis eran máxicos. Moi longo se lle fixo o día a Adelaida. Desexaba ir para a casa e facer outro debuxo para se asegurar de que foran os seus lapis os causantes da conversión da directora á fe musulmá. O problema estaba en decidir con que había probar a maxia dos lapis. Foi daquela cando se lle ocorreu a idea de facer algo que aínda a xente da vila non se explica. Foi á praza na que ían facer o aparcadoiro. Nun quiosco mercou unha tarxeta postal na que viña unha foto da praza antes de que lle cortasen as árbores. Aló pola noite, cando todos durmían, Adelaida colleu a postal. Pouco a pouco cos lapis, foi repasando por enriba as árbores. Foilles dando a cor que a cada parte lle correspondía. Cando rematou, meteuse na cama convencida de que ao outro día a vila enteira ía levar unha boa sorpresa. E o alcalde tamén. Así foi. As árbores volvían estar onde estiveran por máis de cen anos coma se non pasase nada. O alcalde rabiaba e dicía que aquilo era imposible. Que comprobasen se alguén espetara alí árbores traídas doutro lado. Confirmáronlle que non, que aquelas eran as mesmas que se cortaran e ademais estaban perfectamente enraizadas. –Pois que as corten outra vez –ordenou o alcalde. Aquela tarde, os obreiros cumpriron as ordes e de novo quedou a praza sen árbores. Tamén Adelaida cumpriu aquela noite co que para ela era unha obriga e volveu pasar os lapis de cores por enriba da postal, e outra vez amenceu a praza chea de árbores. Pero desta vez fixo algo máis; procurou nun xornal un retrato do alcalde. Víaselle falando e tiña as palmas das mans colocadas cara adiante. Nelas foi onde Adelaida escribiu: «Se volves mandar cortar as árbores, plántoche unha en cada orella». Para o outro día, o alcalde presentouse con luvas no concello. Reuniu os concelleiros e díxolles que era mellor facer o aparcadoiro noutro sito onde non houbese que cortar árbores. Todos os veciños estaban felices porque a praza volvía ter as súas árbores, aínda que ninguén podía explicar como sucedera. Adelaida nunca llo dixo a ninguén, todos temos dereito a ter algún segredo. Ah! e borroulle o bigote á directora cando esta lle levantou o castigo. XABIER P. DOCAMPO, Adelaida, Henrique e demais familia. (Adaptación)
3
enferruxada: oxidada.
pesar de que estes feitos sexan fantásticos, están contados de forma verosímil coma se realmente puidesen existir.
apreixar: agarrar algo con forza. veíño tea moi fina e transparente coa que se cobre a cara ou parte dela.
Competencias básicas Competencia cultural e artística Pida que relean as dúas primeiras liñas do texto onde o narrador fala do sentido que lle dá Adelaida ao debuxo (algo máxico). Promova unha reflexión sobre esta idea: que pode haber de máxico nunha pintura, nun cadro? Pregunte se lles gusta debuxar e pintar, se visitan museos, se visitaron algunha exposición interesante, se hai algún cadro e pintor que coñezan e que lles gusta especialmente… O AUTOR
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico Xabier P. Docampo Xabier P. Docampo (Rábade, 1946), mestre e pedagogo, é un dos máis prestixiosos escritores galegos no eido da literatura infantil e xuvenil. É autor de numerosas obras e foi varias veces galardoado; destacan O misterio das badaladas, Catro cartas e Cando petan na porta pola noite (Premio Rañolas ao mellor libro do ano, Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil e o Ibby Honour List).
Aprender a aprender 35
Outras actividades Decálogo ecolóxico. Aproveite a lectura para reflexionar cos alumnos sobre as accións ecolóxicas que podemos levar a cabo diariamente e así lograr que o noso planeta estea mellor coidado. Pode propoñer que entre todos elaboren un decálogo (defínalles o concepto: conxunto de dez principios básicos para o desenvolvemento dunha actividade) e suxira que vaian enumerando accións ecolóxicas, que se irán recollendo nun caderno, ou no encerado, para finalmente seleccionar as dez imprescindibles segundo eles. Algunhas das ideas de partida poden ser: realizar unha recollida selectiva de lixo, participar en campañas de reforestación, respectar os bosques, o mar e o río e non tirar residuos neles... Finalmente poden elaborar un mural en que recollan os dez principios básicos, decoralo e colocalo nun lugar ben visible da aula ou do centro.
Insista na importancia de facer un uso responsable dos espazos públicos, o que implica non tirar lixo ao chan, respectar o mobiliario urbano... Promova ademais unha reflexión sobre a importancia dos parques e xardíns públicos e a súa necesidade nas cidades...
Destaque a necesidade dun ambiente de estudo silencioso e con luz axeitada, para poder concentrarse na lectura do texto.
Despois de ler Suxira que analicen o comportamento de Adelaida, cando lle pintou o bigote á directora e cando pintou as árbores do parque, e que os valoren. Convén observar, no primeiro caso, se interpretan correctamente a ironía do narrador cando di «foran os lapis os causantes da conversión da directora á fe musulmá». Saliente a acción ecolóxica da protagonista, no segundo caso, e aproveite para falar de comportamentos ecolóxicos axeitados (ver Outras actividades).
35 130903 _ 0072-0087.indd 75
21/7/09 14:38:03
Traballo sobre a lectura Obxectivos • Identificar os motivos que desencadean as accións dos personaxes do relato.
Os detalles
●
• Opinar sobre as accións dos personaxes. • Resumir cada unha das partes de que consta a narración.
●
Co
5. Contesta. ●
1. Observa e responde. ●
C
Que ocorre nesta escena? A quen pertencera ese obxecto? Que propiedades tiña?
● ● ●
●
Para que quería o alcalde cortar as árbores da praza? Que fixo Adelaida para evitalo? Como reaccionou o alcalde? Como convenceu Adelaida ao alcalde finalmente? Que opinas da actuación de cada un?
1. As causas 2. Le e responde razoadamente.
Suxestións didácticas
●
• Antes de facer as actividades, suxira que os alumnos realicen unha nova lectura individual do texto. Preste especialmente atención á actividade 2 en que os alumnos deben analizar a causa da reacción da avoa da nena; saliente que as causas poderían ser dúas cando menos (polo valor sentimental do obxecto en si e polo bo ou mal uso que lle podería dar a persoa que o use).
●
A estrutura e o contido 6. En que orde ocorreron os seguintes acontecementos? Marca.
Por que pensas que tivo dúbidas a avoa á hora de darlle a caixa a Adelaida? Atinou coa súa decisión? Explícao con exemplos tirados do texto.
Adelaida pintoulle uns bigotes á directora. A avoa deulle a caixa de cores a Adelaida. O alcalde presentouse con luvas no concello. Adelaida borroulle os bigotes á directora. A protagonista debuxa árbores na postal que comprou no quiosco.
Os personaxes 3. Explica se son verdadeiras ou falsas as seguintes afirmacións sobre Adelaida. O que máis lle gusta é bailar. Estaba coa avoa porque os pais ían no teatro. Atopou unha caixa de bombóns. Pintoulle uns bigotes á directora porque estaba enrabechada. Decidiu pintar as árbores que cortaran na praza. Contoulles o segredo a todos os amigos. ■ Corrixe os enunciados falsos.
7. Explica para que usarías ti os lapis de cores da protagonista.
Inte sab pro res
Rexistro de lectura 8.
4.
ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha
4. Explica que momento ilustra o debuxo e que importancia ten este feito na historia. ■ Opina. Cres que estivo ben o que fixo Adelaida con esta acción?
Título: Autor/a: Resumo:
Opinión:
36
Programa de comprensión Actividades 1, 2, 3 e 4. Elaboración dunha interpretación. Explicar as diferentes accións dos personaxes ao longo da historia. Actividades 3 e 5. Obtención da información. Identificar as accións que ocorren no relato e explicalas. Actividade 6. Comprensión global. Ordenar enunciados da historia e resumir o seu contido. Actividade 7. Expresión oral. Imaxinar e explicar diversas utilidades do obxecto máxico que forma parte da historia. Actividade 8. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
36 130903 _ 0072-0087.indd 76
3.
Ex
A túa achega
sobre a lectura con estes datos:
1. • A avoa dálle a Adelaida a caixa de pinturas. • Foran do avó de Adelaida. • O que se pintaba con eles convertíase en real. 2. • RM. Porque era un recordo do seu marido xa morto. Tamén podería ser polo uso que lle puidese dar a nena. RM. • Si porque grazas aos lapis conseguiu que o alcalde desistise de cortar as árbores do parque. 3. F (O que máis lle gusta é pintar.) F (Estaba coa avoa porque os pais ían nunha asemblea.) F (Atopou a caixa de pinturas do avó.) V. F (Non llo contou a ninguén.) 4. Ao día seguinte de pintarlle un bigote á directora na foto; este é o feito grazas ao que descobre a maxia daquelas pinturas. RL. 5. • Para facer un aparcadoiro. Pintou as árbores nunha postal antiga da alameda. • Mandou cortar as árbores de novo. • Pintoulle nas mans unha mensaxe. • Decidiu facer o aparcadoiro noutro sitio. 6. 2. 1. 4. 5. 3. 7. e 8. RL.
2.
■ Resume o texto axudándote dos enunciados anteriores que che sirvan.
As accións
Solucións
Iden corr ou tipo anu Par que
21/7/09 14:38:04
es
da.
ra. al
3 UNIDADE
Comunicación oral Comprensión auditiva
Obxectivos • Recoñecer diferentes xéneros orais.
Identificamos varios tipos de textos. Para interpretar correctamente as mensaxes que escoitamos na radio ou na vida diaria, é necesario saber identificar os diversos tipos de textos con que nos podemos atopar: noticias, anuncios publicitarios, avisos, narracións, chistes, etc. Para facelo, temos que poñer atención tanto naquilo que din coma na maneira de dicilo.
1.
• Identificar a intención de cada un dos xéneros discursivos. • Elaborar textos orais con diferentes finalidades comunicativas.
Escoita as audicións e relaciona cada unha co tipo de texto que lle corresponda. Audición 1
Audición 4
1 NARRACIÓN
4 ANUNCIO
Audición 2
Audición 5
2 CHISTE
5 DOCUMENTAL
Audición 3
Audición 6
3 NOTICIA
6 AVISO
Suxestións didácticas Comprensión auditiva • Antes da actividade 1, pregúntelles como souberon identificar a intención de cada texto e comente as características máis destacadas de cada un. Ademais, fágalles notar que, en cada xénero, o ton de voz é diferente.
2. Escribe onde corresponda cada un dos textos anteriores segundo sexa a súa intención. ●
Divertir
▶ ..........
●
Convencer
▶ ..........
●
Informar
▶ ..........
●
Entreter
▶ ..........
●
Advertir
▶ ..........
●
Explicar
▶ ..........
3. Reflexiona e marca. Que pode pasar se non identificas correctamente o tipo de texto que estás escoitando? Que interpretas mal a mensaxe.
an.
s
Vaia, que lle faría cambiar de idea?
O alcalde acordou non mandar cortar as árbores da praza.
Que escoitas mal a mensaxe.
Expresión oral Intervimos nunha conversa. Á hora de intervirmos nunha conversa, é moi importante saber que persoas están a falar, de que falan e en que momento podemos intervir, procurando sempre respectar a quenda de palabra da persoa que fala e sendo respectuoso no que se di.
4.
3
Escoita as conversas seguintes e intervén nelas tal e como se indica. PRIMEIRA CONVERSA
SEGUNDA CONVERSA
TERCEIRA CONVERSA
Insístelle ao pai para que compre a colección e dálle razóns.
Discrepa da opinión da titora e achega outro punto de vista.
Dille ao avó que non lle conte a historia a túa irmá pequena porque se asusta.
Expresión oral • Saliente a importancia de utilizar o xénero axeitado á finalidade que se persegue. Pregúntelles que texto empregan cando queren comunicarse con alguén que vive moi lonxe (correo electrónico ou carta); que texto utilizan cando queren sintetizar un libro (un resumo); que texto empregan cando queren convidar a alguén a unha festa (unha invitación)…
Competencias básicas Competencia social e cidadá 37
Insista en que nas conversas se debe respectar sempre a quenda de palabra e non interromper o interlocutor.
Máis información Características dos xéneros. A finalidade define os diferentes tipos de texto, pero hai outros trazos característicos. Por exemplo, nos chistes destaca a referencia directa ao interlocutor (se vos decatastes) e expresións como eh? Nos anuncios, convén facer resaltar a gran cantidade de adxectivos valorativos (barato, insuperables) e sobre todo o eslogan que tamén se dirixe directamente ao interlocutor con imperativos (compra). No documental destaca o plural inclusivo (se nos fixamos) e o uso de palabras específicas do tema como insectos e anatomía. Na noticia, convén insistir na importancia de dar todos os datos (cando?, onde?, quen?, que? e por que?). No aviso é característico o uso de palabras como atención. Por último, a narración caracterízase polo uso de tempos pasados e pola inclusión de diálogos.
Solucións 1. Audición 1: chiste; Audición 2: anuncio; Audición 3: documental; Audición 4: noticia; Audición 5: aviso; Audición 6: narración. 2. Divertir: chiste; Convencer: anuncio; Informar: noticia; Entreter: narración; Advertir: aviso; Explicar: documental. 3. Que interpretas mal a mensaxe. 4. RL.
37 130903 _ 0072-0087.indd 77
21/7/09 14:38:04
Gramática O substantivo Obxectivos
5jcU, estes `Ud]gde WcfYg foron do Uj?
• Identificar os substantivos. • Coñecer os diferentes tipos de substantivos. • Cambiar o xénero e o número dos substantivos.
Suxestións didácticas No apartado de gramática deste curso faremos un percorrido polas principais categorías gramaticais e deterémonos dunha maneira especial no verbo e na morfoloxía que presenta. Para iniciar o repaso das categorías, comezamos polo substantivo: é unha categoría básica que xa coñecen doutros anos. Neste caso xa non será necesario identificar o substantivo entre outras categorías gramaticais, senón que cumprirá saber clasificalo e dominar a súa morfoloxía (xénero e número).
Despois da explicación dos recadros, fágalles notar que as clasificacións dos substantivos non son excluíntes, é dicir, un nome é común e pode ser colectivo ou indivi-
Comúns e propios Concretos e abstractos
Clases de substantivos Os substantivos son as palabras que nomean persoas, animais, cousas, ideas ou sentimentos. Por exemplo: rapaz, peixe, sol, amizade. Hai varias clases de substantivos: comúns e propios, individuais e colectivos, e concretos e abstractos. ● Os substantivos comúns nomean calquera persoa, animal ou cousa dunha clase determinada. Por exemplo: rapaza, río, vila. Os substantivos propios son os que nos din como se chama unha persoa, animal ou cousa e así diferénciase do resto da súa clase. Por exemplo: Luís, Ulla, Ribadeo. ● Os substantivos individuais nomean en singular unha soa persoa, animal ou cousa. Por exemplo: xogador, abella, árbore. Os substantivos colectivos nomean en singular un conxunto de persoas, animais ou cousas. Por exemplo: equipo, enxame, bosque. ● Os substantivos concretos son os que nomean seres ou obxectos que podemos ver, tocar, sentir... Por exemplo: mesa, can. Os substantivos abstractos son os que nomean ideas, sentimentos... Por exemplo: xenerosidade, escuridade.
5.
6. A
Individuais e colectivos
Xénero e número dos substantivos Os substantivos teñen xénero: poden ser masculinos ou femininos. Para recoñecer o seu xénero debes ter en conta que os substantivos masculinos poden ir precedidos por o ou os; en cambio, os substantivos femininos poden ir precedidos por a ou as. Os substantivos teñen número: poden estar en singular ou en plural. Os substantivos en singular nomean un só ser ou obxecto. Por exemplo: o señor, a bolsa. Os substantivos en plural nomean diversos seres ou obxectos. Por exemplo: os señores, as bolsas.
7.
8.
Os substantivos son palabras que nomean persoas, animais, cousas, ideas ou sentimentos. Os substantivos teñen xénero (masculino ou feminino) e número (singular ou plural). Os substantivos poden ser comúns e propios, individuais e colectivos, e concretos e abstractos.
AU
1. Arrodea os substantivos e clasifícaos en comúns e propios. ● ● ●
noticia hábil Xoana
● ● ●
entre estudando as
● ● ●
multiplicar en melón
● ● ●
vaca axiña alí
● ● ●
libros Coristanco lentamente
2. Busca no texto Adelaida é tremenda dous substantivos concretos e dous abstractos. 38
Máis información Os nomes dos animais. Como mostra a actividade 5, a maioría de substantivos que teñen unha forma diferente para o xénero masculino e para o feminino son nomes de animais. Anímeos a ampliar esta lista cunha actividade de investigación que lles poida servir para a área de Coñecemento do medio. Antes de comezar, recórdelles que nalgúns casos non hai cambio de forma para indicar o xénero, senón que se lle engade ao nome o substantivo macho e femia. Cal é o feminino de cabalo? (egua) Cal é o feminino de can? (cadela) Cal é o feminino de camelo? (camela) Cal é o feminino de papagaio? (papagaio femia)
38 130903 _ 0072-0087.indd 78
4.
5F.
Centre a atención dos alumnos na viñeta. Pregúntelles quen fala e cal é o nome propio (Adelaida) e escríbao no encerado a carón do substantivo común nena. Fágalles observar as diferenzas que se establecen entre os dous substantivos presentes (maiúscula, máis posibilidade de ir cun artigo…). Chame a atención sobre os substantivos comúns destacados no globo (avoa, lapis, cores, avó) e contrásteos co substantivo propio Adelaida. Na lectura inicial os alumnos poden explorar outros tipos de substantivos: abstractos (ganas, bronca) e concretos (lapis, aparcadoiro); e colectivos (clase) ou individuais (árbore). Anímeos a reflexionar sobre estes substantivos con preguntas coma as seguintes: cantos substantivos empregou Adelaida na súa intervención?; son comúns ou propios?; parécevos o mesmo lapis e enfado?; as ideas vense ou tócanse?; de que está formada unha clase?
CLASES DE SUBSTANTIVOS
3. A
21/7/09 14:38:05
coude. se
3 UNIDADE Cambiando as terminacións -o ou -e por -a
Engadíndolle á consoante final un -a
Cambiando a terminación -án por -á
Cambiando a terminación -ón por -oa
gato-gata; mestre-mestra
señor-señora
irmán-irmá
ladrón-ladroa
dual e tamén concreto ou abstracto. Depende do criterio que escollamos para clasificalo. Advírtaos, con todo, que os substantivos abstractos non adoitan clasificarse en individuais e colectivos, xa que non se poden contar.
4. Escribe ao lado de cada substantivo o artigo correspondente e di se é masculino ou feminino. ●
cou-
nha cla-
●
5.
paisaxe mel
● ●
análise fantasma
● ●
mar radio
● ●
árbore aguia
● ●
nariz calor
ESTUDO EFICAZ. Observa as parellas de substantivos seguintes e completa a norma.
cabalo/egua
xenro/nora
home/muller
rei/raíña
Para explicar • Se teñen dúbidas nalgúns casos para identificar os substantivos, pode propoñerlles que utilicen un determinante diante do substantivo (un/unha), xa que, como poden observar, os substantivos adoitan estar precedidos desta categoría. É mellor que lles suxira o artigo indeterminado, porque o artigo determinado pode funcionar con algúns adxectivos (o hábil) e podería confundilos.
boi/vaca
soa,
pere. ctos
Algúns substantivos teñen palabras distintas para o xénero ……… e para o ………
6. Aprende como se forma o plural dos substantivos e engade dous exempos máis.
men-
Os rematados en vogal ou -n engaden -s
Os rematados en -r, -z ou -s engaden -es
Os rematados en -l agudos, perden o -l e engaden -is
Os rematados en -l (graves ou monosílabos) engaden -es
gatos; camións
señores-rapaces-marqueses
papeis-funís
túneles-soles
nos. antios
7. Escribe o plural destes substantivos e explica como os formaches.
pluPor ver-
8. Relaciona cada substantivo individual co seu substantivo colectivo.
, o
o-
nco nte
3
3. Aprende como se forma o feminino dos substantivos e engade dous exemplos máis.
● ●
casa mel
illa paxaro xogador
● ●
curmán cónsul
●
●
●
●
●
●
● ●
capataz mes
bandada equipo arquipélago
● ●
músico barco peixe
doutor café
● ●
●
●
●
●
●
●
animal arnés
• As actividades 3, 4, 5, 6 e 7 céntranse no xénero e no número. Non abonda que clasifiquen os substantivos segundo os morfemas que se indican, senón que tamén é importante que se fixen nas terminacións das palabras sobre as que se engade cada morfema.
frota banco banda
AUTOAVALIACIÓN Escribe V (verdadeiro) ou F (falso) e puntúate. Cada resposta correcta vale 2 puntos.
PUNTUACIÓN
1. O substantivo rabaño é individual.
1
.......
2. Os substantivos femininos poden levar diante a ou as.
2
.......
3
.......
4
.......
5
.......
TOTAL
.......
3. O plural do substantivo caracol é caracois. 4. Xoán é un substantivo propio. 5. O substantivo amor é un substantivo concreto.
Solucións
os. Solución: 1F, 2V, 3V, 4V, 5F.
39
Outras actividades Substantivos con xénero diferente. Pídalles aos alumnos que localicen neste texto substantivos que teñan un xénero diferente do castelán e anímeos para que en digan máis exemplos. Eses días de vacacións... Cando temos vacacións os meus pais teñen o costume de ir pasar uns días ao campo e fuxir da calor que é tan molesta na cidade. Que gusto descansar debaixo das árbores as tardes de verán. Miña irmá, que ten o nariz moi delicado, pasa o día refungando polo olor que vén das granxas. É normal, con tanto animal como hai! Meu pai emociónase pintando a paisaxe, a miña nai dedícase a facer unha análise do comportamento de todos os animais que ve, e a avoa que tamén está con nós, dedícase a facer rosquillas de anís con moito azucre, a súa especialidade.
1. Comúns: noticia, vaca, libros, melón. Propios: Coristanco, Xoana. 2. RM: concretos: pai, nai, casa. abstractos: día, xuntanza, ganas. 3. • neno-nena, lobo-loba • director-directora, rapaz-rapaza • deus-deusa• león-leoa; patrón-patroa. 4. • a paisaxe (femin.) • a análise (femin.) • o mar (masc.) • a árbore (femin.) • o nariz (masc.) • o mel (masc.) • o fantasma (masc.) • a radio (masc.) • a aguia (femin.) • a calor (femin.). 5. Algúns substantivos teñen palabras distintas para o xenero masculino e para o feminino. 6. amigos, leccións; ingleses, luces; cordeis, locais; males, cócteles. 7. • casas • curmáns • capataces • doutores • animais • meles • cónsules • meses • cafés • arneses. 8. illa – arquipélago; paxaro – bandada; xogador – equipo; músico – banda; barco – frota; peixe – banco.
39 130903 _ 0072-0087.indd 79
21/7/09 14:38:05
Ortografía Sílaba tónica e acento gráfico
5.
Obxectivos O avó sabería que fácil era cambiar todo cos lapis máxicos?
• Identificar a sílaba tónica. • Recoñecer o acento gráfico e valorar a súa importancia.
As palabras están formadas por sílabas. A sílaba tónica dunha palabra é a que se pronuncia con máis intensidade. As outras sílabas da palabra chámanse átonas. Por exemplo, na palabra lapis, la- é a sílaba tónica e -pis é a sílaba átona. A sílaba tónica pronúnciase con máis intensidade porque sobre ela recae o acento fónico da palabra. Nalgunhas palabras a sílaba tónica vai marcada cun signo chamado acento gráfico, que é unha raíña que se pon enriba da vogal tónica de acordo cunhas determinadas regras. Por exemplo, as palabras avó, sabería, fácil, máxicos levan acento gráfico.
Suxestións didácticas O apartado Ortografía das unidades 3, 4, 5 e 6 está dedicado á acentuación. Nesta primeira unidade, repasaremos conceptos dos cursos anteriores, como sílaba tónica e sílaba átona e a súa localizacion en palabras con varias sílabas. Na unidade seguinte, traballaranse as regras xerais de acentuación, e quedarán para as seguintes os casos especiais de acentuación como a acentuación de ditongos e hiatos. Antes de introducir estes contidos, é moi importante que os alumnos dominen a partición silábica e tamén os conceptos de ditongo e hiato, aspecto fundamental para unha correcta partición de palabras. Para repasar estes aspectos, pode utilizar a actividade 1. A continuación, lea a viñeta inicial e pídalles que marquen a sílaba tónica de cada unha das palabras. Insista en que todas as palabras, independentemente de que leven acento gráfico ou non, teñen sílaba tónica (quitando casos excepcionais, como os pronomes átonos).
Para explicar • Ademais da 1, as actividades 2 e 3 e serán útiles para repasar a división silábica, coñecemento indispensable para poder acentuar correctamente. Aproveite para recordar que os ditongos poden ser: decrecentes, coa vogal máis pechada despois (ai, ei, oi, ui, au, eu, ou) ou crecentes, coa vogal máis pechada diante (ua, ue, uo, ia, ie, io). A identificación de ditongos decrecente será determinante na correcta aplicación da regra de acentuación de palabras agudas, como verán na unidade 4.
6.
7.
1. Escribe cada palabra onde corresponda segundo o número de sílabas que ten. ● ● ● ●
boina papeleira árbore informática
● ● ● ●
matemáticas corda ordenador carteira
Dúas sílabas
▶
Tres sílabas
▶
Catro sílabas
▶
Cinco sílabas
▶
2. Le en voz alta e pinta de cor a sílaba tónica de cada palabra.
AL
BA
NEL
ZA PA
TI LLA
BO TAS
PI RÁ MI DE
ÁN CO RA
3. Divide en sílabas as seguintes palabras. Despois arrodea a sílaba tónica. ● ● ●
enferruxada directora debuxar
● ● ●
bigotazos levantou aparcadoiro
● ● ●
nariz enteira xornal
DIF
■ Arrodea a sílaba tónica destas palabras: DIFÍCIL
ÁRBORES
NINGUÉN
NÁUTICA
4. Busca na lectura Adelaida é tremenda cinco palabras de cada tipo e cópias. CON ACENTO GRÁFICO
SEN ACENTO GRÁFICO
40
Máis información Ollo coa tonicidade. Co fin de corrixir as interferencias do castelán que adoita sufrir a lingua, convén traballar cos alumnos palabras de uso frecuente en que se confunde a tonicidade coa das palabras desta lingua. Moitos deses casos adoitan producirse na conxugación de certas formas e tempos verbais. – As formas 1.ª e 2.ª do plural do imperfecto de indicativo: soñabamos, soñabades, liamos, liades, sabiamos, sabiades. – As formas 1.ª e 2.ª do plural do pluscuamperfecto de indicativo: buscaramos, buscarades, beberamos, beberades, sentiramos, sentirades. – As formas 1.ª e 2.ª do plural do condicional: amariamos, amariades, seguiriamos, seguiriades, viviriamos, viviriades.
40 130903 _ 0072-0087.indd 80
8.
21/7/09 14:38:05
3 UNIDADE
3
5. Escribe os seus nomes. Ten en conta que todas as palabras levan acento gráfico na súa sílaba tónica.
a r a
• Lea a norma do cadro, explíquea con calma e poña exemplos. Pida que engadan máis exemplos de cada caso. Coide de que non sexan palabras monosílabas.
6. Le en voz alta estas parellas de palabras e explica o seu significado.
o n s -
área
area
mágoa
magoa
diálogo
• Cómpre observar unha correcta utilización da terminoloxía: que saiban explicar que é unha sílaba tónica e que é o acento gráfico.
dialogo
■ Por que cres que é importante escribir o acento gráfico nas palabras?
7. Descubre o recadro que lle corresponde a cada palabra e escríbea. Cada sílaba estará nunha casa e a sílaba tónica ocupará a casa coloreada. ● ●
café ordenador
● ●
teléfono xílgaro
● ●
• Resultará moi exemplificadora a actividade 6 en que se pon de manifesto o valor distintivo do acento gráfico nas parellas de palabras. Aproveite para que sexan os propios alumnos os que valoren a importancia da aplicación das regras de acentuación gráfica para evitar ambigüidades ou erros na comunicación escrita.
chimpancé paxaro
▶ ▶
8. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate nas palabras destacadas.
Un curso fantástico
RA
ENVASES
VIDRO
A Asociación «Biólogos en acción» fixo un curso sobre hábitos ecolóxicos na escola «O Álamo». Foi fantástico! Non só explicaron teoricamente cales son as medidas necesarias para a conservación do medio senón que tamén puxeron exemplos prácticos aplicables á nosa vida diaria. Tiveron tanto éxito que o próximo ano repetirán a experiencia. Que ben!
PAPEL
Reciclas ou ensucias
?
Competencias básicas Tratamento da información
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. ●
bisavó vehículo vasilla
✱isa✱ó
●
✱e✱í✱ulo
●
✱asi✱a
A lectura non soamente é unha fonte de pracer e de cultura, senón que tamén pode ser moi útil para aprender ortografía, tal como se propón na actividade 4.
2. Arrodea os erros e corríxeos. ● ●
bisabó visavó
● ●
veículo beículo
● ●
basilla vasixa
Solucións
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
41
Tamén será ben traballar algúns substantivos coma os seguintes: paxaro, téxtil, réptil, mísil, chofer, óboe, olimpíada, petróglifo, atmosfera, elite, omoplata, parasito, pelicano, heroe... Escriba estas palabras no encerado, pronúncieas amodo e solicite que os alumnos identifiquen a sílaba tónica. Despois, suxira que formen oracións en que as inclúan.
1. Dúas sílabas: boina, corda; Tres sílabas: árbore, carteira; Catro sílabas: papeleira, ordenador; Cinco sílabas: matemáticas, informática. 2. nel; ti; bo; rá; án. 3. en-fe-rru-xa-da, bi-go-ta-zos, na-riz, di-rec-to-ra, levan-tou, en-tei-ra, de-bu-xar, a-par-ca-doi-ro, xor-nal. / fi; ár; guén; náu. 4. RL. 5. mexillón; álbum; compás; lámpada; hámster; termómetro. 6. área: dimensión dunha superficie. area: partícula miúda de rocha. / mágoa: dor que sente alguén. magoa: do verbo magoar, 3.ª persoa: facer dano. / diálogo: conversa entre varias persoas. dialogo: do verbo dialogar, 1.ª persoa: manter un diálogo. RM. O significado da palabra varía segundo teña ou non acento gráfico. 7. (de esquerda a dereita: xílgaro, chimpancé, teléfono, ordenador, paxaro, café. 8. Ditado.
41 130903 _ 0072-0087.indd 81
21/7/09 14:38:06
Obxectivos • Coñecer vocabulario relacionado coa reciclaxe. • Aprender o que é a antonimia. • Identificar o antónimo dunha palabra. • Cubrir formularios.
Suxestións didácticas A antonimia, coma a sinonimia, é un mecanismo de cohesión léxica. Ademais, o uso de antónimos nun texto axuda a crear contrastes e resulta moi útil, como se verá, para o tipo de contos que se propón no apartado Composición de textos da unidade 6. Para introducir o tema, pode empregar a actividade 2 e pedirlles que separen as palabras que indican ambiente saudable doutras que indiquen sucidade. No apartado de Composición de textos, os alumnos poderán achegarse a textos formais e estereotipados, como é o caso dos cuestionarios. Convén que comente que, a diferenza doutros tipos de textos que coñecen, para os formularios non teñen que aplicar os mecanismos e técnicas da redacción, senón simplemente debe axeitarse a un espazo predeterminado, ser claros e coidadosos coa presentación e comprender todos os datos que se piden para completar correctamente o documento. Aproveite para explicar a funcionalidade de datos como o código postal e anímeos a que memoricen o da súa zona. Así mesmo, convén que lles aconselle que expresen as datas con 2 díxitos para o día, 2 díxitos para o mes e 2 para o ano, por exemplo 15/12/99 ou 06/02/00.
Para explicar • A actividade 1 serve para aproximarse ao mundo da reciclaxe e ao seu vocabulario. Procure responder as preguntas que formulen os alumnos sobre reciclaxe.
Obradoiro de escritura
Co
Vocabulario
Cub seri dalg cóm
lixo sucidade colector
5.
aproveitable inservible ecolóxico baleirar reciclar separar
1. Escribe as tres preguntas que lle farías a un dos traballadores sobre a planta de reciclaxe utilizando tantas palabras da lista como poidas.
2. Arrodea en cada grupo as palabras que teñen que ver coa creación dun ambiente saudable. Verbos
coidar
Adxectivos
ensuciar
contaminante
Substantivos
lixo
respectar
ecolóxico
sucidade
reciclar
reutilizable
protección
limpo
pudor
abusar tóxico limpeza
PALABRAS ANTÓNIMAS. Algunhas palabras significan o contrario ca outras. Por exemplo, sucidade ten un significado contrario ao da palabra limpeza. As palabras que teñen significados contrarios chámanse palabras antónimas.
3. Forma parellas de antónimos. aforrar plantar
derrubar aumentar
reducir arrincar
construír malgastar
4. Completa estas oracións coas parellas de antónimos que formaches. A auga é un ben escaso: hai que .................la e non .................la! ................. a antiga fábrica e no seu lugar ................ un centro social. ● Cómpre ................. o consumo enerxético en lugar de .................lo cada ano. ● ................. as árbores secas e ................. árbores novas. ● ●
42
Outras actividades A importancia dos antónimos. Para que os alumnos se decaten da importancia dos antónimos, presente un texto en que, en lugar da palabra exacta, se utiliza a negación desta. Suxira que busquen o termo axeitado en cada caso para que o texto sexa máis directo e sinxelo de entender e que o reescriban. Ola, Xan! Esta fin de semana non me encontraba ben, tiven que estar na cama. Por sorte, prestáronme moitos cómics e libros que non eran nada difíciles de ler e, ademais, vin o partido de fútbol, que non foi aburrido. O domingo levei unha sorpresa ben grande: veu un amigo xornalista de meu pai que me estivo contando anécdotas que non me fixeron chorar e trouxo uns pasteis que non eran salgados. Bicos. Martiño
42 130903 _ 0072-0087.indd 82
21/7/09 14:38:06
nte
co
a
r -
no.
3 UNIDADE
3
Composición de textos Cubrimos un cuestionario. Os cuestionarios son documentos en que se nos fan unha serie de preguntas destinadas a coñecer os nosos gustos, opinións, etc., respecto dalgún tema determinado. Non é difícil cubrir un cuestionario, pero antes de facelo, cómpre ler ben as preguntas e pensar de que xeito se deben contestar.
• Coa actividade 2, os alumnos poden observar o que é a antonimia. Destaque que as palabras que rexeitaron denotan o contrario de ambiente saudable. Para completar a actividade, pode suxerir a escritura dun conto con dous marcos espaciais (un mundo limpo e un mundo sucio).
5. Completa o cuestionario seguinte sobre as actividades que prefires facer ao longo do curso. DATOS PERSOAIS (escribe unha letra ou un número en cada casa) 2.º Apelido
1.º Apelido Nome
Lugar de nacemento
Data de nacemento Día
Mes
• Nas actividades 3 e 4 asegúrese de que son capaces de saber o significado exacto de cada palabra.
Ano
ESTUDOS QUE REALIZAS (marca a casa cun X) 1.º curso de Primaria
2.º curso de Primaria
3.º curso de Primaria
4.º curso de Primaria
5.º curso de Primaria
6.º curso de Primaria
• Á hora de cubrir o cuestionario, insista na necesidade de pensar ben os datos antes de cubrir un formulario, xa que se ten que usar bolígrafo e convén que a presentación do texto sexa boa, sen borranchos.
TIPOS DE ACTIVIDADES QUE PREFIRES (risca as que correspondan (tres máximo)) – Intercambio con outros colexios
– Visitas culturais
– Excursións
– Viaxes de fin de semana
– Competicións deportivas
– Outras
En caso de riscares a opción «Outras», especifica cales: _________________________________________ _____________________________________________________________________________________________ Escribe en orde de preferencia as actividades que riscaches. 1. _________________________
2. __________________________
3. __________________________
Competencias básicas
Explica brevemente o que opinas sobre o feito de realizar actividades deste tipo durante o curso.
Autonomía e iniciativa persoal
_____________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________
Aprender a empregar formularios axudaraos a acostumarse á linguaxe administrativa e a ser máis independentes nos seus primeiros trámites.
PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) Le atentamente o cuestionario e fíxate ben. ● Que che preguntan? ● De que xeito tes que contestar en cada caso? REDACCIÓN DO TEXTO
b) Fotocopia o impreso ou cópiao no caderno e cúbreo co lapis. CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
Solucións
c) Comproba as respostas e, se está todo ben, pásaas a limpo.
43
Documentos administrativos. Aproveite este apartado para que os alumnos tomen contacto con xéneros administrativos como a solicitude, que se adoita presentar en formato cuestionario. Recolla modelos no concello ou outros organismos da vila e repártalles fotocopias para que os empreguen.
1. RM: Como seleccionan os residuos? Como se reciclan os plásticos? Cantos tipos de colectores diferentes hai? Que tipo de materiais son máis ecolóxicos?... 2. Verbos: coidar, respectar, reciclar. Adxectivos: ecolóxico, reutilizable, limpo. Substantivos: protección, limpeza. 3. aforrarmalgastar; derrubar-construír; plantar-arrincar; aumentar-reducir. 4. • A auga é un ben escaso: hai que aforrala e non malgastala. • Derrubaron a antiga fábrica e no seu lugar construíron un centro comercial. Cómpre reducir o consumo enerxético en lugar de aumentalo cada ano. • Arrincaron as árbores secas e plantaron árbores novas. 5. RL.
43 130903 _ 0072-0087.indd 83
21/7/09 14:38:07
Literatura Prosa e verso Obxectivos • Coñecer as características dos textos en prosa. • Coñecer as características dos textos en verso. • Diferenciar os textos en prosa dos textos en verso.
A rosa... A rosa é bela, xa se sabe. Pero quen mellor o sabe é ela. Pasa todo o día na beira do lago ollando a súa imaxe reflectida na superficie. Cando o peixe dourado pasa facendo pequenos círculos na auga, a rosa resmunga: –Vai nadar para outro lado, becho feo! Non fagas tremer a miña belísima imaxe!
resmungar: rosmar, protestar.
Suxestións didácticas Na unidade 1 xa se presentaron algúns textos literarios en prosa (texto D da actividade 4). Nesta unidade afondaremos nas diferenzas entre prosa e verso. Para que a diferenza sexa máis clara, utilizamos un poema prototípico, con versos idénticos e rima ben evidente. Se o considera conveniente, pode comentarlle que tamén hai poesía sen rima e poesía que se escribe formando un debuxo, coma os caligramas.
Imos ao campo, miña pequena, que a mañanciña xa nos acena coas mans lixeiras dos amieiros que andan á roda polos regueiros.
acenar: facer xestos coas mans, coa cabeza, etc.
Os textos literarios poden estar escritos en prosa ou en verso. Os textos en prosa escríbense ocupando toda a liña, é dicir, como escribimos normalmente. Os textos en verso escríbense con liñas máis curtas, chamadas versos, e adoitan ter un ritmo e unha sonoridade especiais.
●
O texto .................... está escrito en prosa. Seino porque ........................
●
O texto .................... está escrito en verso. Seino porque .........................
2. Escolle a opción correcta en cada caso sobre o poema Imos ao campo... e copia. O poema Imos ao campo... ten ................. 5 versos ●
●
4 versos
Todos os versos do poema teñen ................. 8 sílabas
10 sílabas
Acaban de maneira semellante as palabras finais dos versos ................... 1.º e 2.º; 3.º e 4.º
1.º e 3.º; 2.º e 4.º
44
Máis información A función memorística da rima. É posible que os alumnos relacionen a prosa coas historias e a poesía coas descricións de paisaxes e sentimentos. Convén que se rompa esta asociación e que se lles explique que, séculos atrás, era habitual utilizar a poesía para contar historias, como ocorría nos cantares de cego e romances. A rima servíalles aos transmisores desas historias (normalmente músicos cegos), como recurso mnemotécnico. Na páxina http://www.galiciadigital.com/pcd/biblioteca/ poesia/popular/cantos_de_cego/home_cantos_cego.html pode atopar romances, coplas e cántigas populares galegos.
44 130903 _ 0072-0087.indd 84
6.
OB
1. Le os textos anteriores e completa.
●
5.
amieiro: árbore que se dá nas beiras dos ríos.
XOSÉ M.ª ÁLVAREZ BLÁZQUEZ (fragmento)
Para explicar • Para facilitar a resolución da actividade 1, cómpre que lles faga observar que, no texto A rosa, malia que a liña é curta, obsérvase un intento de completala ao máximo como se ve na partición silábica da terceira liña.
• Na transformación de verso a prosa, que se pide na actividade 6, non abonda con que escriban un texto para completar o longo da liña. Anímeos a que transformen máis o poema conservando o contido, pero cambiando as palabras que precisen para conseguir eliminar a rima. Tendo en conta que no poema o poeta se dirixe a unha nena, suxíralles que reelaboren en prosa o seu texto coma se fose unha carta ou aviso dirixido a ese receptor.
4.
~
ÁLVARO DE MAGALHAES, O home que non quería soñar (fragmento)
Imos ao campo...
• A actividade 2 vén sendo unha introdución á análise métrica que se tratará máis a fondo na unidade 5. Explíquelles que se contan todas as sílabas en cada verso.
3.
21/7/09 14:38:07
ar,
s,
a xn
3 UNIDADE
3
3. Despois de ler en voz alta o poema Imos ao campo..., di cal destas afirmacións é verdadeira.
Competencias básicas
Facendo todos os versos do mesmo número de sílabas e repetindo os mesmos sons ao final dalgúns versos conséguese que un poema teña un ritmo lento.
Tratamento da información
Facendo todos os versos do mesmo número de sílabas e repetindo os mesmos sons ao final dalgúns versos conséguese dar ritmo e sonoridade a un poema.
Insista en que, cando escriban un texto en prosa, teñen que evitar a inclusión de rimas internas.
4. Le o texto seguinte sobre as rosas e compárao co texto A rosa. A rosa é considerada a raíña das flores. Na mitoloxía hindú, a deusa do amor e da beleza debe o seu nacemento a esta flor.
En que se parecen?
Solucións
En que se diferencian?
5. Explica por que este texto non é un texto literario escrito en verso. Un xardín con paxaros ten menos insectos ca outro que non os teña, porque os paxaros comen os insectos.
Estas preguntas axudaranche.
●
Está escrito en liñas máis curtas?
●
Ten un ritmo e unha sonoridade especiais?
●
Está escrito en linguaxe literaria?
▶
6. Escribe en prosa o poema Imos ao campo...
Transformar prosa en verso
OBRADOIRO LITERARIO
1. Copia o texto facendo que cada liña acabe nunha das palabras destacadas e explica o resultado obtido.
Historia do príncipe que foi ra
a.
Isto que vos vou contar, nun país lonxe pasou, unha bruxa singular a un príncipe encantou. Converteuno nunha ra. Ai, que bruxa tan malvada! Obrigouno a quedar para sempre nunha charca. Pero acudiu un bo día, a aquel país absurdo, unha fada superlista e vestida de veludo. Ao coñecer a historia daquel príncipe encantado, rebuscou na memoria un remedio ao meigallo. Atopou a solución, ao príncipe desenmeigou. E bailaron rock-and-roll e este conto rematou.
45
Outras actividades Poetas e prosistas. Divida os alumnos en grupos de catro e pídalles que completen a información deste apartado buscando autores galegos que destacaron e destacan na prosa e outros que destacaron en composicións en verso. Leve á clase obras de diversos autores e propóñalle a cada grupo que escolla un poeta e un prosista e que fagan un póster de cada un cunha breve biografía e algún fragmento da súa obra.
1. O texto 1 está escrito en prosa. Seino porque se escribe ocu pando toda a liña, é dicir, como escribimos normalmente. O texto 2 está escrito en verso. Seino porque se escribe en liñas máis curtas e ten un ritmo e unha sonoridade especial. 2. O poema Imos ao campo... ten 4 versos. Todos os versos do poema teñen 10 sílabas. Acaban de maneira semellante as palabras finais dos versos. Acaban de maneira semellante as palabras finais dos versos primeiro e segundo, terceiro e cuarto. 3. Facendo todos os versos do mesmo número de sílabas e repetindo os mesmos sons ao final dalgúns versos conséguese dar ritmo e sonoridade a un poema. 4. Son semellantes polo que respecta ao tema, xa que nos falan dunha flor: a rosa. Son diferentes no que respecta á forma, xa que A rosa presenta unha historia, un relato inventado que ten como protagonista a rosa; mentres que estoutro informa sobre a importancia desta flor na mitoloxía hindú. 5. Está escrito ocupando toda a liña, como escribimos normalmente. Non ten nin ritmo nin sonoridade especial e a linguaxe non é literaria, como o demostra o feito de que non presenta ningunha figura retórica. 6. RM: Querida filla imos ir dar un paseo polo campo, xa abriu o día e a mañá está fermosa. Iremos pasear entre as árbores que hai pola beira dos regatos e sentiremos como se moven as ramas coa brisa. Será un paseo ben relaxado. OBRADOIRO LITERARIO 1. O resultado é un poema.
45 130903 _ 0072-0087.indd 85
21/7/09 14:38:07
Actividades Obxectivos
1.
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
• Repasar contidos da unidade. • Comprender a utilidade dos cuestionarios. • Practicar a redacción de informes.
9
●
As palabras antónimas son as que …………
●
A sílaba tónica é a sílaba que soa con máis ………… nunha palabra, e as outras sílabas son ………… O acento gráfico é unha raíña que se pon enriba ………… de acordo cunhas determinadas …………
●
10
Os textos literarios poden estar escritos en prosa ou en ………… Os textos en prosa escríbense en ………… Os textos en verso escríbense en …………
Suxestións didácticas • A actividade 1 inclúe diversos enunciados que resumen nunha oración os apartados da unidade. Antes de completalos, pídalles que folleen os apartados de Gramática, Vocabulario e Ortografía e que digan en voz alta a idea principal de cada un.
2.
11
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema. OS SUBSTANTIVOS poden ser
12
teñen
comúns
individuais
.............
xénero
.............
ou
ou
ou
que pode ser
que pode ser
.............
.............
abstractos .............
.............
singular
.............
• Vixíe na actividade 4 os exem-
plos de plural das palabras rematadas en -l, e se diferencian os casos das agudas das monosílabas e graves (sol-soles, animal-animais...). • Na actividade 9 repásanse as
palabras do Dicionario da unidade 2. Para que as lembren faga alusión á lectura O coiote e a árbore do diñeiro con oracións como: A avoa estaba receosa por se o neto decidía cambiar a consola pola bici; Os buscadores de ouro sacudiron a árbore, pero non caeu ningún dólar; Os buscadores de ouro decatáronse do engano.
3. Analiza os substantivos seguindo o exemplo. ● ●
camiño encerado
● ●
Lucía enxame
● ●
abella felicidade
camiño ▶ substantivo común, individual, concreto, masculino, singular. EXEMPLO
6. Copia substituíndo as palabras destacadas por antónimos. ● ● ● ●
Ana dá consellos útiles. O velliño estaba triste. Que olor máis agradable! A proba pareceume fácil.
▶ .….................. ▶ .….................. ▶ .….................. ▶ .…..................
4. Completa o cadro da formación do plural dos substantivos e engade outro exemplo de cada tipo. Singular vogal, -n+ ..…
balón/balóns, ..…..........
Singular -r, -z, -s + ..…
rapaz/rapaces, .….........
Singular -l + ..…
sol/soles, túnel/túneles ...
Cambio de ..… por ..… manual/manuais ..........
7. Divide estas palabras en sílabas e arrodea a sílaba tónica de cada unha. ● ●
●
●
●
alcalde escritora
EXEMPLO
● ●
rapazas curmás
● ●
gardiá raíña
alcalde ▶ alcaldesas
● ●
ovella paspallás
● ●
animal parasito
8. Escribe palabras que cumpran as condicións.
5. Cambia o xénero e o número. ●
báscula música
●
Unha palabra de dúas sílabas con acento gráfico. Dúas palabras que se escriban igual, pero que teñan a sílaba tónica distinta. Unha palabra de catro sílabas sen acento gráfico.
46
Solucións 1. • As palabras antónimas son as que teñen un significado contrario. • A sílaba tónica é a sílaba que soa con máis intensidade nunha palabra, e as outras sílabas son as átonas. • O acento gráfico é unha raíña que se pon enriba da sílaba tónica de acordo cunhas determinadas normas. • Os textos literarios poden estar escritos en prosa ou en verso. Os textos en prosa escríbense empregando toda a liña. Os textos en verso escríbense en liñas curtas. 2. Os substantivos poden ser comúns ou
Outras actividades Facer un gráfico. Antes de elaborar o informe que se pide no apartado Es capaz de..., pode suxerirlles que fagan un gráfico cos resultados, xa que deste xeito poderán observalos de maneira máis visual. Lembre que os gráficos poden ser de diversos tipos: de barras, circulares... Aínda que neste caso, polo tipo de datos, quizais resulta máis interesante e máis claro o gráfico de barras. Suxíralles o uso de regra e escuadro.
46 130903 _ 0072-0087.indd 86
21/7/09 14:38:07
ES
....
3 UNIDADE
LEMBRA E REPASA
Vocabulario
propios; individuais ou colectivos; concretos ou abstractos. Os substantivos teñen xénero que pode ser masculino ou feminino; e número, que pode ser singular e plural. 3. • Lucía: substantivo propio, individual, concreto, feminino, singular. • abella: substantivo común, individual, concreto, feminino, singular. • encerado: substantivo común, individual, concreto, masculino, singular. • enxame: substantivo común, colectivo, concreto, masculino, singular. • felicidade: substantivo común, individual, abstracto, feminino, singular. 4. Singular vogal, -n + s: camión/camións, rede/redes. Singular -r, -z, -s + es: amor/amores, rapaz/rapaces; francés/franceses. Singular -l (grave ou monosílaba) + es: mal/ males; réptil/réptiles. Cambio de l por is: sinal/sinais; azul/azuis. 5. • rapazas: rapaz • gardiá: gardiáns • escritora: escritores • curmás: curmán • raíña: reis. 6. Ana dá consellos inútiles. O velliño estaba contento. Que olor máis desagradable! A proba pareceume difícil. 7. bás-cu-la; o-ve-lla; a-ni-mal; mú-si-ca; pas-pa-llás; pa-ra-si-to. 8. RM: perdón; área, area; fantástico. 9. • receosa: que non se fía. • sacudir: axitar bruscamente. • decatarse: descubrir algunha cousa. 10. • A lingua é un conxunto de sons, palabras e regras que comparten un grupo de falantes. • A linguaxe é o medio de comunicación máis importante dos seres humanos. • A linguaxe pode ser oral ou escrita. 11. RL. 12. amable. 13. cultivar: plantar; económico: barato; subir: ascender; medrar: crecer; excelente: fantástico; amable: cortés; médico: dou-tor; fraco: débil; rápido: veloz. 14. RL. 15. Torre ten o son forte do r que entre vogais se representa con rr. Honrado ten o son forte do r que despois de consoante se representa con r. 16. Para anotar información para o texto e planificalo.
Literatura
ES CAPAZ DE…
9. Explica o significado destas palabras. ●
receosa
sacudir
●
●
13. Copia as palabras e escribe un sinónimo ao lado de cada unha.
decatarse
●
10. Copia e completa os esquemas.
●
DEFINICIÓN ▶ .…........
LINGUA
●
cultivar medrar médico
● ● ●
económico excelente fraco
● ● ●
subir amable rápido
EXEMPLOS ▶ .…....... DEFINICIÓN ▶ .…........
LINGUAXE
14. Escribe tres palabras de cada clase que conteñan o son r forte.
▶ .….......
TIPOS
ESCRÍBENSE CON R
ESCRÍBENSE CON RR
11. Di dúas linguas que se falan en España, ademais do castelán, e unha comunidade onde se fala cada unha.
15. Explica por que torre se escribe con rr
12. Busca a palabra intrusa. limpo pulcro
ordenado amable
e en cambio honrado se escribe con r. coidado curioso
16. Responde. Para que se pode empregar unha chuvia de ideas?
Interpretar os resultados dun cuestionario
ES CAPAZ DE…
1. Observa os resultados deste cuestionario e redacta un informe sobre os hábitos de reciclaxe dos alumnos de 5.º de primaria. HÁBITOS DE RECICLAXE
....
....
TOTAL DE ALUMNOS QUE FIXERON A ENQUISA: 25
....
....
o
.
to
3
PREGUNTAS DO CUESTIONARIO: 1. Reciclas na casa?
a) Si
b) Non
2. Que fas para reciclar?
a) b) c) d)
Reciclo o vidro. Uso os residuos orgánicos como fertilizante. Separo o lixo. Reutilizo o papel e as bolsas de plástico.
RESULTADOS 1. a) 20 b) 5 2. a) 15 b) 23 c) 18
d) 10
3. a) 14 b) 4 c) 2 3. Con que frecuencia fas as accións anteriores?
a) Sempre
b) Ás veces
c) Case nunca
47
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles ou pídalles que completen unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Gramática Ortografía Escritura
O que aprendín a facer
1. RL.
47 130903 _ 0072-0087.indd 87
21/7/09 14:38:08
4
E
Pobres fantasmas
Programación Obxectivos • Ler un texto narrativo coa entoación axeitada.
Contidos
• Comprender os elementos paródicos dun texto narrativo.
• O adxectivo.
• Aprender técnicas de improvisación do discurso oral.
• Normas de acentuación.
• Identificar adxectivos e os substantivos a que fan referencia.
• Familia de palabras.
• Repasar a concordancia entre substantivo e adxectivo. • Coñecer as normas do acento gráfico. • Comprender o concepto de familia de palabras. • Describir o protagonista dunha narración. • Localizar datos e cantidades nun texto expositivo. • Identificar un personaxe.
Criterios de avaliación • Le un texto narrativo con boa entoación. • Recoñece os elementos paródicos dun texto narrativo. • Utiliza técnicas de improvisación para elaborar discursos orais. • Identifica adxectivos e os substantivos a que se refiren. • Transforma correctamente o xénero e o número dos adxectivos. • Aplica as normas de acentuación. • Recoñece as palabras que forman parte da mesma familia. • Describe un personaxe seguindo unha orde lóxica. • Extrae datos numéricos dun texto expositivo. • Identifica o personaxe a que fan referencia unhas indicacións.
• Lectura da narración Pobres fantasmas.
R
• Identificación dos elementos paródicos do texto.
• • •
• Recoñecemento e aplicación de estratexias de improvisación nos discursos orais.
E
• •
• Determinación do adxectivo axeitado para un substantivo segundo a concordancia. • Formación de familias de palabras. • Descrición do protagonista dunha narración. • Identificación e comprensión de datos numéricos nun texto expositivo. • Recoñecemento dun personaxe a partir dunhas pistas.
Competencias básicas Ademais da Competencia en comunicación lingüística, nesta unidade desenvólvense as competencias seguintes: Autonomía e iniciativa persoal, Competencia social e cidadá, Tratamento da información, Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico, Competencia cultural e artística e Competencia matemática.
• Interese por escribir correctamente. • Valoración dos medios de comunicación como fonte de información.
48A 130903 _ 0088-0103.indd 88
21/7/09 14:40:28
Esquema da unidade UNIDADE 4
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
Pobres fantasmas
O adxectivo
Normas de acentuación
Obradoiro de escritura
Comunicación oral Comprensión auditiva: Recoñecer técnicas para improvisar
Competencias básicas Competencia matemática
Vocabulario: Familia de palabras Composición de textos: Describir o protagonista
Expresión oral: Improvisar un discurso
Es capaz de… Identificar un personaxe
Actividades
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Primeiro trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar resumos: actividade 10, páxina 50; actividade 8, páxina 55; actividade 1, páxina 60. • Elaborar esquemas: actividade 6, páxina 53; actividade 2, páxina 60.
Previsión de dificultades • As normas de acentuación resultan complicadas de aplicar fóra dos exercicios mecánicos guiados. Para fixar a aprendizaxe, suxíralles aos alumnos que anoten as regras nun papel e que as teñan visibles cando teñan que redactar un texto. Despois da redacción, que fagan unha revisión dedicada exclusivamente á acentuación. • Os alumnos están moi familiarizados cos textos narrativos e, en cambio, adoitan ter máis dificultades para entender os textos expositivos. Antes de comezar a lectura do apartado Competencias básicas, esperte a curiosidade polo tema que se trata e, despois, durante a lectura, suxíralles que utilicen un lapis para subliñar a información máis relevante.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
48B 130903 _ 0088-0103.indd 89
21/7/09 14:40:28
Obxectivos
4
Pobres fantasmas
ca ce ga
• Ler un texto dialogado coa entoación axeitada. • Coñecer un dos autores de literatura infantil máis importantes.
fac me
• Descubrir os elementos paródicos dun texto narrativo.
de tod
Suxestións didácticas Repase a información sobre o autor, unha das figuras máis importantes da literatura infantil e xuvenil mundial, con obras tan coñecidas como Contos por teléfono e Contos para xogar. Saiba se coñecen obras deste autor, que se caracteriza pola creatividade, o humor e a ruptura dos patróns clásicos e das expectativas do lector. Anímeos a comentar outros libros que lesen en que tamén estean presentes o humor e a sorpresa. Antes de ler Explore os coñecementos dos alumnos sobre os personaxes fantásticos que se asocian tradicionalmente ao xénero de terror: fantasmas, monstros, espíritos, bruxas, ogros… Comece un debate para que comenten os seus medos, que describan os personaxes que coñecen e que expliquen o papel que adoitan desenvolver na literatura.
A lectura O texto desta unidade é, en boa parte, dialogado, cousa que lle permite organizar unha lectura dramatizada entre varios rapaces. Pode lela vostede primeiro, para que os alumnos teñan un modelo. As palabras destacadas en negra son seguramente descoñecidas para a maioría de rapaces e rapazas e relaciónanse co campo léxico do terror. Preséntelles tamén o equivalente en castelán destas palabras, xa que nalgúns casos son moi diferentes: buhardilla, chirriar, siniestramente.
te
luz qu esc
sú
VAS APRENDER 1 Lectura Pobres fantasmas 2 Comunicación oral ● Recoñecer técnicas para improvisar ● Improvisar un discurso 3 Gramática O adxectivo 4 Ortografía Normas de acentuación 5 Obradoiro de escritura ● Familia de palabras ● Describir o protagonista 6 Texto para traballar as competencias básicas Aos pés do xigante durmido
N
o planeta Bort vivían moitos fantasmas. Habitaban nalgunhas covas, en certos castelos en ruínas, nunha torre abandonada, nun faiado... Á medianoite saían dos refuxios e paseaban polo planeta Bort, para espantar os bortianos. Pero os bortianos non se asustaban. Eran xente moderna e non crían en fantasmas. Se os vían, tomábanlles o pelo ata que fuxían avergoñados. Por exemplo, se un fantasma facía renxer as cadeas, deseguida un bortiano berraba: –Ei, fantasma, esas cadeas necesitan un pouco de aceite. Se outro fantasma axitaba sinistramente a súa branca saba, un bortiano, mesmo un rapaz, dicíalle: –Que non chupo o dedo, fantasma! Ao acabar a noite, os fantasmas reuníanse nos refuxios todos desanimados. E daquela viñan as queixas e as lamentacións: –É incrible! Sabedes o que me dixo unha señora que tomaba o fresco nun balcón? «Fíxoseche tarde, vai con coidado, que o teu reloxo atrasa. Non tedes un reloxeiro que vos faga as reparacións?»
48
Máis información Os planetas. Os planetas son corpos celestes sen luz propia, trazo que os distingue das estrelas (como o Sol). No sistema solar, os planetas describen unha órbita arredor do Sol e son oito: Mercurio, Venus, a Terra, Marte, Xúpiter, Saturno, Urano e Neptuno. Hai outros corpos que non se consideran propiamente planetas, como Ceres ou Plutón, porque son máis pequenos. Ademais dos planetas do sistema solar, hai outros chamados extrasolares, que describen unha órbita arredor de calquera estrela que non sexa o Sol. O primeiro que se descubriu, en 1995, chamouse 51 Pegasus.
Comente tamén o nome do planeta dos fantasmas, Bort. Pregúntelles
48 130903 _ 0088-0103.indd 90
21/7/09 14:40:28
me ba pa gru
me mo
tas
qu
algunada, o pla-
e non uxían
guida
ba, un
todos
aba o eu rens?»
UNIDADE –E a min? O outro día deixáronme unha nota na porta da miña casa que dicía: «Distinguido señor fantasma, cando acabe o paseo, cerre a porta. A outra noite deixouna aberta e a casa encheuse de gatos.» –Xa non se ten respecto polos fantasmas. –Perdeuse a fe. –Hai que facer algo. Algún propuxo facer unha marcha de protesta. Outro suxeriu facer soar ao mesmo tempo todas as campás do planeta, así polo menos non deixarían durmir tranquilos aos bortianos. Finalmente tomou a palabra o fantasma máis vello e máis sabio: –Señoras e señores, non hai nada que facer. Xa nunca máis poderemos espantar os bortianos. Afixéronse aos nosos ruídos. Saben todos os nosos trucos... Non hai nada que facer... aquí. –Que quere dicir «aquí»? –Quero dicir neste planeta. Temos que emigrar, irnos... –Claro, para ao mellor acabar nun planeta habitado unicamente por moscas e mosquitos. –Non señor: coñezo o planeta axeitado. –O nome! O nome! –Chámase planeta Terra. Védelo alí embaixo, aquel puntiño de luz azul? É aquel. Sei por unha persoa segura e digna de confianza que na Terra viven millóns de rapaces que con só oír os fantasmas esconden a cabeza debaixo das mantas. E o vello fantasma acabou dicindo: –Quen estea de acordo con emigrar á Terra que axite a beira da súa saba. A proposta foi aprobada pola maioría. E á noite seguinte, os fantasmas bortianos puxéronse en fila, meneando as sabas coma ás silenciosas. Aos poucos minutos, baixando á velocidade da luz, chegaron á Lúa. E xa se preparaban para pasaren á Terra, cando viron polo espazo aproximarse outro grupo de fantasmas. –Ola! Quen vai? –E quen sodes vós? –Non vale, nós preguntamos primeiro. Contestade. –Somos fantasmas do planeta Terra. Alí xa ninguén lles ten medo aos fantasmas. Imos ao planeta Bort, dixéronnos que alí hai moito traballo. –Coitadiños! Nós largámonos do planeta Bort, porque alí os fantasmas xa non temos nada que facer. –Vaia, ho! Con iso non contabamos. E agora que facemos? –Unámonos e busquemos un mundo de medoñentos. Algún quedará neste espazo inmenso. E iso é o que fixeron. GIANNI RODARI, Contos para xogar. (Adaptación)
faiado: parte dunha casa situada entre o teito do piso máis alto e o tellado, na que se gardan trastes vellos. renxer: facer un ruído desagradable ao rozar unha cousa con outra. sinistramente: de maneira que dá medo.
4
que planetas coñecen e se algunha vez oíron falar de Bort. Conduza a conversa para que conclúan que é un nome inventado. Tamén pode lembrar en conxunto outros nomes de lugares inventados que coñezan de películas, contos, xogos… Poña atención nos detalles e na construción dun mundo á medida dos fantasmas. Por iso, en lugar de alzar a man os fantasmas «menean a beira da saba» para votar unha proposta.
Competencias básicas Autonomía e iniciativa persoal A actitude dos fantasmas ha de servir como modelo de actitude positiva e de loita, malia as condicións adversas.
O AUTOR
Competencia social e cidadá Gianni Rodari Gianni Rodari (1920-1980) é, probablemente, o autor máis importante de Italia no campo da literatura infantil e xuvenil. As súas obras, cheas de humor e de fantasía, deron a volta ao mundo e foron traducidas á maioría de linguas. Aínda que cando comezou a escribir, no ano 1950, recibiu moitas críticas, ao final foi recoñecido co premio Hans Christian Andersen, o Nobel da literatura infantil.
Os fantasmas expóñense ás burlas continuas dos bortianos. Comente os efectos negativos da burla. Doutra banda, fágalles notar que a única saída que atopan os fantasmas é emigrar a un lugar onde poidan vivir mellor. Compare a desesperación dos fantasmas coa angustia da xente que ten que emigrar como única saída para a supervivencia.
49
Despois de ler
Outras actividades Frases feitas. Na lectura atopamos dúas frases feitas relacionadas coas partes do corpo, chupar o dedo e tomar o pelo. Anímeos a localizalas no texto e a explicar o significado. Preséntelles tamén estoutras frases feitas, relacionadas coas partes do corpo, para que expliquen o sentido: • Perder a cabeza (‘volverse tolo’)
• Verlle os ollos á curuxa (‘decatarse dun perigo’)
• Aguzar o oído (‘atender ao que di outra persoa’)
• Non pechar ollo (‘non durmir’)
• Baixar as orellas (‘ceder nunha disputa’)
• Arrimar o ombreiro (‘axudar’)
Este conto forma parte do libro Contos para xogar, un grupo de relatos curtos que Rodari escribiu para un programa de radio. Cada conto ten tres finais diferentes. Anime os alumnos a buscar outros finais para esta historia e compáreos cos que propón o autor no libro.
49 130903 _ 0088-0103.indd 91
21/7/09 14:40:29
Traballo sobre a lectura Obxectivos • Comprender o sentido figurado dun texto.
Vocabulario
●
1. Marca. Que significa a expresión ser un fantasma?
Presumir demasiado dunha cousa que non é certa.
• Practicar a creación literaria.
Pasar desapercibido por timidez.
Ir cun disfrace de fantasma.
2. Di cales dos seguintes obxectos poden renxer.
●
Os bortianos non teñen medo dos fantasmas. Por iso ............. Os terrícolas non teñen medo dos fantasmas. Por iso .............
unha porta
1.
7. Completa o esquema da lectura
●
coa resposta a cada pregunta. ●
SOLUCIÓN 1
unha pota
Recoñ fanno que c utiliza pode
A estrutura e o contido
PROBLEMA 1
Na actividade 8, explique que un final aberto é aquel que non deixa resolto completamente o problema que se presentara ao inicio, tal como ocorre nesta narración.
Com
6. Completa de acordo coa historia.
• Descubrir a estrutura interna do conto.
Suxestións didácticas
Co
unha engrenaxe PROBLEMA 2
O marco
SOLUCIÓN 2
Que problema teñen os fantasmas de Bort? Que deciden facer para resolvelo? Que descobren cando se atopan cos fantasmas da Terra? Que deciden facer ao final?
2.
1
2
3
3. Escribe SI ou NON. Onde hai fantasmas segundo a lectura?
Competencias básicas Competencia social e cidadá
A túa opinión
No planeta Bort.
Na Lúa.
Na Terra.
En Marte.
8. Dá a túa opinión e xustifica a resposta. ●
Utilice a actividade 5 para repasar as maneiras que teñen os cidadáns de manifestar desacordo dunha forma cívica: asembleas, marchas de protesta…
Os personaxes 4. Le o globo e responde as preguntas. Señoras e señores, non hai nada que facer... aquí!
●
Quen o di?
●
A quen llelo di?
●
Cando o di?
●
Que quere dicir?
Solucións
As accións
1. Presumir demasiado dunha cousa que non é certa. 2. Unha porta e unha engrenaxe. 3. • No p l a n e t a B o r t : s i . • Na Lúa: non. • Na Terra: si. • En Marte: non. 4. • O fantasma máis vello e máis sabio. • A todos os fantasmas. • Pola noite, na reunión de fantasmas. • Que no planeta Bort xa non teñen traballo. 5. • A reunión dos fantasmas acaba cunha votación. • Ao día seguinte, os fantasmas emigran á Terra. 6. • Os bortianos non teñen medo dos fantasmas. Por iso, os fantasmas de alí teñen que emigrar ao planeta Terra. • Os terrícolas non teñen medo dos fantasmas. Por iso, os fantasmas de alí teñen que emigrar ao planeta Bort. 7. PROBLEMA 1: os fantasmas de Bort xa non lles meten medo aos bortianos. SOLUCIÓN 1: deciden emigrar ao planeta Terra. PROBLEMA 2: os terrícolas tampouco teñen medo dos fantasmas. SOLUCIÓN 2: unirse para buscar un planeta de medrosos. 8, 9 e 10. RL.
5. Copia só aquilo que sexa certo. ●
A reunión dos fantasmas acaba sen acordo.
●
A reunión dos fantasmas acaba cunha votación.
●
Ao día seguinte, os fantasmas emigran á Terra.
●
Ao día seguinte, os fantasmas fan unha marcha de protesta.
3. Es
Cres que a historia dos fantasmas ten un final aberto ou un final pechado?
A túa achega 9. Describe un planeta inventado por ti. Di que nome ten, como é, quen vive nel...
Rexistro de lectura 10.
ESTUDO EFICAZ. Fai unha ficha sobre a lectura con estes datos.
Título: Autor/a: Resumo:
Opinión:
50
Programa de comprensión Actividades 1 e 2. Elaboración dunha interpretación. Adiviñar o significado de palabras do texto. Actividades 3, 4, 5 e 6. Obtención da información. Localizar información sobre o marco espacial, os personaxes e as accións. Actividade 7. Comprensión global. Completar o esquema dos feitos principais da lectura. Actividade 8. Elaboración dunha interpretación. Opinar sobre o tipo de final da historia. Actividade 9. Expresión escrita. Describir un planeta inventado. Actividade 10. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
50 130903 _ 0088-0103.indd 92
21/7/09 14:40:29
Exp
Impro temo para
4. Im
Fa
e
nal?
en
el...
4 UNIDADE
Comunicación oral
E por que os humanos xa non vos teñen medo?
Comprensión auditiva
Hum..., eh... Eu que sei!
2.
Obxectivos • Aprender estratexias para gañar tempo na improvisación dunha conversa.
Recoñecemos técnicas para improvisar. Nalgunhas ocasións, fannos preguntas coas que non contabamos e non sabemos que contestar. Recoñecer os mecanismos que se poden utilizar para gañar tempo e pensar unha resposta axeitada pode axudarnos a mellorar a capacidade de improvisación.
1.
4
• Improvisar textos orais.
Escoita as audicións das entrevistas feitas na rúa e responde. ●
Que pregunta non esperaban os entrevistados? En que o notaches?
●
Cales dos entrevistados cres que improvisou mellor? Por que?
Suxestións didácticas Comprensión auditiva Para introducir a audición do CD Comunicación oral, pídalles aos alumnos que se fixen na viñeta inicial e pregúntelles se todo o que conteñen os globos son palabras con significado definido. Fágalles notar que, nunha conversa, empregamos a miúdo sons sen ningunha intención máis ca encher o silencio. As gramáticas chaman a estes elementos con diferentes nomes: interxeccións propias ou marcadores de pausa.
Volve escoitar as audicións e relaciona con números cada entrevistado co recurso para gañar tempo para a improvisación que empregou. 1 Primeiro entrevistado
Repite a pregunta que lle fai a entrevistadora.
2 Segundo entrevistado
Dálle grazas á entrevistadora por facerlle esa pregunta.
3 Terceiro entrevistado
Usa palabras baleiras mentres pensa a resposta.
3. Escribe polo menos unha maneira máis de gañar tempo para improvisar unha resposta. Expresión oral Improvisamos un discurso. Ás veces, atopámonos en situacións en que, sen esperalo, temos que falar diante dun público. Á hora de improvisar é importante saber gañar tempo para organizar mentalmente o que queremos dicir e evitar, así, dicir cousas sen sentido.
4. Improvisa un discurso breve diante dos compañeiros e compañeiras. Faino así:
1. Dividídevos en grupos. 2. Escollede diversos motivos para facer un discurso, anotádeos en papeliños e mesturádeos nunha bolsa. Aquí tedes algunhas ideas:
Un discurso de agradecemento por gañar un premio.
Un discurso de benvida a novos compañeiros e compañeiras.
Un discurso para convencer os compañeiros de que te voten como delegado.
3. Collede por veces un papeliño da bolsa e improvisade o tipo de discurso que vos tocou. Utilizade algún recurso para gañar tempo: presentádevos, saudade, explicade por que ides falar... 4. Os demais compañeiros do grupo valorarán a improvisación de cada un dos membros.
51
Expresión oral No exercicio de improvisación, lémbrelles que os discursos que se propoñen requiren un ton formal. Cómpre comezar agradecendo a asistencia e saudando o público, con fórmulas como Benqueridos compañeiros, amigos e amigas…; despois, terán que xustificar a súa presenza no discurso e, finalmente, transmitir a mensaxe. Se o cre conveniente, pode analizar discursos de actores ou de deportistas e avaliar as estratexias que utilizan.
Solucións Outras actividades Aprendemos a usar interxeccións. Móstrelles varias interxeccións para que as relacionen coa situación axeitada. Despois, faga que representen unha escena breve en que as utilicen: Ei! Pse! Xiiiiit! Uf! Va!
• • • • •
• • • • •
Situación comprometida Desacordo Chamar a atención de alguén Valoración dubidosa Pedir silencio
Teña en conta que estas interxeccións e outras poden ser moi útiles para o cómic, que se tratará no apartado Composición de textos da unidade 11. Aproveite para dicirlles que, na escritura, se adoitan acompañar do signo de admiración.
1. • Que medidas tomarías contra os que non reciclan? Os entrevistados dubidan, pronuncian expresións como «Puff!», «Non o sei». • O primeiro, que repite a pregunta para gañar tempo. 2. 1. Repite a pregunta que lle fai a entrevistadora. 2. Usa palabras baleiras mentres pensa a resposta. 3. Dálle grazas á entrevistadora por facerlle esa pregunta. 3. RM: tusir. 4. RL.
51 130903 _ 0088-0103.indd 93
21/7/09 14:40:30
Gramática O adxectivo
●
Obxectivos • Recoñecer os adxectivos nunha oración e os substantivos aos cales se refiren.
Os adxectivos son palabras que se refiren sempre a substantivos e que nos din como son ou como están as persoas, os animais e as cousas. Os adxectivos poden expresar calidades ou estados. Por exemplo: manta nova, can alegre. Xeralmente, os adxectivos van detrás do substantivo, pero tamén poden ir diante. Por exemplo: ollos bonitos, bonitos ollos. Ás veces o adxectivo únese ao substantivo ao que se refire por medio dun verbo. Por exemplo: Os fantasmas estaban avergoñados.
Suxestións didácticas
●
●
●
5. A
Xénero e número do adxectivo
Variables singular
masculino
plural singular
feminino
E
Os adxectivos van no mesmo xénero (masculino ou feminino) e número (singular ou plural) ca os substantivos a que se refiren. Por iso dicimos que o substantivo e o adxectivo concordan en xénero e número. Por exemplo: rapaz simpático, rapaza simpática, rapaces simpáticos, rapazas simpáticas. Algúns adxectivos, como alto ou rubio, presentan dúas formas: unha para o masculino (alto, rubio) e outra para o feminino (alta, rubia). Outros adxectivos, en cambio, son invariables, é dicir, presentan a mesma forma para o masculino e para o feminino. Por exemplo: un neno alegre, unha nena alegre.
CLASES DE ADXECTIVOS
Poña atención á viñeta inicial e aos dous adxectivos destacados. Fágalles ver que os adxectivos completan o substantivo e que o concretan máis. Cómpre advertilos de que, malia que a posición máis habitual dos adxectivos na nosa lingua é detrás do substantivo, hai casos en que o adxectivo pode situarse diante do substantivo, especialmente en textos literarios. Ás veces o significado do adxectivo cambia segundo se sitúe diante ou detrás do substantivo (un home grande / un grande home).
plural
6.
E
7. A
●
●
Invariables
Os adxectivos son as palabras que expresan calidades ou estados dos substantivos. Os adxectivos van no mesmo xénero e número ca os substantivos a que se refiren.
masculino e feminino singular
E
plural
1. Subliña os adxectivos e sinala cunha frecha os substantivos
AUT
a que se refiren. ● ●
● ● ●
As sabas brancas movíanse coma ás silenciosas. O fantasma sabio faloulles con voz calmada aos seus amigos queridos. O punto azul era un antigo planeta. Os tranquilos habitantes non eran persoas asustadizas. Nos castelos vellos oíanse ruídos atronadores.
EXEMPLO
M
1
2
As sabas brancas movíanse coma ás silenciosas.
3
2. Arrodea as parellas de palabras en que non hai concordancia de xénero e número, e corrixe o adxectivo para que concorden. Utiliza o dicionario, se che cómpre. ● ● ●
ditado sinxelo espellos limpos nariz aguzada
● ● ●
ventá aberta río profunda torres abandonada
● ● ●
4
paisaxe precioso mel azucradas persoa especiais , 4a.
52
Máis información Tipos de adxectivos. Os adxectivos clasifícanse segundo a forma: • Adxectivos de dúas terminacións: teñen unha forma para o masculino e unha para o feminino. En plural, manteñen as dúas formas: limpo
limpa
limpos limpas
• Adxectivos dunha terminación invariables: presentan a mesma forma para o masculino e o feminino singular: feliz
felices
difícil
difíciles
52 130903 _ 0088-0103.indd 94
4. E
e
Pídalles aos alumnos que describan un cantante ou un actor de moda. Anote no encerado os adxectivos que digan e insista na importancia que teñen nas descricións.
• A actividade 2 permítelle lembrar o concepto de grupo nominal que se tratou en cursos anteriores. Pregúntelles que clase de palabras faltaría para construír un grupo nominal prototípico e pídalles que completen os grupos nominais con determinantes de diferentes clases (artigos, demostrativos, posesivos, numerais…).
●
O adxectivo
Neste planeta azul atoparemos rapaces medrosos!
• Transformar o xénero e o número dos adxectivos.
Para explicar • A maioría das actividades deste apartado fan reflexionar o alumno sobre a escasa autonomía da categoría adxectival, que case sempre vai unida a un substantivo ao que complementa e co que ten que concordar en xénero e número. Insista en que o núcleo dun sintagma nominal é un substantivo que pode complementarse con outras categorías, como o adxectivo.
3. C
21/7/09 14:40:30
vos e s e as s. Por
amén ces o n ver-
e núor iso e nús simrubio, outra on inino e re.
4 UNIDADE ●
Un mes difícil
●
Unha terrible tempestade
●
Un animal salvaxe
●
Unha camisa branca
●
Uns rapaces amables
●
Un doutor excelente
o
Competencias básicas Tratamento da información
4. Escribe en cada caso o adxectivo correspondente. ●
Que ten elegancia.
▶
—L——AN— —
●
Que sente felicidade.
▶
————Z
●
Que divirte.
▶
——V———ID—
●
Que sabe moito.
▶
S————
●
O contrario de feo.
▶
——AP—
●
O contrario de frío.
▶—U——T—
Lémbrelles que se teñen dúbidas sobre o xénero dunha palabra, poden buscala no dicionario, onde, ademais da definición, se ofrece información como a categoría gramatical e o xénero.
5. Arrodea os adxectivos anteriores que teñen a mesma forma para o feminino e o masculino e escribe os outros en todas as formas. EXEMPLO
6.
sabio, sabia, sabios, sabias.
ESTUDO EFICAZ. Completa o esquema. O XÉNERO DO ADXECTIVO
..................
como forte
..................
como ...................
Solucións
pode ser
7. Analiza as palabras seguintes. Tes que dicir a clase de palabra, o xénero e o número. ● ●
muller valente planeta pequeno
esero
mero,
4
3. Cambia o número destes grupos de palabras.
EXEMPLO
● ●
sofás cómodos rapazas alegres
● ●
camisa azul arroz delicioso
PALABRA
CLASE DE PALABRA
XÉNERO
NÚMERO
muller
substantivo
feminino
singular
AUTOAVALIACIÓN Marca a resposta e puntúate. Cada resposta correcta vale 2,5 puntos. 1. Os adxectivos expresan unha calidade ou estado… a) dun substantivo b) dun verbo 2. En Un meteorito enorme o adxectivo é a palabra… a) enorme b) meteorito PUNTUACIÓN
3. O adxectivo fiel non presenta… a) variación de xénero 4. Os adxectivos poden ir… a) detrás ou diante do substantivo a que se refiren
b) variación de número
b) diante do substantivo a que se refiren
1
.......
2
.......
3
.......
4
.......
TOTAL
.......
s Solución: 1a, 2a, 3a, 4a.
53
Outras actividades Clasificación de adxectivos. Pídalles aos alumnos que, por grupos, revisen a lectura inicial e que localicen varios adxectivos. Despois, terán que clasificalos segundo o modelo que sigan: • Modelo 1: limpo, limpa, limpos, limpas • Modelo 2: difícil-difíciles Valorarase a rapidez dos grupos e o traballo ben feito. Dígalles que cada grupo engada da súa propia colleita cinco adxectivos máis.
1. [Poñemos entre parénteses o substantivo de referencia do adxectivo subliñado.] • O (fantasma) sabio falou con (voz) calmada aos seus (amigos) queridos. • O (punto) azul era un antigo (planeta). • Os tranquilos (habitantes) non eran (persoas) asustadizas. • Nos (castelos) vellos oíanse (ruídos) atronadores. 2. [Grupos corrixidos.] • nariz aguzado • río profundo • torres abandonadas • paisaxe preciosa • mel azucrado • persoa especial. 3. • uns meses difíciles • unhas terribles tempestades • uns animais salvaxes • unhas camisas brancas • uns rapaces amables • uns doutores excelentes. 4. • elegante • feliz • divertido • sabio • guapo • quente. 5. Teñen a mesma forma para o masculino e o feminino elegante, feliz e quente. Formas: elegante, elegantes; feliz, felices; divertido, divertida, divertidos, divertidas; sabio, sabia, sabios, sabias; guapo, guapa, guapos, guapas; quente, quentes. 6. O xénero do adxectivo pode ser masculino, como forte; feminino, como alta. 7. • valente: adxectivo feminino singular • sofás: substantivo masculino plural; cómodos: adxectivo masculino plural • camisa: substantivo feminino singular; azul: adxectivo feminino singular • planeta: substantivo masculino singular; pequeno: adxectivo masculino singular • rapazas: substantivo feminino plural; alegres: adxectivo feminino plural • arroz: substantivo feminino singular; delicioso: adxectivo feminino singular.
53 130903 _ 0088-0103.indd 95
21/7/09 14:40:31
Ortografía Normas de acentuación
6. Ex
Obxectivos • Clasificar as palabras segundo a posición da sílaba tónica. • Facer uso correcto das normas de acentuación.
Na Terra ninguén teme xa os fantasmas.
Que mágoa! Despois de percorrer tantos quilómetros, teremos que volver á casa.
• Fixar a escritura de palabras con dificultades ortográficas.
●
●
Suxestións didácticas ●
Para que os rapaces comproben a importancia da acentuación, propóñalles unhas cantas palabras descoñecidas para eles sen acentos gráficos (por exemplo, cabezalla, cénit, litógrafo) e suxíralles que as pronuncien. Que observen que cada un as pronunciará dunha maneira diferente. A continuación, acentúeas e fágalles notar que, grazas ao acento gráfico, poden pronuncialas correctamente.
Para explicar • As actividades deste apartado tratan, primeiramente, un aspecte xeral como é a clasificación das palabras segundo a posición da sílaba tónica. Posteriormente, céntranse na acentuación de cada tipo de palabra en particular: as agudas (actividade 2), as graves (actividades 3 e 4) e as esdrúxulas (actividades 4 e 5). A partir da actividade 6 repásanse todas as normas de acentuación, con palabras mesturadas dos diferentes tipos.
É A L
8.
ES
e
● ●
1. Risca as palabras intrusas de cada grupo. AGUDAS
cartón
orixe
reiseñor
capataz
cartel
fórmula
débil
cardióloga
9. Di
Fíx GRAVES
escrito
ESDRÚXULAS
fórceps
páxina
estética
sílaba
rótulo
fértil
corazón
cortina
próxima
2. Completa con palabras agudas que levan acento gráfico. ●
●
O tren da Coruña chegará con atraso á ............... de Compostela. Quero viaxar a ..............., a capital de Alemaña. O ............... do colexio tivo unha avaría e picou unha roda.
Gú un ex da Im a
3. Escribe unha oración coa palabra grave de cada parella.
DIFI fábrica
fabrica
cantara
cantará
público
publico
4. Forma palabras graves e esdrúxulas seguindo os modelos. Fíxate nos acentos. MODELO 1 MODELO 2
utilidade rapidez
▶
▶
útil
rápido
●
facilidade
●
solidez
●
docilidade
●
candidez
●
axilidade
●
lucidez
5. Ordena as sílabas e forma palabras esdrúxulas. PE
TÉ
DO
RÁ
PI
DE
MI
TÍ
CIEN
CO
FI
54
Máis información Palabras con acentuación diferente. Hai palabras que teñen a sílaba tónica nunha posición diferente do castelán, polo que os alumnos adoitan pronuncialas e acentualas mal. En xeral, son cultismos ou neoloxismos, como medula, parasito, mísil, téxtil, réptil…
• A actividade 3 é moi interesante para mostrar o valor distintivo
54 130903 _ 0088-0103.indd 96
7. Le
●
●
Para repasar os conceptos de cursos anteriores, lea en voz alta o texto do globo inicial e pida que clasifiquen todas as palabras (non soamente as destacadas) en agudas, graves e esdrúxulas. Lémbrelles que os monosílabos formarían un grupo á parte. Antes de ler a norma ortográfica, pídalles que observen as palabras clasificadas e que intenten deducir por que se acentúan e por que non. Trátase de propoñer hipóteses que despois terán que confirmar ou rexeitar.
As palabras agudas son as que teñen a última sílaba tónica. Acentúanse cando son polisílabas e rematan en vogal, en vogal + n, en vogal + s ou en vogal + ns. Non se acentúan cando son monosílabas nin cando acaban en ditongo decrecente (seguido ou non de n ou s) ou noutra consoante que non sexa n nin s. Exemplo: mañá, ninguén, cafés, arousáns, despois, colleu, percorrer. As palabras graves son as que teñen a penúltima sílaba tónica. Acentúanse cando rematan en consoante distinta de n ou s e en grupos consonánticos distintos de ns. Tamén se acentúan as palabras graves que rematan en ditongo decrecente con ou sen n ou s. Exemplo: útil, bíceps, amábeis. As palabras esdrúxulas son as que teñen a antepenúltima sílaba tónica. Acentúanse todas. Exemplo: mágoa.
21/7/09 14:40:31
4 UNIDADE
4
6. Explica por que levan ou non levan acento gráfico as palabras seguintes.
aba en Non ban ou ñá,
dos acentos gráficos nalgunhas palabras. colar
8.
violín
cámara
móbil
• Na actividade 4 trabállanse as palabras graves con acento gráfico e as esdrúxulas. Pode ampliar o exercicio engadindo máis palabras (debilidade, habilidade, dificultade…).
PISTAS
PISTAS
PISTAS
É unha palabra grave. Acaba en consoante. Leva acento gráfico.
É unha palabra aguda. Acaba en consoante. Non leva acento gráfico.
É unha palabra esdrúxula. Non ten ningunha sílaba antes da tónica.
• Para preparar o ditado, pídalles que se fixen nas palabras marcadas en negra e que, por parellas, expliquen por que se acentúan.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa a norma para cada tipo de palabras: agudas, graves
e esdrúxulas. ●
● ●
a
zapatillas
7. Le as pistas e di, en cada caso, a cal das palabras anteriores se refiren.
aba nta mén cre-
últia.
teléfono
As palabras agudas teñen como sílaba tónica ................ Acentúanse ........................ ................................................................................................................................ As palabras graves ................................................................................................... As palabras ..............................................................................................................
Solucións
9. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate nas palabras destacadas.
tina
a
Unha película fantástica Gústavos o cine fantástico? O outro día vin con Cibrán, César e Ánxela unha película de ficción científica espléndida. Titulábase «Invasión extraterrestre» e contaba a historia dun científico que, cunha máquina da súa invención, provocaba unha invasión extraterrestre. Imaxinades como berrabamos cando os extraterrestres invadían a Terra? Foi terrorífico! Sorte que era só unha película que se non...
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS
co
1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes.
.
●
parella
z herbívoro estraño
pa✱e✱a
●
✱er✱í✱oro
●
e✱tra✱o
2. Arrodea os erros e corríxeos. ● ●
parexa pareya
● ●
erbíboro ervíboro
● ●
extrano extraño
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
FI
55
Outras actividades O quebracabezas. Faga tarxetas de cartolina, en cada unha das cales terá que escribir unha sílaba. Cómpre que faga tarxetas con sílabas acentuadas e non acentuadas. Divida a clase en grupos de catro e reparta unhas cantas tarxetas a cada grupo para que intenten combinalas e formen palabras. Á hora de formar as palabras terán que ter en conta cuestións como partición silábica e a acentuación.
1. Cómpre riscar: orixe (grave), fórmula (esdrúxula), estética (esdrúxula), cardióloga (esdrúxula), fértil (grave), corazóns (aguda). 2. • estación • Berlín • autobús. 3. RM: Esa tenda fabrica pezas de roupa en China. Ana dixo que cantara pola noite nun karaoke. Hoxe publico as miñas memorias. 4. Modelo 1: fácil, dócil, áxil. Modelo 2: sólido, cándido, lúcido. 5. Tépedo. Pirámide. Científico. 6. Colar non se acentúa porque é aguda acabada en -r. Teléfono acentúase porque é esdrúxula. Zapatillas non se acentúa porque é grave acabada en vogal + -s. Violín acentúase porque é aguda acabada en vogal + -n. Cámara acentúase porque é esdrúxula. Móbil acentúase porque é grave acabada en -l. 7. Móbil, colar, cámara. 8. • As palabras agudas teñen como sílaba tónica a última. Acentúanse cando acaban en vogal, en vogal + -n, en vogal + -s e en vogal + -ns. • As palabras graves teñen como sílaba tónica a penúltima. Acentúanse cando acaban en consoante distinta de -n ou -s e en grupos consonánticos distintos de -ns ou cando acaban en ditongo decrecente con ou sen n ou s. • As palabras esdrúxulas teñen como sílaba tónica a antepenúltima. Acentúanse sempre. 9. Ditado.
55 130903 _ 0088-0103.indd 97
21/7/09 14:40:31
Obxectivos • Ampliar o vocabulario sobre a exploración da Terra. • Comprender o concepto de familia de palabras. • Identificar as palabras pertencentes a unha mesma familia. • Describir personaxes.
Obradoiro de escritura
Com
Vocabulario
Desc que coa que
continente illa deserto
6. Im
terrestre marítimo aéreo atravesar explorar percorrer
Suxestións didácticas A ilustración inicial dá pé a revisar o vocabulario relacionado cos transportes, os desprazamentos e tamén os accidentes xeográficos. Repase todas as palabras que se inclúen e pregúntelles se coñecen outras que se parezan formalmente (continental, illado, desertización, terra, mar, aire, través, correr…). Fágalles ver que as palabras, como as persoas, se agrupan en familias. Así como os familiares presentan trazos físicos comúns, as palabras que pertencen á mesma familia tamén teñen unha forma semellante. A comparación da familia de palabras e a familia de persoas pode axudalos a lembrar a diferenza entre familia de palabras e campo léxico, que se tratará en unidades posteriores.
1. Explica para que serve o vehículo da lámina utilizando todas as palabras propostas que poidas.
2. Escolle tres palabras da lámina e escribe unha oración interrogativa e outra exclamativa con cada unha. FAMILIA DE PALABRAS. Algunhas palabras formáronse a partir doutra. Por exemplo, a palabra terrestre formouse a partir da palabra terra. Todas as palabras que se formaron a partir dunha palabra determinada constitúen unha familia de palabras.
• Antes de facer a actividade 6, lea o modelo que se inclúe no apartado Planificación do texto. Destaque que na descrición se segue unha orde espacial: primeiro, expóñense características xerais (pequena e delgada) e, despois, focalízase en detalles como a cor dos cabelos, a cor de ollos… Ademais, fágalles notar que o uso
beber
bebedeira beberaxe bebedizo babexar
illa illar illamento illó illote
augar
augacento augurio augamar auguento
4. Copia o texto desta postal e subliña as palabras da familia de campo. Ola, Alberte: Escríboche desde o cámping onde acampamos onte. Mañá pensamos visitar unha granxa e pasar o día cos campesiños. Xa ves, levamos pouco tempo e xa queremos apuntarnos á vida campestre. Creo que este campamento nos cambiará a vida!
R
b
Recibe unha aperta deste campista feliz.
C
5. Escribe palabras da familia das seguintes. Aire ▶ aéreo, ...............
●
Terra ▶ ...............
●
Mar
▶
...............
56
Outras actividades Os familiares intrusos. Propóñalles unhas cantas listas de familias de palabras para que detecten a palabra intrusa en cada caso. Deste xeito, aprenderán que na familia de palabras, ademais da forma, deberán ter en conta o significado. • • • • •
forte libro liso caro flor
fortificar/fortaleza/fortuna libreiro/libre/libraría alisar/lis/lisa encarecer/carpeta/encarecemento floraría/floración/florete
56 130903 _ 0088-0103.indd 98
a
3. Risca en cada caso a palabra que non pertence á mesma familia.
●
Para explicar • Na actividade 5, poden mencionar palabras como aéreo e aeroporto, que teñen unha forma semellante a aire, pero non manteñen completamente a raíz. Fágalles observar que aéreo e aeroporto son derivados cultos que utilizan a raíz latina aer.
PLAN
21/7/09 14:40:31
c
4 UNIDADE
Describimos o protagonista dun conto. Cando escribimos un conto, é moi importante que o personaxe protagonista estea ben definido. Por iso moitos contos comezan coa descrición do protagonista. Para describir ben o protagonista dun conto, temos que dicir como é fisicamente, pero tamén como é o seu carácter e a súa forma de ser.
Unha vez un mozo soñou que a súa fortuna se atopaba aos pés dunha palmeira, no medio do deserto. Decidido a cambiar a súa sorte, iniciou a viaxe na procura daquela palmeira. Pero, ao chegar alí, só atopou un home que descansaba á súa sombra. Ao contarlle ao home o motivo da súa viaxe, aquel riuse. El había tempo que soñaba cun tesouro agachado debaixo dunha laranxeira que había á entrada dunha vella caseta, pero non se lle ocorrera nunca ir buscalo. O mozo quedou abraiado: aquela descrición coincidía coa da entrada da súa casa!
Competencias básicas
Ao regresar, colleu a pa e comezou a cavar. Ao pouco atopaba un tesouro inmenso. O seu soño fixérase realidade!
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) Observa este modelo de descrición dun personaxe e fai unha lista coas características que terá o protagonista do conto anterior.
A partir da lámina inicial, reflexione sobre os danos que producen algunhas competicións automobilísticas sobre o medio natural, o que provocou as protestas dos grupos ecoloxistas.
Momo era pequena e bastante delgada. Polo seu aspecto ninguén sabería dicir se tiña oito anos só ou se xa tiña doce. Tiña os cabelos rizos, negros coma o carbón, e con pinta de non se enfrontar nunca a un peite e a unhas tesoiras. Tiña uns ollos enormes, preciosos, e tamén negros coma o carbón, e uns pés da mesma cor porque adoitaba ir sempre descalza. O que Momo sabía facer coma ningunha outra persoa no mundo era escoitar. Moi poucas persoas saben escoitar de verdade. E o xeito en como sabía escoitar Momo era único.
nto
.....
• Na actividade 6 terán que reconstruír a imaxe do mozo, xa que o texto narrativo non ofrece ningún dato neste sentido. Á hora de construír a descrición e escoller os adxectivos terán que ter en conta as accións do personaxe que se relatan.
O tesouro soñado
nto
vida
de comparacións pode ser moi útil para dar máis expresividade ás descricións (negros coma o carbón).
6. Imaxina e describe o personaxe protagonista do conto seguinte.
ostas
emras de
4
Composición de textos
Competencia cultural e artística
MICHAEL ENDE, Momo. (Adaptación)
REDACCIÓN DO TEXTO
b) Escribe o borrador da descrición do personaxe seguindo unha orde. Non esquezas mencionar ningún dos aspectos seguintes. ●
Nome.
●
Como é fisicamente.
●
Como é o seu carácter.
CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
c) Pasa a limpo a descrición. Se queres, podes acompañala dun debuxo do personaxe.
57
Comparacións. As comparacións son un recurso moi utilizado nas descricións, xa que achegan máis expresividade ao texto. Propóñalles estas dúas columnas para que as relacionen e anímeos a que inclúan algunhas destas expresións na descrición da actividade 6. alto forte cabelos dourados grande delgado gordo
• • • • • •
coma
• • • • • •
un bocoi un día sen pan un fideo un carballo un piñeiro o ouro
Se lle parece axeitado, pode facer que os rapaces practiquen a descrición de personaxes a partir de imaxes recortadas de revistas, catálogos… A actividade pódese complementar se lles facilita imaxes de cadros famosos, como A dama do armiño ou a Monna Lisa, de Leonardo da Vinci; O nacemento de Venus, de Botticelli; o Autorretrato de Albert Dürer; Madre de Deus e Infante, de Filippo Lippi…
Solucións 1. RM: é un vehículo terrestre que permite atravesar o deserto. 2. RL. 3. babexar; illó; augurio. 4. cámping, acampamos, campesiños, campestre, campamento, campista. 5. RM: • Aire: aéreo, aeroporto, airoso, airear… • Terra: terrícola, terrestre, terráqueo… • Mar: marítimo, mariñeiro, marina… 6. RL.
57 130903 _ 0088-0103.indd 99
21/7/09 14:40:32
TEXTOS PARA TRABALLAR AS COMPETENCIAS BÁSICAS
1. B
Obxectivos
●
Aos pés do xigante durmido
• Familiarizarse cos textos xornalísticos expositivos.
●
●
●
POR LUCRECIA LAPOLE
• Localizar rapidamente datos matemáticos.
Xa clarexa na cidade italiana de Nápoles. Pouco e pouco os barrios vanse espreguizando e os habitantes non tardarán en encher as rúas neste sábado asollado. Aparentemente, non hai nada que diferencie esta cidade costeira do sur de Italia de calquera outra cidade europea.
Suxestións didácticas Nesta unidade presentamos un texto xornalístico de carácter expositivo que servirá para traballar, entre outros aspectos, a competencia matemática. Explore os coñecementos que teñen os rapaces sobre os medios de comunicación escritos e pregúntelles que tipo de información se pode atopar e que xornais e revistas coñecen. Fágalles ver que nos xornais, ademais de noticias, hai artigos de opinión, cartas ao director e reportaxes, como o que van ler nesta unidade.
Agora ben, Nápoles non é coma as outras. Nápoles garda un segredo nas entrañas da terra. O chan da cidade, sobre o que se asentan as rúas e os edificios, é unha profunda capa de... cinzas volcánicas. A tan só 15 quilómetros da cidade, álzase o impoñente volcán Vesubio (1281 m), quizais o máis perigoso dos volcáns que hai na Terra. Os científicos están preocupados porque o xigante de lume podería espertar e advirten de que, se isto pasase, a erupción será devastadora. A pesar de que hai sistemas para detectar os primeiros indicios de erupción, os expertos aseguran que esta pode desencadearse de súpeto, sen apenas un sinal. Cumpriría actuar con moitísima rapidez, porque as explosións liberan unha chuvia de pedras e cinzas, as columnas de fume e os gases tapan o ceo e a lava avanza montaña abaixo atrapando coas súas linguas de lume todo o que atopa por diante. Os que fan estas predicións terribles non o teñen que imaxinar; afírmano porque xa pasou outras veces ao longo da historia, e o resultado sempre foi tráxico.
Explíquelles que as reportaxes son textos expositivos que pretenden ampliar información sobre algún tema de actualidade. Por iso, adoitan ser máis extensos ca as noticias.
Para explicar • A explicación inicial da reportaxe e a reflexión sobre os medios de comunicación escritos poden axudalos a responder correctamente a actividade 1. Pídalles que se fixen tamén na información sobre a fonte de procedencia que aparece ao final do texto. A palabra reporteiro do título da publicación pode ser clave para contestar estas cuestións. Fágaos reflexionar tamén sobre o adxectivo dixital: lévanos a pensar en que o texto pertence a un xornal en liña. Neste caso o medio é inventado, pero pode aproveitar para presentarlles como é un xornal ou unha revista en liña.
2. E
●
●
poida imaxinar, e que produciu a capa de cinza volcánica sobre a que se alza Nápoles. Nos tempos da antiga Roma (ano 79 d. C.), o Vesubio fixo desaparecer unha belísima cidade que se chamaba Pompeia. Cando o cráter rompeu por primeira vez, sentiuse un grande estrépito e daquela comezou a lanzar rochas a diversos quilómetros ao redor; o aire volveuse negro e a temperatura fíxose insoportable (máis de 400 ºC). Unha especie de mar de cinza caeu sobre a coitada Pompeia. A xente fuxiu espantada en todas as direccións, pero moi poucos sobreviviron. A cidade quedou totalmente sepultada por aquel mar de cinza, ata o punto de que tiveron que transcorrer case dous mil anos para que se descubrise onde se atopaban as ruínas da fermosa Pompeia. En 1944, en plena Segunda Guerra Mundial, o Vesubio entrou en erupción xusto no momento en que uns avións militares sobrevoaban a zona. Os 88 avións que formaban aquela escuadra quedaron destruídos.
3. E
●
4. C
●
●
COM
1
2
3
Agora o Vesubio dorme, pero os científicos velan atentos os seus soños, non sexa o caso de que o xigante de lume esperte subitamente. En Nápoles, entre tanto, volveu clarexar.
Sábese que en 1780 a. C., o gran Vesubio abriu a gorxa nunha das máis terribles erupcións que se
4
ed035470
O Reporteiro Dixital, núm. 6, xuño 2009
58
Máis información Os volcáns. A palabra volcán provén da illa Vulcano, ao sueste de Italia, caracterizada polas actividades eruptivas. Adóitase relacionar esta illa co deus Vulcano, o deus clásico do lume e das armas. Un volcán consta de cámara magmática (almacén interno onde se acumula o magma, que se sitúa a unha profundidade entre 10 e 70 km.), cheminea (conduto de saída), cono volcánico (elevación do terreo) e cráter (depresión no vértice do cono volcánico).
• A actividade 2 aproveita para insistir no carácter literario da reportaxe e para comprobar se son capaces de entender a metáfora do título. Se o considera
58 130903 _ 0088-0103.indd 100
Aná
21/7/09 14:40:32
za
eue or eos ra eda as ade er de
o en Os a-
an o es,
4 UNIDADE
4
Análise e comprensión 1. Busca os datos no texto que liches. ● ● ● ●
5. Escribe V (verdadeiro) ou F (falso) segundo ● ● ● ●
2. Explica o título que escolleu a autora. ● ●
Quen é o xigante durmido? Quen dorme aos seus pés?
máis importantes do Vesubio e as consecuencias que tiveron. DATOS DAS ERUPCIÓNS
O texto fala de... feitos reais.
O texto fala dun volcán. O Vesubio mide 700 m. Nápoles está a 15 km do volcán. O Vesubio tivo 2 erupcións importantes ao longo da historia.
6. Completa o cadro cos datos das erupcións
3. Escolle e copia coa opción correcta. ●
conveniente, pode contrastar este título co título típico du nha noticia, que adoita constar de suxeito, verbo en presente e complementos (Os científicos están preocupados por unha posible erupción do Vesubio).
corresponda.
Que tipo de texto é? De que publicación está extraído? Cando foi publicado? Como se chama a xornalista que o escribiu?
feitos fantásticos.
• Con relación á actividade 3, coméntelles que os datos tan precisos que se expoñen fan pensar que o texto trata de feitos reais. Non obstante, a mellor maneira de asegurarse é contrastar a información consultando unha enciclopedia.
CONSECUENCIAS QUE TIVERON
4. Completa. ● ●
Nápoles é unha cidade ............................. Os científicos están preocupados ..............
COMPETENCIA MATEMÁTICA
Solucións
1. Escribe en números romanos en que séculos pasaron os feitos que liches e en que século nos atopamos agora.
2. Calcula cando pasaron estes feitos. ● ●
Cantos anos transcorreron entre a desaparición de Pompeia e a erupción seguinte? Cantos anos hai que ocorreu a última grande erupción do Vesubio?
3. Observa as figuras xeométricas seguintes e tira as túas conclusións. cilindro
● ●
cono
pirámide
prisma
A que figura xeométrica se asemella un volcán? Por que cres que os volcáns teñen esta forma?
4. Busca datos para teres unha idea exacta. ●
●
Utiliza un termómetro para medir a temperatura ambiente que hai hoxe e compáraa coa temperatura a que se chegou durante a desaparición de Pompeia. Pescuda a altura que ten algún destes volcáns e compáraa coa do Vesubio. KILAUEA (Hawai)
NEVADO DEL RUIZ (Colombia)
PITON DES NEIGES (Illa Reunión)
SAINT HELENS (Washington, EUA)
59
Outras actividades Unidades de medida. A altura do volcán indícase en metros, mentres que a distancia á que se atopa Nápoles do volcán exprésase en km. Reflexione por que é máis conveniente unha medida ou outra en cada caso e propóñalles que transformen os metros en quilómetros e os quilómetros en metros. Na transformación de metros a quilómetros, aconséllelles que empreguen o arredondamento.
1. • É un texto xornalístico, concretamente unha reportaxe. • Está extraído dun xornal dixital chamado O reporteiro dixital. • En xuño de 2009. • Lucrecia Lapole. 2. • O volcan Vesubio. • A cidade de Nápoles. 3. O texto fala de feitos reais. 4. • Nápoles é unha cidade costeira do sur de Italia. Está a só 15 quilómetros do Vesubio. • Os científicos están preocupados porque o xigante de lume podería espertar. 5. V F V F. 6. 1780 a. C.: produciu unha capa de cinza volcánica sobre a que se alza Nápoles. / 79 d. C, en tempos da antiga Roma: fixo desaparecer Pompeia. / 1944, durante a Segunda Guerra Mundial: quedaron destruídos 88 avións que sobrevoaban a zona. COMPETENCIA MATEMÁTICA 1. Século XVIII a. C., século I d. C., século XX d. C. Actualmente atopámonos no século XXI. 2. • 1944 – – 79 = 1.865 anos. • Depende do ano en que se atope o alumno. 3. • A un cono. • Porque o material que sae do interior da Terra vai acumulándose, é dicir, amontóase. 4. • RL. • Kilauea: 1.240 m; Nevado del Ruiz: 5.321 m; Piton des Neiges: 3.069 m; Saint Helens: 2.549 m.
59 130903 _ 0088-0103.indd 101
29/7/09 10:58:55
Actividades Obxectivos
1.
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
• Repasar os contidos da unidade.
●
• Revisar os contidos da unidade anterior.
Os adxectivos son ………… Os adxectivos concordan en ………… e ………… co substantivo a que se refiren.
●
Unha familia de palabras está formada por …………
●
As palabras agudas son ………… As palabras graves son ………… As palabras esdrúxulas son …………
• Identificar un personaxe a partir dunha descrición.
Suxestións didácticas As actividades 1 e 2 permiten practicar a redacción de resumos e a elaboración de esquemas, que é o paso previo para o estudo. Para preparar a actividade 9, suxíralles que previamente fagan unha chuvia de ideas dos adxectivos que definirían o personaxe. Seguidamente, cumprirá que ordenen os adxectivos de máis xerais a máis específicos. A partir deste esquema, xa poden escribir o texto. A partir da actividade 17, explíquelles a importancia de acentuar correctamente, porque a presenza ou a ausencia de acento gráfico nalgúns pares de palabras fai mudar o significado destas.
2.
11.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa os esquemas. AS PALABRAS AGUDAS
AS PALABRAS GRAVES
AS PALABRAS ......
acentúanse cando acaban en
acentúanse cando acaban en
acentúanse
vogal
vogal + ......
vogal + ......
vogal + ......
consoante distinta de ...... ou ...... e en grupos consonánticos distintos de ......
3. Busca nestas oracións un adxectivo ●
Os exploradores van polo árido deserto.
●
O vento furou as inmensas rochas.
●
Ela fixo unha fotografía magnífica.
4. Explica que son os adxectivos invariables e arrodea dous exemplos. ●
salvaxe
●
ceibe
●
●
12.
breve
5. Completa con palabras da familia de terra.
verde
herba
montaña
…........... …...........
…........... …...........
…........... …...........
●
●
planeta inundar ingles
● ● ●
Cesar balcon temor
● ● ●
tonica peninsula ecoloxico
ES
1
8. Observa as pistas e indica a que palabra con acento gráfico corresponde cada definición.
enterrados terreo terremoto desenterrar subterránea
Achado baixo terra! Onte fomos coa escola visitar unha escavación nun .............. próximo. Explicáronnos que os vestixios dunha civilización quedaran .............. por mor dun ............... Os arqueólogos acharon unha galería .............. onde descubriron pezas de artesanía que .............. e levaron ao museo.
PALABRA AGUDA
▶
PALABRA GRAVE
▶
PALABRA ▶ ESDRÚXULA
Lanzamento de lava, cinza e lume dun volcán: E………… Persoa que confecciona traxes: X………… Habitante da Terra: T …………
9. Describe o aspecto e a forma de ser do teu personaxe de conto favorito. Tes que usar polo menos cinco adxectivos.
60
Outras actividades Reconstruír unha descrición. Insista en que nas descricións de persoas a información ordénase atendendo a criterios lóxicos: do xeral ao particular, partes do corpo, trazos físicos e de carácter… Pode propoñer uns cantos enunciados para que os ordenen seguindo unha orde lóxica e que elaboren unha descrición. Lémbrelles que poden completar a información dos adxectivos explicando actuacións do personaxe que o demostren. Despois, terán que facer un debuxo do personaxe e compararán os resultados. Enunciados: Ten os cabelos lisos, castaños e longos. Gústalles moito ler libros de medo. Leva sempre o cabelo recollido cunha cola. Xoga a baloncesto. É moi malvada. Ten a pel moi branca e fina, con algunhas pencas nas meixelas. Os ollos son de cor azul e enormes. É alta e delgada.
60 130903 _ 0088-0103.indd 102
13.
7. Acentúa as palabras seguintes se lles cómpre. ●
só
sempre
ditongo ......
6. Escribe dúas palabras da familia destas.
en xénero feminino e número plural.
Solucións 1. • Os adxectivos son as palabras que expresan calidades ou estados dos substantivos. Os adxectivos concordan en xénero e en número co substantivo a que se refiren. • Unha familia de palabras está formada por palabras que se formaron a partir doutras. • As palabras agudas son as que teñen a última sílaba tónica. As palabras graves son as que teñen a penúltima sílaba tónica. As palabras esdrúxulas son as que teñen a antepenúltima sílaba tónica. 2. As palabras agudas acentúanse cando acaban en vogal, en vogal + -n, en vogal + -s e en vogal + -ns. As palabras graves acentúanse cando acaban en consoante distinta de -n ou -s e en grupos consonánticos distintos de -ns ou cando acaban en ditongo decrecente con ou sen
10.
21/7/09 14:40:32
2
4 UNIDADE
LEMBRA E REPASA 10. Explica o significado destas palabras. ●
enferruxada
●
apreixar
●
14. Escribe o antónimo das palabras destacadas. veíño
● ●
11. Marca a oración que cumpre as condicións que se indican.
a diversión as vantaxes
● ●
a esmorga a limpeza
15. Contesta sobre as palabras da actividade anterior.
Contén un substantivo común, un propio e dous substantivos colectivos.
●
●
....
aña
..... .....
Buscaban trufas nos piñeirais da serra. A orquestra e o coro interpretaron unha sinfonía de Beethoven. Adela e Francisco teñen un rabaño de cabras.
16. Define e pon exemplos.
12. Inventa unha oración que conteña dous substantivos abstractos.
Que clase de palabras son: substantivos ou adxectivos? Por que o sabes? Que xénero teñen? Como o recoñeciches?
sílaba tónica
▶
.................................
sílaba átona
▶
.................................
17. Di en que se diferencian estas parellas de palabras e explica a importancia de poñerlle ou non acento gráfico.
13. Marca só a parella de antónimos. mover
saír
aclarar
●
fuxir
baixar
escurecer
●
area/área diálogo/dialogo
mpre.
ula co
con ón.
● ●
mágoa/magoa cantara/cantará
Identificar un personaxe
ES CAPAZ DE… 1. Le as pistas e localiza a moza de que se fala. ● ● ● ●
Ten os cabelos castaños. A súa pel é escura. Leva pendentes. Non ten os cabelos rizos.
n:
a
eu r
2. Xoga a adiviñar personaxes en equipo. Podes facelo así:
1. Recorta de revistas vellas catro fotografías de persoas que teñan algún parecido. 2. Describe por escrito a cara e o corpo dunha das persoas con catro oracións breves que conteñan adxectivos. 3. Le a descrición en voz alta. Os compañeiros tratarán de adiviñar de que fotografía se trata.
61
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Comunicación oral Gramática Ortografía Vocabulario
O que aprendín a facer
4
n ou s. As palabras esdrúxulas acentúanse todas. 3. O adxectivo feminino plural é inmensas. 4. Os adxectivos invariables son os que teñen a mesma forma para o feminino e para o masculino: salvaxe e breve. 5. terreo, enterrados, terremoto, subterránea, desenterraron. 6. RM: verde, verdoso, verdura, verderolo…; herba, herbario, herbívoro, herbicida, herboristaría…; montaña, montañeiro, montañoso, montañismo, montañés, pasamontañas… 7. • planeta • César • tónica • inundar • balcón • península • inglés • temor • ecolóxico. 8. Erupción. Xastre. Terrícola. 9. RL. 10. • enferruxada: oxidada. • apreixar: agarrar algo con forza. • veíño: tea moi fina e transparente coa que se cobre a cara ou parte dela. 11. A orquestra e o coro interpretaron unha sinfonía de Beethoven. 12. RL. 13. Cómpre marcar aclarar e escurecer. 14. • o aburrimento • a tristeza • as desvantaxes ou os inconvenientes • a sucidade. 15. • Son substantivos. Sabémolo porque van precedidos dun artigo. • Teñen todas xénero feminino. Recoñecémolo polo xénero do artigo. 16. A sílaba tónica é a sílaba que soa con máis forza nunha palabra. A sílaba átona é a que soa con menos intensidade. 17. • area: é palabra grave (substantivo) / área: é palabra esdrúxula (substantivo). • mágoa: é palabra esdrúxula (substantivo) / magoa: é palabra grave (verbo magoar). • diálogo: é palabra esdrúxula (substantivo) / dialogo: é palabra grave (verbo dialogar). • cantara: é palabra grave (pluscuamperfecto de cantar) / cantará: é palabra esdrúxula (futuro de cantar). A importancia de poñerlle acento gráfico ou non poñerllo radica en que cambia o significado da palabra. ES CAPAZ DE… 1. Cómpre marcar o debuxo 2. 2. RL.
Composición de textos Competencias
61 130903 _ 0088-0103.indd 103
21/7/09 14:40:33
5
E
Meu pai e as estrelas
Programación Obxectivos • Ler comprensivamente e con fluidez un texto narrativo.
Contidos
• Analizar e interpretar o contido dunha narración.
• Os graos do adxectivo.
• Utilizar a voz como trazo definitorio e característico das persoas. • Imitar voces de diferentes personaxes.
• Acentuación de ditongos e hiatos.
• Aprender os graos en que se poden utilizar os adxectivos.
• O campo léxico.
• Coñecer as normas de acentuación de ditongos e hiatos.
• A medida dos versos.
R
• Comprender o concepto de campo léxico. • Elaborar carteis para anunciar un suceso. • Aprender a medir versos. • Aprender a extraer información de todos os elementos dun texto.
• • •
• Lectura do texto Meu pai e as estrelas. • Análise de diversos elementos da narración.
• Le con fluidez un texto narrativo e compréndeo.
• Recoñecemento da voz como elemento distintivo das persoas.
• Analiza e interpreta o contido da narración.
• Formación de campos léxicos.
• Identifica os personaxes e o seu carácter pola voz. • Interpreta diferentes personaxes con voces diferentes.
• Observación e elaboración de anuncios de sucesos.
• Utiliza correctamente os graos dun adxectivo.
• Medida de versos.
• Aplica as normas de acentuación de ditongos e hiatos.
• Análise da información que achegan o título, a entrada, a foto e o pé de foto nunha noticia.
Criterios de avaliación
• Agrupa palabras por campos léxicos. • Elabora un anuncio para un suceso.
E
• • •
• Mide correctamente os versos. • Extrae información de todos os elementos que acompañan un texto.
Competencias básicas Ademais da Competencia en comunicación lingüística, nesta unidade desenvólvense as competencias seguintes: Competencia social e cidadá, Tratamento da información e Competencia cultural e artística.
• Valoración e respecto da voz como trazo identificativo. • Actitude crítica ante os contidos que transmiten os medios de comunicación. • Participación activa nas actividades sociais da escola ou do barrio.
62A 130903 _ 0104-0119.indd
104
21/7/09
14:37:41
Esquema da unidade UNIDADE 5
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
Meu pai e as estrelas
Graos do adxectivo
Acentuación de ditongos e hiatos
Literatura A medida dos versos
Obradoiro de escritura
Comunicación oral
Vocabulario: Campo léxico Composición de textos: Anunciar un suceso
Comprensión auditiva: Asociar voces a personaxes Expresión oral: Interpretar personaxes
Es capaz de… Obter información de todos os elementos dun texto
Actividades
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Primeiro trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar resumos: actividade 9, páxina 64; actividade 1, páxina 74. • Inferir normas: actividade 4, páxina 67. • Elaborar esquemas: actividade 2, páxina 74.
Previsión de dificultades • Aplicar a acentuación de ditongos e hiatos pode resultar difícil para os alumnos. É fundamental que teñan claros os conceptos de ditongo e hiato, e a partir de aí, aplicar as normas. • O concepto de campo léxico pódese confundir co de familia de palabras, que se tratou na unidade anterior. Remarque que as palabras que forman unha familia son semellantes entre elas porque teñen a mesma raíz. En cambio, nun campo léxico as palabras son diferentes unhas das outras e só se relacionan polo significado.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
62B 130903 _ 0104-0119.indd
105
21/7/09
14:37:41
Obxectivos
5
Meu pai e as estrelas
estre que,
S Aqu de le buta unha Orió
• Ler un texto narrativo con fluidez. • Comprender e explicar accións dos personaxes do relato.
E zaría asisa prob o po ría o van. que nas bam Porq a luc
• Interpretar as reflexións do personaxe narrador.
Suxestións didácticas A lectura inicial desta unidade presenta a historia dun rapaz que queda orfo de pai sendo neno, refuxia a súa pena na observación das estrelas e desenvolve unha afección especial polo estudo dos astros que, cos anos, o levou a converterse en astrónomo.
Antes de ler O relato está presentado por un narrador protagonista; ao fío deste aspecto antes de que os alumnos realicen a primeira lectura do mesmo, pídalles que lean só a primeira oración dos dous parágrafos iniciais da lectura (Meu pai era mariñeiro. / Eu tiña doce anos cando unha tarde meu pai non volveu.) e pregúntelles se a historia estará contada por un narrador que a protagonizou ou por un narrador que é alleo a ela. Anímeos a explicar que detalles lles permiten sabelo (o narrador protagonista fala en primeira persoa: meu pai, eu tiña). A lectura Solicite unha primeira lectura individual silenciosa e lémbrelles que acudan ao recadro de vocabulario, para consultar o significado das palabras marcadas en negra, se o precisan. Faga despois unha primeira comprobación do que comprenderon do texto: quen e que relata. Centrándose no narrador, pregunte se é un neno ou un adulto e pida que xustifiquen a resposta. A continuación, propoña unha nova lectura do texto en voz alta. Fomente unha conversa sobre a profesión do narrador (astrónomo) e, se cómpre, aclare as diferenzas entre astronomía e astroloxía (A
VAS APRENDER 1 Lectura Meu pai e as estrelas 2 Comunicación oral ● Asociar voces a personaxes ● Interpretar personaxes 3 Gramática Graos do adxectivo 4 Ortografía Acentuación de ditongos e hiatos 5 Obradoiro de escritura ● Campo léxico ● Anunciar un suceso 6 Literatura A medida dos versos
O Mell non infin puid do si astró entr
M
É outro res t vida ignor men de m inme
eu pai era mariñeiro. Mariñeiro dos que ían á pesca do día. Saía moi cedo e volvía ao empardecer coa súa lancha, cargada ou non, segundo a sorte. Mamá, que tamén traballaba polas mañás nunha peixaría, sempre o recibía coma se volvese de América. Abrazábao unha e outra vez mentres lle dicía que cheiraba tanto e tan ben a mar, que mesmo pensaba por veces que el era o mar. Eu tiña doce anos cando unha tarde pai non volveu. Foi como se o mundo escachase en mil anacos. Nunca apareceu o corpo e nai só atopaba consolo acudindo á ribeira. Case sempre lle levaba unha rosa que bicaba antes de lla guindar. Eu acompañábaa e escoitaba, a certa distancia, como lle falaba. A el ou ao mar, que ao fin e ao cabo para ela eran a mesma cousa. Mais para min non. Para min o meu pai era unha estrela, esa tan grande que se ve nas tardes, mesmo cando aínda queda luz.
T pai. abon
Por aqueles días leváronnos ao planetario. A profesora de Naturais riu cun aquel de tristeza cando lle expliquei, á saída, que acababa de descubrir que o meu pai non era unha estrela, senón un planeta. Venus, a estrela vespertina ou da tarde, tamén chamada
62
Máis información Hipatia de Alexandría. Foi unha das primeiras mulleres da historia que contribuíu ao desenvolvemento das matemáticas e a astronomía. Viviu en Exipto entre finais do séc. IV e principios do V. Aprendeu todo o que sabía de seu pai, un ilustre filósofo e matemático, e superouno. Foi unha das mellores científicas e filósofas da época e ás súas clases acudían estudantes de distintos lugares. Pero naqueles tempos de auxe do cristianismo, Hipatia, que era pagá, negouse a converterse ao cristianismo e algúns fanáticos non admitían que unha muller se dedicase á ciencia. Foi cruelmente asasinada e as súas obras destruídas. Algúns historiadores deducen que foi a inventora do astrolabio, dun aparello para destilar auga, dun hidrómetro para medir a densidade dos líquidos, etc.
62 130903 _ 0104-0119.indd
106
21/7/09
14:37:41
ca do rgada mañás Abrae tan
mo se nai só unha aba, a cabo meu esmo
UNIDADE estrela da mañá. A profesora coñecía o meu segredo e, non sei por que, nunca me tirara da miña ignorancia. Saín do planetario convencido de que un día sería astronauta. Aquelas estrelas e planetas, as constelacións, os cometas, a mancha de leite da Vía Láctea, o Universo que vira ben acomodado na miña butaca, chamaban por min. Cada nome que escoitara era como unha cidade que algún día había coñecer: Aldebarán, a Cruz do Sur, Orión, o Setestrelo da constelación de Tauro… Eu chegaría á casa cada tarde, como o meu pai outrora, e abrazaría a miña dona. A miña dona tiña o rostro de Laura, a nena máis asisada e bonita da clase. Ela tamén estaría de volta do seu traballo, probablemente de médica no hospital da cidade. Eu viría espelindo o po cósmico que o paseo espacial deixara sobre o meu traxe e tiraría o escafandro para podela bicar. Se cadra un día agardábame en van. O meu foguete, a miña gran nave, podería ser engulida por iso que chamaban un furado negro ou chocar cun meteorito extraviado nas autoestradas do espazo. Daquela entristecíame, mais consolábame a idea de que Laura me procurase entre as estrelas do ceo. Porque tamén ela me tería dito moitas veces que eu recendía tanto a luceiros, que mesmo dubidaba se eu non sería un deles. O tempo e os estudos ensináronme as dimensións do Universo. Mellor dito, aproximáronme a elas. Agora sei que as nosas medidas non abondan, que os anos luz son moi pequenos ao lado da súa infinitude. Xa non soño con ser astronauta. Se o fose, talvez non puidese facer máis de dúas ou tres viaxes e sempre dentro dos límites do sistema solar. Por iso traballo nun observatorio astronómico, son astrónomo. Un potente telescopio achégame ás estrelas e eu viaxo, entre a realidade e o soño, por todo o cosmos. É bonito saber que o que eu fago xa o fixeron hai miles de anos outros homes e mulleres, pero con medios máis elementais. Si, mulleres tamén, como Hipatia de Alexandría. A súa viaxe estelar custoulle a vida porque a enguliu un furado negro. Isto é unha metáfora. Falo da ignorancia e do fanatismo. Os meus son outros tempos –afortunadamente– e por iso a miña non é unha actividade de risco. Ou si. O risco de me ver tan pequeniño, tan pequeniño, que apenas son unha area na inmensa praia do firmamento. E sinto medo. Tanto me ten, porque nos seráns, coma sempre, visito a meu pai. Non me importa que sexa planeta e non estrela: o seu brillo é abondo como para me iluminar os camiños da vida. MARICA CAMPO
ra de a, que ón un mada
empardecer: escurecer o día ao comezar o serán. Atardecer. vespertina: relativa ou pertencente á tarde. espelir: facer que algo que estaba xunto quede máis solto, movéndoo ou estendéndoo.
5
astronomía é unha ciencia que estuda os corpos celestes, os seus movementos e fenómenos relacionados con eles mentres que a astroloxía é un conxunto de crenzas que pretende predicir o destino das persoas, prognosticar feitos futuros mediante a observación da posición dos astros). Pregúntelles se xa sabían o que di no texto sobre Venus e se conseguiron vela algunha vez no ceo. Chame a atención tamén sobre o termo Setestrelo (denominación popular da Osa Maior, e forma composta de ‘sete estrelas’).
Competencias básicas A AUTORA
Competencia social e cidadá Marica Campo
Marica Campo (Val do Incio, 1948) é unha comprometida e premiada escritora galega. Estuda Teoloxía e Maxisterio en Salamanca. Compón os seus primeiros textos de moza. Na súa obra atopamos relatos, poemas, novelas curtas e letras de cancións. Algunha das súas obras máis salientables son Tras as portas do rostro (1992, poesía), Confusión e morte de María Balteira (1996, narrativa), Pedinche luz prestada (2001, poesía), Abracadabras (2006, poesía infantil) ou Sextinario: trinta e seis + tres (2007, poesía).
63
Outras actividades O planeta Venus. É o segundo planeta do Sistema Solar e o obxecto máis brillante no ceo despois do Sol e da Lúa. Desde a Terra pode ser visto poucas horas antes do amencer polo leste e poucas horas despois de anoitecer polo oeste. Por iso se lle chama popularmente luceiro da alba ou luceiro da tarde, segundo o momento do día en que sexa visto. Pero o planeta recibe o seu nome en honor á deusa romana do amor, Venus.
A referencia histórica no texto a Hipatia de Alexandría (que se traballa na actividade 6 do apartado de Comprensión) debe ser aproveitada para rexeitar estereotipos sexistas e actitudes discriminatorias sobre a función da muller na ciencia, e no mundo laboral en xeral.
Despois de ler Propoña que falen sobre os seus coñecementos sobre as estrelas: se lles gusta observalas, como se poden observar mellor, que nomes de constelacións e planetas coñecen, se visitaron algún planetario e que lembran desa visita, etc. Pódeselles pedir tamén aos alumnos que resuman o relato oralmente e da forma máis breve posible. Anímeos a que pensen e anoten outro título para o relato. Despois, entre todos, valorarán cales dos propostos recolle mellor o seu argumento.
Como complemento, pódese propoñer que investiguen e obteñan máis información deste planeta ou doutros do Sistema Solar, como a orixe do seu nome, características xerais e que elaboren un breve texto expositivo sobre o planeta escollido. Pode serlle útil o seguinte enderezo: http://www.astromia.com/solar/planetas.htm (en castelán).
63 130903 _ 0104-0119.indd
107
21/7/09
14:37:42
Co
Traballo sobre a lectura Obxectivos • Explicar as accións e sentimentos dos personaxes.
Os personaxes da lectura e responde. ●
●
• Interpretar e comentar reflexións do personaxe-narrador.
Suxestións didácticas Convén deterse na interpretación dos fragmentos do texto traballados nas actividades 6 e 7. Para a actividade 6 pode aproveitar o contido do apartado Máis información da páxina anterior.
●
1. Observa ben a ilustración da cabeceira
• Identificar escenas paralelas no argumento do texto.
Quen son eses personaxes? Cal deles é o protagonista da lectura? Que está a facer cada un dos personaxes e por que?
■ Explica que foi dese neno co paso do tempo.
● ●
1.
(Consúltao na Galipedia, por exemplo.) ■ Ao fío da información que obtiveches, explica por que di isto o narrador.
Que dato importante coñeceu alí? Como influíu esa visita na súa vida?
A súa viaxe estelar custoulle a vida porque a enguliu un furado negro. Isto é unha metáfora. Falo da ignorancia e do fanatismo.
3. Lembra estas dúas escenas relatadas na lectura e responde. A
Asoc a ma sobr de te ás ve o pe
6. Investiga quen foi Hipatia de Alexandría.
2. Lembra a visita do narrador ao planetario. ●
Que diferenza hai entre estrela, planeta e constelación? Que parte do día é o serán? Cal destes termos é sinónimo de estrela: luar, luceiro ou vagalume?
As causas
Os detalles ●
Com
5. Explica, coa axuda do dicionario, se o precisas:
2. B
7. Explica estas palabras do narrador:
P
«Apenas son unha area na inmensa praia do firmamento.»
T
Q
Solucións
A túa achega
1. • Un neno e a súa nai. O protagonista é o neno • A nai mira triste cara ao mar onde desapareceu o marido, pai do neno; o neno mira cara a unha estrela no ceo que, para el, representa o seu pai desaparecido. Co tempo o neno converteuse en astrónomo. 2. • O que cría que era unha estrela é o planeta Venus. • Decidiu que quería ser astronauta. 3. • Na escena A, o encontro do pai e a nai cando este volve da marea. Na escena B, o neno xa adulto e unha compañeira da clase, convertida na súa esposa, encóntranse despois das viaxes do astronauta polo Universo. • Escena A: real; escena B: imaxinaria. • Son accións paralelas, os personaxes reencóntranse tras un tempo de separación por mor dos seus traballos. 4. tirar, lanzar • noutro tempo • ulía. 5. • Estrela: astro con luz propia. Planeta: corpo que describe unha órbita arredor do Sol ou dunha estrela. Constelación: conxunto de estrelas que semella que forman unha figura. • Parte da tarde desde que empeza a poñerse o Sol ata que é de noite. • luceiro. 6. RM. Hipatia foi asasinada por un grupo de cristiáns fanáticos que rexeitaban o coñecemento científico e a presenza e a valía da muller nese mundo. 7, 8 e 9. RL.
8. Busca información sobre Venus
Exp
Inter adem temo e os
e inventa unha historia relacionada con este planeta, usando algún dato real. ● ●
●
Quen son os personaxes de cada escena? Cal das escenas representa un suceso real na historia e cal é imaxinario? Que semellanzas hai entre as accións representadas nas dúas escenas?
Vocabulario 4. Substitúe as palabras destacadas por outra
Rexistro de lectura 9.
3. F
ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha sobre
P
a lectura con estes datos:
Título: Autor/a:
palabra ou expresión co mesmo significado. ●
● ●
Levaba unha rosa que bicaba antes de lla guindar. Chegaría á casa, coma meu pai outrora. Eu recendía a luceiros.
Resumo:
Opinión:
64
Programa de comprensión Actividades 1 e 2. Comprensión global. Explicar cales son os personaxes e feitos relevantes da historia. Actividades 3, 4 e 5. Elaboración dunha interpretación. Identificar situacións semellantes, substituír palabras do texto por sinónimos e explicar significados. Actividades 6 e 7. Reflexión sobre o contido. Ampliar información a partir do texto e explicar reflexións do personaxe. Actividade 8. Expresión escrita. Inventar unha historia a partir de datos reais. Actividade 9. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
64 130903 _ 0104-0119.indd
108
21/7/09
14:37:42
5 UNIDADE
Comunicación oral
Oh, pai, estás aí na estrela!
cisas:
Comprensión auditiva
ta
Asociamos voces a personaxes. O ton de voz, a maneira de falar, etc., dannos algunhas pistas sobre como son os personaxes dunha obra de teatro ou dunha película. Tanto é así que, ás veces, sen velo, podemos saber como é o personaxe que fala.
ela:
1.
a
bre
En que pensas?
PATRICIA
Comprensión auditiva Na unidade 1 xa se traballou o ton de voz como indicador do estado de ánimo das persoas. Agora, ademais, utilizaremos a voz para identificar persoas, a partir das gravacións do CD Comunicación oral. Anímeos para que lembren as súas películas preferidas e a que imiten a voz dos diferentes personaxes. Comente con eles que os actores teñen que ensaiar moito e traballar a voz para conseguir dar a imaxe que queren.
É moi amable e boa persoa. ROXELIO
VÍTOR
É un chisco preguiceiro e asústase por calquera cousa.
Volve escoitar a gravación e di que personaxe fala en cada intervención. Primeira intervención
▶
Terceira intervención
▶ .......................
Cuarta intervención
▶ .......................
Quinta intervención
▶ .......................
Sexta intervención
▶ .......................
Fala ...............
• Interpretar un personaxe.
Suxestións didácticas
É unha rapaza moi activa e espelida.
Nada lle parece ben e funga por todo.
2.
• Identificar personaxes a partir da voz.
ALDARA
LUÍS
porto é e do
Obxectivos
Escoita a audición e risca os personaxes que non interveñen. Encántalle a natureza e é moi optimista.
5
Segunda intervención
▶ .......................
Expresión oral Interpretamos personaxes. Para facer unha boa interpretación dun personaxe, ademais de aprender ben os textos que hai que dicir e pronuncialos correctamente, temos que coñecer ben como é e expresar coa voz e os xestos o seu carácter e os seus sentimentos.
Expresión oral Para preparar a interpretación dos personaxes, é interesante que comente de novo a lectura e que, entre todos, intente perfilar como é cada un dos personaxes. Para evitar que algúns alumnos vergoñosos se sintan incómodos, pode ser positivo traballar a actividade en grupos reducidos de cinco, en que cada un escolla e interprete un personaxe.
3. Facede, en grupo, unha interpretación da lectura Pobres fantasmas da unidade 4. Podedes facelo así:
1. Lede o texto e facede unha lista dos distintos personaxes que pode haber (un narrador para a parte narrativa, varios fantasmas do planeta Bort, os bortianos e algúns fantasmas da Terra). Despois distribuíde os papeis. 2. Cada un pensará nas características que pode ter o seu personaxe (como é, como se sente...) e memorizará a súa intervención tendo en conta o que quere expresar e como o fará (co ton da voz, facendo algún xesto coas mans...). 3. Representade a historia e facede unha valoración do resultado da interpretación.
65
Competencias básicas Tratamento da información
Máis información A información da voz. A voz pode achegar información sobre características biolóxicas do falante, como o sexo, a idade, o tamaño, e o aspecto físico en xeral. Hai unha relación directa entre estas características e os trazos vocais, porque a voz depende de trazos anatómicos e fisiolóxicos do falante. Pode facer a proba con xornalistas radiofónicos; poña gravacións coas voces de distintos presentadores e pídalles aos alumnos que, a partir da voz, reconstrúan as características físicas do personaxe. Despois móstrelles unha fotografía para que a comparen coa descrición que eles fixeron.
Nunha conversa, ademais do contido da mensaxe, cómpre estar atentos a outros elementos paraverbais como o ton da voz ou os xestos, que axudarán a definir o perfil da persoa.
Solucións 1. Cómpre riscar Luís e Aldara. 2. Primeira intervención: Patricia. Segunda intervención: Vítor. Terceira intervención: Roxelio. Cuarta intervención: Vítor. Quinta intervención: Roxelio. Sexta intervención: Patricia. 3. RL.
65 130903 _ 0104-0119.indd
109
21/7/09
14:37:42
Gramática Graos do adxectivo Obxectivos • Coñecer os diferentes graos en que se poden presentar os adxectivos.
Os graos do adxectivo Vexo as estrelas brillantes e fermosísimas!
Os adxectivos expresan calidades. As calidades pódense ter en diferentes graos, é dicir, con máis ou menos intensidade. Os graos do adxectivo son tres: positivo, comparativo e superlativo.
E
Un adxectivo está en grao positivo cando non indica intensidade. Por exemplo: forte. ● Un adxectivo está en grao comparativo cando compara a intensidade con que dous seres ou obxectos posúen unha calidade. O grao comparativo pode ser de inferioridade, de igualdade ou de superioridade. Por exemplo: menos forte que/ca, tan forte como/ coma, máis forte que/ca. ● Un adxectivo está en grao superlativo cando expresa unha calidade en grao máximo. Por exemplo: moi forte, fortísimo. Algúns adxectivos, como bo, malo, grande…, posúen outras formas especiais para os graos comparativos e superlativos. ●
• Utilizar os graos dos adxectivos para establecer comparacións.
Suxestións didácticas Lea a viñeta inicial e pídalle que se fixen nos dous adxectivos destacados (brillantes e fermosísimas). Pregúntelles se saben o que quere dicir fermosísimas (’moi fermosas’) e se coñecen outros adxectivos con esta mesma terminación.
3. C
GRAO COMPARATIVO De inferioridade (menos... que/ca)
bo
menos rápido que/ca
De igualdade (tan... como/coma) tan rápido como/coma
De superioridade (máis que/ca...)
Explíquelles que os adxectivos, como vimos na unidade anterior, serven para explicar como son as cousas, pero ás veces, ademais, para describir un obxecto necesitamos comparalo con outro. Por iso, ademais dos adxectivos son necesarios os diferentes graos en que se presentan.
4.
grao comparativo ▶ mellor / máis bo grao superlativo ▶ óptimo / moi bo
5. F
●
E
O grao dun adxectivo indica a intensidade con que o ser ou o obxecto a que se refire o adxectivo posúe unha calidade.
6. C
Os graos do adxectivo son tres: positivo, comparativo e superlativo. O grao comparativo pode ser de inferioridade, de igualdade e de superioridade.
máis rápido que/ca
●
●
1. Relaciona cada adxectivo co grao en que se atopa. ● ● ●
tan bonito coma máis fácil ca alegres GRAO POSITIVO
● ● ●
azul limpísimas moi seco
● ● ●
AUT
ben quente menos baixo ca lentísimo
GRAO COMPARATIVO
E
M
1
GRAO SUPERLATIVO
2
Lea a exposición teórica e destaque as formas especiais que presentan os graos comparativo e superlativo do adxectivo bo. Explique que noutras linguas como o castelán (mejor/óptimo) e o inglés (better/the best), tamén pasa o mesmo.
• A actividade 6 obrígaos a establecer comparacións entre os dous gatos. Fágalles ver que outra utilidade das comparacións, ademais da linguaxe
de inferioridade
de igualdade
de superioridade
3
Unha estrela bonita
4
Son unha estrela bonita de verdade, máis bonita ca moitas compañeiras. A miña luz é tan brillante coma a do Sol, pero estou menos contenta ca outras estrelas: hai un cometa máis pequeno ca un garavanzo, pero máis pesado ca o chumbo, que me persegue polo ceo. Quéreme poñer unha cambadela!
5
, 5b.
Para explicar • As actividades 1 e 2 servirán para fixar os conceptos que se expuxeron neste apartado. A partir do texto de 2 é importante que faga notar a importancia dos diferentes graos do adxectivo para conseguir un texto máis expresivo. Para que comproben a utilidade de ter diferentes graos, pídalles que intenten volver escribir o texto empregando só adxectivos en grao positivo e que observen como perde expresividade.
2. Subliña os tipos de grao comparativo de acordo co código.
66
Outras actividades Tan ou tanto? É frecuente confundir estes dous adverbios, de maneira que, se o considera conveniente, pode practicar a ortografía. Tan anteponse aos adxectivos, mentres que o outro adverbio adoita modificar os verbos. • Non sei como puido correr … (tanto/tan) • Nunca vira un can … grande (tan/tanto) • … videoxogo non debe ser bo para a vista (tan/tanto) • Era unha torre … alta que daba medo mirar desde o alto (tan/ tanto)
66 130903 _ 0104-0119.indd
110
21/7/09
14:37:43
5 UNIDADE
5
3. Constrúe oracións en que o adxectivo estea en grao comparativo.
Roi
máis tan menos
é
en digraos EXEMPLO
listo simpático estudoso
coma ca
expresiva, é que constitúen a base de moitos estudos e de moitas análises científicas, que se basean na comparación.
Uxía
Roi é menos simpático ca Uxía.
dade.
tenside. O ou de omo/
4.
Grao Positivo
adxectivo + -ísimo
Competencia cultural e artística
moi + adxectivo
As recesións de libros e películas, así como as descricións de monumentos artísticos, empregan gran cantidade de comparacións. Anímeos a citar as súas obras preferidas e a describilas en relación con outro elemento de comparación.
5. Forma adxectivos en grao superlativo con estes adxectivos en grao positivo. ●
listo ▶ ........
EXEMPLO
●
caro ▶ ........
●
verde
▶
........
●
quente
▶
........
listo ▶ listísimo, moi listo.
6. Compara os dous gatos por escrito. ● ●
Elixe polo menos tres calidades. Utiliza os diferentes tipos de grao comparativo.
CHIS
TIGRIÑO
Solucións
AUTOAVALIACIÓN Marca a resposta e puntúate. Cada resposta correcta vale 2 puntos. 1. Un exemplo de adxectivo en grao comparativo é… a) moi delgado b) máis delgado ca 2. No grao positivo… a) non se expresa a intensidade da calidade
b) exprésase a calidade en grao máximo
3. Na oración A leituga estaba fresquísima, o adxectivo está en grao… a) comparativo b) superlativo 4. Tan rápido coma é un exemplo de… a) comparativo de igualdade 5. Peor está en grao… a) positivo
b) comparativo de superioridade b) comparativo
PUNTUACIÓN 1
.......
2
.......
3
.......
4
.......
5
.......
TOTAL
.......
Solución: 1b, 2a, 3b, 4a, 5b.
O
▶
O grao superlativo pódese formar de varias maneiras, por exemplo: ● Engadíndolle ……. ao adxectivo en grao ……………. ● Colocando diante do ……………. en grao positivo a palabra ……..
ormas
perual-
Grao Superlativo
adxectivo
alida-
uo
Competencias básicas
ESTUDO EFICAZ. Observa e completa a norma.
67
Outras actividades Linguaxe expresiva. Para describir, ademais dos adxectivos simples, podemos empregar as comparacións, que son a base de moitas frases feitas. Suxíralles que relacionen elementos das dúas columnas para obter comparacións e lémbrelles que poden aproveitalas sempre que fagan unha descrición e queiran conseguir expresividade. máis contento ca • doce coma • máis vello ca • negro coma • máis bo ca • claro coma •
• o mel • un cuco • o pan • o carbón • a auga • Matusalén
1. GRAO POSITIVO: azul, alegres. GRAO COMPARATIVO: tan bonito coma, máis fácil ca, menos baixo ca. GRAO SUPERLATIVO: limpísimas, moi seco, ben quente, lentísimo. 2. Comparativo de inferioridade: menos contenta ca outras estrelas. Comparativo de igualdade: é tan brillante coma a do Sol. Comparativo de superioridade: máis bonita ca moitas compañeiras, máis pequeno ca un garavanzo, máis pesado ca o chumbo. 3. RM: Roi é máis listo ca Uxía. Roi é tan estudoso coma Uxía. Roi é menos simpático ca Uxía. 4. O grao superlativo pódese formar de varias maneiras, por exemplo: engadíndolle -ísimo ao adxectivo en grao positivo; colocando diante do adxectivo en grao positivo a palabra moi. 5. • caro: carísimo, moi caro. • verde: verdísimo, moi verde. • quente: quentísimo, moi quente. 6. RM: Tigriño é tan grande coma Chis. Tigriño é máis novo ca Chis. Tigriño é menos escuro ca Chis.
67 130903 _ 0104-0119.indd
111
21/7/09
14:37:43
Ortografía Acentuación de ditongos e hiatos Obxectivos • Diferenciar ditongos e hiatos. • Aprender e aplicar correctamente as regras de acentuación de palabras con ditongo e con hiato.
Aquel día saín do planetario convencido de que sería astronauta. Agora son astrónomo.
5. E
As palabras con ditongo seguen as mesmas normas de acentuación ca o resto das palabras. Nos ditongos, o acento gráfico escríbese sobre a vogal aberta (a, e, o). Exemplo: náutico, astronauta. As palabras con hiato tamén seguen as normas xerais de acentuación, excepto os hiatos formados por vogal pechada tónica (i, u) e vogal aberta átona (a, e, o), que levan sempre acento gráfico sobre a vogal pechada (i, u). Exemplo: día, acentúo.
• Fixar a escritura de palabras con dificultades ortográficas.
■
6. I
Se nunha palabra as vogais i, u van seguidas, acentúase a segunda vogal cando é tónica, formando un hiato. Exemplo: muíño, diúrno. Se é tónica a primeira vogal, forman un ditongo. Exemplo: partiu, triunfo.
■
Suxestións didácticas
7. C
Para mostrarlles a importancia da función da acentuación gráfica e captar a súa atención, escriba no encerado palabras con ditongos e con hiatos en que o acento gráfico cumpra unha clara función distintiva, por exemplo: seria/sería; pais/país, coido/ coído. Presénteas nunha oración (Entregoulle un regalo, que seria?), fágaos reflexionar sobre a incorrección e que descubran que a correcta acentuación gráfica evita problemas de interpretación nos escritos.
●
1. Busca no cartel tres palabras con ditongo e tres con hiato.
●
ÚLTIMO AVISO!
Para explicar • En todas as actividades convén insistir na identificación da sílaba tónica para discriminar se a presenza de dúas vogais que están unha a carón da outra forman parte da mesma sílaba, e polo tanto son un ditongo, ou se pertencen a sílabas distintas e, polo tanto, están en hiato. Para reforzar esta identificación será
CON DITONGO
8. D
O día 5 celebrarase na Casa da Cultura unha conferencia de Astronomía co suxestivo título «Diálogo de estrelas», a cargo de Breixo Rúa.
F CON HIATO
U c e d A «
2. Ponlles acento gráfico ás palabras que o precisen e despois clasifícaas. ● ● ●
despois nausea camion
● ● ●
axouxere trailer farmaceutico
● ● ●
acuatico dierese beizo
● ● ●
AGUDAS
GRAVES
ESDRÚXULAS
…
…
…
beisbol periodico leccion
DIFI 3. Ordena as letras e escribe cada palabra onde corresponda.
Revise cos alumnos o concepto de ditongo e de hiato, cales son as vogais abertas (a, e, o) e as pechadas (i, u), e as posibilidades de encontros vocálicos (dúas vogais fortes, dúas débiles, unha forte e unha débil) propoñendo que eles mesmos dean exemplos de palabras en que aparezan. Lea a viñeta inicial e pídalles que clasifiquen as palabras destacadas en palabras con hiato ou con ditongo e cales se acentúan. Despois, lea individualmente as regras ortográficas recollidas no cadro informativo e coménteas con eles.
●
Fíxate nos hiatos e nos ditongos. Ñ E P I R O I ● ●
Ñ O U M Í
Referente ao día. ▶ ..................... Nome de home. ▶ .....................
O R I D N Ú ● ●
Nome dunha árbore. Aparello para moer.
R O I M A ▶ ▶
..................... .....................
4. Localiza na lectura Meu pai e as estrelas tres palabras con ditongo e tres con hiato. ■ Explica por que levan ou non acento gráfico as palabras que buscaches.
68
Outras actividades Combinación de vogais e identificación de ditongos e hiatos. É fundamental crear hábito na identificación de sílabas tónicas, xa que é difícil aplicar as regras de acentuación se non se ten conciencia de cal é a sílaba tónica da palabra. Por iso convén traballar de forma insistente o reconto de sílabas das palabras con ditongos e hiatos. Comente, previamente, as combinacións de vogais: • Dúas vogais fortes non concorren nunha mesma sílaba, polo tanto, forman hiato: ea, ao, oe, ae... • As vogais débiles tónicas que concorren coas fortes non poden formar sílaba, polo tanto forman un hiato: ía, aí, úe, eú, aú, úa... • As vogais débiles átonas que concorren coas fortes forman unha sílaba, polo tanto son un ditongo: ia, ai, oi, io, ue, eu...
68 130903 _ 0104-0119.indd
112
21/7/09
14:37:43
5
s
UNIDADE
ben traballar cada unha das palabras das actividades no encerado: practicar a segmentación silábica, a localización da sílaba tónica e a aplicación da norma ortográfica que cumpra.
enáfico,
enca nto
■ Escribe unha oración con cada unhas das palabras anteriores.
6. Indica que palabras das parellas ten hiato e ponlles acento gráfico ás que deban levalo.
e a lo: on-
5
5. Escribe os seus nomes, di se estas palabras teñen hiatos ou ditongos e acentúaas se lles cómpre.
cafeteira
cafeina
nai
raiña
cuarto
duas
laude
astronauta
■ Responde. Por que non levan acento gráfico as palabras con ditongo?
7. Completa con i ou u estas palabras e ponlles o acento gráfico para marcar o hiato. ● ● ●
circu✱to ca✱da gratu✱to
● ● ●
transe✱nte vela✱ña contribu✱r
● ● ●
sa✱de mi✱do sa✱da
● ● ●
• Na actividade 2 todas as palabras traballadas conteñen ditongos en posición tónica, pida que expliquen por que levan ou non acento gráfico. • Convén deterse na actividade 7, en que deben completar as palabras cunha vogal pechada (i, u) en posición tónica e, polo tanto, teñen que levar acento gráfico.
su✱zo fi✱ncho beirarr✱a
8. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate nas palabras destacadas.
• Antes de realizaren o ditado, solicite que se deteñan nas palabras destacadas (todas con hiato e con acento gráfico) e que xustifiquen a acentuación.
Unha visita ao planetario
ol ico n
Unha das cousas que máis me gusta é visitar o planetario, coa súa preciosa cúpula. A min apaixóname a astronomía e cada vez que vou alí, síntome coma na miña casa. O outro día fomos Uxía, Brais, Alberte e mais eu e encantounos. A visita incluía un «paseo polos planetas» e unha «chuvia de estrelas». O mellor é que todo foi gratuíto!
Solucións DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes.
M A ....... .......
●
baía
✱ a✱ a
●
✱ispo
●
✱o✱ard✱a
2. Arrodea os erros e corríxeos. bispo
● ●
covardía
iato.
bahía vaía
● ●
vispo obispo
● ●
cobardía covardia
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
69
Ofreza aos alumnos unha batería de palabras para que traballen a segmentación en sílabas, a localización da sílaba tónica, a identificación de ditongos e hiatos e a aplicación das regras de ortografía. Por exemplo: mercadoría confíe saúde diminúa exclúo avelaíña desoír europeísta cadeíña
recipiente mariola soleira subiote astronáutico hixiénico aféitase fixación terapéutico
mariñao contraer oceánico clareo aldeán Xaén faraón caótico perdoa
1. • CON DITONGO: conferencia, diálogo, Breixo. CON HIATO: día, Astronomía, Rúa. 2. Con acento gráfico: • náusea • camión • axóuxere • tráiler • farmacéutico • acuático • diérese • béisbol • periódico • lección. AGUDAS: despois, camión, lección. GRAVES: tráiler, beizo, béisbol. ESDRÚXULAS: náusea, axóuxere, farmacéutico, acuático, diérese, periódico. 3. piñeiro; muíño; diúrno; Mario. • Referente ao día: diúrno. • Nome de home: Mario. • Nome dunha árbore: piñeiro. • Aparello para moer: muíño. 4. RM. Con ditongo: pai, mariñeiro, moi, peixaría. Con hiato: ían, día, saía, peixaría. RL. 5. esquío; cafeteira; cortaúñas; lúa; xuíza. RL. 6. Teñen hiato: cafeína, raíña, dúas, laúde. Porque, segundo as regras xerais de acentuación non teñen que levalo, son graves rematadas en vogal, agás nai que é monosílaba. 7. • circuíto • caída • gratuíto • transeúnte • velaíña • contribuír • saúde • miúdo • saída • suízo • fiúncho • beirarrúa. 8. Ditado.
69 130903 _ 0104-0119.indd
113
21/7/09
14:37:44
Obxectivos • Traballar léxico relacionado coa astronomía. • Comprender o concepto de campo léxico. • Distinguir entre familia de palabras e campo léxico. • Elaborar un cartel para anunciar un suceso.
Obradoiro de escritura
Com
Vocabulario
Anun e de debe a ate
astrónomo telescopio meteorito
b
R
1. Escribe unha oración sobre cada personaxe da lámina utilizando palabras
c
da lista.
2. Explica a diferenza entre as palabras de cada parella. Se necesites axuda, consulta o dicionario. astrónomo
astrólogo
telescopio prismáticos
meteorito
estrela
d
3. Risca a palabra que non é da mesma familia. lúa
aluar
lume
lunático
lunar
aluaxe
C
e
CAMPO LÉXICO. As palabras astrónomo, aluar e espacial están relacionadas cun mesmo tema: o universo. O conxunto de palabras de diferente clase (substantivos, adxectivos, verbos...) que se relacionan cun mesmo tema forman un campo léxico.
4. Escribe palabras que pertenzan a estes campos léxicos.
Suxíralles aos alumnos que anoten nun papel todas as palabras que aprenderon nesta unidade que forman parte do campo léxico da astronomía. Fágalles notar que este campo léxico podería servir como chuvia de ideas se tivesen que escribir un texto expositivo sobre o tema.
• Para realizar o cartel que se pide na actividade 6, recoméndelles que usen un corpo de
a
observar aluar eclipsar
Pídalles aos alumnos que observen a lámina inicial e que fagan a actividade 1. Dígalles que se fixen nas palabras que empregaron e pregúntelles se teñen relación entre elas. Destaque que, desde o punto de vista formal, non se parecen; pero, en cambio, relaciónanse cun mesmo tema: o universo. Lea o cadro informativo sobre o campo léxico e, ao acabar, aclare a diferenza entre familia de palabras e campo léxico.
Para explicar • A actividade 3 servirá para repasar o concepto de familia de palabras da unidade anterior.
P
estelar afastado espacial
Suxestións didácticas
No caso do anuncio sobre un suceso relacionado cos astros, o texto que nos ocupa nesta unidade, tamén poden aproveitar algunhas das palabras do campo léxico da astronomía, pero terían que engadir unha chuvia de ideas relacionada co campo léxico dos sucesos, onde se incluirían aspectos como lugar, data, hora, invitación, entrada…
6. F
●
a ciencia
▶
.....
●
a música
▶
.....
o deporte ▶ .....
●
●
o mar ▶ .....
5. Di a que campo léxico pertence cada grupo de palabras. .............
hospital
médico
.............
clase
pupitre
.............
caldo
arroz
enfermeiro encerado
cociñar
operar
aprender
pota
curar
enfermo
aprobado
comestible
san
estudante
salgado
cocido
70
Outras actividades O tema dun texto. Fágalles notar que adiviñar o campo léxico ao que pertencen as palabras pode ser moi útil para identificar o tema dun texto. Propóñalles varios fragmentos de artigos para que extraian as palabras clave, creen o campo léxico e os relacionen coa sección correspondente dunha revista: Bricolaxe ou Novas tecnoloxías. • As características da estrada e a meteoroloxía, entre outros factores, fan que a velocidade axeitada sexa aquela que nos permita dominar o vehículo ante calquera obstáculo ou imprevisto que se presente. • Na actualidade pódense conseguir as consolas de xogo máis potentes entre os 300 euros e os 400 euros, tanto a Playstation de Sony con 60 xigabytes de memoria de disco duro, como Wii ou a Xbox 360 Elite.
70 130903 _ 0104-0119.indd
114
21/7/09
14:37:44
5 UNIDADE
5
Composición de textos Anunciamos un suceso. Ás veces temos que organizar unha festa ou outra actividade e debemos anunciar exactamente en que vai consistir. Á hora de elaborar o noso anuncio debemos ter en conta a información que queremos dar e expoñela de xeito que chame a atención das persoas que o lean.
letra grande e cores intensas, de maneira que se poida ler desde lonxe.
6. Fai o anuncio dunha festa nocturna para ver unha chuvia de estrelas.
Competencias básicas
PLANIFICACIÓN DO TEXTO
Competencia cultural e artística
a) Fai unha chuvia de ideas cos teus compañeiros e compañeiras para determinar todos os aspectos relacionados coa festa. En que consistirá.
Onde se celebrará.
Que hai que levar.
...
Pídalles aos alumnos que leven á clase carteis de anuncios de sucesos diversos, para que analicen a estrutura e os usen como modelo. Tamén é interesante que valoren as ilustracións. Ás veces, os debuxos dos carteis son auténticas obras de arte. Non debemos esquecer que hai pintores que destacaron como cartelistas, como é o caso de Salvador Dalí ou Henri de Toulouse-Lautrec.
b) Decide a quen vas dirixir o anuncio: aos compañeiros da clase, aos rapaces máis pequenos do colexio, ás familias dos alumnos do colexio, a toda a localidade, etc. REDACCIÓN DO TEXTO
ela
c) Escribe os textos que cumprirá poñer no anuncio da festa. Procura facer referencia aos aspectos seguintes. ● Nome da festa. ● Lugar, data e hora en que se celebrará. ● Xente que poderá asistir. ● Actos que se celebrarán. ● Cousas que haberá que levar. d) Ordena os textos anteriores do máis importante ao menos e escríbeos con lapis no cartel do anuncio. Podes utilizar varios tipos de letra. CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
cun ntimpo
e) Revisa a ortografía e a distribución dos textos no cartel e pásaos a limpo. Se queres podes engadirlle algún debuxo ou fotografía.
VENRES 15 DE NOVEMBRO, ÁS 21 HORAS, NO POLIDEPORTIVO MUNICIPAL .....
san
Solucións
EXEMPLO
CELEBRAREMOS A PRIMEIRA
GR
S TA E S T E L A AN FE R
ante
Só cómpre levar o bocadillo e ganas de pasalo ben. Despois de cear, realizaremos xogos e concursos ata que comece a chuvia de estrelas. Non faltedes!
cido
71
Pasword. Divida a clase en grupos de tres e repártalles tarxetas en cada unha das cales haberá unha palabra escrita. Un dos xogadores collerá unha tarxeta e intentará que os compañeiros adiviñen a palabra escrita dicindo outras palabras que pertencen ao mesmo campo léxico. Por cada palabra que diga como pista, os compañeiros terán que dicir unha palabra candidata. Por exemplo, se a palabra da tarxeta é mesa, a primeira palabra que poden dicir é moble, e os compañeiros terán que responder cun moble: estante, sofá… A segunda pista podería ser patas ou cear… Cómpre advertir que non se poden usar como pista palabras pertencentes á mesma familia de palabras, como mesiña.
1. RM: o astrónomo observa co telescopio como eclipsa a Lúa. Un home observa cos prismáticos como cae un meteorito. Unha persoa con traxe espacial pasea baixo a chuvia de estrelas. Un astrólogo debuxa un mapa estelar. 2. RM: o astrónomo estuda a orixe e a evolución dos corpos no universo. O astrólogo intenta explicar o destino das persoas pola influencia dos astros. / O telescopio é un instrumento alongado que consta dunha lente e serve para observar obxectos moi afastados, especialmente corpos celestes. Os prismáticos son un instrumento máis curto ca o telescopio que consta de dúas lentes e serve para observar obxectos afastados. / O meteorito é un corpo sólido que atravesa o espazo a gran velocidade e ás veces penetra na atmosfera e se precipita na Terra. A estrela é un corpo celeste con luz propia. 3. Cómpre riscar lume. 4. RM: • a ciencia: laboratorio, científico, experimento, descubrir… • a música: cantar, violín, melodía, partitura… • o deporte: tenista, penalti, xogador, correr… • o mar: peixe, onda, barco, navegar… 5. A saúde. A escola. A cociña. 6. RL.
71 130903 _ 0104-0119.indd
115
21/7/09
14:37:44
Literatura A medida dos versos
3. P
Obxectivos • Medir versos. • Clasificar os versos segundo o número de sílabas.
Cosmonautas Da nave da Terra somos cosmonautas; navegamos todos pola vía Láctea.
• Descubrir fenómenos fonéticos que afectan á medida dos versos.
Negros e amarelos, de cobre ou cor branca, homes e mulleres, só hai unha raza.
• Completar un poema respectando o número de sílabas.
Os coñecementos ortográficos sobre a división silábica son especialmente importantes para medir os versos e saber construílos. O mesmo ocorre coas cancións, que a miúdo son poemas musicados nos que a división silábica ten unha importancia especial. Para captar a atención do alumnado, pode presentarlles unha partitura musical, para que observen como se representa a letra da canción. Repase con eles a información da actividade 2, fundamental para o correcto cómputo silábico (pode traballar cos poemas do apartado Outras actividades).
Para explicar • Para practicar os conceptos de sinalefa e de cómputo silábico, pódese suxerir que acheguen outros exemplos extraídos de poesías e cancións que coñezan. Comente que a sinalefa tamén se produce a miúdo na lingua oral. Explique ademais que é posible atopar sinalefas de máis de dúas vogais e incluso unindo varias palabras.
cosmonauta: astronauta.
Nesa inmensidade que son as galaxias somos só persoas, dunha especie, a humana.
Suxestións didácticas
Comprobe se lembran a autora do poema (é a mesma do texto inicial que abre esta unidade). Antes de entrar no traballo exclusivo da métrica faga unha posta en común sobre o que lles suxire o poema (a diversidade do ser humano). O poema permite traballar a medida dos versos, practicar o cómputo silábico, coa presenza variada de sinalefas e dun verso rematado en esdrúxula.
4. C
Vía Láctea: galaxia na que se encontra o Sistema Solar e, polo tanto, a Terra.
5. F
Z
P d b
MARICA CAMPO
D s n
A medida dun verso é o número de sílabas que ten. Para saber a medida dun verso, temos que contar todas as sílabas que o forman. Se no verso unha palabra remata en vogal e a seguinte comeza por vogal ou h, poden pronunciarse nunha soa sílaba; esta licenza chámase sinalefa.
1. Mide o primeiro verso do poema Cosmonautas e marca. Cantas sílabas ten? 7 sílabas
4 sílabas
5 sílabas
OBR
6 sílabas
1
2. Observa o que se debe ter en conta cando se contan as sílabas dun verso. A Se a última palabra do verso é aguda, hai que contar unha sílaba máis. EXEMPLO
EXEMPLO
Que re mar char o sol 1
2
B Se a palabra final do verso é esdrúxula, hai que contar unha sílaba menos.
3
4
5
6
Lú a de plás ti co 1
2
3
4
5
6+1
6
6-1
■ Mide agora os versos do poema Cosmonautas. Fíxate se nalgún caso hai que engadir ou quitar unha sílaba e sinala tamén as sinalefas, se as hai.
72
Outras actividades Medida de versos. Propóñalles poemas para que midan os versos (tendo en conta as sinalefas e a acentuación da última palabra de cada verso) e digan se son de arte maior ou menor. Romance esdrúxulo Hai quilómetros de música astronómica e fantástica que ten múltiples barómetros de tarántulas mecánicas. Coas farándulas frenéticas das ingrávidas gramáticas soa múltiple e metódica, e modélica e dinámica.
Fala en números lunáticos musa pública e pneumática! soña lúgubres somnámbulos espectáculos de lágrimas. (...) ANTÓN CORTIZAS, Historias e algún percance todas ditas en romance.
72 130903 _ 0104-0119.indd
116
21/7/09
14:37:44
5 UNIDADE
Teño un amigo da cor do mel...
Cantarche hei, Galicia...
Nunca quixen esquecer...
Un xílgaro cantor...
Ao mencer canta o seu canto...
Agóchase o sol tras das montañas...
• No Obradoiro literario, lémbrelles que deben ter en conta o número de sílabas dos versos para conseguir un bo ritmo, xa que neste poema teñen o mesmo número de sílabas. Faga observar, no seu verso, que non poderían utilizar poliños, en lugar de polos, ou saltaricos no lugar de brancos porque engadirían unha sílaba máis e romperíase o ritmo do poema.
4. Clasifica os versos anteriores segundo o número de sílabas. DE ARTE MAIOR (MÁIS DE OITO SÍLABAS)
DE ARTE MENOR (8 SÍLABAS OU MENOS)
ta.
5. Fai as actividades propostas sobre o poema seguinte. Zoo ilóxico 1. Mide cada un dos versos. Poñen as gaivotas das illas remotas botas. [...].
ida
r
5
3. Pinta da mesma cor os versos que teñan o mesmo número de sílabas.
h,
2. Arrodea neles as sinalefas.
Solucións
3. Responde. ● Teñen todos os versos as mesmas sílabas? Que versos coinciden? ● Estes versos do poema son de arte maior ou de arte menor? Por que?
Dentro do seu tobo soña un conto o lobo novo. [...] PEPE CÁCCAMO (fragmento)
Alongar versos
OBRADOIRO LITERARIO
1. Transforma estes versos de arte menor en versos de arte maior engadindo as palabras propostas. Intenta que todos os versos teñan as mesmas sílabas.
Unha casa chea Teño ............... unha casa chea ..............., de animais. Ten ocas, ............... e pitos; coellos ............... e cans; ovellas, ............... e cabalos; poldros ............... coas nais. Teño ............... unha casa chea ..............., de animais.
polos
o no camp
bois
a tope
brancos
e cuxos
73
Polo laranxal Polo laranxal, tres avelaíñas andan a voar. Unha, dúas, tres, de présa que voan, vense e non se ven. Polo laranxal, tres avelaíñas andan a chuchar. Unha, dúas, tres, de tanto que chuchan, borrachas de mel. Caídas no chan tres avelaíñas polo laranxal. XOSÉ MARÍA ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, Roseira do teu mencer
1. 6 sílabas. 2. No 4.º verso hai que restar unha sílaba pois remata nunha palabra esdrúxula (po-la Ví-a Lác-te-a: 7-1= 6 sílabas). Faranse sinalefas no verso 5 (ne-gros e amarelos); no verso 6 (de-co-bre ou cor -bran-ca); no verso 9 (Nesa in-men-si-da-de); no verso 12 (Du-nha es-pe-cie a hu-ma-na). 3. Teño un amigo da cor do mel... = Agóchase o sol tras das montañas. (Teñen 10 sílabas; o primeiro remata no monosílabo mel (equivale a palabra aguda) e hai que engadir unha sílaba 9+1) / Nunca quixen esquecer... = Ao mencer canta o seu canto.... (Teñen 8 sílabas; hai que engadir unha sílaba porque esquecer é palabra aguda 7+1=8) / Cantarche hei, Galicia... = Un xílgaro cantor... (O primeiro ten 6 sílabas tendo en conta a sinalefa; o segundo remata en palabra aguda, 6+1= 7, polo tanto non son iguais) 4. DE ARTE MAIOR: Teño un amigo da cor do mel...; Agóchase o sol tras das montañas… DE ARTE MENOR: Nunca quixen esquecer...; Ao mencer canta o seu canto...; Cantarche hei, Galicia...; Un xílgaro cantor... 5. 1. 6-6-2; 6-6-2. 2. Sinalefas: soña un conto o lobo. 3. • Non. Coinciden o primeiro e o segundo. • Son versos de arte menor, porque teñen menos de 8 sílabas. OBRADOIRO LITERARIO 1. RM: no campo, a tope, polos, brancos, bois, e cuxos, no campo, a tope.
73 130903 _ 0104-0119.indd
117
21/7/09
14:37:45
Actividades Obxectivos
1.
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
• Repasar os conceptos da unidade. • Revisar contidos da unidade anterior.
●
O grao dun adxectivo indica ………… con que se posúe unha calidade.
●
Un campo léxico é ………… que se relaciona cun mesmo tema.
●
As palabras con ditongo acentúanse ………… e as palabras con hiato acentúanse …………
●
Para saber a medida dun verso, contamos as sílabas …………
9.
• Analizar os elementos tipográficos e o formato dun texto.
10. 2.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema.
Suxestións didácticas Na actividade 10 pode presentar problemas a oración Gran parte da superficie está cuberta por auga. Fágalles notar que o verbo é estar e vai seguido do participio de cubrir (cuberta). Aproveite para explicarlles que os participios poden facer de adxectivos e anímeos a poñer exemplos (obsesionado, preocupado…). Ademais, o adxectivo refírese neste caso a un sintagma nominal (gran parte da superficie), que ten por núcleo o substantivo parte.
GRAOS DO ADXECTIVO
.................
.................
.................
3. Completa con adxectivos e despois di en que grao están. GRAO ●
Roi é tan …….. coma Marcos.
▶ .…..........
●
O cometa era moi ……..
▶ .…..........
●
A mochila é ……..
▶ .…..........
●
As mazás eran moi ……..
▶ .…..........
●
Lois era menos …….. ca el. Denís é máis …….. ca Ana.
▶ .…..........
●
superlativo
.................
.................
6. Acentúa as palabras destacadas que o precisen. Despois, clasifícaas en ditongos e hiatos. ●
Mercáronlle un reloxo suizo a Raul.
●
Meu pai é curmán da tua tia.
●
O soño da raiña era converterse en astronauta.
●
Collín o bate de madeira para xogar un partido de beisbol.
1
▶ .…..........
7. Engade en cada columna tres palabras 4. Inventa oracións con cada adxectivo
do campo léxico do deporte.
en diferentes graos. POSITIVO
Competencias básicas
▶ .…........
COMPARATIVO ▶ .…........ SUPERLATIVO ▶ .…........
feroz alegre duro
ACCIÓNS
PERSOAS
OBXECTOS
LUGARES
escalar
nadador
pesos
pista
estudosa
Tratamento da información Explíquelles diferentes situacións en que resulta útil o uso da negra: palabras clave, títulos de apartados, grafías. Propóñalles que boten unha ollada rápida ao libro de Lingua e que observen cando se usou a negra.
ES
8. Le e responde. 5. Identifica os ditongos e os hiatos destas
●
oracións e acentúaos se lles cómpre. ●
Fixemos unha viaxe para visitar o muiño.
●
Regaláronlle uns guantes de coiro a teu pai polo seu aniversario.
●
O señor Tomé é un ancian cheo de saude.
●
Foron ver a carreira ao circuito de Barcelona.
●
Segundo o número de sílabas, os seguintes versos son de arte maior ou menor? En que verso hai unha sinalefa? Mi ña 1
2
te rra 1
2
te rra, 3
4
mi ña 5
on de me eu 3
4
5
te rra,
6
7
8
cri ei 6
7
74
Solucións 1. • O grao dun adxectivo indica a intensidade con que se posúe unha calidade. • Un campo léxico é un grupo de palabras que se relaciona cun mesmo tema. • As palabras con ditongo acentúanse sobre a vogal aberta (e, o, a) e seguen as normas xerais de acentuación. As palabras con hiato acentúanse seguindo as normas xerais, excepto os hiatos formados por vogal pechada tónica (i, u) e vogal aberta (a, e, o) que levan sempre acento gráfico. • Para saber a medida dun verso, contamos as sílabas que o forman.
Outras actividades Un dicionario ideolóxico. Os dicionarios ideolóxicos son os que presentan láminas agrupadas por campos léxicos, en que cada entrada vai acompañada do debuxo correspondente. Pode construír un vocabulario ideolóxico de varios deportes para completar a actividade 7. Para iso, divida a clase en grupos, cada un dos cales se ocupará de buscar todas as palabras que poidan relacionarse cun deporte concreto e representalas nunha lámina. Para elaborar a lámina poden facer debuxos ou ben facer unha colaxe, con recortes de revistas.
74 130903 _ 0104-0119.indd
118
21/7/09
14:37:45
RES
ta
r
5 UNIDADE
LEMBRA E REPASA 9. Responde. ● ● ●
11. Analiza as palabras seguintes.
En que parte dunha casa está o faiado? Cando dicimos que unha porta renxe? Que quere dicir a sombra alóngase sinistramente?
●
lapis amarelo
●
estrada estreita
●
bos amigos
●
saia longa
●
animal veloz
●
persoas amables
CLASE DE PALABRA
XÉNERO
NÚMERO
10. Subliña os adxectivos e sinala cunha frecha os substantivos a que se refiren. ● ●
●
●
A Terra ten forma esférica. Presenta unha cor azulada, por iso se chama «o planeta azul». Gran parte da superficie está cuberta por auga. O 97% da auga do planeta é salgada; o resto é auga doce.
12. Risca en cada caso a palabra que non pertence á familia. ●
libro, libreiro, librar, libraría, libreto
●
terrestre, terrícola, terrible, terremoto
●
acuífero, acuoso, augacento, aguacate
●
marítimo, marisma, marista, beiramar
Obter información de todos os elementos dun texto
ES CAPAZ DE…
1. Le o texto e responde.
Perde no espazo unha caixa da ferramenta Unha astronauta da tripulación da nave espacial Endeavour perdeu o martes a súa caixa da ferramenta no espazo, informou a axencia espacial NASA Mentres traballaba para amañar o mecanismo de rotación dunha antena solar, á astronauta Heidemarie Stefanyshyn-Piper escapoulle a bolsa coa ferramenta. A caixa escorregoulle cando limpaba os guantes manchados de graxa. A pesar do incidente, Heidemarie puido acabar a misión porque os astronautas dispoñen de máis equipos de ferramentas.
AFP, 19/11/09 ●
●
●
Os astronautas efectuarán tres saídas máis ao exterior da nave.
Liches antes o título ou a entrada? Cres que hai algunha relación entre o tamaño, a cor e o tipo de letras e o que se considera importante? En que parte do texto se atopa resumida a información? Observaches a imaxe antes de ler? A imaxe ou o pé de foto, achegáronche información nova? Saca as túas conclusións sobre o tipo de información que achega cada elemento do texto. O título
A entrada
A foto
O pé de foto
75
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Comunicación oral Gramática Ortografía Vocabulario Composición de textos
O que aprendín a facer
5
Se no verso unha palabra remata en vogal e a seguinte comeza por vogal ou h, poden pronunciarse nunha soa sílaba. 2. Graos do adxectivo: positivo, comparativo (inferioridade, igualdade e superioridade) e superlativo. 3. RM: • Roi é tan alto coma Marcos (comparativo de igualdade). • O cometa era moi veloz (superlativo). • A mochila é práctica (positivo). • As mazás eran moi verdes (superlativo). • Lois era menos simpático ca el (comparativo de inferioridade). • Denís é máis serio ca Ana (comparativo de superioridade). 4. RL. 5. • viaxe, muíño. • guantes, coiro, teu, pai, aniversario. • ancián, cheo, saúde. • carreira, circuíto. 6. DITONGOS: meu, pai, astronauta, madeira, béisbol. HIATOS: suízo, Raúl, túa, tía, raíña. 7. RM: ACCIÓNS: navegar, xutar, remar… PERSOAS: patinador, xogador, atleta… OBXECTOS: raqueta, pelota, remo… LUGARES: pista, campo, hipódromo… 8. • De arte menor. • No segundo. 9. • Na parte de arriba. • Cando fai ruído. • Que a sombra adopta unha forma que dá medo. 10. • esférica (Terra) • azulada (cor), azul (planeta) • gran (parte) • salgada (auga), doce (auga). 11. • lapis: subs., masc., sing.; amarelo: adx., masc., sing. • estrada: subs., fem., sing.; estreita: adx., fem., sing. • bos: adx., masc., pl.; amigos: subs., masc., pl. • saia: subs., fem., sing.; longa: adx., fem., sing. • animal: subs., masc., sing.; veloz: adx., masc., sing. • persoas: subs., fem., pl.; amables: adx., fem., pl. 12. • librar • terrible • aguacate • marista. ES CAPAZ DE… 1. • O título. Si. A información máis importante aparece con letra máis grande e negra. Na entrada. • RL. • RM: O pé de foto achega máis información. • O TÍTULO: o tema da noticia. A ENTRADA: o resumo da noticia. A FOTO: o protagonista da noticia. O PÉ DE FOTO: outros feitos relacionados coa noticia.
Literatura
75 130903 _ 0104-0119.indd
119
21/7/09
14:37:45
6
E
A pedra da area
Programación Obxectivos • Ler un texto narrativo en cadea.
Contidos
• Identificar trazos textuais do diario nun texto narrativo.
• Os determinantes. O artigo.
• Aprender a seleccionar a información nun texto oral.
• O acento diacrítico.
• Presentar persoas empregando as técnicas axeitadas.
• Palabras polisémicas.
• Coñecer as formas do artigo e a súa función no grupo nominal. • Aprender palabras con acento diacrítico. • Identificar os diferentes significados das palabras polisémicas.
R
• Escribir un conto con personaxes de trazos opostos.
• Lectura do texto A pedra da area.
• Comprender un texto instrutivo e extraer conclusións.
• Análise do texto narrativo.
• Crear fórmulas para contos.
• Práctica de técnicas de selección de información.
Criterios de avaliación • Sigue a lectura en cadea dun texto narrativo. • Recoñece trazos característicos do diario nunha narración. • Selecciona a información principal nun texto expositivo oral. • É capaz de presentar unha persoa. • Identifica os artigos e usa correctamente todas as formas. • Distingue o significado das palabras polo acento diacrítico. • Identifica os diferentes significados das palabras polisémicas a partir do contexto. • Escribe contos con dous personaxes de trazos opostos. • Comprende un texto instrutivo e extrae conclusións. • Recoñece e inventa fórmulas para contos.
• • •
E
• Uso de estratexias para facer presentacións sociais.
• • • •
• Identificación dos diferentes significados das palabras polisémicas. • Elaboración dun texto narrativo con dous personaxes. • Lectura comprensiva dun texto instrutivo. • Dedución dos resultados derivados dun experimento. • Análise de fórmulas de comezo e remate en contos tradicionais.
Competencias básicas Ademais da Competencia en comunicación lingüística, nesta unidade desenvólvense as competencias seguintes: Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico, Autonomía e iniciativa persoal, Competencia social e cidadá, Aprender a aprender, Competencia cultural e artística e Tratamento da información.
• Valoración das normas sociais de cortesía. • Apreciación dos textos instrutivos como guía ou modelo.
76A 130903 _ 0120-0135.indd 120
21/7/09 14:42:54
Esquema da unidade UNIDADE 6
Texto narrativo A pedra da area
Gramática Os determinantes. O artigo
Ortografía
Competencias básicas
O acento diacrítico
Autonomía e iniciativa persoal
Obradoiro de escritura
Comunicación oral
Vocabulario: Palabras polisémicas Composición de textos: Un conto con dous personaxes
Comprensión auditiva: Seleccionar información Expresión oral: Presentar a alguén
Es capaz de… Crear fórmulas para contos
Actividades
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Segundo trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • • • •
Redactar resumos: actividade 8, páxina 78; actividade 1, páxina 88. Inferir unha norma: actividade 5, páxina 81. Repasar unha norma: actividade 4, páxina 83. Elaborar esquemas: actividade 2, páxina 88.
Previsión de dificultades • A selección de información non sempre resulta fácil, sobre todo nun texto oral, en que os alumnos tenden a lembrar unicamente os datos que máis lles chamaron a atención e que, a miúdo, non son os máis importantes. Fágaos reflexionar sobre o tema do texto a partir das palabras pertencentes ao mesmo campo léxico. Así mesmo, convén que poñan atención á repetición de palabras clave. • Os alumnos poden ter dificultades para distinguir foneticamente as vogais tónicas de grao medio abertas e pechadas. É conveniente que aprendan esta distinción, porque lles axudará a lembrar que o acento diacrítico o levan aquelas palabras en que a súa vogal tónica de grao medio é a aberta.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
76B 130903 _ 0120-0135.indd 121
21/7/09 14:42:54
Obxectivos
6
A pedra da area
ció bo ad no en at
• Seguir unha lectura en cadea. • Recoñecer características textuais do diario no texto narrativo.
sem esc lis má
• Expresar opinións persoais sobre os personaxes do relato. • Comprender a función dos signos tipográficos.
esp má nin ga co en ían ma
Suxestións didácticas A lectura inicial desta unidade segue os trazos característicos dun diario e recolle as anotacións sobre un acontecemento especial que lle ocorre á narradora protagonista en dous días distintos: o achado dunha pedra na praia que resulta que pode ser un meteorito. Antes de ler Centre a atención dos alumnos no título e na ilustración inicial da lectura. Pregunte que forma adoitan ter as pedras que se poden atopar nos areais e se a pedra que observa a rapaza ten esas características e por que cren que a observa con tanto interese.
A lectura Solicite unha primeira lectura individual silenciosa e aconselle que acudan ao recadro para consultar o significado das palabras marcadas en negra só se o precisan; despois da lectura recomende que comproben se interpretaron ben o significado de cada palabra no contexto. Centre a atención dos alumnos sobre a forma en que se recollen os diálogos no texto. Propoña que eles mesmos expliquen o procedemento empregado e en que se diferencia do método ao que están acostumados. Explique que as comiñas son un recurso moi usado para reproducir as palabras textuais que di alguén. Neste caso os diálogos non se producen no mesmo momento en que se relatan, senón que a narradora os inclúe a posteriori e por iso emprega esta tipografía.
po est eq
VAS APRENDER 1 Lectura A pedra da area 2 Comunicación oral ● Seleccionar información ● Presentar a alguén 3 Gramática Os determinantes. O artigo 4 Ortografía O acento diacrítico 5 Obradoiro de escritura ● Palabras polisémicas ● Un conto con dous personaxes 6 Texto para traballar as competencias básicas O aire pode crecer
H
oxe, 3 de xullo, batín cunha pedra na area. Xa sei que non ten nada de raro atopar unha pedra na praia, pero esta é especial. Non se parece en nada ás outras que podes encontrar na beiramar, tan puídas. Ten unha forma irregular, con entrantes que semellan pequenos cráteres, coma se fose un planeta en miniatura. Hase de rir meu irmán cando a vexa, seguro. Carlos sempre se ri da miña colección «Ti estás guillada, nena», di cando entra no meu cuarto e ve as cousas no estante. Pero non ten nada de malo coleccionar cousas estrañas que atopo nos meus paseos pola beiramar. Gústame contemplalas, imaxinar que quizais o mar as trouxo desde a costa dalgún país afastado ou que son restos de barcos que naufragaron cando navegaban por mares exóticos. «Moitas novelas les ti, nena» di meu irmán. E si, gústame moito ler novelas, pero iso non ten nada que ver. E logo non é fermosa a botella ovalada que descubrín entre as rochas con esa estraña cor granate? Calquera sabe o que contivo e a quen pertenceu. ¿E o anaco de madeira que atopei, cheo de inscri-
76
Máis información Os meteoritos. Son rochas ou fragmentos sólidos procedentes do espazo, que se volven incandescentes ao contacto coa atmosfera e poden chegar a caer sobre a superficie da Terra. A palabra meteoro provén do grego e significa «fenómeno no ceo» en relación co destello de luz producido. Segundo algúns astrónomos, algunhas catástrofes do pasado poden ter sido causadas por meteoritos, como a extinción dos dinosauros hai 65 millóns de anos, que puido ser provocada pola caída dun meteorito duns 10 Km de diámetro. A partir desta teoría, o cine ten dramatizado coa ameaza da posible caída dun grande meteorito sobre a Terra, presentando historias catastróficas en que a vida no planeta corre perigo.
76 130903 _ 0120-0135.indd 122
21/7/09 14:42:54
eq alg fix qu de an du
gú me pa da qu lle co se un co
Eu for xu
e non ecial. amar, mellan
mpre entra da de s pola ar as os de ticos. to ler
tre as tivo e nscri-
UNIDADE cións feitas nun idioma que ata agora ninguén soubo adiviñar? Ou a boneca de madeira negra, ou a caracola dourada tan distinta ás que adoita haber por aquí… Si é verdade que outras cousas da colección non son tan bonitas. Pero todas me gustaron cando as atopei, medio enterradas na area da praia. Coma se fosen restos de historias que a través do mar chegaban ata min. E esta pedra de hoxe atráeme moito, non sei por que. Vouna ter sempre aquí enriba da mesa para que me acompañe mentres leo ou escribo. Para poder collela coas mans e sentir o seu tacto, áspero e liso ao mesmo tempo. Serán imaxinacións miñas, pero ata me sinto máis a gusto desde que a atopei. Hoxe é día 5 de xullo. Xa sabía eu que tiña que ser unha pedra especial. É un anaco de meteorito. Díxomo Roi, o amigo de meu irmán. Hoxe pola tarde chovía algo, eu non tiña ganas de saír a sitio ningún e quedei no cuarto lendo un libro. Serían as seis cando chegaron Carlos e Roi; meu irmán quería que o seu amigo vise a miña colección. Roi estivo mirándoo todo (por certo, opinou que o idioma en que estaban as inscricións quizais fose o finés) e, cando xa se ían, reparou na pedra. Colleuna da mesa e estivo dándolle voltas na man, examinándoa con atención.
puídas: que teñen a superficie moi lisa.
Pida a continuación unha lectura en cadea e en voz alta do texto, e observe, ademais do respecto aos signos de puntuación dos que len para darlle a entoación axeitada, a concentración e escoita atenta dos compañeiros.
cráteres: foxos en forma de embude que ten un volcán na parte superior; foxos que deixa un meteorito ao chocar contra a Terra ou a Lúa. exóticos: que veñen dun país distante e estraño para nós.
Faga algunhas preguntas de comprensión xeral: Quen relata a historia? Que lle gusta a Alba? Que é a pedra que atopou na area? Como o soubo? A que tipo de texto vos lembra este relato? (O diario persoal.)
finés: lingua que se fala en Finlandia; finlandés.
«Alba, onde atopaches isto?» «Na praia de Arealonga, antonte pola tarde.» «E non había máis pedras parecidas a esta?» «Non, estiven mirando pero non vin ningunha máis.» «Pois ou moito me equivoco ou o que teño na man é un meteorito.» Eu ben sabía que os meteoritos son rochas que hai polo espazo e que, de cando en vez algunha delas cae na Terra. Este ano, demos algo de astronomía e había no libro a foto dun cráter enorme que fixera un meteorito moi grande cando caeu en Siberia. «Pero os que son grandes raramente impactan na Terra, porque a maioría desfanse ao entrar en contacto coa atmosfera e o que cae son os anacos» explicou Roi. E o que eu atopara era sen dúbida un anaco dun deses meteoritos. Roi xa fixo este ano 1.º de Físicas en Santiago de Compostela e gústalle moito todo o do espazo. Acórdome dun día que fora eu con meu irmán á súa casa e me ensirara o telescopio que ten na terraza, para poder observar o ceo polas noites. Así que axiña se lanzou a falar das posibles orixes daquel meteorito e dos misterios do universo. O que máis me chamou a atención foi o da «sopa cósmica», que así lle chamou Roi. Explicounos que todo o que hai na terra está feito cos mesmos elementos ca o que hai no espazo, coas partículas que se crearon ao principio do universo. «Este meteorito, unha árbore, unha faneca, ti ou eu, estamos feitos cos mesmos ladrillos, só que combinados dun xeito diferente». Eu iso non o sabía. ¿Así que esta pedra mais eu hai millóns de anos formabamos parte da mesma realidade? Pois agora xa estamos xuntas outra vez!
6
Pregunte se saben o que son os meteoritos e se coñecen algunha película, cómic ou relato en que os meteoritos formen unha parte importante da trama. Relea o final do texto e pregunte se lles parece lóxica a reacción de Alba e que farían eles se conseguisen un obxecto coma ese.
O AUTOR
Agustín Fernández Paz Agustín Fernández Paz (Vilalba, 1947), é perito industrial, mestre e licenciado en Ciencias da Educación. É autor de diversos materiais didácticos, aínda que destaca como narrador. Contos por palabras, Cartas de inverno, Amor dos quince anos Marilyn e O único que queda é o amor (Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil 2008) son algunhas das súas galardoadas obras.
AGUSTÍN FERNÁNDEZ PAZ, Rapazas. (Adaptación)
77
Competencias básicas Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico Relea o parágrafo inicial da lectura e pídalles aos alumnos que expliquen as formas de erosión que coñecen e como se producen. Deberán basearse nos coñecementos científicos que sobre este tema adquiriron na área de Coñecemento do medio.
Autonomía e iniciativa persoal
Outras actividades Que trouxo o mar? Cada alumno debe pensar nun obxecto que puidese atopar na beiramar, como lle ocorre á protagonista da lectura. Escribirá tres características básica del: forma, cor, textura... pero sen dar trazos da súa utilidade, como se non soubese de que obxecto se trata. Despois deberá presentarlles aos demais as características do seu achado e eles deberán determinar que obxecto pode ser. De onde veu? Pódese suxerir outra actividade para desenvolver coñecementos xeográficos. Un alumno imaxinará a orixe dun obxecto que atopou na beiramar e irá dando pistas para que os demais adiviñen de que país puido vir. Estas pistas poden referirse ao idioma que se fala nese país, á capital, á bandeira, etc.
Anime os alumnos a seguiren un diario persoal en que poidan reflectir sucesos, sentimentos, pensamentos.
Despois de ler Dedique un tempo a falar do autor desta lectura, Agustín Fernandez Paz e a que os alumnos expliquen que libros coñecen del; se lles gustaron e por que.
77 130903 _ 0120-0135.indd 123
21/7/09 14:42:55
Obxectivos • Caracterizar personaxes.
Traballo sobre a lectura
Com
Os personaxes
A secuencia
Comp
1. Di que relación hai entre os personaxes.
5. Explica que momento da historia representa
Selecci Para id unha d físicos importa que no
Despois escolle dous adxectivos para cada un deles e xustifica a elección.
• Explicar detalles relacionados co relato.
●
ALBA
• Identificar escenas e escribir un resumo do conto.
●
CARLOS ●
• Recoñecer no relato características textuais propias do diario.
Suxestións didácticas Na actividade 1 pida que identifiquen cales dos adxectivos propostos son sinónimos. E na actividade 3 saliente que a expresión «estás guillada» é coloquial; propoña que expresen outras expresións de rexistro máis formal.
●
ROI
● ●
amable retranqueiro soñadora sabichón bromista imaxinativa
Os detalles 2. Responde sobre a colección de Alba. ● ●
●
cada debuxo e fai un resumo do relato a partir deles.
Que obxectos curiosos a forman? Que opina o irmán da súa colección? É a mesma opinión ca a de Alba? Como describe Alba a súa pedra ao longo do relato?
1. A
O tipo de texto 6. O diario é un tipo de texto en que o autor
2.
escribe día a día o que lle acontece e reflicte os seus pensamentos, sentimentos… en primeira persoa. Consideras que o texto da lectura pode ser un diario? Explícao.
A
O
3. Exp
Vocabulario 3. Le os enunciados tirados do texto e contesta.
na
A túa achega 7. Escribe unha páxina dun diario en que contes
Ti estás guillada, nena.
Solucións
●
1. Carlos e Alba son irmáns. Roi é amigo de Carlos. • Alba: soñadora, imaxinativa. • Carlos: retranqueiro, bromista. • Roi: amable, sabichón. 2. • unha botella ovalada, un anaco de madeira con inscricións, unha boneca de madeira negra, unha caracola dourada, a pedra rara. • Que é unha parvada. Non, para ela agochan unha historia descoñecida e, polo tanto, misteriosa. • irregular, con cráteres, coma un planeta en miniatura. 3. • Dío Carlos. • Porque lle parece unha parvada a colección de cousas atopadas no mar pola súa irmá. • Guillada: tola./• Dío Roi. • Forma parte da súa explicación sobre a orixe do universo. • Conxunto de materia da que forma parte todo o que hai no universo. 4. Referencias temporais a dous días (3 e 5 de xullo) cando atopa a pedra e cando descobre o que pode ser. Referencia espacial, o cuarto onde Alba ten a súa colección. 5. • Primeira escena, cando Alba atopa a pedra na praia. Segunda escena cando Roi lle explica a orixe da pedra. RL. 6. Polas referencias temporais con que comezan as dúas partes do relato e por narrar en primeira persoa o que lle aconteceu e os seus sentimentos. 7 e 8. RL.
● ●
Quen o di? Por que o di? Que significa esa expresión? O que máis me chamou a atención foi o da «sopa cósmica».
Expre
o que fixeches unha fin de semana. Non esquezas escribilo en primeira persoa e reflectir os teus pensamentos, sentimentos, etc.
Presen non có o seu n do rest lla pres
Rexistro de lectura 8.
4. Pre
ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha
na
sobre a lectura con estes datos: ● ● ●
Quen o di? Por que o di? Que significa esa expresión, segundo o que se explica no texto?
Fain
1
Título: Autor/a:
O lugar e o tempo
2
Resumo:
4. Localiza no relato os datos que nos permiten situar a acción nun tempo e nun lugar determinados.
3 Opinión:
78
Programa de comprensión Actividades 1 e 2. Obtención da información. Identificar personaxes e detalles relevantes da historia. Actividades 3 e 4. Elaboración dunha interpretación. Relacionar expresións cos personaxes e explicar o seu significado no contexto. Identificar referencias espaciais e temporais. Actividade 5. Comprensión global. Explicar escenas relacionadas coa historia e resumir o relato. Actividade 6. Reflexión sobre a estrutura. Adscribir o texto a unha tipoloxía textual: o diario. Actividade 7. Expresión escrita. Inventar unha páxina dun diario persoal. Actividade 8. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
78 130903 _ 0120-0135.indd
124
29/7/09
10:55:48
6 UNIDADE
Comunicación oral Cal é ese amigo teu que colecciona pedras?
Comprensión auditiva nta
r flicte
er
ontes
oa
Pois, Roi, o rapaz que leva a camiseta de raias.
• Presentar unha persoa.
Suxestións didácticas
Escoita a audición e identifica o neno ou nena de que se fala. A
2.
Obxectivos • Escoller a información necesaria para identificar persoas.
Seleccionamos información para identificar unha persoa. Para identificar unha persoa dentro dun grupo, non necesitamos unha descrición detallada dela, senón só aqueles aspectos físicos ou de carácter que a diferencian do resto. Por iso é importante saber seleccionar a información sobre a persoa que nos fai falta en cada momento.
1.
6
B
C
D
E
Comprensión auditiva A miúdo a selección de información consiste en descartar datos. Fágalles notar que o descarte é o método que eles utilizan intuitivamente cando non coñecen unha información de maneira certa. Así, por exemplo, cando resolven unha proba tipo test, sempre descartan a resposta que consideran máis arredada do tema que se propón.
F
Volve escoitar a audición e marca con X a información que che serviu para identificar a fotografía da actividade anterior. A idade.
O sexo.
O peiteado.
A cor dos cabelos.
O carácter.
O nome.
A clase onde vai.
A cor dos ollos.
3. Explica que fotografías che permitiron eliminar cada un dos datos que marcaches na actividade anterior.
As actividades e as orientacións que se achegan neste apartado tamén se poden aplicar no apartado de Composición de textos da unidade 8, dedicado á descrición dun lugar.
Expresión oral Presentamos a alguén brevemente. Cando presentamos unha persoa a outra, non cómpre que fagamos unha descrición moi polo miúdo. O mellor é dicir o seu nome e explicar unha ou dúas cousas que a fan especial e diferente do resto de persoas. Desta maneira, será máis fácil que aquel a quen lla presentamos a recorde.
Despois de escoitar a audición do CD Comunicación oral, fágalles notar que as informacións sobre o carácter ou a clase a que pertence o rapaz non serven para recoñecelo, porque son datos que non se ven na fotografía.
4. Presenta, de maneira breve, o compañeiro ou a compañeira que te segue na lista da clase. Faino así:
1. Pensa nas características que o fan especial ou diferente do resto. Ten en conta que só podes dicir cousas positivas e agradables. 2. Preséntao con só dúas ou tres oracións. Non esquezas dicir o nome! 3. Pídelles aos teus compañeiros e compañeiras que avalíen a túa descrición.
79
Outras actividades Xogamos a detectives. Recorte en revistas doce fotografías de persoas que non sexan coñecidas e póñaas nun lugar visible da clase. As doce persoas serán as principais sospeitosas dun roubo nunha xoiaría, pero o autor soamente o coñece o profesor. Anime os alumnos a que fagan preguntas sobre os trazos físicos do ladrón para que poidan adiviñar quen foi. Deben ser preguntas que se poidan contestar con si ou non, como: é home?, é muller?, ten os cabelos curtos?… Se o considera necesario para encamiñar a «investigación», pode darlles algunha pista para que poidan descartar personaxes. Por exemplo, no lugar do roubo atópase un cabelo longo castaño; tamén se atoparon unhas lentes…
Expresión oral Saliente que, cando preparen a presentación oral, teñen que seleccionar a información máis destacada que singulariza cada persoa. Ademais, deben presentala seguindo unha orde lóxica.
Competencias básicas Competencia social e cidadá Insista en que tanto na descrición coma na valoración da descrición cómpre usar palabras positivas, para que ningún compañeiro se sinta incómodo.
Solucións 1. É o rapaz B. 2. O sexo e o peiteado. 3 e 4. RL.
79 130903 _ 0120-0135.indd 125
21/7/09 14:42:55
Gramática Os determinantes. O artigo Obxectivos • Coñecer a función dos determinantes.
Este meteorito é o preferido da miña colección.
Os determinantes
• Aplicar a concordancia do determinante co substantivo que acompaña.
Ademais da viñeta inicial, centrada no artigo, móstrelles unha nota como a seguinte e explíquelles que a escribiu unha persoa que está aprendendo a nosa lingua. A nota non contén determinantes; pregúntelles que palabras misteriosas son as que o aprendiz esqueceu:
4. Ob
O artigo
Artigos Demostrativos
SINGULAR
PLURAL
MASCULINO
o
os
FEMININO
a
as
O artigo contrae coas preposicións a, con, de, en e por, dando como resultado: ao/ó, á, aos/ós, ás; co, coa, cos, coas; do, da, dos, das; no, na, nos, nas; polo, pola, polos, polas.
Posesivos
5.
ES
Numerais Indefinidos
As palabras que van diante do substantivo para concretalo ou determinalo funcionan como determinantes. As clases de palabras que poden realizar a función de determinantes son os artigos, os demostrativos, os posesivos, os numerais e os indefinidos. O artigo é unha palabra que funciona como determinante e indica o xénero e o número do substantivo que o acompaña.
AUT
1. Copia os determinantes. ● ●
aquelas rapazas esta televisión
● ●
os fantasmas a miña escola
● ●
algún cristal as chaves
● ●
catro cans ningunha amiga
2. Completa o cadro coas contraccións que cumpra. a o a os
con
de
Es
1
2
3 en
por
ao/ó
4 na cos
as
polos
5
das
80
Máis información O artigo cos topónimos. Hai moitos topónimos en que o artigo forma parte do seu nome e, como tal, hai que escribilo en maiúscula: A Coruña, As Pontes, O Carballiño, O Pino, A Guarda, etc. Noutros casos, cando os topónimos van nunha frase ou nunha oración e os preceden as preposicións a, con, de, en e por hai que facer obrigatoriamente a contracción e só vai en maiúscula a outra parte do topónimo: Roi vive na Coruña e Ana é do Carballiño.
80 130903 _ 0120-0135.indd 126
O
F, 5F.
Para explicar • A actividade 1 serviralles aos alumnos para repasar os diversos tipos de determinantes que hai e para comprobar a posición que ocupan na oración (diante do substantivo). Aproveite para lembrar que os posesivos van precedidos do artigo (o noso aniversario, a túa carpeta…). Unicamente os posesivos que acompañan nomes de parentesco próximo (pai, nai, pais, irmán, tíos…) permiten prescindir do artigo (meu pai, meus tíos…).
O artigo anuncia a presenza dun substantivo e indica o xénero e o número que ten. As formas do artigo son as que seguen:
PALABRAS QUE FUNCIONAN COMO DETERMINANTES
Ola! Chámome Xoán. Familia veu para aquí hai anos. Vivo en vila de Galicia, en piso moi grande. Escola onde estudo é nova e teño mestre moi divertido. Mestre foi mestre de irmán ano pasado. Ademais de identificar a categoría que falta, pídalles que se fixen en que tipo de palabras acompaña (substantivos), coas que concorda en xénero e número. Convén que se fixen tamén en que hai palabras, como os nomes propios, que non adoitan levar determinantes, ou algúns nomes comúns que poden quedar indeterminados (veu hai anos ou moitos anos).
.… de de pe av qu es
Os substantivos normalmente van precedidos doutras palabras que concretan o seu significado. Por exemplo: o libro, este libro, o meu libro… Estas palabras funcionan como determinantes. As palabras que funcionan como determinantes van diante do substantivo e concretan ou determinan o seu significado. As clases de palabras que poden realizar a función de determinantes son os artigos (o, as…), os posesivos (túa, seu…), os demostrativos (este, eses…), os numerais (catro, primeiro...) e os indefinidos (algún, algo...).
• Identificar os diferentes tipos de determinantes.
Suxestións didácticas
3. Co
21/7/09 14:42:56
6 UNIDADE
6
3. Completa o texto coas formas do artigo e coas contraccións que cumpra.
• Na actividade 3, a protagonista do texto, a pega, pode xerarlles curiosidade. Pode ampliar a información explicándolles que a pega común ten varios nomes en galego: a pega rabilonga, a pega rabuda, a pega carniceira; este paxaro ten plumas negras e brancas e o rabo longo. A pega marza ten o rabo algo máis curto ca a rabilonga e a plumaxe parda.
Un ladrón moi especial .….. nosa casa ten dous pisos. Unha tarde desapareceron de .….. segunda planta .….. pendentes de ouro e .….. anel de diamantes de .….. mamá. .….. ladrón entrara por .….. ventá, pero… ¿como subira? Que misterio! A .….. día seguinte .….. avoa viu unha pega que levaba todas .….. boliñas de cristal que eu tiña enriba de …….. caixoneira. E é que a .….. paxaro este gustábanlle moito .….. obxectos brillantes.
s que o meu
subses de s arties…),
4. Observa e contesta. ●
oeo ●
●
O xornalista excelente
como , das;
5.
madeira
a
madeira
substantivo
artigo
substantivo
xénero feminino
xénero feminino
?
xénero ............
miga
s
Para recoñecer o xénero dun ……………. cómpre pensar en que ……………. (masculino ou …………….) está o ……………. que o substantivo pode levar diante, porque hai concordancia entre os dous.
Solucións AUTOAVALIACIÓN Escribe V (verdadeiro) ou F (falso) e puntúate. Cada resposta correcta vale 2 puntos. 1. O artigo as está en feminino plural. 2. Os demostrativos poden realizar a función de determinantes.
PUNTUACIÓN 1
.......
3. As palabras que funcionan como determinantes concretan o substantivo.
2
.......
3
.......
4. No grupo de palabras o nariz, o substantivo é de xénero feminino.
4
.......
5. Ás veces os artigos colócanse detrás do substantivo.
5
.......
TOTAL
.......
Solución: 1V, 2V, 3V, 4F, 5F.
in-
• A actividade 4 permítelles aos alumnos comprobar que o artigo pode servirnos para distinguir o masculino e o feminino cando a forma de masculino e de feminino do substantivo e do adxectivo é idéntica (xornalista, excelente).
ESTUDO EFICAZ. Observa e completa o texto.
ou
teros
A xornalista excelente
En que xénero están o substantivo e o adxectivo na frase da primeira fotografía? E o adxectivo e o substantivo da segunda? Que palabra che permite saber en cada caso se xornalista se refería a un home ou a unha muller?
81
Outras actividades O código dos determinantes. Completar este texto seguindo o código: ♥ = artigo ▲ = demostrativo ★ = posesivo ♣ = numeral *Poña atención ás contraccións no caso do artigo.
Aniversario feliz Estiven todo ♥ ano esperando ▲ día: ♥ día de ★ aniversario. Durante ♣ semanas preparara ♥ invitacións e adornara ♥ casa con globos, faroliños e lampadiñas multicolores. Ao chegar ♥ sábado, púxenme a ♥ lado de ♥ porta a esperar ♥ convidados. De súpeto, soou ♥ teléfono. Era ★ amigo Xavi: enfermou e non podía asistir. Volvín a ♥ porta. De súpeto, de novo ♥ teléfono. ▲ vez era ★ amiga Mariña: ♥ coche de ★ nai avariárase. Xa só quedaban ♣ convidados. Desanimado, seguín en ♥ sofá e… ding-dong!
1. • aquelas • os • algún • catro • esta • a miña • as • ningunha. 2. ao/ó, á, aos/ós, ás; co, coa, cos, coas; do, da, dos, das; no, na, nos, nas; polo, pola, polos, polas. 3. A nosa casa ten dous pisos. Unha tarde desapareceron da segunda planta os pendentes de ouro e o anel de diamantes da mamá. O ladrón entrara pola ventá, pero… ¿como subira? Que misterio! Ao día seguinte a avoa viu unha pega que levaba todas as boliñas de cristal que eu tiña enriba da caixoneira. E é que ao paxaro este gustábanlle moito os obxectos brillantes. 4. • Masculino. • Feminino. • O artigo. 5. Para recoñecer o xénero dun substantivo, cómpre pensar en que xénero (masculino ou feminino) está o artigo que o substantivo pode levar diante, porque hai concordancia entre os dous.
81 130903 _ 0120-0135.indd 127
21/7/09 14:42:56
Ortografía O acento diacrítico Obxectivos • Coñecer a función da acentuación diacrítica.
Éche un meteorito, sen dúbida. Dá gusto velo!
É que esta pedra é especial. Non se parece en nada ás outras da colección.
• Aprender algunhas das palabras con acento diacrítico. • Fixar a escritura de palabras con dificultades ortográficas.
Para mostrarlles a función da acentuación diacrítica e a súa importancia, escriba no encerado unha oración ambigua: Vin un oso! Pida que a interpreten (Viu un animal ou parte dun esqueleto?) e faga notar que hai palabras que teñen a mesma forma pero significados diferentes e que cómpre distinguilas na escrita para evitar problemas de interpretación; isto lógrase coa acentuación diacrítica. Aclare que, pola contra, se a frase anterior a pronunciásemos, non ocorrería o mesmo porque se o facemos coa vogal tónica media aberta (ó), estariamos referíndonos a unha parte do esqueleto e se a pronunciaramos pechada (o), estariamos a referirnos ao animal.
Para explicar • A actividade 1 repasa palabras que se recollen non cadro inicial e as seguintes van presentado, progresivamente, novos termos que se opoñen pola acentuación diacrítica. Insista sempre na pronuncia da vogal media, aberta ou pechada, cando corresponda e saliente como o acento diacrítico aparece sempre sobre a palabra coa vogal tónica aberta.
Ás veces, o acento gráfico utilízase para diferenciar unha palabra doutra que ten a mesma forma pero un significado diferente. Este tipo de acento gráfico chámase acento diacrítico. O acento diacrítico tamén serve para distinguir dúas palabras que se diferencian porque a súa vogal tónica é aberta (óso) ou pechada (oso), ou porque unha palabra é tónica (dá) e a outra átona (da). Exemplo: Levan acento diacrítico ▶ presente do verbo ser é dá ▶ presente do verbo dar dás ▶ presente do verbo dar óso ▶ peza do esqueleto nó ▶ lazo feito con dúas cordas
Suxestións didácticas
A continuación, lea a viñeta inicial e pídalles que fagan hipóteses sobre as palabras iguais que aparecen acentuadas nuns casos e noutros non. Despois explique a regra ortográfica.
4.
Non levan acento diacrítico e ▶ conxunción da ▶ contracción de + a das ▶ contracción de + as oso ▶ animal no ▶ contracción en + o
á á m
n
v
5. Po ● ● ●
6. Ex
7. Es 1. Escribe cada palabra onde corresponda e completa as oracións. ● ● ● ●
........... fotos que sacaches, cal me ........... a min? Antón ........... médico ........... traballa en Tui. Un ........... dos Picos de Europa rompeu un ............ Teño un ........... pequeno ........... amalló do zapato.
▶ ▶ ▶ ▶
dás é óso nó
● ●
/ das /e / oso / no
8. Di
Fíx
2. Pronuncia as seguintes parellas de palabras. bóla / bola
té / te
pé / pe
póla / pola
Pr vé nó ha de po
■ Responde. ● ●
Soan igual as vogais tónicas en cada parella? En cal das dúas pronunciaches a vogal aberta? Cal leva acento gráfico?
3. Explica o significado das palabras destacadas nestas oracións. ● ●
● ●
Voume porque teño moita présa. Iria ten unha vaca presa na corte.
●
Ana dixo que onte fora ao cine. Roi saíu fóra da clase un momento.
●
●
●
Mañá cómpre saír cedo da casa. Oxalá ela compre o que lle pedín. Elas ven a película na televisión. Alberte vén mañá de Lugo.
82
Outras actividades Panel de palabras con acento diacrítico. Pídalles aos alumnos que fagan un mural con todas as palabras con acento diacrítico que se recollen na unidade, incluíndo as das actividades e as do ditado. Suxíralles que utilicen cores para destacar as palabras, que as inclúan nas oracións ou que fagan debuxos para que o mural sirva de recordatorio visual ao longo do curso.
• Comente que algunhas das palabras que levan acento son monosílabas, aproveite para lembrar que este tipo de palabras só poden levar acento con esta función diacrítica.
82 130903 _ 0120-0135.indd 128
ES
21/7/09 14:42:56
DIFI
6 UNIDADE
4.
alaen-
ras so) ea
o
asa. edín.
6
ESTUDO EFICAZ. Fíxate nas palabras do cadro e aprende a regra de acentuación diacrítica.
á ás máis
▶
▶
Levan acento diacrítico contracción de a + a; substantivo ‘ala’ contracción de a + as; substantivo ‘alas’ adverbio de cantidade
nós
▶
vós
▶
▶
Non levan acento diacrítico artigo; pronome átono; preposición ▶ artigo; pronome átono ▶ ‘pero’
a as mais
▶
plural de ‘nó’; pronome tónico
nos
▶
contracción de en + os; pronome átono
pronome tónico
vos
▶
pronome átono
Competencias básicas Aprender a aprender
5. Ponlles acento diacrítico ou non ás palabras destacadas, segundo corresponda. ● ● ●
Nos estaremos nos xardíns da alameda tomando te. Levaron a veterinaria a pomba que tiña as as rotas. A Xoán caeulle unha bola no pe dereito.
● ● ●
Vos non tedes motivos para vos queixar. Como mais me gusta a bola e quentiña. Vin unha pola na pola daquela árbore.
6. Explica por que levan acento diacrítico as palabras seguintes. Podes utilizar o dicionario. dó
pór
vés
má
sé
só
7. Escribe unha oración en cada caso. ● ●
A actividade 4 preséntase como técnica de estudo para aprender os contidos deste apartado. É aconsellable que os alumnos fagan a táboa no seu caderno e que a completen coas outras palabras traballadas nas actividades desta unidade. Incida na oposición das palabras con e sen acento diacrítico na pronuncia (aberta/pechada e tónica/átona).
Que teña dúas palabras diferentes con acento diacrítico. Que teña dúas palabras que se diferencien unha da outra polo acento diacrítico.
8. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno.
Solucións
Fíxate nas palabras destacadas.
Unha escultora especial Preto da miña vila hai unhas covas subterráneas e cada vez vén máis xente visitalas. Eu non as coñecía, pero o sábado nós, os de quinto B, fomos a pé deica elas. En cada recuncho había rochas con formas incribles: de dragón, de castelo, de oso... O guía explicounos que todo o fixera a forza da auga, pouco e pouco, sen présa. Que escultora máis curiosa, verdade?
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. ●
osíxeno
o✱í✱eno
●
✱on✱en✱er
●
e✱a✱erar
2. Arrodea os erros e corríxeos. convencer esaxerar
ión.
● ●
oxíxeno osíxeno
● ●
conbenzer combencer
● ●
ecsaxerar exaserar
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
83
Outras actividades Da oral á escrita. Na lingua oral o sentido das palabras con acento diacrítico establécese nun importante grupo na oposición entre vogais (o, e) abertas ou pechadas. Para exemplificalo, divida a clase en grupos de tres alumnos para que cada equipo pense unha oración que conteña algunha das palabras que se traballaron nesta unidade. Cada grupo dirá a súa oración en voz alta e os demais grupos deberán copiala no caderno tendo en conta que, se a pronuncian con o ou e aberto, levará acento diacrítico.
1. • Das fotos que sacaches, cal me dás a min? • Antón é médico e traballa en Tui. • Un oso dos Picos de Europa rompeu un óso. • Teño un nó pequeno no amalló do zapato. 2. Non. bóla: soa aberto. bola: pechado. Té: soa aberto; te: pechado. pé: aberto; pe: pechado. póla: aberto; pola: pechado. 3. • présa: moito apuro. presa: encerrada. • fora: do verbo ir. fóra: no exterior. • cómpre: é necesario. compre: merque. • ven: do verbo ver. vén: do verbo vir. 4. Aprender as palabras. 5. • Nós estaremos nos xardíns da alameda tomando té. • Levaron á veterinaria a pomba que tiña as ás rotas. • A Xoán caeulle unha bóla no pé dereito. • Vós non tedes motivos para vos queixar. • Como máis me gusta a bola é quentiña. • Vin unha pola na póla daquela árbore. 6. dó: compaixón; oponse á contracción de+o. / pór: verbo poñer; oponse á preposición por. / vés: 2.ª persoa de vir; oponse á forma ves de vir. / • má: feminina de mao (sinónimo de mala); oponse á contracción de me+a. / sé: sede eclesiástica; oponse á conxunción se./ só: que non está acompañado; oponse á preposición so. 7. RM. • Ese é o exercicio máis fácil de todos. • Vós non vos preocupedes. 8. Ditado.
83 130903 _ 0120-0135.indd 129
21/7/09 14:42:57
Obxectivos • Coñecer algunhas palabras do vocabulario da construción. • Identificar o significado das palabras polisémicas polo contexto. • Escribir textos narrativos con dous protagonistas.
Suxestións didácticas
Obradoiro de escritura
Com
Vocabulario
Escr no e mes os tr
plano teito fachada
6. E
habitable extravagante acolledora construír derrubar deseñar
P
a
b
Para comezar, pídalles que observen a lámina inicial e que fagan a actividade 1. A continuación, propóñalles que, por grupos, enumeren as palabras que se atopan representadas na lámina. Despois terán que buscalas no dicionario e comentar o significado. Cómpre que se fixen se algunha das palabras ten máis dun significado. É conveniente que teñan en conta como se presentan no dicionario os diferentes significados de cada palabra, tal como se intenta representar na actividade 5.
1. Inventa un diálogo breve entre o arquitecto e o obreiro utilizando todas as palabras propostas que poidas.
2. Escribe unha oración afirmativa e outra negativa coas palabras da lista que non utilizaches na actividade anterior.
3. Fai unha lista con todas as partes da casa que coñezas. PALABRAS POLISÉMICAS. Hai palabras que teñen máis dun significado. Por exemplo, a palabra acolledora significa «cómoda» e «hospitalaria». As palabras que teñen máis dun significado chámanse palabras polisémicas.
Des
4. Observa os debuxos e di cal é o significado da palabra paleta en cada caso. 1
2
O albanel traballa coa paleta. O pintor ten a paleta chea de cores.
Lea o cadro coa explicación sobre as palabras polisémicas e pídalles que constrúan unha oración en que acolledora signifique ‘amable’ e outra co significado de ‘cómoda’. Para explicar • Fágalles poñer atención no conto modelo que se presenta no apartado Composición de textos. Insista na importancia de separar claramente as tres partes de que consta a narración. Na presentación, cómpre incluír a descrición dos personaxes; no nó, concéntrase a acción e a miúdo empréganse fórmulas como unha noite, un día, de súpeto… que marcan o inicio da tensión narrativa; finalmente, no desenlace, é frecuente acabar cunha oración que resume a ensinanza que se deriva (as trampas vólvense contra quen as fai). Cómpre que lles lembre aos alumnos e ás alumnas que teñen que poñer un título que faga referencia ao argumento da historia.
5. Le a ficha e indica con números do 1 ao 5 que significado ten a palabra raíz en cada oración.
R Raíz: 1. Parte subterránea das plantas. 2. Parte onde comeza un órgano, que serve para suxeitar. 3. Orixe ou causa dunha cousa. 4. Operación matemática. 5. Parte dunha palabra que non varía, á que se lle engaden as terminacións.
Para botar as contas, tivo que facer unha raíz cadrada.
c
As persoas comen a raíz da cenoria. Un verbo componse de raíz e desinencia. As débedas foron a raíz do problema.
C
A raíz da moa fíxaa á mandíbula.
d
84
Máis información A polisemia e a homonimia. A polisemia e a homonimia son fenómenos moi semellantes: a polisemia refírese a palabras con máis dun significado (diferentes significados de banco) e a homonimia refírese a palabras coa mesma forma e diferente significado (pregar, ‘dobrar’; pregar, ‘pedir’; ‘orar’). Cómpre facer notar que as definicións das palabras polisémicas se recollen no dicionario nunha mesma entrada con diferentes acepcións, mentres que as palabras homónimas presentan unha entrada para cada definición.
84 130903 _ 0120-0135.indd 130
Prese
21/7/09 14:42:58
on
6 UNIDADE
Escribimos un conto con dous personaxes. A trama de moitos contos baséase no enfrontamento entre dous personaxes que teñen características moi diferentes, mesmo, opostas. Nestes contos é importante presentar os personaxes destacando os trazos que os opoñen.
acer
Competencias básicas Competencia cultural e artística
6. Escolle dous dos personaxes propostos e escribe un conto. É Pedro e é moi egoísta.
É Artur e é moi espelido.
É Uxía e sempre está enfadada.
Anímeos a acompañar de debuxos o texto narrativo que elaboren.
É Alicia e é moi alegre e soñadora.
Tratamento da información En relación cos contos e outros libros que lesen, resalte o valor das ilustracións como guía de lectura. Pode exemplificar esta cuestión con algúns libros da biblioteca da aula ou a do centro. Explique tamén a importancia doutros elementos paratextuais, como a información da contraportada, que nos pode axudar a elixir un libro para ler nun momento determinado.
PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) Elixe os dous personaxes que protagonizarán o teu conto e completa a descrición. b) Observa un modelo de conto e responde as preguntas propostas para o teu conto.
Gañador por sorpresa Presentación
Nó
Desenlace
● ● ●
Xaime Trabe, un arquitecto novo e espelido, e Xaquín Cemento, un arquitecto crido e tramposo, competían por conseguir o proxecto dunha nova urbanización: Quen deseñe a mellor casa modelo, gañará o concurso. Xaquín Cemento decidiu facer trampas con tal de gañar. Unha noite, alterou os planos que Xaime Trabe lle pasara ao seu xefe de obras. Cando, de alí a un tempo, Xaime Trabe visitou a obra... Que desastre! Os seus obreiros fixeran a casa do revés! Como non podía derrubala e volver comezar, cambiou só algunhas cousas para facer a casa habitable.
emue
ores.
6
Composición de textos
Cando o xurado viu a casa de Xaime Trabe, pareceulle tan bonita e orixinal que decidiu darlle a el o proxecto. E deste xeito Xaquín Cemento aprendeu que, ás veces, as trampas vólvense contra quen as fai.
Solucións
Que fará que se enfronten os teus dous personaxes? Que pasará despois? Como se solucionará todo ao final?
REDACCIÓN DO TEXTO
c) Escribe o borrador do teu conto tendo en conta a estrutura en tres partes do conto modelo.
noria. PRESENTACIÓN
NÓ OU TRAMA
DESENLACE
blema.
CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
a.
d) Revisa o conto e pásallo a un compañeiro ou compañeira para que che dea a súa opinión.
85
1 e 2. RL. 3. RM: tellado, cheminea, ventás, paredes, solo, fachada, porta… 4. 2. O albanel traballa coa paleta. 1. O pintor ten a paleta chea de cores. 5. 4. Para botar as contas, tivo que facer unha raíz cadrada. 1. As persoas comen a raíz da cenoria. 5. Un verbo componse de raíz e desinencia. 3. As débedas foron a raíz do problema. 2. A raíz da moa fíxaa á mandíbula. 6. RL.
Outras actividades Adiviña o significado. Propoña as oracións seguintes para que expliquen o significado da palabra destacada en cada caso: • O gato oíu ladrar o can e escapou correndo. / Picóuselle a roda do coche a Xoán e non a puido cambiar porque non tiña o gato. • A actriz interpreta o papel de vampiresa. / Necesito máis papel para acabar o traballo manual. • O alpinista chegou o cume da montaña. / Esa película é para nós o cume da súa obra.
85 130903 _ 0120-0135.indd 131
21/7/09 14:42:58
TEXTOS PARA TRABALLAR AS COMPETENCIAS BÁSICAS
1. B
Obxectivos REMUÍÑO, mes de febreiro
• Comprender e recoñecer as características dos textos instrutivos.
O aire pode crecer
2. M
O aire dilátase e contráese, e iso quere dicir que podemos conseguir que o aire ocupe moito espazo ou que ocupe pouco. Agora o veremos! Propóñoche que demostremos que o aire dunha botella non cabe na botella.
3. R
Necesitarás os materiais seguintes:
●
2 cazos medianos. 1 botella de plástico baleira e sen tapón. 1 globo da cor que máis che guste. Auga fría. Auga quente, pero pediraslla ao teu AXUDANTE ADULTO. Pedras de xeo acabadas de traer do conxelador. Guantes de forno para protexer as mans.
Suxestións didácticas Pregúntelles aos alumnos se saben o que é un experimento e se realizaron algunha vez algún. Explique a importancia dos experimentos na ciencia, atendendo a que o método científico se basea na obtención de conclusións a partir da observación.
ATENCIÓN!! ●
●
Busca un AXUDANTE ADULTO para facer este experimento.
●
Sigue as instrucións ao pé da letra.
COM 2
1 Axusta o globo á boca da botella. 2 Pídelle ao teu AXUDANTE ADULTO que verta auga ben
1
quente nun cazo.
1
3
3 Cos guantes protectores, pon a botella dentro
2
do cazo e mantena suxeita. QUE PASARÁ? Que o globo se inflará lentamente. POR QUE PASA ISO? Porque a calor axita as moléculas de aire e sepáranse unhas das outras, de maneira que o aire xa non cabe na botella e sae dela.
3 4 Verte no outro cazo auga fría
4
5
e pedras de xeo.
5 Colle a botella da auga quente
4
e somérxea rapidamente na auga con xeo. QUE PASARÁ? Que o globo se irá desinflando. POR QUE PASA ISTO? Porque, cando desaparece a calor, as moléculas de aire volven xuntarse; polo tanto, o aire volve caber na botella.
86
Máis información Páxinas web sobre experimentos. A continuación presentamos unhas cantas páxinas web onde atopará modelos de experimentos: • http://www.madrimasd.org/cienciaysociedad/taller/default.asp. Recolle experimentos sinxelos clasificados por temas (Matemáticas, Física, Coñecemento do medio…). • http://www.experimentar.gov.ar. Presenta os experimentos clasificados por temas e pon moita énfase na reflexión posterior. Páxina web cun deseño moi atractivo para os rapaces. • http://www.ciencianet.com. Inclúe algúns experimentos e sobre todo anécdotas, curiosidades e chistes relacionados co mundo da ciencia. • http://cienciafacil.com. Presenta experimentos de diferentes materias cun vídeo explicativo.
86 130903 _ 0120-0135.indd 132
●
●
• Extraer as conclusións que se deducen do experimento.
Para explicar • A actividade 1 pretende que os alumnos sexan capaces de distinguir a función dos diferentes títulos que encabezan a páxina. Fágalles notar que o nome da revista figura ao lado do mes, e xuntamente co título da sección, na parte superior da páxina. O título do experimento, que é o máis importante, preséntase cunha tipografía máis grande. Leve á clase revistas e xornais para que contrasten estes datos. Fágalles notar que na prensa escrita é habitual que no encabezamento,
A ciencia co pai ou coa nai
●
• Ser capaces de reproducir un experimento.
Fágalles observar o texto O aire pode crecer e pídalles que comenten as diferenzas que poden identificar, a simple vista, respecto dos textos que se trataron nos apartados anteriores de Competencias básicas (unidade 2: A flor máis grande do mundo e unidade 4: Aos pés do xigante durmido). Destaque que neste texto se ven claramente os apartados, que a información se presenta en diferentes puntos para facela máis visual e que se acompaña de ilustracións, xa que o obxectivo é que o lector a entenda correctamente e poida repetir o procedemento.
Aná
21/7/09 14:42:58
i
6 UNIDADE
6
Análise e comprensión 1. Busca os datos no texto que liches. ● ● ●
4. Risca o que non precisas para facer
2. Marca. Que tipo de texto é? Informativo. Instrutivo.
● ●
●
xeos botella
● ●
auga pelota
● ●
culler globo
5. Completa as respostas coa afirmación que corresponda en cada caso.
Narrativo. De opinión.
Cando o aire quece, ínflase o globo.
3. Responde. ●
ademais do nome da publicación, se faga constar a sección (internacional, sucesos, deportes…), o que permite atopar a información que nos interesa de maneira rápida.
o experimento.
Como se titula o experimento? Como se chama a revista? En que sección se atopa o texto?
Por que cres que a sección onde aparece se titula A ciencia co pai ou coa nai? Que dous consellos fundamentais dá o autor a quen queira facer este experimento?
●
●
Cando o aire quece, ocupa máis espazo.
Que pasa durante o experimento? Pasa que... Que demostra este experimento? Demostra que...
COMPETENCIA AUTONOMÍA E INICIATIVA PERSOAL
Competencias básicas
1. Anímate a facer o experimento. ● ●
Poderías facer na casa o experimento do aire? Que parte do experimento ten algún perigo?
● ●
A quen collerás de axudante adulto? Que precaucións tomarás?
Aprender a aprender Insista na importancia de ordenar a información nos textos e facer ben visible a xerarquización das ideas, especialmente nos textos expositivos.
2. Supón que facendo o experimento non segues as instrucións ao pé da letra e imaxina as consecuencias. ● ●
Se deixas posto o tapón da botella... Se pos as pedras de xeo na cazola de auga quente...
• Na actividade 2, fágaos reflexionar sobre a finalidade dos textos instrutivos, que é conseguir que outra persoa poida repetir o experimento. Ademais, dígalles que se fixen no modo verbal que se empregou (imperativo), que é o modo que se utiliza para dar ordes ou instrucións.
● ●
Se o globo está picado... Se metes a botella primeiro na auga fría...
3. Fai outros experimentos científicos. Consulta en revistas infantís e xuvenís outros experimentos sinxelos que poidas levar a cabo, a soas ou con algún adulto que che axude a facelo.
Solucións
4. Unha vez efectuado o experimento, anota o que pasou. TÍTULO DO EXPERIMENTO: Data: Como fixeches: Como resultou:
87
Outras actividades Outros textos instrutivos. Pídalles que pensen noutros tipos de textos instrutivos e que recorten exemplos para poder establecer semellanzas e diferenzas. Tamén pode levar vostede recortes de textos instrutivos, como un manual de instrucións dun móbil, as instrucións do montaxe dun estante, unha receita de cociña ou mesmo o enunciado dunha actividade. Saliente que a claridade, neste tipo de textos, é fundamental.
1. • O aire pode crecer. • Remuíño. • A ciencia co pai ou coa nai. 2. Instrutivo. 3. • Porque é un experimento que se recomenda realizar con algún adulto. • Busca un axudante adulto e sigue as instrucións ao pé da letra. 4. Cómpre riscar culler e pelota. 5. • Pasa que, cando o aire quece, ínflase o globo. • Demostra que, cando o aire quece, ocupa máis espazo. AUTONOMÍA E INICIATIVA PERSOAL 1, 2, 3 e 4. RL.
87 130903 _ 0120-0135.indd 133
21/7/09 14:42:58
Actividades Obxectivos
1.
• Repasar os contidos básicos da unidade. • Revisar conceptos das unidades anteriores. • Aprender fórmulas para comezar e acabar contos.
Suxestións didácticas En relación coas actividades do apartado Es capaz de…, fágalles notar que a maioría das fórmulas de inicio e remate dos contos son pareados con rima, cunha estrutura moi semellante á dos refráns. Para axudalos a inventar, pode propoñerlles que escollan tres do libro como modelo e que cambien algunhas palabras.
2.
●
As palabras que van diante do substantivo para concretalo funcionan como …....… As clases de palabras que poden realizar a función de determinante son ………
●
O artigo indica ………… As formas do artigo son …………. O artigo contrae coas preposicións …… e …… dando como resultado as contraccións ………...
●
As palabras polisémicas son …………
●
O acento ………… emprégase para ………….
8.
9.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema. O ACENTO DIACRÍTICO serve para distinguir dúas palabras que se escriben igual... pero que se diferencian porque a súa vogal tónica é ........ e leva ........ (óso) ou pechada e ........ (oso).
3. Escribe o artigo ou a contracción axeitados. ●
● ● ●
●
Alberte, …… calcetíns e ……camisas están encol de …… mesiña. …… plástico e …… vidro pódense reciclar. Xa coñezo …… formas de …… artigo. Todos …… días dá unha volta por …… praza. Caeulle …… mel por …… nariz.
5. Explica os significados da palabra destacada ● ● ●
Traballar moito foi a clave do seu éxito. Esta partitura está en clave de sol. Esta é a clave que resolve o enigma.
ES ●
●
e inventa unha oración con cada un dos seus significados.
Déronse a man como amigos. Á man dereita hai un edificio azul. Ao salón fáltalle outra man de pintura.
1
6. Di por que levan acento diacrítico Palabra POLISÉMICA ▶ ……………....…
as seguintes palabras. ● ●
té cómpre
● ●
pór fóra
● ●
bésta dó
7. Di a que parte dun conto (presentación, nó ou desenlace) pertence este fragmento e explica como o soubeches. Palabra POLISÉMICA ▶ ……………....…
Daquela, o ferreiro levou o saco cheo de ferro pintado e deixoulle a Fernando o saco de ouro. E así Fernando puido vivir con comodidade para sempre.
88
Outras actividades Os determinantes. Complete con determinantes e coas contraccións do artigo este fragmento e fágalles observar que os indeterminados (un, unha…) se utilizan a primeira vez, para presentar, mentres que o artigo se usa cando xa se presentou o personaxe. Ao acabar suxíralles que rematen a historia: O carpinteiro e o ferreiro pai que tiña fillos: Martiño e Alberte. Unha vez era pai traballaba en carpintaría e fillos axudábano sempre que podían. día chegou á vila ferreiro que comezou a gañar clientes. carpinteiro comezou a recibir menos encargos e enviou fillos a falar con ferreiro para chegar a acordo.
88 130903 _ 0120-0135.indd 134
11.
en cada grupo de oracións.
●
Solucións
10.
pero que se diferencian porque unha é ........ e leva acento gráfico ........ e outra é ........ e non o leva (da).
4. Escribe a palabra polisémica que corresponde
1. • As palabras que van diante do substantivo para concretalo funcionan como determinantes. As clases de palabras que poden realizar a función de determinante son os artigos, os posesivos, os demostrativos, os numerais e os indefinidos. • O artigo indica a presenza dun substantivo. As formas do artigo son o, a, os, as. O artigo contrae cos preposicións a, con, de, en e por dando como resultado as contraccións ao/ó, á, aos/ós, ás; co, coa, cos, coas; do, da, dos, das; no, na, nos, nas; polo, pola, polos, polas. • As palabras polisémicas son as que teñen máis dun significado. • O acento diacrítico emprégase para diferenciar unha palabra doutra que ten a mesma forma pero un significado diferente. 2. (…) aberta e leva acento diacrítico (óso) ou pechada e non o leva (oso) / (…) tónica e leva acento diacrítico (dá) e outra é átona e non o leva (da). 3. • Alberte, os calcetíns e as camisas están encol da mesiña. • O plástico e o vidro pódennse reciclar. • Xa coñezo as formas do artigo. • Todos os días dá unha volta pola praza. • Caeulle o mel polo nariz. 4. Banco. Ollo. RL
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
21/7/09 14:42:59
2
e leva (da).
cada
to.
a.
to
6 UNIDADE
LEMBRA E REPASA 8. Localiza os adxectivos e clasifícaos segundo
12. Ponlles acento gráfico ás palabras
o grao. ● ● ● ● ●
das seguintes oracións que o precisen.
Era tan brillante coma unha estrela. Este coiro é mellor ca aquel. Deixa o libro verde no estante. Carlos semella menos alto ca Anxo. O aire é moi agradable.
● ● ● ●
13. Escribe un nome para cada rapaz e rapaza axeitado ao que di.
9. Responde. ● ●
Gustame almorzar leite frio. Escoitei un asubio pola noite. Xoan vai ao cine a miudo. Recibiu unha carta, pero non a abriu.
Cando un adxectivo está en grao superlativo? Como se pode formar o grao superlativo?
O meu nome ten rr.
O meu nome ten un r suave.
10. Escribe palabras que pertenzan a estes campos léxicos. o universo
a xardinaría
O meu nome ten r forte e r suave.
a pesca
14. Define os conceptos seguintes.
11. Engade máis palabras a cada grupo e di que campos léxicos forman. ● ●
Versos de arte menor Sinalefa
nube, calor, furacán, barómetro, .............. serrar, carpinteiro, moble, madeira, .........
Versos de arte maior
Crear fórmulas para contos
ES CAPAZ DE…
1. Clasifica as fórmulas seguintes segundo sirvan para comezar ou para acabar un conto popular. ● ●
●
● ● ●
Conto contado, conto acabado. E o que non o queira crer que o vaia ver. Aquí remata este conto, que por certo, é moi bonito. Unha vez era... E ata aquí foi o conto. Dunha vez éranche… FÓRMULAS PARA COMEZAR
●
● ● ● ● ●
Casaron, viviron felices e comeron perdices, e a min non me deron porque non quixeron. Alá nun país moi lonxe. Dunha vez, xa nos tempos de antes, … Había unha vez... E non vos pasou máis nada. Esta é a historia de… FÓRMULAS PARA ACABAR
2. Inventa polo menos tres fórmulas de comezo e tres de remate para un conto popular.
89
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Comunicación oral Gramática Ortografía
O que aprendín a facer
6
para as oracións. 5. • Neste contexto, ‘garantía’. • Signo musical que indica a que liña do pentagrama pertence unha nota. • O que cómpre saber para entender algo. / • Parte do corpo, ao final do brazo. • Lado. • Pasada de pintura. 6. • té ‘infusión’ • pór ‘poñer’ • bésta ‘arma’ • cómpre ‘é necesario’ • fóra ‘adverbio’ • dó ‘compaixón’. 7. Desenlace. Sábese polo conector do comezo do parágrafo (daquela), que indica conclusión das accións anteriores, e pola fórmula de remate (para sempre). 8. • (tan) brillante (coma): comparativo de igualdade. • mellor: comparativo de superioridade. • verde: positivo. • (menos) alto (ca): comparativo de inferioridade. • moi agradable: superlativo. 9. • Cando expresa unha calidade en grao máximo. • Colocando diante do adxectivo o adverbio moi (moi alto) ou engadíndolle ao adxectivo o sufixo -ísimo (altísimo). 10. RM: UNIVERSO: planeta, cometa, astronauta… XARDINARÍA: plantas, carreta, mangueira… 11. RM: • Meteoroloxía: termómetro, trono, vento… • Carpintaría: encolar, serra, verniz… 12. • Gústame almorzar leite frío. • Escoitei un asubío pola noite. • Xoán vai ao cine a miúdo. • Recibiu unha carta, pero non a abriu. 13. RM: Cibrán. Rosario. Curro. 14. Versos de arte menor: versos que teñen menos de 8 sílabas. Versos de arte maior: versos que teñen 8 ou máis de 8 sílabas. Sinalefa: dúas vogais en contacto que se pronuncian nunha única sílaba. ES CAPAZ DE… 1. FÓRMULAS PARA COMEZAR: • Unha vez era… • Dunha vez éranche… • Alá nun país moi lonxe… • Dunha vez, xa nos tempos de antes… • Había unha vez… • Esta é a historia de… FÓRMULAS PARA ACABAR: As restantes. 2. RL.
Vocabulario Composición de textos Competencias
89 130903 _ 0120-0135.indd 135
21/7/09 14:42:59
7
E
A bici
Programación Obxectivos • Ler de maneira dramatizada un texto narrativo.
Contidos
• Distinguir os personaxes e caracterizar o narrador-protagonista.
• Os pronomes persoais.
• Comprender e dar instrucións orais.
• Contraccións dos pronomes átonos.
• Identificar os pronomes persoais e empregalos correctamente. • Coñecer e utilizar as contraccións dos pronomes átonos. • Diferenciar entre palabras simples e palabras compostas.
• Palabras simples e compostas.
• Escribir textos sobre experiencias persoais.
• A rima dun poema.
R
• Coñecer diferentes esquemas de rima.
• • •
• Corrixir un texto de acordo cunhas condicións. • Lectura do texto A bici.
Criterios de avaliación • Le un texto narrativo coa entoación axeitada. • Identifica os diferentes personaxes e caracteriza o narrador-protagonista. • Comprende e dá instrucións orais. • Identifica pronomes persoais e úsaos con corrección para substituír grupos nominais. • Coñece e utiliza as contraccións dos pronomes átonos. • Distingue as palabras simples das compostas. • Conta experiencias persoais utilizando as técnicas axeitadas. • Analiza a rima dun poema.
• Caracterización dos personaxes.
E
• Uso de técnicas para dar e comprender instrucións.
• • •
• Recoñecemento e análise das palabras compostas. • Redacción dunha historia en primeira persoa. • Distinción entre rima asonante e rima consonante. • Adaptación dun texto a unhas indicacións de medida, forma e contido.
• Corrixe un texto para que cumpra unhas condicións.
Competencias básicas Ademais da Competencia en comunicación lingüística, nesta unidade desenvólvense as competencias seguintes: Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico, Autonomía e iniciativa persoal, Competencia social e cidadá e Aprender a aprender.
• Recoñecemento da importancia de escoitar atentamente, especialmente en textos instrutivos orais. • Respecto polas experiencias persoais dos compañeiros.
90A 130903 _ 0136-0151.indd
136
21/7/09
14:41:07
Esquema da unidade UNIDADE 7
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
A bici
Os pronomes persoais
Contraccións dos pronomes átonos
Comunicación oral
Obradoiro de escritura
Comprensión auditiva: Seguir instrucións Expresión oral: Dar instrucións
Actividades
Literatura A rima
Vocabulario: Palabras simples e compostas Composición de textos: Contar unha experiencia persoal
Es capaz de… Corrixir atendendo a unhas condicións
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Segundo trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar o resumo: actividade 10, páxina 92; actividade 1, páxina 102. • Inferir unha norma: actividade 6, páxina 95; actividade 6, páxina 97. • Elaborar esquemas: actividade 2, páxina 102.
Previsión de dificultades • Os pronomes persoais de 3.ª persoa (o/a/os/as) pódenos confundir coas formas do artigo que se trataron na unidade anterior. Insista en que o artigo acompaña o nome, mentres que o pronome o substitúe e vai xusto diante ou detrás do verbo. • En canto ás contraccións dos pronomes átonos, en principio non deberían causarlles problemas aos alumnos. A única contracción que lles pode resultar problemática é a formada por lles + o, a, os, as, xa que dialectalmente hai zonas de Galicia en que non existe na lingua falada a forma lles, de aí que as contraccións llelo, llela, llelos, llelas non estean presentes na fala.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
90B 130903 _ 0136-0151.indd
137
21/7/09
14:41:07
Obxectivos
7
A bici
Un Inc
• Fomentar o valor socializador da literatura.
Pa
• Axudar a definir os gustos literarios.
bo
• Explorar as características dos textos con narrador-protagonista.
dín ca
señ
Suxestións didácticas Poña atención á biografía de René Goscinny, o autor do relato A bici, que se inclúe no libro O Nicolasiño. Quizais non coñecen o autor, pero si algúns dos seus personaxes, especialmente os de cómic, como Astérix e Obélix ou Lucky Luke. Comente con eles estes personaxes e procure que os alumnos sexan capaces, coas súas pistas, de encadrar este autor dentro do xénero cómic e de aventuras. Anímeos para que lembren outros autores que leron ao longo do curso, como Xavier P. Docampo ou Gianni Rodari, que tamén se caracterizan polo ton humorístico. Antes de ler Para comezar, fixe a atención dos alumnos no título da lectura e na ilustración. Pode ser interesante que lles pregunte como funciona unha bici e, a partir das respostas, trate un tema fundamental na física clásica: as forzas e os movementos. Fágalles notar que a forza pode causar diferentes efectos de movemento. Se se deixa de exercer a forza, o movemento para.
A lectura Se o considera conveniente, faga vostede unha lectura en voz alta para que lles sirva de modelo. A continuación, para fomentar o valor socializador da literatura, pode formar clubs de lectura, grupos de catro alumnos que lean detidamente en cadea o texto. Así, dunha banda, aprenden a falar de literatura e de gustos literarios; doutra banda, os rapaces que teñen máis problemas para expresárense en
pa
señ
tri ve
tem
VAS APRENDER 1 Lectura A bici 2 Comunicación oral ● Seguir instrucións ● Dar instrucións 3 Gramática Os pronomes persoais 4 Ortografía Contraccións dos pronomes átonos 5 Obradoiro de escritura ● Palabras simples e palabras compostas ● Contar unha experiencia persoal 6 Literatura A rima
esq ba za
P
apá non quería mercarme unha bici. Sempre dicía que os nenos son moi imprudentes, que esnaquizan as bicis e que se mancan con elas. Eu dicíalle que ía ser prudente e despois choraba e despois enfadábame e despois dicíalle que me iría da casa, e por fin papá dixo que me mercaría unha bici se estaba entre os dez primeiros no exame de matemáticas. Por iso estaba tan ledo onte, ao volver da escola, porque era o décimo no exame. Papá, cando o soubo, puxo os ollos coma pratos e dixo: –Moi ben, moi ben. E mamá díxome que papá me ía mercar unha bicicleta moi bonita deseguida e que iso de aprobar o exame de matemáticas estaba moi ben. Teño que recoñecer que tiven moita sorte, porque só eramos once para facer o exame; os outros compañeiros tiñan a gripe e o undécimo era Clotario, que sempre é o último, pero o seu caso non é grave porque xa ten bici. Hoxe, cando cheguei á casa, papá e mamá estaban no xardín moi riseiros.
av
pa rev
qu
pa
90
Máis información Definir o gusto literario. Para que os rapaces poidan escoller as lecturas que máis lles gustan, é interesante que se lles ofrezan diferentes modelos de textos literarios e, ao mesmo tempo, se establezan paralelismos coas obras que xa coñecen. No texto de Goscinny é inevitable a referencia ao personaxe de Elvira Lindo, Manolito Catrollos. Suxíralles a lectura dalgún capítulo desta obra para que poidan establecer semellanzas e diferenzas e tamén para escoller o personaxe que máis lles gusta.
90 130903 _ 0136-0151.indd
138
21/7/09
14:41:07
nenos ancan e desor fin rimei-
era o pratos
oi boestaue só ñan a o seu
ardín
UNIDADE –Temos unha sorpresa para o noso mociño! –dixo a mamá. Papá foi ao garaxe e trouxo, va que non o adiviñades? Unha bici! Unha bici vermella e prateada escintilante, cun faro e cun timbre. Incrible! Biquei a mamá, biquei o papá e biquei a bici. Mamá dixo que prepararía crema de chocolate e entrou na casa. Papá quedou comigo no xardín. –Sabes? Eu era un gran campión ciclista –díxome. Iso non o sabía eu. Sabía que papá fora un gran campión de fútbol, de rugby, de natación..., pero iso da bici era algo novo. –Eu ensinareiche –dixo papá. E sentou enriba da miña bici e comezou a dar voltas polo xardín. Por suposto, a bici era moi pequena para papá e os xeonllos case lle tocaban a cara, pero apañábase. –É un dos espectáculos máis grotescos que vin nunca –falou o señor Blédurt, que miraba desde a outra banda da sebe. O señor Blédurt é o noso veciño e encántalle tomarlle o pelo a papá. –Cala! –contestoulle papá–. Ti non sabes nada de bicicletas! –Que? Fun campión interrexional de afeccionados –respondeu o señor Blédurt. –Campión ti? –dixo rindo papá–. Se case non sabes sosterte nun triciclo! –Teño unha idea. Desafíote a unha carreira contra o reloxo. Xa veremos quen é o mellor! –díxolle o señor Blédurt. –Acepto! Cada un de nós dará unha volta... Nicolás medirá o tempo –díxome a min. O señor Blédurt saíu primeiro. Non ía moi rápido; deu a volta á esquina e desapareceu. Cando o vimos volver polo outro lado, estaba rubio coma un tomate, viña coa lingua fóra e facía moitos zigszags. –Nove minutos, e a agulla grande entre o cinco e o seis –dixen eu. –Contigo a volta a Francia duraría seis meses –dixo papá rindo. –En vez de burlarte, trata de melloralo! –dixo o señor Blédurt. Papá colleu a bici e saíu. Eu quería que el gañase, pero o reloxo avanzaba: nove minutos e, deseguida, dez. –Gañei! Son o campión! –berrou o señor Blédurt. Xa pasaran quince minutos e papá aínda non chegara. –É curioso –dixo o señor Blédurt–, deberiamos ir ver o que pasou. E nisto, vimos que chegaba papá. Viña a pé, co pantalón roto, o pano no nariz e suxeitaba a bici coa man. E a bici tiña o guiador do revés, a roda torta e o faro roto. –Choquei contra un colector de lixo –dixo papá. Ao día seguinte conteille o caso a Clotario no recreo. Díxome que a el lle pasara case o mesmo coa súa primeira bici. –Que queres? –díxome–. Os pais sempre son todos iguais. Fan o pallaso. E se non se ten coidado, estragan as bicis e máncanse. René Goscinny, O Nicolasiño. (Adaptación)
imprudentes: que non teñen precaución facendo as cousas. escintilante: que brilla. apañarse: saber saír un mesmo dunha situación difícil. grotescos: que fan rir por ser feos ou estraños. sebe: valo feito con estacas entre as que se cruzan pólas, varas, paus, silvas e outros vexetais.
7
público atopan unha oportunidade para sentirse máis cómodos nestes clubs de lectura. Vixíe os diferentes grupos e observe as dificultades que poden presentar á hora de ler.
Competencias básicas Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico A bicicleta ten un papel destacado na lectura. Aproveite para resaltar a importancia das bicicletas non soamente como diversión ou deporte, senón tamén como medio de transporte ecolóxico.
Autonomía e iniciativa persoal
O AUTOR
René Goscinny René Goscinny (1926-1977) é un dos autores franceses de máis éxito en todo o mundo, con máis de 500 millóns de libros vendidos e traducidos a máis de trinta linguas. Fíxose famoso como guionista de cómics e creou personaxes tan coñecidos como Astérix e Obélix e Lucky Luke. Os cinco libros da serie O Nicolasiño son unha boa mostra do seu enxeño e comicidade. Ao norte de París hai un parque temático dedicado aos seus personaxes: o Parque Astérix.
91
Os alumnos de terceiro ciclo xa se moven sós pola vila ou a cidade, polo que é importante ter presentes as normas de circulación básicas relacionadas coa bicicleta. Aproveite para lembrarlles que na cidade as bicicletas deben ir polo carril bici ou por rúas pouco transitadas e a unha velocidade moderada. Igualmente, como viandantes, deben deixar sempre libre este carril, para que circulen as bicicletas. Se quere ampliar información sobre o tema, pode consultar o web www.ecobicicleta.com, que inclúe unha guía práctica sobre seguridade viaria e un test.
Despois de ler Outras actividades Sinónimos. Para traballar o vocabulario desta lectura e asegurarse de que os alumnos o entenderon correctamente, propóñalles unhas cantas palabras para que escollan as que sexan sinónimas de: imprudente, apañábase, grotesco e sebe. • cauteloso • amañarse • insensato
• incauto • riseiro • cerrume
• prudente • cortina • ridículo
• gracioso • barda • arranxarse
Volva insistir na comicidade do texto e compare este relato con outros que mencionasen os alumnos antes de lelo, no comentario inicial. Pode destacar que, neste caso, tal como pasaba coa lectura do tema 6 (A pedra da area), quen conta a historia é un narrador que é ao mesmo tempo protagonista.
Faga notar as diferenzas de significado entre o verbo transitivo amañar (O zapateiro amañoume as botas) e o verbo pronominal amañarse (Amáñase só para sacar a casa adiante).
91 130903 _ 0136-0151.indd
139
21/7/09
14:41:08
Obxectivos
Traballo sobre a lectura
Co
Vocabulario
Com
A estrutura e o contido
• Identificar os diferentes tipos de personaxes.
1. Explica en que consiste unha carreira contra
• Explicar as causas das accións que se suceden no texto.
Os personaxes
• Identificar as partes da narración.
Suxestións didácticas
que corresponda.
2. Marca. Quen é o narrador da historia? O pai. O veciño.
O neno. A nai.
●
O veciño búrlase do pai cando o ve montado na bicicleta.
●
O neno recibe unha bicicleta como regalo por sacar boas notas.
●
O pai cae e rompe a bicicleta.
●
O pai sobe na bici para ensinarlle ao neno a montar.
●
O veciño e o pai fan unha carreira.
3. Clasifica os personaxes segundo o seu papel na historia.
Para distinguir os tipos de personaxes que interveñen, suxíralles que se fixen no grao de participación que teñen na historia.
PROTAGONISTA PERSONAXES DO CONTO
Segui instru na cla En to atent eáo
7. Escribe cada oración na parte do esquema
o reloxo.
PRESENTACIÓN
PERSONAXES PRINCIPAIS NÓ PERSONAXES SECUNDARIOS DESENLACE
1.
............. ............. ............. ............. .............
4. Escribe a que personaxe se refiren as afirmacións seguintes e complétaas.
Solucións 1. Cada ciclista corre en solitario e gaña o que fai o percorrido en menos tempo. 2. O neno. 3. PROTAGONISTA: O rapaz narrador. P. PRINCIPAIS: o pai e o señor Blédurt. P. SECUNDARIOS: a nai e Clotario. 4. • O rapaz… cando di que quedou entre os dez primeiros no exame de Matemáticas. • O pai e o veciño… cando din que son grandes campións ciclistas. 5. • Porque quedou entre os dez primeiros no exame de Matemáticas. • Porque os dous se consideran grandes campións do ciclismo. • Porque o pai choca contra un colector de lixo. 6. • A idea é facer unha carreira contra o reloxo. • O señor Blédurt. O pai. • O señor Blédurt chegou 9 minutos despois, rubio coma un tomate e coa lingua fóra. O pai chegou máis de 15 minutos despois, cos pantalóns rotos e a bici estragada. 7. PRESENTACIÓN: O neno recibe unha bicicleta como regalo por sacar boas notas. NÓ: O pai sobe na bici para ensinarlle ao neno a montar. O veciño búrlase do pai cando o ve montado na bicicleta. O veciño e o pai fan unha carreira. DESENLACE: O pai cae e rompe a bicicleta. 8. A bici era vermella e prateada, moi brillante, con luz e timbre. Ao final, a bici ten o guiador ao revés e a roda torta. 9 e 10. RL.
●
............. conta unha verdade a medias cando di que ...........................................
●
............. e ............. esaxeran as súas habilidades cando din que .......................
8. Describe como era a bicicleta ao principio
9. Dá a túa opinión.
As accións 5. Explica a causa en cada caso. Por que os pais do neno lle compran a bici?
●
Por que discuten o pai e o veciño?
●
Por que a bici acaba estragada?
an
A túa opinión ●
●
2. M
e como quedou despois da carreira.
3.
En realidade, quen cres que foi o perdedor da historia: o pai ou o neno? Por que?
Exp
Damo que f de dic
Rexistro de lectura 10.
ESTUDO EFICAZ. Fai unha ficha sobre a lectura con estes datos.
4. Fa
Fa
6. Le o globo e responde. ●
En que consiste a idea?
●
Quen saíu primeiro? E despois?
●
Cando chegou cada un? Como chegou cada un?
Teño unha idea.
Título: Autor/a: Resumo:
Opinión:
92
Programa de comprensión Actividade 1. Elaboración dunha interpretación. Explicar o significado dunha palabra. Actividades 2, 3, 4, 5 e 6. Obtención da información. Identificar os personaxes e as accións do texto narrativo. Actividade 7. Comprensión global. Distribuír as diferentes accións do relato segundo a estrutura dos textos narrativos. Actividade 8. Obtención da información. Describir a bicicleta ao inicio e ao final do conto. Actividade 9. Elaboración dunha interpretación. Identificar os auténticos perdedores da historia. Actividade 10. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
92 130903 _ 0136-0151.indd
140
21/7/09
14:41:08
ema
ntado
egalo
pio
no?
7 UNIDADE
Comunicación oral Obxectivos
Comprensión auditiva
• Entender instrucións.
Seguimos instrucións. Continuamente recibimos instrucións sobre cousas que temos que facer: na clase, na rúa, nos medios de transporte... Primeiro En todos estes casos debemos estar tes que quitar a atentos a aquilo que temos que facer roda picada... e á orde en que o temos que facer.
1.
• Saber dar instrucións oralmente. • Utilizar correctamente conectores de orde.
Escoita a gravación que explica como se fai un vaso de papel e risca os pasos que sobran.
A
Suxestións didácticas
C
B
E
D
Comprensión auditiva Para que poñan atención e se manteñan en silencio durante a audición do CD Comunicación oral, pídalles que teñan diante un folio en branco e que sigan as instrucións que escoiten.
F
2. Marca. En que orde tes que seguir os pasos que non riscaches na actividade
Fágalles reflexionar sobre a utilidade e a importancia de saber dar instrucións e recibilas. Insista en que cómpre explicar con calma e repetir tantas veces como cumpra, para que o noso interlocutor poida entendelo correctamente e repetir os pasos.
anterior? A
3.
B
C
D
7
B
E
C
D
A
E
D
C
Agora intenta facer o vaso de papel seguindo as instrucións.
Expresión oral Damos instrucións. Cando lle temos que explicar a algunha persoa como ten que facer unha cousa, debemos de intentar ser o máis claros posible á hora de dicirlle o que hai que facer e sobre todo, seguir a orde axeitada.
4. Faille un ditado gráfico ao teu compañeiro ou compañeira. Faino así:
1. Fai un debuxo sinxelo, con liñas rectas, sobre un papel cuadriculado. 2. Dálle as instrucións necesarias ao teu compañeiro ou compañeira para que, sen miralo, faga o mesmo debuxo ca ti. 3. Comparade os vosos debuxos para comprobar se deches ben as instrucións.
93
Expresión oral Remarque que a orde é un dos aspectos característicos dos textos instrutivos. Nos textos escritos, a miúdo a orde márcase con puntos ou con cifras, tal como aparece no modelo de ditado gráfico da actividade 4. Nos textos orais, en cambio, adoitan utilizarse conectores de orde que pode mencionar: primeiro, a continuación, despois…
Competencias básicas Outras actividades Convertemos textos instrutivos escritos en textos instrutivos orais. Pídalles aos alumnos que transformen este texto instrutivo escrito nun texto oral. Para iso, terán que substituír os números por conectores. Arroz con xamón 1. Ferva arroz con auga e un chisco de sal. / 2. Corte xamón en tiras. / 3. Refogue a cebola e o allo nunha tixola. / 4. Engádalle o xamón e uns cogomelos. / 5. Bótelle tamén o arroz fervido e mestúreo. / 6. Unte unha cunca con aceite e énchaa de arroz apertándoo ben na cunca. / 7. Dóureo no microondas. 8. Sirva o arroz nun prato con salsa de tomate.
Competencia social e cidadá A escoita atenta é fundamental para entender os textos instrutivos. Aproveite para lembrarlles que cómpre escoitar en silencio e mirar a persoa que explica, para que tamén se sinta escoitada.
Solucións 1. Cómpre riscar: A e F. 2. B E C D. 3 e 4. RL.
93 130903 _ 0136-0151.indd
141
21/7/09
14:41:08
Gramática Os pronomes persoais Obxectivos • Identificar os pronomes persoais tónicos e átonos.
Se ti fas ben o exame, eu mercareiche unha bici.
Clases de pronomes persoais
• Facer un uso axeitado dos pronomes de tratamento social.
Suxestións didácticas
Finalmente, intente que, antes de comezar as actividades, se familiaricen co cadro dos pronomes. Diga en voz alta un pronome, para que os alumnos o caractericen tendo en conta o cadro. Por exemplo, se di vos, eles terán que responder pronome átono de 2.ª persoa do plural.
CLASES DE PRONOMES PERSOAIS De primeira persoa
–Q es
Ao ca no
Ao
–A
Va
4. Su ● ● ●
Formas dos pronomes persoais
EX
De segunda persoa
TÓNICOS
PRIMEIRA PERSOA eu/min
SEGUNDA PERSOA ti/vós/vostede
TERCEIRA PERSOA el/ela
ÁTONOS
me
te/che
o/lo/no; a/la/na; lle
TÓNICOS
nós
vós/vostedes
eles/elas
vos
os/los/nos; as/las/nas; lles
De terceira persoa Tónicos SINGULAR Átonos
PLURAL
ÁTONOS
nos
5. Co 6.
Os pronomes persoais serven para nomear os seres ou obxectos sen utilizar substantivos. Hai pronomes de primeira, segunda e terceira persoa. Os pronomes persoais poden ser tónicos ou átonos. Os pronomes tónicos poden ir sós. Os pronomes átonos acompañan sempre a un verbo.
AUT
M
1. Substitúe as palabras destacadas en cada oración por un pronome persoal. ● ● ●
1
O meu irmán e eu xogamos coa pelota.
●
Eva e Ana subiron á árbore.
Xiana e ti merendades na casa.
●
Denís tirou unha pedra ao río.
3
Sara pedaleaba rapidamente.
●
Martiño e Roi andan en patinete.
4
2
5
2. Busca no conto A bici seis pronomes persoais e cópiaos. 94
Máis información A colocación dos pronomes átonos co verbo. É conveniente reforzar a colocación do pronome átono, porque os nenos castelanfalantes teñen problemas. Aínda que a posición do pronome átono habitual é posposta ao verbo, hai casos en que vai anteposto, coincidindo co castelán: • Nas oracións subordinadas: Dixo que te vira na praza. • Nas oracións negativas, cun adverbio, pronome ou conxunción negativos (non, nunca, ninguén, nin): Iso nin o soñes. • Despois das partículas interrogativas ou exclamativas: Quen o dixo? • Despois de moitos adverbios (seica, aínda, moito, sempre…): Seica o levan á voda. Sempre te convida polo aniversario.
94 130903 _ 0136-0151.indd
142
ES
Non.
A continuación, clasifique os pronomes en tónicos e átonos. Na explicación inicial, intentamos simplificar a diferenza entre uns e outros: os átonos dependen do verbo e poden ir unidos a el ou separados, se se colocan antes do verbo (Que fixeches? Ensucieime; non me ensuciei), mentres que os tónicos poden presentarse sós (Quen comeu o chocolate? Eu). Fágalles ver tamén que, en moitos casos, os pronomes tónicos se eliminan porque se poden sobreentender polo verbo (cada persoa é diferente: canto, cantas, canta…). Se o considera conveniente, pode ampliar as diferenzas entre os pronomes tónicos e os átonos: os tónicos caracterízanse porque concordan co verbo, xa que adoitan desenvolver a función de suxeito; os pronomes átonos van co verbo, diante ou detrás, e realizan maioritariamente a función de complemento do verbo.
Ca o
Os pronomes persoais son as palabras que serven para nomear os seres ou obxectos sen utilizar substantivos. Segundo a persoa que nomean, os pronomes persoais poden ser de primeira, segunda ou terceira persoa. ● Os pronomes de primeira persoa nomean a persoa que fala. Por exemplo: eu, me, nós… ● Os pronomes de segunda persoa nomean a persoa que escoita. Por exemplo: ti, vós, vostede, vos… ● Os pronomes de terceira persoa nomean o ser ou obxecto do cal se fala. Por exemplo: eles, ela, lle… Os pronomes persoais clasifícanse en tónicos e átonos: ● Os pronomes persoais tónicos poden ir sós. Por exemplo: el, vós. ● Os pronomes persoais átonos van sempre ao lado dun verbo, ben inmediatamente diante deste (Non che lanzarei a pelota) ou ben detrás e unidos ao verbo (Axudádeme).
• Coñecer a función dos pronomes.
Pídalles aos alumnos que se fixen nas palabras destacadas do globo e que expliquen a quen se refiren. Despois, dígalles se cren que os pronomes soamente designan as persoas que falan (emisor) e escoitan (receptor) ou poden referirse a outras persoas que non estean presentes. Así descubrirán os pronomes de 3.ª persoa, en singular e en plural.
3. Ar
21/7/09
14:41:09
7 UNIDADE
Colección á auga Cando meu irmán Alberte e mais eu eramos pequenos, o noso curmán Uxío levounos ver un estanque.
ear os
–Queredes ver un movemento ondulatorio? Lanzade esta pedra á auga e faredes ondas –díxonos.
n ser
a. Por
Ao día seguinte Alberte e mais eu atopamos unha caixa chea de pedras e lanzámolas unha a unha no estanque.
coita.
Ao mediodía Uxío preguntounos:
RA A
o; lle
PRONOMES PERSOAIS TÓNICOS
PRONOMES PERSOAIS ÁTONOS
–Alguén de vós viu a miña colección de rochas?
do cal
, vós. o, ben u ben
Vaia, agora si que nós a fixeramos boa!
4. Substitúe as palabras destacadas por un destes pronomes átonos. ●
Non raiedes as paredes.
●
Eu levarei a maionesa.
●
Mercaches o xornal?
●
Deixa a roupa no cuarto.
●
Dá o recado a teu irmán.
●
Telefonarei aos papás mañá.
EXEMPLO
na
Non raiedes as paredes ▶ Non as raiedes.
5. Comenta cos compañeiros. Cando utilizades os pronomes vostede e vostedes? 6.
• Na actividade 4 descubrirán que os pronomes átonos de terceira persoa átonos poden ter diferentes formas (na, lo, a) segundo a terminación da forma verbal.
ESTUDO EFICAZ. Observa a colocación do pronome e completa a norma.
Non o collas.
Cólleo.
Díxoche que o colleses.
ec-
noñan
Cando os pronomes átonos van diante do verbo escríbense ……………. do verbo. Cando os pronomes átonos van detrás do verbo escríbense ……………. ao verbo.
separados unidos
• Na actividade 6 comprobarán que o pronome átono irá antes ou despois do verbo. A posición habitual do pronome átono é posposto ao verbo, pero pode ir anteposto nas oracións negativas, nas oracións subordinadas, despois dalgúns adverbios e indefinidos (ninguén, xa, sempre…)
AUTOAVALIACIÓN Marca SI ou NON e puntúate. Cada resposta correcta vale 2 puntos. SI
N0N
PUNTUACIÓN
1. Os pronomes persoais expresan calidades.
1
.......
2. En mercounos hai un pronome persoal tónico.
2
.......
3
.......
4
.......
o.
3. Eu e min son pronomes de primeira persoa.
nete.
4. O pronome vós nomea as persoas que escoitan. 5. Os pronomes persoais átonos poden ir sós.
5
.......
TOTAL
.......
Solucións
Solución: 1 Non, 2 Non, 3 Si, 4 Si, 5 Non.
95
Outras actividades Colocar o pronome átono. Para practicar a información anterior, dígalles que coloquen o pronome átono onde corresponda nas seguintes oracións: • Antón dixo que mañá …… devolvía…… o libro. (che) • Cantas mazás …… poño……? (lle) • Iso …… dixo…… meu irmán onte á saída da clase. (mo) • Nunca …… queda colgado…… o ordenador. (vos) • O veciño sempre …… saúda…… polas mañás. (nos) • Seica …… van envíar…… os libros á casa. (che) • Esa noticia, quen …… contou……? (vola)
Para explicar • Na actividade 2, vixíe que os alumnos non identifiquen como pronomes os artigos o, a, os e as, que teñen a mesma forma ca os pronomes átonos de 3.ª persoa. Fágalles ver que os pronomes van ao lado dun verbo (queríaa mercar), mentres que o artigo acompaña un substantivo (o patinete). • Na actividade 5 fágalles notar que os pronomes vostede e vostedes, aínda que son de 2.ª persoa, combínanse con verbos en 3.ª persoa.
lle nos lo a
as
os; s; lles
7
3. Arrodea os pronomes persoais do texto e clasifícaos en tónicos e átonos.
1. • Nós xogamos coa pelota. • Elas subiron á árbore. • Vós merendades na casa. • El tirou unha pedra ao río. • Ela pedaleaba rapidamente. • Eles andan en patinete. 2. RM: me; elas; lle; me; o; ti; nós… 3. PRONOMES PERSOAIS TÓNICOS: eu; eu; vós; nós. PRONOMES PERSOAIS ÁTONOS: nos; nos; las; nos; a. 4. • Non as raiedes. • Eu levareina. • Mercáchelo? • Déixaa no cuarto. • Dálle o recado. • Telefonareilles mañá. 5. Cómpre empregalos cando falamos con descoñecidos ou con persoas maiores, para demostrar respecto. 6. Cando os pronomes átonos van diante do verbo escríbense separados do verbo. Cando os pronomes átonos van diante do verbo escríbense unidos ao verbo.
95 130903 _ 0136-0151.indd
143
21/7/09
14:41:09
Ortografía Contraccións dos pronomes átonos Obxectivos • Coñecer as formas contractas de pronomes persoais átonos.
Xa cha levei ao taller. Seguro que a deixan ben!
Papá, a bici cando ma amañas?
• Empregar correctamente as contraccións de pronomes persoais.
5. Rela
Cando nunha oración se encontran os pronomes átonos me, che, lle, nos, vos, lles coas formas átonas o, a, os, as dan lugar ás contraccións que aparecen recollidas neste cadro. me mo ma mos mas
o a os as
• FIxar a escritura de palabras con dificultades ortográficas.
che cho cha chos chas
lle llo lla llos llas
nos nolo nola nolos nolas
vos volo vola volos volas
Q
lles llelo llela llelos llelas
6.
7. Cop
Suxestións didácticas 1. Arrodea as tres contraccións que hai neste diálogo.
O programa de Ortografía está dedicado, nas unidades 7 e 8, ás contraccións, bastante abundantes na nosa lingua. Nesta ocasión céntrase nas formas contractas dos pronomes persoais átonos e vén reforzar, ao tempo, o contido de Gramática desta mesma unidade en que os alumnos estudaron o pronome persoal. Pida que dous alumnos lean o diálogo da viñeta inicial e centre a súa atención na forma destacada (cha); pregunte a que remite esa forma (fai referencia á bicicleta e ao seu dono). Solicite despois que os alumnos lean a información do cadro, que localicen a forma cha entre as demais contraccións pronominais e que digan que pronomes a forman. Faga especial fincapé nas formas correctas dalgunhas contraccións coas que os alumnos puidesen ter dúbidas á hora de escribilas e destaque a existencia de formas diferentes do pronome singular lle + o, a, os, as; fronte á forma do pronome plural lles + o, a, os, as. Pida que un alumno escriba unha oración en que empregue a primeira forma da táboa de contraccións, despois o que estea á súa beira dirá outra oración pero coa seguinte forma, e así sucesivamente ata que todos digan algunha oración con todas as formas.
Para explicar • Nas actividades propostas os alumnos deben identificar contraccións e analizar os seus compoñentes, empregar contraccións en contextos concre-
Non chos puiden traer porque llos deixei a miña irmá, e non vén deica mañá! Síntoo!
E o libro e os discos que che empreprestei, trouxéchesmos?
144
●
M
●
Al
●
H
●
Se
●
N
8. Dita
Fíxa
2. Consulta o cadro e di que pronomes átonos forman as contraccións que atopaches.
Sab os m em e ele
3. Copia no caderno as oracións seguindo a clave.
✱ ● ● ●
● ● ●
✱
volo
mos
✱ llo
✱
ma
✱
llelo
✱ nolo
Am Que
A mochila e o estoxo aínda non ✱ mercaron. A nova da voda díxo✱ túa irmá por teléfono. Este é un segredo e non ✱ comentes a Xacobe e a Antía. A nós o recado non che ✱ deron. Xa ✱ dicía eu: Iria éche de fiar. Iso que me contas oíches✱ a túa nai o outro día.
DIFIC
p
4. Normalmente, os pronomes átonos van despois do verbo e unidos a el.
p
Responde. ●
●
e
Que contraccións das anteriores van antes do verbo? E despois del? Cres que a presenza das palabras non e xa fai cambiar o pronome de sitio?
96
Máis información Comparar estruturas. Os galegofalantes non adoitan ter problema á hora de escribir as contraccións pronominais, pero si é máis complexo este proceso para os castelanfalantes. Pode ser interesante traballar a tradución do galego ao castelán, e viceversa, de oracións en que conflúen as formas persoais. Para expoñelo de xeito visual, escriba no encerado unha oración en galego e a súa equivalente en castelán; unha debaixo da outra para que poidan observar as equivalencias. Xa cha arranxaron.
Non mo dixo.
Emprestaramo.
Ya te la arreglaron.
No me lo dijo.
Me lo prestará.
Se o considera pertinente, traballe cos alumnos a tradución ao galego de varias oracións curtas con confluencia de formas pronominais.
96 130903 _ 0136-0151.indd
EST
21/7/09
14:41:09
os
7 UNIDADE
too, en
o a s s
rque irmá, mañá!
o
7
5. Relaciona cada resposta coa pregunta que lle poida corresponder.
6.
Quen che regalou os pendentes?
●
●
Entréganllelo mañá.
Quen vos prestou ese disco?
●
●
Prestóunolo Iria.
Por que me dás ese libro?
●
●
Doucho porque é teu.
Cando lles entregan o coche novo?
●
●
Pintóullela o sogro de túa irmá.
Quen lles pintou a casa a teus pais?
●
●
Regaloumos Ana polo aniversario.
ESTUDO EFICAZ. Di que formas dos pronomes átonos contraeron en cada un dos casos anteriores.
7. Copia substituíndo o destacado pola contracción dos pronomes átonos que corresponda. ●
Martiño contoulles a película aos alumnos.
▶
Martiño contóullela.
●
Alberte enviounos un correo electrónico.
▶
.......................
●
Hoxe non vos trouxen larpeiradas.
▶
.......................
●
Seica che deron un regalo os teus tíos.
▶
.......................
●
Ninguén me contou toda a verdade.
▶
.......................
Fíxate na colo cación do pron ome!
8. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate nas palabras destacadas.
A practicar deporte! Sabedes que practicar deporte é moi san? Axuda a fortalecer os músculos, a mellorar o funcionamento do corazón e dos pulmóns e moitas cousas máis. A verdade, eu sempre llelo digo a meus pais e eles o consello agradécenmo, pero de aí non pasan. A min encántame o deporte, sobre todo, o fútbol. É tan emocionante! Queredes que xoguemos algunha vez xuntos? Dígovolo en serio! Espérovos!
1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. ●
pa✱i✱ón
●
pa✱au✱eiro
●
es✱a✱ar
2. Arrodea os erros e corríxeos. paraugueiro
● ●
esvarar
pabellón pabillón
● ●
paraugüeiro paragüeiro
• No apartado Dificultades ortográficas, detéñase na palabra paraugueiro, onde a coincidencia de varios ditongos e a interferencias co castelán pode levar a pronunciar a palabra de forma incorrecta. Por iso, ademais de practicar a ortografía, é conveniente que a pronuncien unhas cantas veces e tomen conciencia da formación da palabra a partir do termo auga.
Solucións
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS
pavillón
tos e substituír dous sintagmas polas formas pronominais contractas que correspondan. Comprobe que colocan correctamente as formas pronominais nas oracións; reforce este contido se cómpre. (Ver apartado Máis información da páxina 94.)
● ●
esbarar resbalar
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
97
Outras actividades Atopar contraccións. Seleccione algún fragmento dun conto, un poema, unha canción... e propoña que os alumnos busquen no texto formas contractas dos pronomes persoais.
1. mos, chos, llos. 2. mos: me+os, chos: che+os; llos: lle+os. 3. • A mochila e o estoxo aínda non mos mercaron. • A nova da voda díxoma túa irmá por teléfono. • Este é un segredo e non llelo comentes a Xacobe e a Antía. • A nós o recado non che nolo deron. • Xa volo dicía eu: Iria éche de fiar. • Iso que me contas oíchesllo a túa nai o outro día. 4. • Antes do verbo: ...aínda non mos deron...; non llelo comentes...; non che nolo deron; xa volo dicía eu... • Si, eses adverbios obrigan a cambiar de posición o pronome. 5. • Quen che regalou os pendentes? Regaloumos Ana polo aniversario. • Quen vos prestou ese disco? Prestóunolo Iria. • Por que me dás ese libro? Doucho porque é teu. • Cando lles entregan o coche novo? Entréganllelo mañá. • Quen lles pintou a casa a teus pais? Pintóullela o sogro de túa irmá. 6. • mos = me+os • nolo = nos+o • cho = che+o • llelo = lles+o • llela = lles+a. 7. • Alberte envióunolo. • Hoxe non volas trouxen. • Seica cho deron os teus tíos. • Ninguén ma contou. 8. Ditado.
97 130903 _ 0136-0151.indd
145
21/7/09
14:41:10
Obxectivos • Repasar vocabulario relacionado cos transportes. • Distinguir palabras simples de palabras compostas. • Escribir sobre experiencias persoais.
Suxestións didácticas
Obradoiro de escritura
Com
Vocabulario
Cont pers Cand o qu
resorte panca parachoques
Para explicar • Na actividade 2 unha vez discriminados os vehículos que poden voar, explíquelles que a forma que recomenda a Real Academia Galega para o castelán «despegar» é «engalar» e a acción de engalar é a «engalaxe». Pousar o avión no chan denomínase «aterrar» e a acción de pousarse o avión no chan, «aterraxe».
P
veloz ruidoso lixeiro
a
empuxar elevarse arrastrar
Pídalles aos alumnos que observen a lámina e que sinalen as diferentes palabras do vocabulario que se representaron. Comente con eles cal dos tres adxectivos que se inclúen no cadro é máis axeitado para definir o foguete e qué verbo de movemento pode aplicarse aos foguetes. Pregúntelles con que transportes ou situacións poden utilizarse os verbos empuxar (un coche avariado) e arrastrar (un carro). Fágalles notar tamén as diferenzas entre empuxar (facer presión sobre un corpo para darlle impulso) e arrastrar (mover sen levantar do chan) e pídalles que debuxen onde se situaría a forza en cada caso. Antes de ler o cadro sobre palabras simples e compostas, suxíralles que observen a columna do vocabulario e que destaquen unha palabra que estea formada por dúas palabras xuntas. O propio significado da palabra parachoques dá idea dos dous significados de que consta esta palabra: ‘parar’ + ‘choque’. Anímeos a pensar máis exemplos de palabras compostas e escríbaas no encerado.
6. E
b
c
1. Conta coma se foses un dos rapaces da lámina como funciona o foguete utilizando tantas palabras da lista como poidas.
R
2. Di cales destes vehículos se poden elevar.
d
3. Completa con un dos adxectivos da lista da lámina. ● ● ●
A miña rúa é moi ................. porque ten moito tráfico. As bicicletas de carreiras fanas cun material moi ................. O avión é un medio de transporte moi .................
PALABRAS SIMPLES E PALABRAS COMPOSTAS. As palabras que se formaron a partir da unión de dúas ou máis palabras, como parachoques (verbo parar + substantivo choques), chámanse palabras compostas. En cambio, as palabras que non se compoñen doutras palabras, como panca, chámanse palabras simples.
4. Descubre sete palabras compostas entre as seguintes. lavalouza helicóptero ordenador
margarida parabrisas pararraios
lucecú domesticable sombreiro
crebacabezas sacarrollas contagotas
C
5. Inventa tres palabras compostas e escribe unha oración con cada unha. EXEMPLO
e
Gardabocatas ▶ Necesítanse gardabocatas para o colexio.
98
Outras actividades Os compostos expresivos. Hai unha gran cantidade de substantivos e de adxectivos compostos que poden ser moi útiles nos textos persoais, porque son moi expresivos. Propóñalles estas dúas columnas para que as relacionen e adiviñen o significado dos compostos resultantes. Anímeos para que utilicen estas palabras nos textos persoais e na conversa cotiá. corta • fende • rabi • vaga • xira • pousa •
• testas • lume • sol • longo • uñas • foles
98 130903 _ 0136-0151.indd
146
21/7/09
14:41:10
ando
n a bsnon
7 UNIDADE
7
Composición de textos Contamos unha experiencia persoal. Ás veces queremos contarlle por escrito a outra persoa algunha cousa que nos pasou e que pensamos que é curiosa ou interesante. Cando escribimos sobre algunha experiencia persoal temos que intentar contar tanto o que pasou coma as impresións e os sentimentos que este feito provocou en nós.
• En canto á redacción dunha experiencia persoal, convén insistir en que se trata dun tipo de texto que pode incluírse noutros tipos de textos, como a carta, a mensaxe electrónica ou o diario persoal. Aproveite para repasar a estrutura destes xéneros. Na carta terán que facer constar a data, o saúdo e a despedida. No diario é obrigatorio encabezar a redacción de cada xornada coa data.
6. Escribe un texto sobre algunha experiencia persoal. PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) Pensa no que queres contar. Repasa as cousas que che pasaron e elixe unha que cumpra as condicións seguintes: 1 Que sexa verdade.
2 Que sexa interesante.
3
Que se poida contar.
b) Pensa que tipo de texto vas escribir e para quen: Será unha carta para un amigo ou unha amiga? Será unha páxina para o teu diario persoal? Será un artigo para o xornal do colexio?... c) Busca un modelo do tipo de texto que vas escribir e fíxate na súa estrutura.
• Utilice o texto que se inclúe no apartado d) como modelo e pídalles que identifiquen nel as características típicas dos textos persoais: marcas de primeira persoa, verbos en pasado, adxectivos ou verbos que expresan sentimentos.
REDACCIÓN DO TEXTO
d) Escribe o borrador do texto tendo en conta os aspectos seguintes: ● Tes que utilizar verbos en primeira persoa e en pasado. ● Tes que contar os feitos de xeito ordenado. ● Ademais dos feitos, tes que contar tamén os teus sentimentos e impresións. Esta páxina dun diario persoal pódeche servir de exemplo. 6 de febreiro de 2010 Benquerido diario: Esta tarde fixen a última proba do meu lanzador de foguetes espaciais. Estaba un pouco nervioso. Levaba moito tempo preparando esta proba e tiña medo de que non funcionase como esperaba. Ademais, os meus amigos viñeron ver o experimento e temía decepcionalos. Pero, cando premín o botón e vin que o foguete saía disparado cara ao ceo, emocioneime moitísimo. Por fin conseguírao! Mañá quedei cos amigos e coas amigas para facer outra proba. Espero que saia tan ben coma esta. Xa cho contarei. Deica mañá.
Competencias básicas Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico Comente as vantaxes e os inconvenientes dos diversos medios de transporte e conciencie os alumnos para que utilicen o transporte público ou a bicicleta para faceren os desprazamentos curtos, xa que é unha maneira de colaborar coa limpeza e o coidado do medio natural.
CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
e) Revisa o texto e pásao a limpo. Pon moita atención á estrutura e á presentación do teu escrito, tendo en conta o modelo que elixiches.
99
Solucións O novo dicionario de compostos. Se lle parece interesante, pode ampliar a actividade 5 da páxina 98 do libro do alumno aproveitando o compoñente lúdico. Suxíralles aos rapaces que pensen no traballo que menos lles gusta facer (pode ser algunha tarefa doméstica ou da súa vida escolar) e que «inventen» un aparello que a faga por eles ou ben un oficio que consista en realizar esta tarefa de maneira profesional. Indíquelles que o nome do seu invento ten que estar composto por un verbo e un substantivo. Deben definilo tal como aparecería nunha entrada de dicionario, definindo como é e a función que ten. Ademais, completarán a entrada cun debuxo.
1. RM: cando movemos a panca que hai ao lado da plataforma, o resorte empuxa o foguete e este elévase (engala), veloz. 2. Poden elevarse o avión, o helicóptero e o foguete. 3. • ruidosa • lixeiro • veloz. 4. lavalouza, parabrisas, pararraios, lucecú, crebacabezas, sacarrollas, contagotas. 5 e 6. RL.
Anímeos a ser creativos tanto nas definicións coma nas ilustracións. Pode recompilar os inventos máis destacados en murais para decorar a clase.
99 130903 _ 0136-0151.indd
147
21/7/09
14:41:10
Literatura A rima
4. C
Obxectivos • Analizar a rima dun poema.
Foguete
• Distinguir entre rima asonante e rima consonante.
Rube o foguete ás alturas facendo sega de estrelas. Dourado outono de gachos! Colleita de luces secas!
• Repasar todos os elementos que integran a análise métrica. • Completar un poema respectando o esquema métrico.
Suxestións didácticas A rima é un dos trazos máis característicos da poesía, que tamén está presente noutros tipos de textos como as cancións, os eslogans publicitarios e os refráns. Para introducir o tema, pode presentar algúns refráns coma estes: Quen fai un cesto, fai un cento, se lle dan vimbios e tempo; Polo san Brais, dúas horas máis; Pasou o día, pasou a romaría. Fágaos pensar en qué teñen en común estes enunciados e que función cren que ten a rima nestes casos. Comente con eles que a rima se utilizou sempre para facilitar a memorización de textos; de feito, actualmente moitas marcas comerciais empregan este recurso retórico para elaborar eslogans e conseguir que a xente os lembre con facilidade. A continuación, lea o poema inicial de Luís Amado Carballo (1901-1927), autor pontevedrés que é considerado o mestre do hilozoísmo ou imaxinismo: a súa poesía recréase na descrición da paisaxe atribuíndolle calidades humanas. Trátase dunha poesía chea de imaxes sensoriais. O poema Foguetes ten un esquema métrico habitual na nosa poesía popular, formas de arte menor, rima asonante nos versos pares. Para explicar • As catro primeiras actividades repasan o concepto e os diferentes tipos de rima, asonante e consonante. Cómpre prestar atención á actividade 3, que
5. O
Q
Como pedradas os tira o labrego fogueteiro, escachando con estrondo o vidro do alto ceo.
C
Beira do río, os tellados empúrranse a coller canas e con medo os rapaces engorripan as *espaldas.
P v c d A e
estrondo: ruído moi forte. engorripar: encoller. *espaldas: débese dicir costas.
LUÍS AMADO CARBALLO (Fragmento)
6. A
c
Cando os sons finais dunha palabra coinciden total ou parcialmente a partir da última vogal tónica, dise que estas palabras riman entre si. Se coinciden todos os sons, a rima é consonante. Se soamente coinciden as vogais, a rima é asonante.
OBR
1. Copia a última palabra de cada verso do poema Foguete e fai as actividades. 1. Arrodea a sílaba tónica de cada palabra.
1
2. Subliña as letras que hai desde a vogal tónica deica o final. 3. Fai parellas coas palabras que rimen.
2. Marca a verdadeira. Como riman as palabras finais do poema Foguete? As palabras finais do poema Foguete riman en consonante. As palabras finais do poema Foguete riman en asonante.
3. Risca as palabras que non riman coas propostas. SEREA
carreta
AMOR
cero
marea
pena
areal
xabón
calor
avó
cadea señor
cortina sol
100
Outras actividades Analizar poemas. Propóñalles aos alumnos poemas sinxelos para que analicen a rima e indiquen o esquema métrico. Por exemplo: Xaneiro Eu colecciono esas cousas que desdeñan os armarios, por iso son anticuario desas formas caprichosas. Gardo unha lúa en crecente, un inútil paraugueiro, un remendón zapateiro, un telescopio sen lente.
Pingas da chuvia que peta nos cristais dunha ventá, badaladas da campá, o mal verso dun poeta. Tamén, para a primavera gardo a rosa verdadeira. RAMIRO FONTE, Xardín do pasatempo
100 130903 _ 0136-0151.indd
148
21/7/09
14:41:10
e.
da os te.
7 UNIDADE
7
4. Clasifica as palabras que non riscaches na actividade anterior. RIMAN CON SEREA EN CONSONANTE
RIMAN CON AMOR
EN ASONANTE
EN CONSONANTE
pode dar orixe a algunha dúbida coas palabras que rimen con amor. Fágalles notar que xabón, avó e sol comparten a vocal tónica, cousa que permite que haxa rima, aínda que sexa asonante.
EN ASONANTE
5. Observa a análise métrica deste poema e relaciona con números. Que indica cada elemento sinalado?
Cabaliños
3
Polos mares do Salnés 8 a vai un cabalo pedrés 8 a choutando as ondas 5 – de tres en tres. 5 a As raioliñas a alborexar 11 B e o cabaliño a brincar e brincar! 11 B
O número de sílabas que ten cada verso. 2
1
Que a última palabra do verso non rima con ningunha outra. Que as palabras finais destes versos riman entre si.
XOÁN BABARRO
6. Analiza metricamente o poema Foguete e di a cal dos esquemas seguintes corresponde. 8a 7b 7– 8a
8– 7c 7c 8–
8d 7– 7d 7–
8– 8a 8– 8a
8– 8b 8– 8b
8– 8c 8– 8c
8– 8a 8– 8a
8– 8a 8– 8a
8– 8a 8– 8a
Completar un poema
OBRADOIRO LITERARIO
1. Completa o poema seguinte tendo en conta as pistas e o esquema métrico proposto.
PISTAS
Nesta noite Nesta noite ..............., a lúa está de mal ............... (tanto que case ...............) non atopa a cinta ............... que lle deu pola ............... o seu amigo o ...............
• Poña especial atención nas actividades 5 e 6, que ensinan, dunha maneira indirecta, como se fai a análise métrica dunha poesía. Sería interesante completar o traballo desta unidade suxeríndolles que fagan a análise métrica dalgún dos poemas que se presentaron nas unidades anteriores. Aproveite tamén para comentar que na poesía actual é bastante frecuente atopar versos sen rima. Deberase comentar tamén que, na análise da rima asonante, pode non se ter en conta a vogal débil dun ditongo como ocorre no poema coas palabras fogeteiro-ceo.
7a 9B 7 – 9A 9A 7b
● ● ● ● ● ●
Chea de estrelas. Estado de ánimo. Cáenlle lágrimas. Da cor do ouro. De boa mañá. Astro arredor do que xira a Terra.
Solucións
101
Buscando a rima. Para practicar a rima asonante e consonante, pode dividir a clase en grupos de catro e propoña algúns inicios de refráns como os que se indican máis abaixo. Cada equipo deberá completalos procurando que rimen e, posteriormente, explicaran se a rima que fixeron é consonante ou asonante. Despois de poñer en común todas as solucións que deron, comprobarase o refrán orixinal e poderán descubrir que grupo se achegou máis á orixinal. • Da culler á boca, … (pérdese a sopa). • Cada un fala da feira … (segundo lle vai nela). • A experiencia, … (é a nai da ciencia). • Can ladrador … (pouco mordedor). • Polo san Xoán… (a sardiña molla o pan).
1. 1 e 2. alturas, estrelas, gachos, secas, tira, fogueteiro, estrondo, ceo, tellados, canas, rapaces, espaldas. 3. estrelas - secas; fogueteiro - ceo; canas - espaldas. 2. As palabras finais do poema Foguete riman en asonante. 3. Non riman con serea: areal e cortina. Non rima con amor: cero. 4. RIMAN CON SEREA EN CONSONANTE: marea e cadea. RIMAN CON SEREA EN ASONANTE: carreta, pena. RIMAN CON AMOR EN CONSONANTE: calor, señor. RIMAN CON AMOR EN ASONANTE: xabón, avó, sol. 5. 3. O número de sílabas que ten cada verso. 2. Que a última palabra do verso non rima con ningunha outra do poema. 1. Que as palabras finais destes versos riman entre si. 6. O esquema correspondente é o do cadro central: 8- 8a 8- 8a… OBRADOIRO LITERARIO 1. estrelada; humor; chora; dourada; madrugada; Sol.
101 130903 _ 0136-0151.indd
149
21/7/09
14:41:11
Actividades Obxectivos
1.
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
• Repasar os contidos da unidade. • Revisar os contidos da unidade anterior.
9.
●
As palabras compostas son ………… As palabras simples son …………
●
Os pronomes átonos de 3.ª persoa ………… contraen cos ………… me, che, lle, nos, vos, lles e dan como resultado …………
●
Dúas palabras riman entre si cando coinciden ………… A rima é consonante se ………… A rima é asonante se …………
10.
• Corrixir textos tendo en conta unhas normas. 2.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema.
Suxestións didácticas Pode ampliar a actividade 8 completando a análise métrica da estrofa: pregúntelles de que tipo é a rima (consonante). A continuación, anímeos a cambiar as últimas palabras do verso para modificar tamén o esquema métrico. Na actividade 12, vixíe que utilicen a terminoloxía axeitada para falar das partes dos textos narrativos. Así mesmo, aproveite para lembrar as formas que se empregan ao inicio de cada parte (fórmulas de comezo e de remate; fórmulas para introducir a acción: un día, de súpeto…).
OS PRONOMES PERSOAIS nomean sen utilizar un substantivo a persoa que fala ou 1.ª persoa
Aprender a aprender Agora que están no ecuador do curso e que se familiarizaron coas técnicas dos resumos e dos esquemas, propóñalles que, seguindo o exemplo da actividade 2, fagan un esquema de cada apartado da unidade.
...................... ou 3.ª persoa
tónicos
.............
12. 3. Busca nas oracións os tipos de pronomes seguintes. Dous pronomes tónicos de 2.ª persoa. Un pronome átono de 1.ª persoa. ● ● ● ●
Ti podes vir con nós. Eu chámome Henrique. Eles atoparon a súa amiga na tenda. Chegaremos antes ca vós.
6. Indica a partir de que palabras simples se formaron estas palabras compostas. ● ●
● ●
Que outros pronomes hai? De que clase son, tónicos ou átonos? A que persoa se refiren?
5. Substitúe por pronomes persoais. ● ● ● ● ● ●
Raquel e Tareixa estudan quinto. O meu amigo e mais eu xogamos xuntos. Cibrán e el transportarán as caixas. Saleta e ti erguéstesvos cedo. Mateo adéstrase no polideportivo. Paula ordena o seu cuarto.
coliflor benvido
● ●
mediodía contagotas
● ●
ES
gardamontes sacarrollas
1
7. Substitúe o destacado en cada oración pola contracción do pronome átono que cumpra. ● ● ●
4. Responde sobre as oracións anteriores.
●
Competencias básicas
................... ...................
11.
poden ser
●
●
Xesús deixoume uns libros moi interesantes. Non me contou os motivos para actuar así. Quen vos anoou os cordóns dos zapatos? A mestra corrixiulles os exercicios aos estudantes. Uxía non nos regou as plantas porque lle esqueceu facelo.
8. Marca. Que esquema métrico ten a estrofa? Do mar pola orela mireina pasar, na fronte unha estrela, no bico un cantar.
6a 5a 6b 5b
6a 6b 6a 6b
2
102
Solucións
Outras actividades
1. • As palabras compostas son as que se formaron a partir da unión de dúas ou máis palabras. As palabras simples son as que non se compoñen doutras palabras. • Os pronomes átonos de 3.ª persoa o, a, os, as contraen cos pronomes átonos me, che, lle, nos, vos, lles e dan como resultado mo, ma, mos, mas; cho, cha, chos, chas; llo, lla, llos, llas; nolo, nola, nolos, nolas; volo, vola, volos, volas; llelo, llela, llelos, llelas. • Dúas
Redactar un anuncio para coñecer amigos novos. Aproveitando os exemplos que hai no apartado Es capaz de…, pregúntelles aos alumnos se algunha vez escribiron un anuncio deste tipo e se coñeceron a alguén desta maneira. Pídalles que mencionen revistas xuvenís, programas televisivos e outros medios a través dos cales se pode coñecer xente enviando anuncios coma este. Pode animar os alumnos para que redacten o seu propio anuncio de contacto e o envíen. A actividade pode ser máis interesante se ten a posibilidade de realizala entre distintos colexios. Pode contactar con profesores doutros centros e dedicar un día a recoller os anuncios dos rapaces dunha escola e levalos á outra. Favoreza a «correspondencia» durante o curso escolar e organice un encontro «en persoa» antes das vacacións.
102 130903 _ 0136-0151.indd
150
21/7/09
14:41:11
7 LEMBRA E REPASA 9. Explica o significado destas palabras. ● ● ●
13. Marca as dúas palabras polisémicas
●
febreiro clave
●
●
do artigo. o
A raíz dos seus problemas é que é moi tímido. Teu curmán traballaba nun banco e deixouno.
15. Explica o significado das seguintes parellas a
os
os contos.
de palabras e di cal se pronuncia con vogal tónica aberta e cal pechada.
as
12. Nomea as tres partes en que se dividen
ontes las
cabo teléfono
destacada, pero dándolle un significado diferente.
Os determinantes van diante ou detrás do substantivo? Que palabras poden facer a función de determinantes? Nomea polo menos tres.
11. Escribe un substantivo para cada forma
....
xampú piscina
14. Escribe unha oración con cada palabra
10. Responde. ●
e explica por que o son.
O carpinteiro deixou a mesa ben puída. Trouxo da India unha planta exótica. Uxía explicounos o que é un cráter.
● ●
bóla/bola vén/ven
● ●
óso/oso póla/pola
● ●
vés/ves té/te
Corrixir atendendo a unhas condicións
ES CAPAZ DE…
1. Le as condicións que lles dá a revista aos lectores que queren escribir nesta sección
ola pra.
ntes. así. os?
lle
fa? 6a 6b 6a 6b
e di que textos non as cumpren. CAIXA DE CORREOS DOS AMIGOS Se queres que che publiquemos un anuncio na sección Caixa de correos dos amigos: – Escribe un texto que non teña máis de 10 liñas. – Pon claramente o nome, a idade e os teus gustos e desexos. Se queres, tamén podes dar algún detalle sobre o teu aspecto físico ou o teu carácter. – Non esquezas dar o enderezo.
ANA. Ola rapaces e rapazas! Chámome Ana Vázquez. Son alta, morena e moi divertida. Vivo en Lugo e fixen 11 anos a semana pasada. Escribídeme a Rúa do Progreso 130, 27100 Lugo. VÍTOR. Ola! Son Vítor, un rapaz de 11 anos, simpático e ben plantado. Gústanme os deportes e a música. Gustaríame cartearme con xente para intercambiar pósters e fotos de grupos. Se vos interesa, o meu nome completo é Vítor Rois Bendaña e o meu enderezo, Rúa Maior 3, 15810 Arzúa. BRAIS. Gustaríame facer amigos, rapaces e rapazas, de todas as idades porque son novo na vila. Teño 10 anos e creo que son ben simpático. Se queres ter un amigo, escríbelle a Brais de Verín.
2. Corrixe os textos anteriores para que cumpran as condicións dadas.
103
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Comunicación oral Gramática Ortografía Vocabulario Composición de textos Literatura
O que aprendín a facer
UNIDADE
7
palabras riman entre si cando coinciden total ou parcialmente a partir da última vogal tónica. A rima é consonante se coinciden todos os sons. A rima é asonante se coinciden só as vogais. 2. Os pronomes persoais nomean sen utilizar un substantivo: a persoa que fala ou 1.ª persoa; a persoa que escoita ou 2.ª persoa; a persoa de quen se fala ou 3.ª persoa. Os pronomes persoais poden ser tónicos ou átonos. 3. Ti, vós. Me. 4. • Nós: pron. persoal tónico de 1.ª persoa do plural. • Eu: pron. persoal tónico de 1.ª persoa do singular. • Eles: pron. persoal tónico de 3.ª persoa do plural. 5. • Elas estudan quinto. • Nós xogamos xuntos. • Eles transportarán as caixas. • Vós erguéstesvos cedo. • El adéstrase no polideportivo. • Ela ordena o seu cuarto. 6. • col + flor • medio + día • garda + montes • ben + vido • conta + gotas • saca + rollas. 7. • Xesús deixoumos. • Non mos contou. • Quen volos anoou? • A mestra corrixíullelos. • Uxía non nolas regou porque lle esqueceu facelo. 8. 6a 6b 6a 6b. 9. • lisa. • Que vén dun país distante. • Cavidade na parte superior dun volcán. 10. • Os determinantes van diante do substantivo. • RM: os artigos, os demostrativos e os posesivos. 11. RL. 12. Presentación, nó e desenlace. 13. Polisémicas clave e cabo; teñen máis dun significado. 14. RM: • Tropezou cunha raíz que sobresaía da terra. • Teu irmán sentou nun banco a descansar. 15. Pronúncianse abertas as que levan acento diacrítico. bóla (‘esfera’) / bola (‘peza de pan’); óso (do corpo) / oso (animal); vés (pres. de vir) / ves (pres. de ver); vén (pres. de vir) / ven (pres. de ver; imp. de vir); póla (‘rama’) / pola (‘galiña’; por + a); té (‘infusión) / te (pronome; letra). ES CAPAZ DE… 1. Non cumpren as condicións o texto de Ana (non di os gustos) e o de Brais (non dá o enderezo). 2. RL.
103 130903 _ 0136-0151.indd
151
21/7/09
14:41:11
8
E
Cuarto sen xanela
Programación Obxectivos • Ler con boa entoación un texto narrativo.
Contidos
• Explicar as actuacións dos personaxes.
• O verbo: raíz e desinencias.
• Aprender a interpretar e a dar indicacións sobre a situación dun lugar.
• Escritura de contraccións.
• Identificar os elementos que forman un verbo.
• Prefixos e sufixos.
• Usar correctamente as contraccións na escrita. • Comprender os conceptos de prefixo e sufixo. • Aprender estratexias para describir un lugar. • Localizar de maneira rápida a información nun texto. • Deducir o significado dunha palabra polos elementos que a compoñen.
Criterios de avaliación • Le un texto narrativo coa entoación axeitada. • Explica razoadamente as actuacións dos personaxes. • É capaz de dar e entender indicacións sobre localizacións. • Distingue a raíz e as desinencias das formas verbais. • Usa correctamente as contraccións na escrita. • Identifica os prefixos e os sufixos das palabras derivadas. • Describe un lugar seguindo unha orde espacial. • Localiza de maneira rápida a información nun texto expositivo. • Deduce o significado dunha palabra polos elementos que a forman.
Competencias básicas Ademais da Competencia en comunicación lingüística, nesta unidade desenvólvense as competencias seguintes: Competencia social e cidadá, Competencia cultural e artística, Autonomía e iniciativa persoal, Aprender a aprender e Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico.
R
• Lectura do relato Cuarto sen xanela.
• • •
• Valoración das actitudes dos personaxes. • Uso de estratexias para identificar e sinalar localizacións.
E
• • • •
• Recoñecemento de prefixos e sufixos e determinación do significado que acheguen. • Descrición dun lugar seguindo un criterio espacial. • Localización da información nun texto expositivo. • Análise dos prefixos e dos sufixos que forman parte dun nome para deducir o significado.
• Interese por usar correctamente as contraccións da nosa lingua. • Valoración da escritura como arquivo da memoria.
104A 130903 _ 0152-0167.indd 152
21/7/09 14:45:27
Esquema da unidade UNIDADE 8
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
Cuarto sen xanela
O verbo: raíz e desinencias
Escritura de contraccións
Competencias Aprender a aprender
Comunicación oral
Obradoiro de escritura
Comprensión auditiva: Localizar lugares Expresión oral: Sinalar onde nos atopamos
Vocabulario: Prefixos e sufixos Composición de textos: Describir un lugar Es capaz de… Deducir o significado de palabras
Actividades
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Segundo trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • • • •
Redactar resumos: actividade 7, páxina 106; actividade 1, páxina 116. Repasar procedementos: actividade 4, páxina 109. Inferir unha norma: actividade 4, páxina 111. Elaborar esquemas: actividade 2, páxina 116.
Previsión de dificultades • A escritura de contraccións pódelles causar algún problema, sobre todo as do demostrativo co indefinido outro. Lémbrelles que a forma do demostrativo neutro isto, iso, aquilo non contrae co demostrativo outro, outra, outros, outras, pero si o fan o resto das formas do paradigma do demostrativo. Comprobe que saben cal é a procedencia das formas estoutro, esoutro, aqueloutro. • A ordenación da información é capital nos textos que se traballan nesta unidade, tanto na competencia oral coma na escrita. Esíxalles que dediquen un tempo á planificación, é dicir, a elaborar un esquema ordenando as ideas antes de producir os textos.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
104B 130903 _ 0152-0167.indd 153
21/7/09 14:45:27
Obxectivos
8
Cuarto sen xanela
os cir mo ve
• Ler con boa entoación. • Formular hipóteses sobre o que pode ocorrer na narración.
cu tob Co erm un ec tap aín ori
• Explicar os sentimentos dos personaxes e opinar sobre as súas accións.
Suxestións didácticas A lectura inicial desta unidade presenta unha historia que ten como protagonista unha nena preocupada porque o seu cuarto non ten xanela. Trátase dunha nova lectura con narrador protagonista, co que o alumnado segue a observar e analizar as posibilidades da narración en primeira persoa.
fel co oc en
co
en
VAS APRENDER
Antes de ler O título Cuarto sen xanela pode ser explotado para que os alumnos fagan conxecturas sobre o contido apoiándose ademais na interpretación da ilustración. Centre a súa atención no título e pregunte cal é a función das xanelas nas casas e como cualifican eles un cuarto sen ventá. Suxira que digan tamén os sinónimos de xanela que coñecen. Solicite despois que describan a escena da ilustración, que fagan conxecturas sobre as persoas que aparecen e que tenten conectar a escena co título. Pregunte: como intentariades compensar a falta dunha xanela nun cuarto? Que imaxe presenta o cadro que sosteñen os personaxes? Onde o colgarán? A lectura Antes de afrontaren a lectura do texto, solicite que se deteñan no cadro de vocabulario e dígalles que, despois durante a lectura, xa non terán que acudir a el. Indague se xa coñecían estes significados. Preste especial atención ás palabras folla e selar e comente a súa polisemia. Para asegurarse de que comprenden estes termos, pídalles que escriban unha oración con cada unha.
1 Lectura Cuarto sen xanela 2 Comunicación oral ● Localizar lugares ● Sinalar onde nos atopamos 3 Gramática O verbo: raíz e desinencias
do rán
C
hámome Cecilia e sinto paixón polas xanelas. Sei que é unha rareza pero podo xustificalo. No piso onde vivo só hai xanelas medias. Nin albisco o horizonte, nin diviso camiños. A ausencia de xanelas no meu cuarto, ao meu xeito de ver, xustifica abondo a miña obsesión polas xanelas. O meu cuarto non sempre foi escuro, mais eu lémbroo así desde que nacín, a súa historia é sinxela e triste e contouma miña nai despois de insistirlle: –Por que o meu cuarto non ten xanela?
om teu ve
5 Obradoiro de escritura ● Prefixos e sufixos ● Describir un lugar
–Porque nos obrigaron a pechala.
–É
–Quen pode obrigar a alguén a pechar unha xanela?
Am
–O Concello, por exemplo.
–L
6 Texto para traballar as competencias básicas Unha camiñada pola vía verde
–O Concello?
Só qu me
4 Ortografía Escritura de contraccións
–No Concello traballan persoas que dan e quitan permisos para obrar. O teu cuarto tiña unha xanela de dúas follas co marco pintado de azul. A través dela víase un terreo abandonado onde xogabamos
104
Outras actividades Gustaríame vivir... Propoña que os alumnos inventen unha breve historia, narrada en primeira persoa. Deberán escoller un tipo de vivenda, de características moi distintas ás habituais no seu contorno. Explicarán se lle gustaría vivir nela, ou non, como se sentirían e por que. En castelo medieval
Unha palloza
Unha cova
Un tipi
Un iglú
Unha palafita
Unha cabana
Un rañaceos
Un barco ancorado
Pode aconsellarlles que, se o precisan, busquen previamente información sobre as características da vivenda escollida, para así poder enriquecer o seu texto.
104 130903 _ 0152-0167.indd 154
bá
21/7/09 14:45:27
que é nelas cia de ndo a
desde a nai
para ntado amos
UNIDADE os nenos do barrio. Non revestía perigo porque daquela case non circulaban coches polos arredores. No terreo edificable había un modesto parque infantil, digo modesto porque só tiña un tobogán vermello e un bambán azul. –E iso que ten que ver coa xanela do meu cuarto? –Un mal día o terreo encheuse de maquinaria. Tapárono arredor cunha alta cerca de madeira, impediron o acceso, arrincaron o tobogán e o bambán. Ao pouco tempo recibimos o comunicado do Concello que nos obrigaba a selar as xanelas orientadas ao terreo ermo onde ían erguer un edificio oficial e abrir unha rúa. Déronnos un prazo de quince días e, de non cumprilo, ameazaban cunha multa e con que, de todos os xeitos, tomarían medidas para forzarnos a tapialas. Algúns veciños tiveron que selar máis dunha fiestra. Nós aínda fomos afortunados, porque o resto dos cuartos do piso se orientan cara ao outro lado.
albiscar: chegar a ver algo que está lonxe. follas: partes das ventás que se abren e se pechan. selar: poñer algo nunha cousa para que non se poida abrir. ermo: que está sen cultivar e sen habitar.
Tras unha primeira lectura silenciosa do relato, farán outra en voz alta e en cadea para practicar a entoación, o ritmo e a articulación. Pregunte quen é o narrador do relato e pida que o exemplifiquen a partir dalgún elemento textual.
Competencias básicas Competencia social e cidadá
De alí a uns días, miña nai chegou á casa cunha expresión moi feliz na cara. Os ollos brillábanlle e levaba baixo o brazo un paquete con forma cadrada e plana. Fíxome un sinal coa man que non tiña ocupada e pediume que sentase ao seu carón no sofá. Colocou enriba da mesa o vulto e cun aceno invitoume a abrilo.
Tendo en conta as referencias ao Concello presentes no texto, aproveite para que os alumnos acheguen os seus coñecementos sobre a función dos concellos e falen dos seus dereitos e obrigas como cidadáns dun municipio. Poden tamén explicar cal é o seu contorno municipal, onde está o edificio do concello, como se denominan os cargos dos representantes dos cidadáns nestas entidades e que saben sobre os procesos de eleccións dos mesmos.
–Para min? Asentiu coa cabeza sen deixar de sorrir. Semellaba ilusionada, coma se o agasallo o estivese a recibir ela. –Teño que compensarte. Co asunto da xanela sei que estás moi enfadada. Axeonlleime no chan e rompín o envoltorio do regalo, supoñendo pola forma do paquete o que ía atopar no seu interior e preparándome para finxir entusiasmo. Efectivamente era o que supuña. –Un cadro!
A AUTORA
–Gústache?
8
Alí estaban as nubes, o terreo ermo, o tobogán vermello, o bambán azul e o camiño. –É moi bonito. Non mentía. –Recuperei un óleo que pintara teu avó. Enmarqueino. Non é o mesmo, seino, pero a fin de contas, se houbese unha xanela no teu cuarto, esa sería a paisaxe que che gustaría ver, a que verías de verdade. Equivócome? –É unha sorte que o avó pintase tan ben. A miña nai deume un bico e eu devolvinllo. –Lévao ao teu cuarto e vai pensando onde che gustaría colocalo. Só había un lugar posible. Á altura da tapiada xanela. Non tiven que pensar moito ao respecto. Pero aquel detalle da miña nai deume moito que pensar.
An Alfaya María dos Anxos Alfaya Bernárdez (Vigo, 1964), estudou Maxisterio e Criminoloxía. A súa actividade estivo moi ligada ao teatro, posto que participou na fundación do Teatro Avento de Vigo. A obra desta autora diríxese ao público infantil e xuvenil. Entre as súas producións máis galardoadas destacan Sireno, Sireno!, A sombra descalza e Illa soidade.
AN ALFAYA, Unha xanela para Cecilia. (Adaptación)
105
Outras actividades Unha casa sen... Ao fío do texto pódese traballar cos alumnos vocabulario relacionado coa vivenda. Propóñao coma un xogo de adiviñas. Asígnelle, a cada un, un termo relacionado cun elemento ou parte da casa. Debe ser de forma individual para que ningún deles saiba cal é o termo asignado aos compañeiros. Cada alumno escribirá no caderno a definición da palabra que lle tocou (pode buscala no dicionario). Despois lerá a definición para que os demais adiviñen de que se trata, comezando sempre coa expresión «Vivo nunha casa sen...». Por exemplo: Vivo nunha casa sen... estancia onde se prepara e cociña a comida. (a cociña) Banco de palabras: azotea, cuarto, estudio, salón, cheminea, teito, escaleiras, faiado, soto, tellado, parede, fachada, rocho, contras...
Competencia cultural e artística Pregunte que técnica usou o avó da protagonista para pintar o cadro (óleo). Aproveite para que expliquen outras técnicas e materiais empregados na expresión plástica (acuarela, témpera, carbonciño, ceras, tinta...). Pódeselles falar tamén do trampantollo, unha representación pictórica que crea unha ilusión óptica facendo que pareza real o que só está pintado. (Aquí poden ver algúns exemplos http://centros. edu.xunta.es/iesricardocarballocal ero/?q=node/664).
Despois de ler Pídalles aos alumnos que valoren se se aproximaron moito ou pouco nas súas predicións sobre por que o relato se titula así. Solicite a súa opinión sobre o comportamento dos personaxes, sobre todo a partir da reflexión da narradora no último parágrafo do texto.
105 130903 _ 0152-0167.indd 155
21/7/09 14:45:28
Traballo sobre a lectura Obxectivos • Reconstruír a historia a partir dunhas escenas. • Completar un esquema das partes do texto. • Expresar opinións persoais.
Com
Os personaxes
A estrutura
Comp
1. Contesta.
4. Di onde comeza e onde remata cada unha
Localiza que loc da infor se atop temos q no plan
●
Quen é a protagonista principal do relato?
●
Cal é o seu estado de ánimo ao principio da lectura? Por que?
das partes deste esquema. … PROBLEMA DE CECILIA …
●
Muda o seu ánimo durante o relato?
●
Que tivo que ver a nai no cambio?
…
1.
EXPLICACIÓN DA NAI
Suxestións didácticas
As causas
Ao fío da última cuestión da actividade 2 propoña que os alumnos opinen sobre os motivos polos que se poden obrigar a pechar as ventás, procurando que sexan motivos razoables (por exemplo; perservar a intimidade). Convirá explicar que existen leis que determinan as condicións e limitacións para as construcións, incluso para o que respecta a abrir ou pechar ventás.
2. Le esta oración tirada do texto e explica.
… SOLUCIÓN DA NAI …
No terreo edificable había un modesto parque infantil.
A túa achega 5. Escribe un novo final para a historia da xanela
●
Que é un terreo edificable? Que relación ten este terreo co ocorrido no texto?
●
Quen é o responsable do que sucedeu nese terreo? Por que?
de Cecilia. Podes empregar o que se propón deseguido ou escribir ti un que che guste.
●
Cal é a túa opinión sobre a actuación do Concello?
Cecilia decide ir falar co Concello porque considera…
A túa opinión
3. En que orde ocorreron os feitos?
6. Consideras que as vilas e as cidades dispoñen de suficientes espazos verdes e parques para o lecer? Xustifica a resposta.
Numera as viñetas e explica.
Expre
Rexistro de lectura
Sinalam nun lug para qu e fixars
7.
3. Por
ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha sobre a lectura con estes datos:
Facé
1. Título:
2.
Autor/a: Resumo:
Opinión:
106
Programa de comprensión Actividade 1. Obtención da información. Identificar personaxes e detalles relevantes da historia. Actividade 2. Elaboración dunha interpretación. Explicar o significado dunha palabra no contexto e opinar sobre os feitos relatados. Actividade 3. Comprensión global. Ordenar escenas e explicalas. Actividade 4. Reflexión sobre a estrutura. Identificar e localizar as partes do texto. Actividade 5. Expresión escrita. Inventar un novo final para a historia. Actividade 6. Reflexión ao fío do contido. Opinar sobre un tema relacionado co texto. Actividade 7. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
106 130903 _ 0152-0167.indd 156
2. Com
no m
A secuencia
Solucións 1. • Unha rapaza chamada Cecilia. • Triste porque o seu cuarto non ten ventá. • Si, porque o cadro do avó axúdalle a sentirse mellor. • A nai explicoulle a causa de que no seu cuarto non haxa ventá, e regaloulle un cadro para poñer no lugar desta. 2. • Terreo onde se pode construír un edificio. É o terreo ao carón da casa da protagonista. • O Concello, porque construíu un edificio oficial nel e obrigou aos pisos que tiñan ventás orientadas cara a el a pechalas. • RL. 3. • 3, 4, 2, 1. No terreo antes había un parque onde os nenos xogaban. O concello ordenou tapiar as ventás que daban ao terreo. No terreo construíuse un edificio oficial. No cuarto de Cecilia hai un cadro no lugar da ventá que houbo que tapiar. 4. Problema de Cecilia: Desde o comezo ata «...contouma miña nai despois de insistirlle.» Explicación da nai: Desde «por que o meu cuarto non ten xanela?» ata «...orientan cara ao outro lado.» Solución da nai: desde «De alí a uns días, miña nai chegou cunha expresión...» ata o final. 5, 6 e 7. RL.
…
21/7/09 14:45:28
ha
8 UNIDADE
Comunicación oral Obxectivos
Comprensión auditiva
• Localizar lugares nun plano.
Localizamos lugares nun plano ou mapa. Ás veces temos que localizar un lugar nun plano ou nun mapa a partir da información que nos dá sobre este a persoa que se atopa alí ou que coñece o lugar. Para facelo ben, temos que nos fixar nos datos que nos dan e comprobar no plano ou no mapa o lugar que os cumpre todos.
1.
• Dar indicacións para explicar onde nos atopamos. Sigue o carreiro que hai detrás do edificio, colle o segundo desvío á esquerda e chegarás ao lago.
Escoita a audición e localiza cun círculo o punto do mapa onde se atopan os montañeiros perdidos.
Comprensión auditiva As características dos textos orais que traballaremos nesta unidade son moi semellantes ás dos textos instrutivos, que estudamos no apartado Comunicación oral da unidade anterior. Neste caso, pois, sería interesante que, antes de escoitar a audición correspondente do CD Comunicación oral, faga un repaso de todos os adverbios e preposicións que coñecen que indican lugar (vexa o apartado Obradoiro de escritura desta unidade) para que entendan correctamente o texto oral que escoitaron.
uido
2. Comproba cos compañeiros e coas compañeiras que localizastes todos o lugar no mesmo punto do mapa.
Expresión oral Sinalamos onde nos atopamos. Cando nos perdemos ou cando nos atopamos nun lugar moi grande ou onde hai moita xente, temos que saber dar os datos axeitados para que nos poidan atopar. Para facelo, cómpre observar atentamente o contorno e fixarse nas cousas que lle poden facilitar a localización a quen nos escoita.
3. Por parellas, xogade a adiviñar o lugar do plano onde se atopa cada un. Facédeo así:
1. Escollede un lugar do plano. 2. Intentade que o compañeiro ou compañeira vos localice dando só tres datos sobre o lugar en que vos atopades.
W. C.
TENDA DE ANIMAIS
CINE
RESTAURANTE
CAIXEIRO
ASCENSOR ESCALEIRA PRINCIPAL
PASADIZO CENTRAL XEADOS DOCES
W. C.
PARQUE INFANTIL
• Utilizar correctamente preposicións e adverbios de lugar.
Suxestións didácticas
anela
poñen para
8
XOIARÍA
TENDA DE ROUPA
ESCALEIRA GARAXE
107
Expresión oral Para preparar a actividade 3, reflexione sobre as pistas máis significativas que lles ofreceron os excursionistas da actividade 1. Fágalles ver que sempre que queiran dar indicacións sobre localizacións é mellor optar por pistas significativas e tomar como puntos de referencia elementos visibles.
Competencias básicas Outras actividades Localizar países nun mapa. Distribúa os alumnos en grupos de tres e reparta un mapa político do mundo en cada grupo. Cada equipo pensará un país ou un accidente xeográfico e comezará dicindo unha pista, por exemplo, partindo de España como situación inicial, á dereita. Os outros grupos terán que dicir un país que estea á dereita e, a partir deste país, o equipo que fixo a proposta terá que dar unha nova situación. Por exemplo, se algún grupo di Italia e o país que pensara é Alemaña, terán que dar, como nova pista, máis arriba.
Autonomía e iniciativa persoal Comprender indicacións sobre lugares e saber dalas é importante porque permite que os alumnos se poidan mover con máis autonomía pola cidade.
Solucións 1. Teñen que marcar a fonte que hai no bosque da dereita, no último do plano. 2 e 3. RL.
107 130903 _ 0152-0167.indd 157
21/7/09 14:45:29
Gramática O verbo: raíz e desinencias
●
Obxectivos
• Analizar as formas verbais.
Os verbos son as palabras que serven para expresar accións ou estados. Por exemplo, o verbo comer indica unha acción «tomar alimentos» e o verbo estar indica un estado «atoparse dun xeito determinado». Cada verbo ten moitas formas verbais, que indican o tempo en que se produce a acción e a persoa que a realiza. Por exemplo, aprendiamos, aprendiches, aprendo, aprendería… son formas do verbo aprender. O conxunto de todas as formas dun verbo é a súa conxugación. A forma que utilizamos para nomear o verbo é o infinitivo. Os infinitivos acaban en -ar (primeira conxugación), -er (segunda conxugación) ou -ir (terceira conxugación). Por exemplo: andar, bater, partir…
Gústame moito como pintaba o avó.
Suxestións didácticas
Para presentar o tema, escriba no encerado uns cantos verbos: merendaba, estudaba, traballaba, xogaba... Pregúntelles que teñen en común e comente que se trata de palabras que se refiren a accións e, desde o punto de vista formal, todas acaban en -aba. Pida que reflexionen sobre que tipo de información nos achega esta terminación (pasado, 1.ª ou 3.ª persoa do singular). A continuación, pregúntelles que ocorre se eliminamos -aba, e engadimos outra terminación, por exemplo -arás. Fágalles notar que, malia que as desinencias se poden cambiar, hai unha parte do verbo que é fixa ou invariable. Para explicar • Na actividade 1, para que poidan localizar o verbo sen dúbidas, lémbrelles que expresa sobre todo accións e que é a palabra que concorda co suxeito. A concordancia ten que ser a pista clave. • En relación coa actividade 4, explíquelles, cos verbos regulares, que este procedemento lles vai ser de moita axuda para recoñecer a raíz e a desinencia das formas verbais.
3. Es ● ●
4.
ES
a
Raíz e desinencia FORMA VERBAL
Raíz cant-
Desinencia -aremos
As formas verbais constan de dúas partes: a raíz e as desinencias. ● A raíz adoita ser común a todas as formas do mesmo verbo. Se a un infinitivo como andar lle sacamos a terminación (-ar), obtemos a raíz do verbo (and-). En xeral, todas as formas dun verbo teñen a mesma raíz. Por exemplo: andaban, ando, andaremos, andou… ● As desinencias son as terminacións que se engaden á raíz para obter as diferentes formas verbais. Por exemplo: andas, andaches, andarei, andásedes…
5. Se ● ●
6. En ● ● ●
Os verbos son palabras que expresan accións ou estados. Cada verbo ten diferentes formas. O conxunto de todas as formas dun verbo chámase conxugación. Cada forma verbal consta de raíz e desinencia.
AUT
M
1
1. Localiza os verbos que hai neste poema. A luzada do día
2
Soa o clarín do galo, que vixía o primeiro claror, na capoeira, e a alerta repetida de eira en eira é toque de arrebato na campía.
3
4
O enxame de paxaros rechouchía, entre a follaxe espesa da silveira, e, rachada en xiróns na carballeira, foxe a leitosa brétema. Xa é de día.
5
RAMÓN CABANILLAS
108
Outras actividades Representacións de verbos. Por quendas, os rapaces sairán ao encerado e representarán unha acción. O resto de compañeiros terán que adiviñar o verbo correspondente. O rapaz que representou a acción anotará o verbo no encerado e separará a raíz e a terminación do infinitivo. Localizar formas verbais na lectura. Outra actividade posible é volver ao texto Cuarto sen xanela (páxinas 104 e 105) e propoñerlles que localicen formas verbais e que digan o infinitivo de cada unha. Despois, poden clasificalas nas tres conxugacións.
108 130903 _ 0152-0167.indd 158
EX
b, 5a.
O verbo é a categoría que ocupará gran parte do curso no apartado de Gramática, co obxectivo de que o alumnado sexa capaz de dominar a morfoloxía verbal. Nesta unidade vanse familiarizar cos conceptos básicos e sobre todo descubrirán a raíz do verbo, a partir da cal poderán crear todas as formas.
●
O verbo
• Aprender o que é un verbo e saber identificalo. • Coñecer diversos conceptos relacionados co verbo: conxugación, infinitivo, raíz e desinencias.
2. Es
21/7/09 14:45:29
ns ou tomar xeito
n que endiaverbo onxu-
8 UNIDADE ● ●
percorrer beber
EXEMPLO
● ●
cantar saír
● ●
comer rir
● ●
partir falar
• Vixíe que comprendan correctamente a técnica exposta na actividade 4 cando fagan as actividades 5 e 6. Reforce aos alumnos que nun principio poidan ter dificultades coa actividade que lle propoñemos nesta páxina da Guía e ampliando a actividade 6 con tres desinencias máis.
verbo percorrer ▶ percorredes, percorriches, percorrerán…
3. Escribe o infinitivo que corresponde a cada unha destas formas verbais. ● ●
4.
comezas colgarei
▶ …………
●
▶ …………
●
axudará liades
▶ …………
●
▶ …………
●
vivides converto
▶ ………… ▶ …………
ESTUDO EFICAZ. Completa coas palabras propostas os pasos para separar
a raíz e a desinencia de calquera forma verbal.
nfinitiación)
cias. Se a emos teñen dou… para anda-
8
2. Escribe cinco formas verbais de cada un dos seguintes verbos.
1. Escríbese o ………… da forma verbal que queremos analizar. 2. Suprímeselle á forma verbal a terminación (-ar, -er, -ir) para obter a ………… 3. Elimínase a raíz da forma verbal e así obtemos a …………
desinencia infinitivo raíz
Competencias básicas Aprender a aprender
5. Separa a raíz da desinencia nestas formas verbais. ● ●
escoita canta
● ●
debateredes tecemos
● ●
comunicaremos sufría
● ●
O emprego de técnicas que lles axuden a comprender a información e a poñela en práctica con éxito vailles resultar moi motivador. Seguro que a actividade 4 contribúe a lograr ese obxectivo.
dirixiu viaxabas
6. Engádelle tres desinencias a cada unha destas raíces para obter formas verbais. ● ● ●
cociñdurmcheg-
● ● ●
batandesquec-
EXEMPLO
os. for-
+ -abas cociñ- + -aremos + -ariades
▶ ▶ ▶
cociñabas cociñaremos cociñariades
AUTOAVALIACIÓN
Solucións
Marca a resposta e puntúate. Cada resposta correcta vale 2 puntos. 1. Os verbos son palabras que expresan… a) obxectos e calidades b) accións e estados 2. A parte do verbo que adoita ser común a todas as formas chámase… a) raíz b) desinencia 3. Os infinitivos poden acabar en… a) -e, -se, -a 4. A desinencia do verbo oirías é… a) -ías
PUNTUACIÓN
b) -ar, -er, -ir
b) -irías
5. Para obter a raíz dun verbo suprímese a terminación… a) do infinitivo b) de calquera forma verbal
1
.......
2
.......
3
.......
4
.......
5
.......
TOTAL
.......
Solución: 1b, 2a, 3b, 4b, 5a.
109
Recoñecer a raíz e a desinencia. Para practicar a segmentación das formas verbais en raíz e desinencia, escriba no encerado formas verbais e dígalles que, seguindo o procedemento indicado na actividade 4, separen a raíz da desinencia. Para que se vaian familiarizando coas distintas desinencias, pode darlles varias formas de cada verbo: • andades, andarei, andastes, andarías, andásemos, andaba. • como, comerás, comiches, comeriamos, comésedes, coman. • saio, saían, sairemos, sairían, saísedes, saian. Máis adiante, cando teñan que estudar os tempos verbais, pode dicirlles que hai desinencias que sempre se repiten e son propias de cada tempo verbal. Se asocian as desinencias verbais co tempo, vailles resultar moito máis fácil aprendelas.
1. soa, vixía, é, rechouchía, foxe, é. 2. RM: • cantar: canto, cantabas, cantaría, cantaramos, cantaredes. • comer: coma, comiches, comerán, comeran, comiades. • partir: partes, partían, partirá, partísemos, partín. • beber: bebas, bebésemos, bebía, bebeu, beberades. • saír: saio, saías, saíu, sairemos, sairades. • rir: río, riches, rira, ririamos, rísedes. • falastes, falaban, falei, falarás, falásedes. 3.• comezas: comezar • axudará: axudar • vivides: vivir • colgarei: colgar • liades: ler • converto: converter. 4. 1. Escríbese o infinitivo da forma verbal que queremos analizar. 2. Suprímeselle á forma verbal a terminación (-ar, -er, -ir) para obter a raíz. 3. Elimínase a raíz da forma verbal e así obtemos a desinencia. 5. • escoit-a • debat-eredes • comunic-aremos • dirix-iu • cant-a • tec-emos • sufr-ía • viax-abas. 6. RL.
109 130903 _ 0152-0167.indd 159
21/7/09 14:45:29
Ortografía Escritura de contraccións
3.
ES
Obxectivos • Coñecer outras formas das contraccións con preposicións. • Escribir correctamente contraccións de preposición con demostrativos, indefinidos e pronomes tónicos.
Ademais das contraccións do artigo o, a, os, as coas preposicións a, con, de, en e por, e mais as contraccións dos pronomes átonos, as dúas xa estudadas, na lingua prodúcense outras contraccións. Vexamos: ● As preposicións de e en contraen cos demostrativos este, ese, aquel, iso… e dan como resultado as contraccións deste, dese, daquel, diso…; neste, nese…
Mamá, e daquela os do Concello fixeron o parque noutro lugar?
●
As preposicións de e en contraen cos indefinidos algún, algunha, algúns, algunhas e con outro, outra, outros, outras e dan como resultado as contraccións dalgún, dalgunha…; nalgún, nalgunha…; doutro, doutra…; noutro, noutra…
●
As preposicións de e en contraen co pronome persoal tónico de 3.ª persoa el, ela, eles, elas e dan como resultado as contraccións del, dela, deles, delas; nel, nela, neles, nelas.
●
As formas do demostrativo este, esta; ese, esa; aquel, aquela… contraen con indefinido outro, outra, outros, outras e dan como resultado as contraccións estoutro, esoutro, aqueloutro, estoutra, esoutra…
• Fixar a escritura de palabras con dificultades ortográficas.
Suxestións didácticas Continúanse traballando, neste apartado, as contraccións existentes na nosa lingua. Pídalles que lembren as contraccións que estudaron ata agora: na unidade anterior (as de pronomes persoais átonos) e na unidade 6 (a dos artigos o, a, os, as, coas preposicións a, de, con, en e por).
Nalgún sitio da vila si, pero lonxe da nosa casa!
Para explicar • Na actividade 1 deben localizar todas as contraccións presentes, incluídas as formadas por preposición e artigo. • A partir da actividade 3, para afianzar o coñecemento das contraccións, pode pedirlles que elaboren no seu caderno un cadro semellante para cada
4.
ES
5. Co ● ● ● ●
Fíx
1. Le o texto e arrodea todas as contraccións que haxa.
A en vi m qu pr
Unha excursión preciosa Estoutro sábado pola mañá Aldara e mais eu fomos coas bicis xantar a unha casa antiga situada nun souto que hai a once quilómetros da vila. A excursión foi dura pero pagou a pena: a paisaxe era preciosa e nese lugar respirábase aire puro. Quedei de volver coa familia dela noutra ocasión.
DIFI
2. Completa as oracións coas contraccións correspondentes. desa, daquela, diso, nese
● ●
deses, daqueles, desta, noutra
●
dalgún, dela, aqueloutros
●
●
●
A dona ....... tenda vive ....... edificio de alí. ....... prefiro non falar; ....... a vida era moi dura. Se saio ....... non che me pillan ........ Non quero ....... pementos, senón ....... de alí. Iria falounos ben ....... amigo ......., pero non de todos. Non me gustan estes zapatos; prefiro ........
110
Máis información Contracción co artigo indeterminado e o indefinido. Complete o estudo das contraccións lembrándolles as formas contractas das preposicións de, con e en coas formas un, unha, uns, unhas. un
unha
uns
unhas
de
dun
dunha
duns
dunhas
con
cun
cunha
cuns
cunhas
en
nun
nunha
nuns
nunhas
110 130903 _ 0152-0167.indd 160
e
6. Di
Explique que, nesta ocasión, van traballar novas formas de contracción que se producen coas preposicións de e en. Convén deterse na identificación das clases de palabras coas que se forman estas contraccións: indefinidos, demostrativos e pronomes persoais tónicos. Atención especial debe dárselle ás formas contractas de demostrativo con indefinido. Explique ademais que só contraen as formas do demostrativo masculino e do feminino, pero non as neutras (isto outro, iso outro...). Saliente ademais que con estas palabras se poden formar contraccións de ata tres compoñentes, pois as formas estoutro, esoutro, aqueloutro... contraen coas preposicións de e en (desoutro, nesoutro...).
d
21/7/09 14:45:30
8 UNIDADE
3.
este, ese, aquel
sinose
te, ns
el, os, ro,
de
…
en
…
esta, esa, aquela desta, desa, daquela
isto, iso, aquilo disto, diso, daquilo
…
…
estes, eses, aqueles
estas, esas, aquelas
…
…
nestes, neses, naqueles
…
unha das contraccións estudadas nesta unidade.
Competencias básicas Aprender a aprender
4.
ESTUDO EFICAZ. Escribe as contraccións que resultan de unir estas formas e apréndeas.
ún, ras …;
ónias as.
8
ESTUDO EFICAZ. Completa os cadros coas contraccións que cumpra e apréndeas.
en de
+
outro, outra, outros, outras algún, algunha, algúns, algunhas
▶
Explique que o uso destas contraccións é obrigatorio na escrita. Saliente que na lingua oral as preposicións con estas partículas sempre contraen. Contrapoña isto co feito de que hai outros casos en que as preposicións de e en adoitan contraer na fala, pero iso non se reflicte na escrita, como é o caso dos adverbios alí, agora, e acordo (de alí, de acordo, de agora), e os indefinidos algo e alguén (de alguén, de algo, en algo, en alguén).
noutro, noutra, ......, doutro, ......, nalgún, nalgunha, ......, dalgún, dalgunha, ......
5. Completa estas oracións coa contracción que lle acaia mellor. ●
Iso que me dis éche fariña .............. saco.
●
Todo estaba en silencio e .............. oíuse un rebumbio que viña da cociña.
●
Os documentos que buscas atoparalos no caixón .............. moble.
●
.............., cando a avoa era unha nena, os rapaces divertíanse .............. xeito.
6. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate nas contraccións.
Cuestión de gustos A miña amiga Elisa ten un curmán que vive nunha casa de campo en Nova Celandia, daqueloutro lado do mundo. Desde que foi visitalo, non para de dicir que as paisaxes daquela zona son marabillosas. E non llo nego, pero para min, coma estoutras que temos aquí na nosa terra non hai ningunha. Delas, as miñas preferidas son as paisaxes das Fragas do Eume. Espectaculares!
Solucións
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. ●
vogal
✱o✱al
●
su✱tra✱✱ión
●
des✱a✱itar
2. Arrodea os erros e corríxeos. subtracción deshabitar
s.
● ●
vocal bogal
● ●
subtración sustracción
● ●
desabitar deshavitar
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
111
Outras actividades Cubrir as contraccións. Reparta pequenos textos dos que previamente se borrasen as contraccións para que os alumnos os completen. Por exemplo este adaptado dun minirrelato de Carlos López: Esta era unha bolboreta nocturna que certa noite entrou ____ casa ____ fiestra que os donos deixaran entreaberta. Empezou a dar voltas a redor ____ lámpada acesa que colgaba ____ teito, e deu tantas voltas que a desenroscou. Cando os donos ____ casa acudiron alarmados ____ ruído ____ lámpada escachando contra o chan, a bolboreta xa abandonara a estancia, moi asustada. A bolboreta entrou ____ casa ____ fiestra aberta. E empezou a dar voltas _____ redor _____ lámpada acesa que colgaba ____ teito. Pero _____ vez en sentido contrario para non desenroscala.
1. estoutro, pola, coas, nun, da, nese, coa, dela, noutra. 2. • A dona desa tenda vive nese edificio de alí. • Diso prefiro non falar, daquela a vida era moi dura. • Se saio desta, non me pillan noutra. • Non quero deses pementos, senón daqueles de alí. • Iria falounos ben dalgún amigo dela, pero non de todos. • Non me gustan estes zapatos, prefiro aqueloutros. 3. • deste, dese, daquel, destes, deses, daqueles; destas, desas, daquelas; neste, nese, naquel; nesta nesa, naquela; nisto, niso, naquilo, nestas, nesas, naquelas. 4. noutro, noutra, noutros, noutras, doutro, doutra, doutros, doutras, nalgún, nalgunha, nalgúns, nalgunhas, dalgún, dalgunha, dalgúns, dalgunhas. 5. RM. • Iso que me dis éche fariña doutro saco. • Todo estaba en silencio e nisto oíuse un rebumbio que viña da cociña. • Os documentos que buscas atoparalos no caixón dese moble. • Daquela, cando a avoa era unha nena, os rapaces divertíanse doutro xeito. 6. Ditado.
111 130903 _ 0152-0167.indd 161
21/7/09 14:45:30
Obxectivos • Ampliar o vocabulario relacionado coas artes plásticas. • Identificar os prefixos e os sufixos das palabras derivadas. • Describir unha paisaxe. • Repasar preposicións e adverbios que indican lugar.
Obradoiro de escritura
Com
Vocabulario
Desc Para e, de
escuro luminoso rechamante
P
diante detrás abaixo
Fágalles notar tamén a utilidade de cada unha das categorías de palabras que hai no recadro de vocabulario: os adxectivos axúdannos a describir as cousas; as preposicións e os adverbios axúdannos a situalas; e os verbos indican o que fan. Fágalles reflexionar que na descrición dunha paisaxe son imprescindibles os adxectivos, as preposicións e os adverbios.
a
b
observar esbozar colorear
Suxestións didácticas Pida que se fixen nas palabras do cadro de vocabulario e que subliñen as que poderían resultarlles útiles para describir a lámina inicial. Despois, destaque as palabras luminoso, rechamante e colorear. Pregúntelles se estas palabras inclúen outra palabra que poidan recoñecer. Lea o cadro sobre os prefixos e os sufixos e explique a diferenza entre as palabras compostas que viron na unidade anterior, formadas por dúas palabras con significado completo, e as palabras derivadas, formadas por unha palabra e un prefixo ou sufixo, que non ten significado por si mesmo. Insista en que, nunha palabra como contagotas, os dous formantes (conta e gotas) poden funcionar de maneira independente; en cambio, nunha como verdoso, verde pode funcionar independentemente, pero -oso non significa nada.
7. F
c
1. Describe a escena cunha oración utilizando tantas palabras da lista como poidas. 2. Fai unha lista con palabras que coñezas que indiquen lugar. EXEMPLO
arriba, abaixo…
3. Ordena os pasos que segue un pintor para facer un cadro. esbozar
observar
retocar
debuxar
colorear
PREFIXOS E SUFIXOS. Abaixo formouse engadindo a partícula a- diante da palabra baixo. Ferreiro formouse engadindo a partícula -eiro detrás do substantivo ferro. As partículas que se engaden diante dunha palabra para formar outra chámanse prefixos e as que se engaden detrás, sufixos.
d
4. Cambia o significado do texto seguinte escribindo diante das palabras destacadas un dos prefixos propostos.
Xoán, o pintor
indesmal-
Xoán é un pintor experto. É capaz de pintar cadros preciosos e pode facer unha obra en canto o propoña. Non vin nunca un artista tan educado!
5. Identifica os prefixos e os sufixos contidos nas palabras seguintes. ● ●
artista incómodo
EXEMPLO
● ●
verdoso desligar
● ●
transatlántico repintar
● ●
pintoresco equipaxe
aldeán exportar
● ●
C
e
artista ▶ art + ista
f)
6. Clasifica as palabras anteriores segundo conteñan un prefixo ou un sufixo. 112
Outras actividades Sufixos produtivos. Propóñalles diferentes palabras derivadas para que agrupen as que teñan o mesmo sufixo e que intenten deducir o significado. Pídalles tamén que observen se se produciu cambio da categoría gramatical ou se se mantivo. • ruidoso • ferreiro • pianista
• dentista • delincuente • delicioso
• pasteleiro • ciclista • delineante
• cantante • ventoso • carpinteiro
Para explicar • Na actividade 2, pode axudalos collendo un obxecto e situándoo en diferentes posicións.
112 130903 _ 0152-0167.indd 162
R
21/7/09 14:45:30
das.
8 UNIDADE
Describimos un lugar. Describir un lugar é como facer unha fotografía pero con palabras. Para facer unha boa descrición dun lugar, primeiro cómpre fixarse moi ben no que hai e, despois, dicir como é cada elemento e onde se atopa situado seguindo unha orde.
• Na actividade 4 propóñense tres prefixos que indican oposición e que, polo tanto, poden cambiar absolutamente o sentido do texto. Se o considera conveniente, pode pedirlles que engadan outras palabras que conteñan estes prefixos.
7. Fai a descrición dun lugar que che guste. PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) Pensa na paisaxe que vas describir: un lugar que visitaches nas últimas vacacións, un recuncho do parque, o que ves desde a ventá do teu cuarto, a fotografía dunha paisaxe, un cadro... b) Escolle o motivo polo que fas a descrición: para comentar a fotografía dun álbum, para convidar un amigo ou amiga a visitalo, para anuncialo nun folleto publicitario...
• En relación coa actividade 7, lémbrelles que os adxectivos son unha categoría moi importante nas descricións, de maneira que tamén pode recomendarlles que os teñan en conta na fase de planificación. Antes de escribir, aconséllelles que fagan unha táboa de tres columnas: a primeira columna conterá información do plano (primeiro plano, segundo plano, ao fondo...); a segunda incluirá os substantivos, o que se ve; finalmente, a terceira columna debe presentar os adxectivos que completan a descrición e a fan máis subxectiva e persoal.
c) Lembra os elementos que forman parte daquel lugar e di onde se atopan situados. EXEMPLO Ao fondo Primeiro plano ▶
Campo de xirasoles
Segundo plano ▶
A vila
Ao fondo
▶ As
montañas Segundo plano
orear
alaivo há-
adas
nesmal-
eán portar
8
Composición de textos
Primeiro plano
REDACCIÓN DO TEXTO
d) Escribe o teu borrador seguindo as indicacións que se dan. ● Primeiro, fai unha presentación xeral do lugar que vas describir. Podes incluír tamén algún comentario sobre o que máis che chamou a atención deste lugar. EXEMPLO A miña foto preferida é a que saquei este verán na aldea dos meus avós. É unha paisaxe preciosa! ●
Describe o lugar seguindo unha orde determinada: podes comezar polos elementos que hai en primeiro plano para acabar cos que hai ao fondo ou facer ao revés.
●
Utiliza correctamente as palabras que indican situación no espazo (no centro, á dereita, diante, a un lado, etc.) para indicar onde se atopa cada un dos elementos de que falas.
Competencias básicas Competencia cultural e artística
CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
Propoña cadros de autores relevantes para que fagan a descrición. Aproveite para resaltar como se consegue dar perspectiva a un debuxo.
e) Revisa o texto fixándote especialmente en se empregaches correctamente as palabras que sitúan os elementos no espazo. f) Pasa o texto a limpo. Se queres, podes incluír algún debuxo ou fotografía do lugar que describiches.
113
Solucións Un museo na clase. Pídalles aos alumnos que leven imaxes ou litografías de cadros paisaxísticos importantes e cólgueas na aula para converter a clase nun museo. Pode seleccionar diferentes estilos para que os alumnos poidan apreciar as diferenzas. Despois de percorrer a clase e observar todas as obras de arte, cada rapaz deberá escoller unha para describila. Pode variar a actividade se, en lugar de paisaxes, os cadros mostran vistas de interior, escenas domésticas ou naturezas mortas.
1. RM: A pintora esbozou a paisaxe e agora coloréaa, pero utilizou unhas cores tan rechamantes que o paxaro que a observa desde a árbore que hai detrás asustouse. 2. RL. 3. observar, esbozar, debuxar, colorear, retocar. 4. inexperto, incapaz, desfacer, maleducado. 5. • verd + oso • trans + atlántico • pintor + esco • alde + án • in + cómodo • des + ligar • re + pintar • equip + axe • ex + portar. 6. Prefixo: transatlántico, incómodo, desligar, repintar, exportar. Sufixo: artista, verdoso, pintoresco, aldeán, equipaxe. 7. RL.
113 130903 _ 0152-0167.indd 163
21/7/09 14:45:31
TEXTOS PARA TRABALLAR AS COMPETENCIAS BÁSICAS
1. M
Obxectivos • Familiarizarse cos textos de carácter persoal.
UNHA CAMIÑADA POLA VÍA VERDE
• Extraer a información máis importante do texto.
Acabo de chegar á casa e non teño forzas nin para ducharme. Creo que este foi o día máis cansado da miña vida.
Suxestións didácticas
2. B
d
Tratábase de percorrer a vía verde do Eo. Xaime, o guía, explicounos que as vías verdes son camiños onde antes había vías de tren, pero que se deixaron de utilizar. Retiráronse as vías e arranxouse algo o terreo para facer sendas que se poden percorrer a pé ou, nalgúns casos, en bicicleta. Pois, en xeral, as vías verdes están pensadas para pasear por elas.
Nesta unidade achegarémonos aos textos de carácter persoal, como os diarios, e reflexionaremos arredor da utilidade que teñen para que un feito perdure na memoria. Doutra banda, aproveitaremos o texto para facer resaltar a importancia das saídas e excursións como método de aprendizaxe.
Pasámolo moi ben. A paisaxe era preciosa e iamos seguindo o leito do río... («leito», porque eu dixen «o camiño do río» e Xaime corrixiume que os ríos non teñen camiño, senón leito). En fin, entre o ruído da auga e o vento que movía as pólas, parecía que iamos por un bosque de película de intriga. Ah, unha das partes máis impresionantes foi cando chegamos ao túnel. Iso si que foi...! Houbo un momento en que non viamos nada de nada! Menos mal que levabamos lanternas.
●
●
●
3. D
p
4. D
a
COM
1
2
3
Pfff! Os meus pobres pés están a dicirme que xa é hora de que acabe de escribir e que nos deitemos. Quen sabe, ao mellor soño con trens de vapor!
114
Máis información Diarios persoais literarios. En principio, os diarios persoais escríbense como fonte de recordos persoais e non para que ninguén os lea. Non obstante, algúns diarios persoais descubríronse despois de moitos anos e convertéronse en obras históricas, que nos permitiron coñecer como era a vida séculos atrás, e literarios, como o Diario de Ana Frank. O diario relata as experiencias vividas por Ana, unha nena holandesa, entre o 12 de xuño de 1942 e o 1 de agosto de 1944, coa súa familia e con outros xudeus no agocho en que estiveron durante a ocupación nazi de Holanda. Despois de seren descubertos e prendidos pola Gestapo, foron trasladados a un campo de concentración, onde ela morrería, en febreiro ou marzo de 1945, xa a finais da II Guerra Mundial
114 130903 _ 0152-0167.indd 164
●
Tamén nos dixo que esta vía se chama así porque segue o percorrido do río Eo, que en boa parte fai de límite natural entre Galicia e Asturias. De feito vai desde A Pontenova (Galicia) ata San Tirso de Abrés (Asturias). Por ela o tren mineiro levaba limonita, un mineral de ferro, desde Villaodriz-Pontenova ata o porto de Ribadeo. Pero deixou de funcionar a mediados do século pasado.
Anímeos a explicar algunha excursión que fixesen recentemente. Ademais da valoración persoal, procure que expliquen qué coñecementos adquiriron. Aproveite para presentarlles as excursións como unha forma divertida de aprender que lles permite comprobar de primeira man o que estudan. Invíteos despois a ler silenciosamente o texto.
• Na actividade 2, fágalles notar que para identificar a parte do día en que se escribe o texto, é fundamental fixarse no verbo deitarse que aparece ao final do texto. Así mesmo, o adxectivo rebentado en masculino indíca-
Martes, 3 de abril
Cando a semana pasada nos dixeron na clase que os de 5.º curso fariamos unha marcha polo monte, pareceume unha idea magnífica, pero... que marchiña! Nin máis nin menos ca dez quilómetros: 5 km de ida e 5 km de volta. Os mestres dixeron que todo o percorrido completo tería sido de 12 km de ida e 12 km de volta. Pois si que tivemos sorte de quedar pola metade! Estou rebentado!
• Localizar con rapidez información nun texto.
Para explicar • A actividade 1 fai reflexionar os rapaces sobre o xénero textual ao que pertence a lectura. Neste caso, o uso da primeira persoa indícanos que se trata dun texto persoal. De entre as tres posibilidades que se dan, o aviso queda descartado, porque a extensión deste xénero adoita ser breve e adoita ter un carácter informativo. Podería formar parte dunha carta, pero a estrutura, sen saúdo nin despedida, tamén descarta este xénero.
Aná
21/7/09 14:45:31
8 UNIDADE
8
Análise e comprensión 1. Marca. Que tipo de texto é?
5. Completa co que conta o rapaz.
Unha carta a un amigo. Una nota de aviso. Un diario persoal.
Hoxe fun a unha ................ con ................ Percorremos ........ km camiñando pola beira do río ................ que está ................
6. Di como cres que pasou o día o rapaz.
2. Busca os seguintes datos no texto que acabas de ler. ●
●
● ●
● ●
Que día e en que momento do día foi escrito o texto? Quen escribe o texto: un rapaz ou unha rapaza? Como o sabes? Que curso estuda? Con que motivo escribe esta páxina?
● ●
Aborrecido e cansado. Divertido pero cansado. Aborrecido e descansado. Divertido e descansado.
• Na actividade 6, pídalles que localicen no texto expresións que manifesten divertimento e cansazo.
7. Di que imaxe pode ser dunha vía verde. A
B
• Nas actividades do apartado Aprender a aprender inténtase mostrar aos alumnos varias fontes de coñecemento ademais dos libros. Insista na necesidade de contrastar a información.
3. Di o que se acostuma a escribir nun diario persoal.
4. De acordo co que liches, explica o que son as vías verdes.
COMPETENCIA APRENDER A APRENDER
Competencias básicas
1. Responde. ●
Que cousas aprendeu o rapaz do diario durante ese día de excursión?
●
Como aprendeu o que é unha vía verde? Marca. Preguntándolle á familia. Percorréndoa a pé. Atendéndolle ao guía. Vendo un vídeo.
●
De que outras formas podería aprender o que é unha vía verde?
●
Cal escollerías ti?
Lendo un libro. Escoitando os profesores.
2. Reflexiona e opina sobre as cousas que aprendemos durante un día de excursión. ●
Gústanche as actividades que se realizan fóra do colexio? Que aprendiches na última que fixeches?
●
Que podes facer para que non che esqueza o que aprendiches durante unha excursión?
●
Busca en libros, en revistas ou na Internet un lugar próximo onde che gustaría ir.
●
Captura unha imaxe do lugar ou fai un debuxo.
●
Elabora un sinxelo cartel para informar da excursión: lugar, día, hora e medio de transporte.
115
Outras actividades Que podemos aprender? Propóñalles dúas columnas: nunha escriba posibles lugares para visitar; noutra, coñecementos que se poden aprender. Pida que relacionen cada excursión cos coñecementos que se poderían derivar. • • • •
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico O contacto coa natureza é unha fonte de coñecemento e tamén unha actividade moi saudable, xa que nos permite tomar aire puro, libre de contaminación.
Solucións
3. Busca datos e fai plans para realizar unha excursión, como se a organizases ti.
Castro de Santa Tegra O Pórtico da Gloria Feira do Queixo (Arzúa) Casa dos Peixes (A Coruña)
nos que quen escribe o texto é un rapaz. Finalmente, na última pregunta, cómpre explicar que os diarios persoais se escriben para que os feitos non se esquezan.
• a arte románica • festa gastronómica galega • ecosistemas mariños • cultura castrexa
Tamén pode propoñerlles que pensen qué lugares lles gustaría visitar e qué cousas poderían aprender.
1. Un diario persoal. 2. • O martes 3 de abril, pola noite. • Un rapaz. Indícanolo o adxectivo na oración Estou rebentado! • 5.º de Primaria. • Escríbea para anotar unha experiencia persoal, para que non lle esqueza. 3. RM: anécdotas e experiencias persoais de cada día. 4. As vías verdes son vereas para pasear ou ir en bici, que seguen o traxecto das antigas vías do tren. 5. Hoxe fun a unha marcha coa clase. Percorremos dez km camiñando pola beira do río Eo que está entre Galicia e Asturias. 6. Divertido pero cansado. 7. A. APRENDER A APRENDER 1. • Aprendeu o que é unha vía verde e o que é o leito do río. • Atendéndolle ao guía e percorréndoa a pé. • Lendo un libro, vendo un vídeo, na Internet… • RL. 2 e 3. RL.
115 130903 _ 0152-0167.indd 165
21/7/09 14:45:31
Actividades Obxectivos
1.
• Repasar os contidos da unidade. • Revisar contidos da unidade anterior. • Deducir o significado de palabras derivadas.
2.
●
Os verbos son ………… A conxugación dun verbo é ………… As formas verbais constan de ………… e ………….
●
A forma que empregamos para nomear o verbo é o ………… Os infinitivos acaban en ………… (1.ª conxugación), en -er …………, e en …………
●
Os prefixos son ………… Os sufixos son …………
Preposicións de e en
Demostrativos
contraen
contraen
cos demostrativos
cos pronomes el, ela, eles, elas
cos indefinidos outro e algún
indefinido outro
deste, ......., nesta
del, ......., nel
doutro, doutra .......
estoutro, .......
3. Copia as formas verbais e escribe, ao lado de cada unha, o seu infinitivo. ● ● ● ●
anteriores segundo a conxugación a que pertenzan.
5. Separa a raíz da desinencia nestas formas verbais. ● ● ●
abría oían volvo
● ● ●
podedes fritirás colliches
● ● ●
pasará bailariamos cortei
6. Forma palabras novas cos prefixos do cadro. PREFIXOS
bianti-
●
▶
● ●
néboa color balas
12.
7. Completa as seguintes oracións
● ● ●
mensual ciclón praza
●
●
Como non funcionaba, probamos …......… maneira distinta. Xa non están alí, agora viven ….....… casa.
8. Identifica as contraccións e explica como se formaron. ● ●
Non me deas ese pan, quero esoutro. Estaba durmido e, nisto, caeu da cama.
9. Subliña as palabras do texto que axuden a situar os elementos no espazo.
Paisaxe montañosa Á dereita, vese un lago. Á esquerda, dúas antigas cabanas, unha diante e a outra detrás, resisten o paso do tempo. Ao fondo obsérvase unha montaña nevada. Pola cara norte baixa un camiño que corre ao lado dun regueiro.
116
Outras actividades Adiviñe de que cadro se trata. Móstrelles varias imaxes de cadros coñecidos (como O dormitorio de Vicent en Arlés, de Van Gogh; As Meninas, de Velázquez; Pintor e modelo, de Braque), e preséntelles esta descrición, correspondente a As Meninas, para que a identifiquen nas imaxes e a completen con expresións que indiquen lugar. á dereita • ao fondo • no centro • á esquerda • diante A escena desenvólvese nun cuarto decorado con cadros. está o pintor, co lenzo , e ao lado vemos a infanta Margarida e as da composición. acompañantes, situadas tamén destaca a figura dun can deitado no chan. Por último, resulta interesante a imaxe do home que hai , entrando pola porta.
116 130903 _ 0152-0167.indd 166
U d – – – – – –
coa contracción que mellor lle acaia.
Meus pais foron ás dunas de Corrubedo. Mariña colleu cogomelos no monte. No verán practicaremos piragüismo. Na cima do outeiro viron un piñeiro enorme. Cada día percorro o treito desde a casa ata o colexio.
4. Clasifica as formas verbais das oracións
1. • Os verbos son palabras que indican accións ou estados. A conxugación dun verbo é o conxunto de todas as formas dese verbo. As formas verbais constan de raíz e desinencias. • A forma que empregamos para nomear un verbo é o infinitivo, os infinitivos acaban en -ar (1.ª conx.), -er (2.ª conx.) e en ir (3.ª conx.) • Os prefixos son partículas que se engaden diante dunha palabra para formar outra. Os sufixos son partículas que se engaden detrás dunha palabra para formar outra. 2. As preposicións de e en contraen cos demostrativos: deste, desta, disto, destes, destas; dese, desa, diso, deses, desas; daquel, daquela, daquilo, daqueles, daquelas; neste, nesta, nisto, nestes, nestas; nese, nesa, niso, neses, nesas; naquel, naquela, naquilo, naqueles, naquelas. As preposicións de e en contraen cos pronomes persoais tónicos el, ela, eles, elas: del, dela, deles, delas; nel, nela, neles, nelas. As preposicións de e en contraen cos indefinidos outro e algún: dalgún, dalgunha, dalgúns, dalgunhas; nal-
11.
CONTRACCIÓNS
●
Solucións
10.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa os esquemas.
Suxestións didácticas Na actividade 2 sería interesante elaborar unha táboa no encerado con todas as contraccións que teñen que escribir para completar o esquema. Se o considera conveniente, pode dicirlles que tamén son posibles as contracións da preposición de e en coas contraccións do demostrativo e mais o indefinido estoutro…: destoutro, desoutra…, naqueloutro, etc.
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
21/7/09 14:45:31
ES
1
ivos
n
outro
......
...…
8 UNIDADE
LEMBRA E REPASA 10. Escribe unha oración con cada unha destas
13. Clasifica as palabras en simples ou compostas.
palabras. ●
●
imprudente
●
grotesco
●
sebe
● ●
11. Busca no texto os pronomes persoais
parasol armario lavalouza
e clasifícaos en tónicos e átonos.
● ●
SIMPLES
Clarísimo!
caderno cadeira pinchacarneiro COMPOSTAS
14. Explica como se formaron estas contraccións.
Unha señora conversa co rapaz de catro anos dunha amiga: –Como te chamas, bonito? –Eu chámome coma meu pai. –E como se chama teu pai? –Coma meu avó. –E como vos chamades os tres? –Chamámonos igual.
mos
ben
nolas
anteriores. ● ● ●
Non me emprestou os seus xoguetes. O carteiro xa nos trouxo as invitacións. Aínda non vos dixo a nova?
16. Arrodea as palabras que coincidan na rima proposta.
mal feitor estar dicir
vola
15. Substitúe o destacado polas contraccións
12. Combina para formar palabras compostas. querido vido falado
●
criado gastar vender dicir falado humor
RIMA CONSONANTE
▶
ribeira festeira
laranxa camisa
RIMA ASONANTE
▶
paseo cea
pera limón
casa.
o
a.
Deducir o significado de palabras
ES CAPAZ DE…
1. Moitas veces pódese deducir o significado das palabras se se coñece o significado dos prefixos e dos sufixos que conteñen. Deduce o significado destas palabras. ● ●
unicolor entreaberto
● ●
pereira piñeiral
● ●
rebrotar freixedo
● ●
uniforme carballal
● ●
laranxeira remover
Podes facelo así:
s
1. Investiga a palabra de onde provén cada palabra proposta.
-eira: Sufixo que forma nomes de árbore froiteira.
do
2. Fíxate na partícula (prefixo ou sufixo) que se engadiu.
entre-: Prefixo que pode significar ‘non de todo’.
3. Busca no cadro do lado o significado das partículas.
uni-: Prefixo que significa ‘un’.
4. Escribe o significado de cada palabra.
re-: Prefixo que aplicado a un verbo indica repetición dun acto.
5. Comproba no dicionario que o significado é correcto.
-al, -edo: Sufixos que significan ‘conxunto de’.
117
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Comunicación oral Gramática Ortografía Vocabulario Composición de textos Competencias
O que aprendín a facer
8
gún, nalgunha, nalgúns, nalgunhas. Os demostrativos contraen cos indefinidos outro e algún: estoutro, estoutra, estoutros, estoutras; esoutro, esoutra, esoutros, esoutras; aqueloutro, aqueloutra, aqueloutros, aqueloutras. 3. • foron: ir • colleu: coller • practicaremos: practicar • viron: ver • percorro: percorrer. 4. 1.ª conx.: practicaremos. 2.ª conx.: colleu, viron, percorro. 3.ª conx.: foron. 5. • abr-ía • pod-edes • pas-ará • o-ían • frit-irás • bail-ariamos • volv-o • coll-iches • cort-ei. 6. • antinéboa • bimensual • bicolor • anticiclón • antibalas • bipraza. 7. • Como non funcionaba, probamos doutra maneira distinta. • Xa non están alí, agora viven noutra casa. 8. • esoutro: ese + outro • nisto: en + isto. 9. Cómpre subliñar: á dereita, á esquerda, diante, detrás, ao fondo, pola cara norte, ao lado. 10. RM: • Cando me lancei pola pista de esquí vermella, fun un imprudente. • Leva un vestido tan grotesco que parece un disfrace. • A miña casa e a de Roi están separadas unicamente por unha sebe. 11. Tónicos: eu. Átonos: te, me, se, vos, nos. 12. benquerido, benvido, benfalado, benfeitor, benestar, bendicir / malcriado, malvender, malfalado, malgastar, maldicir, malhumor. 13. SIMPLES: armario, caderno, cadeira. COMPOSTAS: parasol, lavalouza, pinchacarneiro. 14. mos: me + os; vola: vos + a; nolas: nos + as. 15. • Non mos emprestou. • O carteiro xa nolas trouxo. • Aínda non vola dixo? 16. RIMA CONSONANTE: ribeira e festeira. RIMA ASONANTE: pera e cea. ES CAPAZ DE… 1. • unicolor: dunha soa cor. • pereira: árbore que dá peras. • rebrotar: volver brotar. • uniforme: que non varía de forma. • laranxeira: árbore que dá laranxas. • entreaberto: que non está aberto de todo. • piñeiral: conxunto de piñeiros. • freixedo: conxunto de freixos. • carballal: conxunto de carballos. • remover: volver mover.
117 130903 _ 0152-0167.indd 167
21/7/09 14:45:32
9
E
O xaguar e a chuvia
Programación Obxectivos • Ler e comprender un texto narrativo.
Contidos
• Familiarizarse coas características dos textos populares.
• O verbo: número e persoa.
• Entender e elaborar textos expositivos orais.
• Signos que pechan oracións.
• Determinar o número e a persoa dunha forma verbal.
• As expresións.
• Recoñecer as formas non persoais.
• Tipos de estrofas.
• Utilizar os signos de puntuación axeitados ao final das oracións.
R
• Comprender o significado de refráns e frases feitas. • Producir textos expositivos escritos. • Coñecer diferentes tipos de estrofas.
• Lectura da narración O xaguar e a chuvia.
• Deducir o significado das expresións dun texto.
• Identificación dos trazos típicos da literatura popular.
Criterios de avaliación
• Desenvolvemento de estratexias básicas para as exposicións orais.
• Le e comprende un texto narrativo. • Recoñece as características típicas da literatura popular. • Desenvolve un texto expositivo oral a partir dun esquema. • Utiliza os verbos no número e na persoa axeitados. • Recoñece o infinitivo, o xerundio e o participio. • Utiliza os signos de puntuación axeitados ao final das oracións. • Coñece o significado dalgúns refráns e frases feitas. • Escribe un texto expositivo respectando a estrutura. • Identifica diferentes tipos de estrofas. • Deduce o significado das expresións dun texto.
Competencias básicas Ademais da Competencia en comunicación lingüística, nesta unidade desenvólvense as competencias seguintes: Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico, Competencia social e cidadá, Tratamento da información e Competencia matemática.
• • •
E
• •
• Interpretación de frases feitas e refráns. • Identificación da estrutura dos textos expositivos (introdución, desenvolvemento e conclusións). • Análise de estrofas. • Reflexión sobre as expresións dun texto para deducir o significado.
• Valoración da cultura popular. • Interese por aprender a redactar textos expositivos, moi utilizados no ámbito académico.
118A 130903 _ 0168-0183.indd
168
21/7/09
14:43:51
Esquema da unidade UNIDADE 9
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
O xaguar e a chuvia
O verbo: número e persoa
Signos que pechan oracións
Literatura As estrofas
Comunicación oral
Obradoiro de escritura
Comprensión auditiva: Identificar a idea principal Expresión oral: Explicar a lección
Vocabulario: As expresións Composición de textos: Escribir un texto expositivo
Actividades
Es capaz de… Deducir o significado de frases feitas
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Segundo trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar o resumo: actividade 9, páxina 120; actividade 1, páxina 130. • Elaborar esquemas: actividade 2, páxina 130.
Previsión de dificultades • Nas clasificacións das estrofas, os alumnos terán que aplicar os coñecementos de métrica e rima que aprenderon nas unidades anteriores. Como se trataron moitos conceptos, sería conveniente que cada alumno elaborase modelos co esquema de cada estrofa. Podería destinar unha ficha para cada estrofa e utilizar guións baixos para contar as sílabas, cores para indicar a rima... • É posible que os alumnos sexan capaces de usar en textos preparados o signo de puntuación correspondente. Con todo, para puntuar as súas oracións adoitan ter máis dificultades. Convén que insista en que a oración debe desenvolver unha idea completa.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
118B 130903 _ 0168-0183.indd
169
21/7/09
14:43:51
Obxectivos
9
O xaguar e a chuvia
ba
do
• Facer unha lectura comprensiva do texto.
na
• Contar relatos de xeito oral. co
• Descubrir as características da literatura popular.
xa
ato
Suxestións didácticas O conto desta unidade é popular, polo que podemos esperar que sexa un relato cunha ensinanza moral. Ademais, cómpre que faga notar que o animal protagonista é o xaguar, unha especie de pantera típica de América do Sur, o que nos fai deducir que non forma parte da nosa literatura popular: de feito, é un conto popular venezolano. Explíquelles que cada literatura incorpora personaxes e accións que lle son próximos. Así pois, se o conto pertencese á nosa literatura popular reflectiríanse os animais típicos da nosa fauna: raposos, ratos, galiñas, vacas, burros…
Antes de ler Faga que se fixen no título da lectura, O xaguar e a chuvia, e pídalles que fagan un exercicio de memoria e que lembren outra lectura cun título semellante. Se non o saben, suxíralles que revisen os títulos anteriores do libro de Lingua. O coiote e árbore do diñeiro, por exemplo (unidade 2), tiña unha estrutura semellante: dous sintagmas nominais coordinados, un dos cales ten como núcleo o nome dun animal exótico. Invíteos a lembrar o argumento e insista en que, malia que se trataba dunha obra de autor (Frederik Hetmann), incluía unha fábula, con características típicas da literatura popular. A partir da ilustración da chuvia sobre a cabana pode comentar as características das chuvias tropicais, tal como expoñemos no cadro Máis información.
ma xe
gu co
ch
VAS APRENDER 1 Lectura O xaguar e a chuvia 2 Comunicación oral ● Identificar a idea principal ● Explicar a lección 3 Gramática O verbo: número e persoa 4 Ortografía Signos que pechan oracións 5 Obradoiro de escritura ● As expresións ● Escribir un texto expositivo 6 Literatura As estrofas
H
si co
abía unha vez un xaguar novo que vivía na selva amazónica. Como era moi forte e feroz, estaba afeito a que todos os animais, ao velo, fuxisen atemorizados. Por iso estaba convencido de que non había no mundo ninguén capaz de facerlle fronte.
ag ab
Un día, paseando pola selva, chegou a un claro onde había unha cabana de cazadores. Os homes charlaban e preparaban a cazaría do día seguinte. O xaguar, que nunca vira aqueles seres tan estraños, observábaos de lonxe con curiosidade. De súpeto, a chuvia acercóuselle por detrás e díxolle:
–b ac
co gra os
–Amigo, sería mellor que buscases un refuxio en lugar de mirar tanto os humanos. Mañá, ao mellor, non che dá tempo de fuxir... –Fuxir eu? Estate tranquila. Non che son eu quen terá que fuxir. No momento en que se decaten da miña presenza, estes humanos sairán atemorizados –dixo o xaguar convencido.
va qu tan
A chuvia non o puido evitar e comezou a rir. –Nótase que non os coñeces. Os humanos non che teñen medo.
118
Máis información O clima tropical. Faga observar que este conto popular é orixinario de Venezuela, país de clima tropical. Este clima caracterízase por temperaturas cálidas (superiores a 18º todo o ano) e precipitacións abundantes, especialmente durante a chamada estación das chuvias, que corresponde aos meses máis cálidos. Nas rexións de clima tropical, a chuvia preséntase sen avisar e con moita intensidade. A miúdo os ríos saen do deu leito e grandes extensións de terreo quedan inundadas e moitas vilas destruídas. Compare o clima tropical co clima mediterráneo, en que as estacións están máis marcadas e as chuvias non adoitan ser tan abundantes nin tan violentas.
118 130903 _ 0168-0183.indd
170
21/7/09
14:43:51
azónis anido de
unha azaría estrahuvia
mirar r...
fuxir. manos
UNIDADE –Como que non? –replicou, molesto, o xaguar–. Queres comprobalo? Acércate á cabana e verás qué axiña se esconden. Entón, a chuvia aproximouse á cabana para observar a reacción dos cazadores e o xaguar púxose a ruxir con todas as forzas: –Greeou! Greeou! Ao oír os ruxidos, os homes, lonxe de agacharse dentro da cabana, comezaron a bromear: –Oístes, meus amigos? Preto de aquí hai un xaguar desexoso de converterse no meu novo zurrón de caza –dicía un. –Pois, que teña paciencia, que hoxe estamos moi cansos. Mañá xa o cazaremos –dicía o outro. Despois de escoitar aquelas palabras, a chuvia volveu onde se atopaba o xaguar. Este, orgulloso, preguntoulle: –Que? Como reaccionaron, amiga miña? –Nada. Non fixeron nada –dixo para non decepcionar a fera. Pero o xaguar insistiu. –Non o creo. Seguro que estaban mortos de medo! Daquela a chuvia, que non soportaba os fachendosos, contestou: –Pois non, non tiñan ningún. De feito, sabes que dicían? Que mañá mesmo te cazaban e que, coa túa pel, farían un zurrón. De xeito que xa o sabes, non che teñen medo ningún! –Pois, se non me teñen medo a min, é que non llo teñen a ninguén. A chuvia, disposta a darlle unha lección de humildade ao xaguar novo, engadiu: –Non te equivoques, amigo. Os humanos teñen medo de moitas cousas. Teñen medo, por exemplo, de min. –De ti? –mofouse o xaguar–. Como van ter medo dunha simple chuvia? –Queres comprobalo? –retouno a chuvia–. Queres ver como eu si son capaz de facelos entrar na cabana? Pois, ponte tan preto como poidas e observa. O xaguar acercouse tanto como puido á caseta dos cazadores e agardou en silencio. De alí a un pouco, o ceo púxose gris e comezou a bufar un vento moi forte. Deseguida comezou a chover a chuzos. –Carafio! Que chuvia máis forte! Metámonos dentro da cabana! –berraban os cazadores mentres descolgaban as hamacas. Cando non quedaba nin unha alma fóra da choza, a chuvia achegouse onde estaba o xaguar e díxolle: –Velo? Unha «simple chuvia» conseguiu que os cazadores se escondesen, cousa que ti, cos teus ruxidos, non fuches capaz de lograr. E agora que xa aprendiches que a túa ferocidade non espanta os humanos, faime caso e fuxe. Mañá quizais sexa tarde. Daquela o xaguar decatouse de que con aqueles humanos non valían as regras da selva e que sería mellor facerlle caso á chuvia, que semellaba coñecelos tan ben. Así é que, sen tardar nin un instante, meteuse na selva e buscou un bo agocho. CONTO POPULAR VENEZOLANO
medo.
replicar: contestar contradicindo a opinión do outro. ruxir: facer o león e outros animais o seu son; berrar. zurrón: bolsa de pel ou coiro coma a que levan os pastores ou os cazadores para levar a comida. fachendosos: que presumen moito das súas calidades; vaidosos, arrogantes. mofarse: rirse ou burlarse de alguén ou de algo.
O XÉNERO
Os contos populares Desde a antigüidade, os contos populares transmitíronse oralmente, de xeración en xeración. E cada persoa que os contaba, engadía ou suprimía detalles, modificaba feitos ou incorporaba elementos propios do lugar onde vivía. Por iso, podemos atopar versións diferentes dun mesmo conto, ás veces mesmo en países afastados. Moitos dos nosos autores dedicáronse a recoller por escrito estes contos, como Maruxa Barrio e Henrique Harguindey, Antonio Reigosa, Xosé Miranda, e Xosé Manuel G. Reboredo.
119
Outras actividades Verbos de persoas e verbos de animais. No glosario inclúese un verbo de dicción (replicar) e un verbo referente ao son dun animal (ruxir). Propóñalles identificar nesta lista verbos de dicción humanos e verbos de ruídos animais. Despois, cumprirá que expliquen o significado.
9
A lectura Os contos populares adoitan transmitirse oralmente de xeración en xeración. Desde tempos moi antigos era frecuente sentar á beira do lume e contar este tipo de historias. Propóñalles que recreen esta maneira de transmisión e suxira que conten o relato en cadea. Primeiro, pode vostede facer unha lectura en voz alta que lles sirva como modelo de entoación e, despois, poden facer unha lectura silenciosa rápida. Posteriormente, sénteos a todos no chan e comece a contar a historia. Cando o crea conveniente, pare o relato e escolla un rapaz para que o continúe. Cando o rapaz o considere conveniente, parará e escollerá outro compañeiro e, así, sucesivamente deica que cheguen ao final do conto.
Competencias básicas Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico Destaque a importancia que ten a chuvia para o medio natural, como elemento que limpa a atmosfera, carga de auga os ríos, rega as terras... Tamén pode desvelar a curiosidade dos alumnos pola selva amazónica e animalos a facer un traballo de investigación sobre a localización, a flora e a fauna típicas, as paisaxes, se vive xente nela…
Competencia social e cidadá Pídalles aos alumnos que se fixen na actitude do xaguar e reflexione sobre o valor da humildade.
• protestar
• importar
• insinuar
• ouvear
• contradicir
• grallar
• insistir
• bear
Despois de ler
• revisar
• imprimir
• piar
• xustificar
Faga notar novamente a importancia que teñen as ensinanzas morais nos contos e propóñalles que constrúan oracións para resumir a moralidade da historia que acaban de ler.
Para acabar a actividade, pode comprobar que algúns dos verbos dos animais se poden utilizar nun sentido figurado para as persoas, como piar e bramar.
119 130903 _ 0168-0183.indd
171
21/7/09
14:43:51
Obxectivos • Afondar no significado dalgunhas expresións da lectura. • Distinguir os personaxes principais e os secundarios. • Valorar as actitudes e a evolución dos personaxes.
Traballo sobre a lectura
Co
Vocabulario
A estrutura e o contido
Com
1. Marca as expresións que signifiquen
6. Copia e completa o esquema da lectura.
Ident textos que x Así po que s princi
o mesmo ca chover a chuzos. SITUACIÓN INICIAL
Chover a cachón.
O xaguar e a chuvia discuten sobre a quen temen os humanos.
Caer unha boa xeada. Caer catro gotas.
EPISODIO 1
2. Revisa o cadro de vocabulario e responde
●
estas preguntas de forma razoada.
Suxestións didácticas Na actividade 1 pregúntaselles polas expresións que signifiquen o mesmo ca chover a chuzos e só hai unha resposta posible. Pode darlles outros sinónimos: chover a arroiar, chover a chover, chover a envorcar, chover a varrer. Para a actividade 9, insista en que os contos populares non teñen autor coñecido. Por iso, onde se indica Autor/a deben poñer Xénero, e que indiquen que é un conto popular.
●
Nunha conversa, é correcto dicir que replica o primeiro que fala?
●
Ademais dun cazador, quen pode necesitar un zurrón?
O marco
●
● ●
1.
Acción da chuvia Reacción dos humanos
RESULTADO ............................
2.
7. Escribe onde corresponda en cada caso.
3. Marca e completa coa afirmación máis exacta. ●
EPISODIO 2
Acción do xaguar Reacción dos humanos
a chuvia
os humanos
o xaguar
A historia transcorre... A clave da historia é que ......... non coñece ........., mentres que ......... si que os coñece.
na selva. na selva da Amazonia. na Amazonia.
A túa opinión 8. Dá a túa opinión.
Os personaxes 4. Copia e completa o esquema seguinte. PERSONAXES DO CONTO
PRINCIPAIS
●
Como cualificarías a actitude do xaguar ao comezo do conto? E ao final?
●
Cres que a chuvia fixo ben dándolle unha lección ao xaguar? Por que?
Exp
Explic dicir c Para falare o que
SECUNDARIOS
Rexistro de lectura
Solucións
As accións
1. A única expresión que significa o mesmo ca chover a chuzos é chover a cachón, porque Caer catro gotas significa ‘chover pouco’. 2. • Non, quen replica é quen responde. • RM: un pastor. (Un zurrón é unha bolsa de pel ou coiro onde se adoita gardar a comida, e se leva colgada do ombreiro.) 3. na selva da Amazonia. 4. PRINCIPAIS: o xaguar e a chuvia. SECUNDARIOS: os cazadores. 5. Que o xaguar comprendeu que os humanos non lle teñen medo. 6. EPISODIO 1: O xaguar roxe preto da cabana. Os homes din que sairán cazalo ao día seguinte. EPISODIO 2: A chuvia descarga sobre os homes. Os homes acubíllanse na cabana. RESULTADO: O xaguar busca un bo agocho na selva. 7. A clave da historia é que o xaguar non coñece os humanos, mentres que a chuvia si que os coñece. 8. RM: • Ao principio do conto, o xaguar é moi orgulloso e, ao final, ten que ser humilde. • Si que fixo ben dándolle unha lección, porque o fai cambiar de actitude e, ademais, sálvalle a vida. 9. RL.
5. Explica o que pasou entre estas dúas escenas. Fuxir eu?
9.
ESTUDO EFICAZ. Fai unha ficha sobre a lectura con estes datos.
3. Es e
Creo que será mellor buscar un bo agocho.
Fa
Título: Autor/a: Resumo:
Opinión:
120
Programa de comprensión Actividades 1 e 2. Elaboración dunha interpretación. Comprender o vocabulario da lectura. Actividades 3, 4 e 5. Obtención da información. Describir o marco espacial, os personaxes e as accións do relato. Actividades 6 e 7. Comprensión global. Completar o esquema das accións da lectura e entender a clave da historia. Actividade 8. Reflexión sobre o contido. Valorar as actitudes dos personaxes. Actividade 9. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
120 130903 _ 0168-0183.indd
172
21/7/09
14:43:52
9 UNIDADE
Comunicación oral En resumo, que os humanos temen máis a chuvia ca o xaguar.
... daquela os humanos agocháronse e...
Comprensión auditiva Identificamos a idea principal. Xeralmente, nos textos orais expóñense moitas ideas diversas que xiran arredor dunha idea central ou principal. Así pois, para entender ben un texto oral temos que ser capaces de identificar nel a idea principal.
Obxectivos • Entender textos expositivos orais. • Distinguir as ideas principais das secundarias. • Presentar oralmente un texto expositivo.
2
via
guar
ece ñece.
ar
1.
9
Escoita a audición e marca. Cal cres que é a idea principal? Clima e tempo atmosférico non son o mesmo. En Galicia hai montañas próximas ao mar.
Suxestións didácticas
En Galicia temos un clima oceánico con variantes. O océano Atlántico é un factor fundamental no clima de Galicia.
2.
Comprensión auditiva Antes de escoitar a audición do CD Comunicación oral, pídalles aos alumnos que comparen os dous globos iniciais e que indiquen cal dos dous ten un ton máis expositivo, semellante aos libros de texto. Pregúntelles que elementos lles permitiron chegar a esta conclusión.
Volve escoitar a exposición oral e completa unha ficha coma esta.
TEMA DA CLASE ▶ ............................................................................................. IDEA PRINCIPAL
▶
..............................................................................................
IDEAS RELACIONADAS COA IDEA PRINCIPAL
▶
.....................................................
......................................................................................................................... OUTRAS IDEAS ▶ ...............................................................................................
Expresión oral
Antes de facer a actividade 2, é conveniente que revisen os enunciados da actividade 1.
Explicamos a lección. Explicar a lección non é fácil. Tense que preparar ben o que se debe dicir co fin de que a explicación resulte clara e ordenada para os que nos escoitan. Para facelo, é recomendable elaborar antes unha ficha que recolla o tema de que falaremos, as ideas principais e algúns exemplos que poidan axudar a comprender o que explicamos.
3. Escolle algún dos temas que estudaches da materia que prefiras e dálles a lección aos teus compañeiros e compañeiras. 7
Faino así:
As forzas e o movemento
LEMBRA O QUE SABES As forzas
A materia
As forzas causan diversos efectos sobre os corpos:
1. Elabora unha ficha en que recollas o tema da lección, as ideas principais e algúns exemplos e memorízaa. 2. Antes de darlles a lección aos compañeiros, anuncia o tema sobre o que darás a lección. EXEMPLO A continuación explicareivos brevemente... 3. Achega exemplos para facer máis clara a explicación.
Fan que se movan.
Fan que se deformen.
A sabedoría de Arquímedes «Dádeme un punto de apoio», dixo Arquímedes, «e moverei o mundo». O rei Hierón, crendo que aquilo era un farol, pediulle que movese algún obxecto pesado: quizais non o mundo, pero si algo de bastante volume. Arquímedes elixiu unha nave que había no dique seco e pediu que a cargasen de pasaxeiros e mercadorías; nin sequera baleira poderían botala gran número de homes tirando dunha infinidade de sogas. Arquímedes anoou os cabos e dispuxo un sistema de poleas conectadas unhas coas outras. Tirou da soga e, cunha soa man, botou lentamente a nave. ISAAC ASIMOV Momentos estelares da Ciencia. Adaptación
●
Busca no dicionario as seguintes palabras ou expresións, relacionadas co mundo dos barcos:
dique seco – botar – cabo Que pensas que quería dicir Arquímedes coa oración «dádeme un punto de apoio e moverei o mundo»? A polea é unha máquina simple. Nomea algunha outra máquina simple.
88
Fan que se deteñan.
Algunhas máquinas simples son a roda, o plano inclinado e a panca. 4. Indica que máquinas aparecen nas imaxes e que enerxía empregan para funcionar.
Fan que rompan.
As forzas poden actuar por contacto, como cando se golpea unha pelota cun bate, ou a distancia, como cando un imán atrae un obxecto de ferro que está separado del. Algunhas forzas son de atracción, como no caso dun imán e dun obxecto de ferro, mentres que outras son de repulsión, como a forza que exercemos coa bota sobre un balón. 1. Di exemplos de forzas que actúen por contacto e forzas que actúen a distancia. 2. Di exemplos de forzas de atracción e de forzas de repulsión. 3. Observa a secuencia e describe o que ocorre en cada viñeta. Utiliza algunhas das palabras seguintes: detido – forza – contacto – comeza a moverse – movemento – diminúe a súa velocidade
●
●
As máquinas son obxectos que empregamos para aforrar tempo ou esforzo ao realizar as nosas tarefas. As máquinas necesitan enerxía para funcionar. Algunhas empregan a enerxía das persoas e outras empregan outros tipos de enerxía, como a enerxía eléctrica ou a do combustible. As máquinas simples son as que teñen poucas pezas. As máquinas compostas están formadas por varios elementos.
A
B
C
C
A
B
Expresión oral Aproveite para lembrar que o abuso do conector entón non é axeitado en textos formais como os expositivos, en que cómpre usar conectores de orde como en primeiro lugar, dunha banda…
VAS APRENDER ●
● ●
●
Por que se moven os corpos e por que se deteñen.
Como afectan as forzas aos movementos. Que é a velocidade e como se pescuda a velocidade dun corpo. Que é a forza de gravidade e como afecta o movemento.
●
Cales son as máquinas simples importantes.
●
Como actúan as máquinas simples. Como se realiza un experimento.
●
máis
89
121
Competencias básicas Tratamento da información Facer fichas coma a que se propón na actividade 2 pode ser moi útil para resumir libros e lembrar o contido despois dun tempo.
Máis información Técnicas para falar en público. Os textos expositivos orais son moi planificados, pero á hora de expoñelos cómpre dar unha aparencia de naturalidade. Deseguido, presentamos algúns consellos para falar en público: • Falar amodo e cun ton de voz elevado. Para mellorar a voz, é interesante facer exercicios de respiración antes. • Mirar o público aos ollos, para que se manteña atento. • Introducir no discurso preguntas que axudan a estruturar o tema e manteñen a atención do auditorio. • Levar algún elemento de soporte nas mans pódenos axudar a tranquilizarnos. Cómpre advertir, con todo, que non se debe manipular demasiado para non distraer o público.
Solucións 1. En Galicia temos un clima oceánico con variantes. 2. RM: TEMA: O clima de Galicia. IDEA PRINCIPAL: Galicia presenta un clima oceánico con variantes. IDEAS RELACIONADAS…: A proximidade ao mar e a altura determinan o clima oceánico. OUTRAS IDEAS: Diferenza entre clima e tempo atmosférico. 3. RL.
121 130903 _ 0168-0183.indd
173
21/7/09
14:43:52
Gramática O verbo: número e persoa Eu non fuxirei porque son valente, pero os humanos fuxirán todos. Son uns medrosos!
• Recoñecer e saber utilizar as formas non persoais do verbo.
Suxestións didácticas
Para explicar • Para traballar o número das formas verbais utilizamos varios refráns relacionados co tema da unidade, os fenómenos meteorolóxicos. Ademais dos contidos gramaticais, asegúrese de que saben interpretar os refráns e anímeos para que acheguen uns cantos máis e analicen tamén as formas verbais. Poña atención á forma abrígate e fágalles notar aos rapaces que abriga pode representar diferentes persoas: terceira do singular do presente de indicativo ou segunda do singular do imperativo. Neste caso, a situación do pronome persoal átono de 2.ª persoa, detrás do verbo, indícanos que se trata dunha forma de imperativo.
●
As formas verbais teñen número. Están en singular cando a acción a realiza unha soa persoa (xogo) e están en plural cando a acción a realizan varias persoas (xogamos). As formas verbais tamén informan sobre a persoa que realiza a acción. ● Se a acción a realiza a persoa ou persoas que falan, a forma verbal está en primeira persoa. Por exemplo: eu ando, nós andamos. ● Se a acción a realiza a persoa ou persoas que escoitan, a forma verbal está en segunda persoa. Por exemplo: ti andas, vós andades. ● Se a acción a realiza outra persoa ou persoas diferentes das que falan e das que escoitan, a forma verbal está en terceira persoa. Por exemplo: ela anda, eles andan.
4. An
EX
5. Bu
qu
O –N D co –P Qu un
As formas non persoais
TERMINACIÓNS DAS FORMAS NON PERSOAIS
Hai formas verbais que non expresan a persoa que realiza a acción. Estas formas verbais chámanse formas non persoais e son tres: infinitivo (nevar), xerundio (nevando) e participio (nevado).
6. Cl ●
Infinitivo
●
-ar, -er, -ir
●
Segundo o número, as formas verbais poden estar en singular ou en plural. Segundo a persoa, as formas verbais poden estar en primeira, en segunda ou en terceira persoa. As formas non persoais do verbo son o infinitivo, o xerundio e o participio.
Xerundio -ando, -endo, -indo Participio -ado, -ido, -ido
●
7. Co
en
1. Clasifica as formas verbais destes refráns segundo o número. ● ● ● ● ● ●
Cando chove por agosto, chove mel e mosto. As madrugadas de abril son pintadas para durmir. En marzo florecen todos os campos. Cando na ribeira neva, ¡que fará na serra! Abrígate por febreiro con dúas capas e un sombreiro. Pola Santa Lucía comezan a medrar os días.
SINGULAR
PLURAL
AUT
Es
1
2
2. Relaciona cada forma verbal coa persoa e co número que lle corresponda. bailaban ● dicides ● andaremos ●
lar gu 1.ª persoa
ral 1.ª persoa
2.ª persoa
2.ª persoa
3.ª persoa
3.ª persoa
● ● ●
3
comes terá vivo
4
5 V, 5V.
Comece lembrando os pronomes persoais tónicos que se trataron na unidade 7 e pregúntelles se se deben utilizar necesariamente ou podemos construír oracións sen necesidade de utilizalos. Despois do debate, lea a viñeta inicial na que hai verbos que van acompañados do suxeito explícito (Eu non fuxirei; os humanos fuxirán) e outros verbos que non van acompañados de pronomes nin de sintagmas nominais (Son valente; Son uns medrosos). Fágaos reflexionar que as formas do verbo son diferentes segundo a persoa a que se refiren, o que permite elidir o pronome. Explíquelles que noutras linguas, como o inglés, as formas verbais non cambian tanto e por iso é obrigatorio o uso do pronome, ou non poderiamos saber de que persoa se trata.
●
O número e a persoa
Plu
• Identificar o número e a persoa do verbo.
●
Sin
Obxectivos
3. Ar
122
Máis información O infinitivo flexionado ou conxugado. O concepto de forma non persoal en galego para referirse ao infinitivo é correcto a medias, porque a lingua galega ten un infinitivo persoal ou flexionado que se forma engadíndolle as desinencias de número e persoa ao infinitivo: andar
bater
partir
andares
bateres
partires
andar
bater
partir
andarmos
batermos
partirmos
andardes
baterdes
partirdes
andaren
bateren
partiren
122 130903 _ 0168-0183.indd
174
21/7/09
14:43:52
9 UNIDADE
9
3. Arrodea as formas verbais e completa as oracións con pronomes persoais. ● ● ●
cción ción a a ac-
a vermos. forma anda-
s que ersoa.
cción. tres:
● ● ●
………. les un poema. ………. viven en Redondela. ………. marchou a correr.
• Na actividade 2, fágalles notar que as desinencias que indican número e persoa coinciden en todos os tempos verbais, agás no pretérito perfecto, que as ten distintas. Para que o poidan comprobar, propóñalles dous verbos conxugados en futuro, por exemplo vivir: vivirei, vivirás, vivirá, viviremos, viviredes, vivirán e contar: contarei, contarás, contará, contaremos, contaredes, contarán. Comente que estas desinencias mesmo se repiten cambiando de tempo verbal; por exemplo, no pretérito imperfecto de indicativo: vivía, vivías, vivía, viviamos, viviades, vivían ou no presente de subxuntivo: viva, vivas, viva, vivamos, vivades, vivan
4. Analiza as formas verbais anteriores coma no exemplo. EXEMPLO
faredes ▶ verbo facer, segunda persoa, plural.
5. Busca neste fragmento do relato O xaguar e a chuvia exemplos de formas verbais que estean en primeira, segunda e terceira persoa.
A discusión O xaguar insistía. –Non o creo. Seguro que estaban mortos de medo! Daquela a chuvia, que non podía soportar os vaidosos, contestou: –Pois non, non teñen medo ningún. De feito, sabes que din? Que mañá mesmo te cazarán e que, coa túa pel, farán un zurrón. De maneira que xa o sabes, non che teñen medo ningún!
6. Clasifica estas formas verbais non persoais. ● ●
lar
………. faredes un boneco de neve. ………. quero un vaso de leite. ………. regamos as plantas.
● ●
escoitando tapado dirixir pensar
● ● ● ●
saíndo debuxar mover mercando
● ● ● ●
nacido tido fritido entendendo
INFINITIVO
XERUNDIO
PARTICIPIO
ra,
7. Completa con formas non persoais dos verbos do recadro. Indica que forma escribiches
oe
en cada caso (infinitivo, xerundio ou participio). ●
chover acender mercar
● ● ●
Eles queren ……………. un ventilador. Viches a lámpada? Xa está …………….! Seica vai ……………. a chuzos. Que frío! Vai ……………. a estufa.
▶ ………...… ▶ ……...……
Solucións
▶ ………...… ▶ ………...…
AL
AUTOAVALIACIÓN Escribe V (verdadeiro) ou F (falso) e puntúate. Cada resposta correcta vale 2 puntos.
PUNTUACIÓN
1. A forma bailando é o xerundio do verbo bailar.
1
.......
2. Cociñaches está en segunda persoa do plural.
2
.......
3
.......
4
.......
3. O participio do verbo pintar é pintando. 4. O infinitivo, o xerundio e o participio son formas non persoais. 5. As formas verbais poden estar en singular ou en plural.
5
.......
TOTAL
.......
Solución: 1V, 2F, 3F, 4V, 5V.
123
Uso do infinitivo flexionado Recoméndase o seu uso nos dous primeiros casos: • Cando o suxeito do infinitivo non coincide co do verbo de que depende. Son horas de marcharmos. • Cando o infinitivo se sitúa antes do verbo de que depende, aínda que coincidan os suxeitos. Ao acabarmos a merenda, marchamos. • Non se conxuga o infinitivo das formas perifrásticas (vai chover!) nin o incluído en complexos verbais (podes saír).
1. SINGULAR: chove, neva, fará, abriga. PLURAL: son, florecen, comezan. 2. • bailaban: 3.ª pers. pl. • dicides: 2.ª pers. pl. • andaremos: 1.ª pers. pl. • comes: 2.ª pers. sing. • terá: 3.ª pers. sing. • vivo: 1.ª pers. sing. 3. [Subliñamos as formas verbais.] • Vós faredes un boneco de neve. • Ti les un poema. • Eu quero un vaso de leite. • Eles/elas viven en Redondela. • Nós regamos as plantas. • El/ela marchou a correr. 4. Les: verbo ler, 2.ª pers. sing. Quero: verbo querer, 1.ª pers. sing. Viven: verbo vivir, 3.ª pers. pl. Regamos: verbo regar, 1.ª pers. pl. Marchou: verbo marchar, 3.ª pers. sing. 5. En 1.ª persoa: creo. En 2.ª persoa: sabes, sabes. En 3.ª persoa: insistía, estaban, podía, contestou, teñen, din, cazarán, farán, teñen. 6. INFINITIVO: debuxar, dirixir, mover, pensar. XERUNDIO: escoitando, saíndo, mercando, entendendo. PARTICIPIO: nacido, tapado, tido, fritido. 7. • mercar (infinitivo) • acendida (participio) • chover (infinitivo) • acendendo (xerundio).
123 130903 _ 0168-0183.indd
175
21/7/09
14:43:53
Ortografía Signos que pechan oracións Obxectivos • Coñecer a función dos signos de puntuación que pechan oracións.
Oíches ese xaguar imprudente?
Agora estarán cheos de medo. Seguro!
• Identificar as oracións dun texto.
Para indicar que unha oración acaba, utilizamos varios signos de puntuación. ● Ao final das oracións en que se afirma ou se nega algo, escríbese un punto (.). Exemplo: Agora estarán cheos de medo. ●
• Fixar a escritura de palabras con dificultades ortográficas.
●
Suxestións didácticas En cursos anteriores, os alumnos xa traballaron a identificación e a entoación dos signos de puntuación básicos. Nesta unidade aprenderán a utilizar estes signos, tanto para expresar sentimentos diversos coma para separar as diferentes oracións dun texto.
● ●
Ao final das oracións en que se pregunta algo, escríbese un signo de interrogación (?). Exemplo: Oíches ese xaguar imprudente?
●
7. Com
Ao final das oracións en que se expresa sorpresa, admiración, medo, etc. escríbese un signo de admiración (!). Exemplo: Seguro!
CON SIGNO DE INTERROGACIÓN
CON PUNTO
!
CON SIGNO DE ADMIRACIÓN
8. Dita
Fíxa
2. Separa as oracións deste texto con puntos. Lembra que despois de punto se escribe maiúscula.
Os na p do t Oc Que
Unha medalla en xogo A Marta encántalle o atletismo cada día adéstrase dúas horas despois do colexio é unha das mellores atletas do equipo municipal Hoxe comezan os campionatos de atletismo provincial Marta participa como corredora todos están convencidos de que gañará algunha medalla agora veremos se o consegue
Gus
DIFIC
3. Arrodea os puntos da actividade anterior segundo o código. Punto e seguido.
Punto e á parte.
Punto final.
4. Escribe as preguntas que cómpre facer para cubrir os datos da ficha seguinte. ●
...................................
●
...................................
●
...................................
●
...................................
NOME E APELIDOS: IDADE: ENDEREZO: ACTIVIDADES EXTRAESCOLARES:
124
Máis información Pronomes interrogativos e exclamativos. As oracións interrogativas poden ser de dous tipos: parciais ou totais. As parciais están precedidas por un pronome interrogativo (Que queres cear?), mentres que as totais non están precedidas por ningún pronome (Queres cear?) e contéstanse cos adverbios afirmativo (si) ou negativo (non). Cómpre lembrar que, a diferenza do castelán, os pronomes interrogativos en galego non levan acento gráfico. Nas oracións exclamativas, os pronomes tampouco levan acento gráfico, contrariamente ao castelán (Que divertido!; Que calor!).
Se o considera conveniente, pode comentar que, nas intervencións dos personaxes, o punto
124 130903 _ 0168-0183.indd
176
V V To
de puntuación propostos.
Lois: Quedamos mañá ás oito. Se non podes vir, avísanos. É moi importante.
Para explicar • Na actividade 1, aprovéitase a lectura inicial da unidade para observar os conceptos ortográficos que se tratan nesta unidade. Para localizar oracións, recoméndelles que busquen os verbos. Así evitaremos que marquen como oracións as expresións De ti? ou Greeou!
6. Con
1. Localiza na lectura unha oración que acabe con cada un dos signos
Comece explorando os coñecementos previos dos alumnos cun texto breve coma este:
Pregúntelles cantas oracións poden identificar (3) e fágalles ver que o número de oracións coincide co número de puntos que ten o texto. En cambio, as comas delimitan unidades máis pequenas dentro da oración. Faga que reflexionen se coñecen outros signos cunha función semellante ao punto e que se escriban ao final da oración. Pídalles que contrasten as respostas que deron coas normas que se expoñen no cadro.
5. Esc
21/7/09
14:43:53
9 UNIDADE
alegría
medo
sorpresa
emprégase ao final, despois do comentario do narrador e non detrás das palabras do personaxe: –Nada. Non fixeron nada –dixo para non decepcionar a fera. Igualmente, é importante que se decaten de que os signos de interrogación e de admiración xa inclúen o punto e, polo tanto, nunca empregaremos punto despois destes signos.
enfado
va-
6. Converte as oracións seguintes en preguntas e en exclamacións.
ega
ÓN
● ● ●
Vai moito frío. Vale máis de seis euros. Todas as camisas son azuis.
...
............................. ............................. .............................
?
?
!
!
• No apartado Dificultades ortográficas, cómpre que fixen a correcta ortografía desas tres palabras, todas coa dificultade do son B, representado por dúas grafías b e v. Ademais, deben lembrar que a palabra talvez se escribe xunta.
8. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate no signo en que acaba cada oración.
Que tronada! O sábado pasado estabamos xogando os meus amigos e mais eu na praza da Leña, no centro da cidade. Segundo os prognósticos do tempo, teriamos un día con sol. Pero, de súpeto, todo cambiou. O ceo encheuse de nubes e comezou unha tronada impresionante. Que espectáculo de luces e son!
Solucións
Gustaríache velo? Só tes que acceder á Internet e velo no meu blog.
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. ●
marabilla
ma✱a✱i✱a
●
tal✱e✱
●
en✱i✱a
2. Arrodea os erros e corríxeos. talvez
●
...
...
............................. ............................. .............................
7. Completa o cómic seguinte con oracións que acaben no signo de puntuación indicado.
final.
.
EXCLAMACIÓN ▶
sa, ad-
PREGUNTA ▶
es-
9
5. Escribe exclamacións que expresen as emocións seguintes.
●
enxiva
...
maravilla marravilla
● ●
tal bez talbez
● ●
enxiba encía
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
125
Outras actividades Poñer voz ás situacións. Para practicar os diferentes tipos de oracións e que os alumnos practiquen o uso axeitado dos signos de puntuación segundo a situación, preséntelles debuxos de cómic ou fotografías de revistas e xornais e propóñalles que inventen un diálogo para cada situación empregando a máxima cantidade de signos que coñezan.
1. RM: A chuvia non o puido evitar e comezou a rir. / Oístes, meus amigos? / Seguro que estaban mortos de medo! 2 e 3. A Marta encántalle o atletismo. [punto e seguido] Cada día adéstrase dúas horas despois do colexio. [punto e seguido] É unha das mellores atletas do equipo municipal. [punto e á parte] Hoxe comezan os campionatos de atletismo provincial. [punto e seguido] Marta participa como corredora. [punto e seguido] Todos están convencidos de que gañará algunha medalla. [punto e seguido] Agora veremos se o consegue. [punto final] 4. RM: • Como te chamas? • Cantos anos tes? • Onde vives? • Que actividades extraescolares fas? 5. RM: Que ben! Estou morto de medo! Que sorpresa! Non me gusta! 6. • Vai moito frío? Que frío vai! • Vale máis de seis euros? Vale máis de seis euros! • Todas as camisas son azuis? Todas as camisas son azuis! 7. RM: Socorro! Que pasa? Poderías achegarme o albornoz? Que susto me deches! 8. Ditado.
125 130903 _ 0168-0183.indd
177
21/7/09
14:43:53
Obxectivos • Ampliar o vocabulario relacionado coa climatoloxía. • Coñecer algúns refráns e frases feitas. • Escribir un texto expositivo.
Suxestións didácticas A lámina inicial presenta unha imaxe atípica do deserto para que os alumnos poidan practicar co léxico relacionado coas baixas temperaturas. Primeiro, pregúntelles como imaxinan eles un deserto. A continuación, pode facer en primeiro lugar a actividade 2, para que amplíen o vocabulario dos adxectivos relacionados coa temperatura e poidan facer unha descrición do que é un deserto prototípico e do que pasa na imaxe inicial. Aproveite para ampliar a información sobre os climas desérticos, que se caracterizan por temperaturas superiores aos 40 ºC durante o día e baixadas bruscas, ata os 0º, pola noite. Fágalles ver tamén que os refráns e as frases feitas son moi habituais na lingua cotiá; en cambio, nos textos expositivos cómpre evitar o seu uso, xa que é mellor utilizar unha linguaxe clara e precisa que sexa fácil de entender para o receptor. Para explicar • As actividades 3 e 4 presentan frases feitas e refráns relacionados coa temperatura. Fágalles observar as diferenzas entre un tipo de construción e outra. Tal como pon de manifesto a actividade 4, desde o punto de vista formal, os refráns constan de dúas partes que riman; en cambio, nas frases feitas non hai rima. Desde o punto de vista do significado, as frases feitas equivalen a un nome, un adverbio ou un adxectivo; mentres que os refráns son unha sentenza cunha vontade moralizadora.
Obradoiro de escritura
Co
Vocabulario
Esc alg exp sel que
termómetro xeo fenómeno
5. conxelado climático invernal tremer arrefriarse abrigarse
1. Escribe un breve diálogo entre dous dos personaxes da lámina utilizando tantas palabras da lista como poidas.
2. Clasifica as palabras seguintes segundo conteñan a idea de frío ou de calor. ● ● ●
xeado fresco fervente
● ● ●
abrasador conxelado bochornoso
● ● ●
xélido cálido morno
● ● ●
glacial tórrido ardente
Def
FRÍO CALOR
AS EXPRESIÓNS. Ás veces utilizamos expresións que teñen un significado diferente en conxunto do que teñen as palabras que as forman. Por exemplo, «romper o xeo» significa ‘iniciar tratos que ninguén se atrevía a comezar’, ademais de ‘partir un anaco de xeo’. Entre as expresións destacan os refráns e as frases feitas.
O e for
Cl
3. Infórmate e explica o significado das frases feitas destacadas. ● ● ● ●
A Xulio quéntaselle a boca e di o que non debe. Esta casa é un forno porque lle pega o sol todo o día. Onte choveu a mares na miña vila. Cando lle dixeron o que pasara, conxelóuselle o sangue nas veas.
Efe
4. Relaciona e escribe refráns. Ano de xeadas... Ata o corenta de maio ... A calor da brasa, ... A folla, cando enxoita, ... Auga ao mediodía ...
... logo pasa. ... auga para todo o día. ... molla. ... non quites o saio. ... ano de boas anadas.
126
Outras actividades Ordenación da información. Para que os alumnos adquiran práctica na redacción de secuencias expositivas, convén que se familiaricen con este tipo de texto e sobre todo que comproben a necesidade de ordenar a información correctamente. Fágalles notar tamén que a información se reparte nos parágrafos de maneira equilibrada. Propóñalles este texto para que reordenen os parágrafos e, ao acabar, que propoñan un título. a) Hai alimentos, como carne e o leite, que proceden dos animais. Outros, como as froitas e o pan, proceden das plantas. b) Segundo a composición, os alimentos clasifícanse en catro grupos: os lácteos; a carne e o peixe; as pastas; e as froitas e as verduras. Para estar sans cómpre comer alimentos dos catro grupos.
126 130903 _ 0168-0183.indd
178
21/7/09
14:43:54
9 UNIDADE
Escribimos un texto expositivo. Escribimos textos expositivos cando expoñemos algún tipo de información ou lle explicamos algo a alguén. Antes de escribir un texto expositivo é fundamental documentarse ben sobre o que queremos explicar, seleccionar a información máis importante e organizala dun xeito claro para que quen a lea se decate ben do que lle explicamos.
Competencias básicas Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
5. Escribe un texto expositivo breve sobre a chuvia. PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) Pensa para que vas escribir o texto: para explicarlles o fenómeno da chuvia aos meus compañeiros da clase, para o xornal do colexio, para un traballo da clase... b) Busca información sobre o tema en varios lugares e anótaa. REDACCIÓN DO TEXTO
c) Organiza a información que recolliches dun xeito claro. Para facelo pode servirche este texto sobre a formación do vento.
as
ener o artir
9
Composición de textos
Tamén pode aproveitar o vocabulario relacionado coa climatoloxía para repasar o uso e o funcionamento do termómetro, así como a interpretación dos mapas meteorolóxicos das previsións.
Así se forma o vento Definición
Orixe e formación
O vento é un fenómeno atmosférico provocado polo movemento do aire. O movemento do aire ou vento prodúcese porque o Sol quenta de xeito diferente os diversos lugares da Terra. Nos lugares onde vai moita calor, o Sol quenta o aire e este tende a moverse buscando lugares máis fríos. Iso fai que o aire que se atopa nos lugares máis fríos sexa desprazado polo aire quente cara aos lugares máis cálidos. Estes desprazamentos de aire orixinan o vento.
Solucións
Clases
Segundo a intensidade, hai diversos tipos de ventos. Cando o vento é moi forte chámase furacán; en cambio, cando é suave, chámase brisa.
Efectos
O vento é unha forma de enerxía que move aeroxeradores, barcos, etc., pero cando é moi intenso pode provocar grandes catástrofes.
d) Escribe o teu borrador sobre a chuvia sen esquecer os aspectos seguintes. ● Poñerlle un título ao texto. ● Definir a chuvia. ● Explicar como se produce. ● Explicar por que se produce. ● Mencionar varios tipos de chuvia. ● Comentar os efectos positivos e os negativos. CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
e) Revisa o borrador antes de pasalo a limpo. Fíxate, sobre todo, na orde e na claridade na exposición da información.
127
c) Tamén necesitamos a auga e o sal, que non proceden nin dos animais nin das plantas. d) Os alimentos que tomamos proporciónannos as substancias necesarias para medrar e estar sans, e a enerxía que necesitamos para correr, estudar, xogar, etc. A orde correcta sería d), a), c) e b).
Tendo en conta a lámina inicial en que se ve xeo nun oasis, explique que, ultimamente, son habituais fenómenos atmosféricos estraños a causa do cambio climático, provocado maioritariamente pola contaminación e polo consumo desmesurado de enerxía.
1. RM: Turista 1: Vai un día invernal e estou conxelado. Turista 2: Eu non paro de tremer. Viches o xeo que se formou no oasis? Bérberes: A causa do cambio climático, este ano produciuse un fenómeno insólito nestas terras: os termómetros baixaron por debaixo dos cero graos. Abrigádevos se non queredes arrefriarvos. 2. FRÍO: xeado, xélido, glacial, fresco, conxelado. CALOR: abrasador, cálido, tórrido, fervente, bochornoso, ardente. A palabra morno significa ‘nin frío nin quente’. 3. • Enfádase axiña. • Está moi quente. • Choveu moito. • Quedou paralizado por unha forte impresión negativa. 4. Ano de xeadas, ano de boas añadas. Ata o corenta de maio, non quites o saio. A calor da brasa logo pasa. A folla, cando enxoita, molla. Auga ao mediodía, auga para todo o día. 5. R.L.
127 130903 _ 0168-0183.indd
179
21/7/09
14:43:54
Literatura As estrofas
●
U
●
U sí
A brétema
●
U sí
De San Martiño a febreiro son días de neboeiro.
●
U sí
Obxectivos • Coñecer a estrutura de diferentes tipos de estrofas. • Identificar o tipos de estrofas de que se compón un poema. • Construír estrofas diferentes combinando uns versos dados.
Suxestións didácticas Os textos literarios presentan unha organización que os diferencia dos non literarios e que os singulariza. Con todo, é importante que os alumnos sexan conscientes de que calquera texto, literario ou non, presenta unha estrutura. Para que poidan observar as diferenzas e as semellanzas de como se organizan diferentes tipos de textos, pode mostrarlles un texto escrito, como unha carta, en que se poidan identificar perfectamente os parágrafos. Móstrelles tamén unha novela, para que poidan observar a división en parágrafos e en capítulos. A continuación, pida que se deteñan no poema de Manuel María e na organización que presenta. Solicite que establezan similitudes entre os parágrafos dos textos en prosa e as estrofas dos textos en verso. Antes de facer as actividades propostas, pídalles aos alumnos que expliquen o que lles suxire o poema do poeta da Terra Chá, Manuel María, que inicia o programa.
Non hai brétema coma esta, é fría coma a xeada. Brétema pingona e mesta coma a noite pechada.
3. Le c
Néboas que non se dan ido mentres dura o inverno. Semellan fume saído das entrañas do inferno.
neboeiro: néboa moi espesa.
E te d d
mesta: espesa, compacta.
De San Martiño a febreiro son días de neboeiro.
entrañas: parte máis oculta de algo ou alguén.
MANUEL MARÍA
4. Di q
Unha estrofa é un conxunto de versos cunha estrutura determinada que se repite, ou pode repetir, ao longo do poema. Segundo o número de versos, a medida destes ou a rima, hai diferentes clases de estrofas.
OBRA 1.
1. Fíxate no poema A brétema e escribe. Número de estrofas ▶ .......
Número de versos de cada estrofa ▶ .......
2. Observa diferentes tipos de estrofas e completa as definicións. PAREADO
TERCETO
Quero contar os meus amigos, como se contan os mollos de trigo.
Quixera a rocha non ser tan dura, ser brétema liviá, doce perfume, sorriso, bico ou bágoa de tenrura.
A. IGLESIA ALVARIÑO
A. IGLESIA ALVARIÑO
REDONDILLA
CUARTETO
Debaixo das escaleiras, andan a enredar os gatos co betume dos zapatos, e as sandalias fanequeiras.
O vento encheu as prazas e os rueiros con renxer de infinitos arboredos, e enguetouse nas casas coma dedos de hedra verde nos vellos castiñeiros.
PEPE CÁCCAMO
2.
DARÍO X. CABANA
128
Para explicar • As actividades de observación levarán os alumnos a descubrir os nomes dalgúns tipos de estrofas, para o que terán que aplicar os coñecementos de métrica e rima que aprenderon en unidades anteriores.
Máis información
• A partir dos dous tipos de estrofa da actividade 3, aproveite para explicar que as coplas adoitan ser as estrofas máis abundantes nas composicións populares. Saliente que os
• copla (rima -a-a)
Estrofas de catro versos. Aproveite o traballo sobre as estrofas nas actividades 3 e 4, para completar o coñecemento de diferentes estrofas de catro versos e asentar a oposición tipolóxica entre elas: De arte menor
de arte maior
• cuarteta (rima abab)
• serventesio (rima ABAB)
• redondilla (rima abba)
• cuarteto (rima ABBA)
Explique que hai composicións que combinan varias estrofas (coma o soneto, formado por dous cuartetos e dous tercetos) e tamén as hai que non están divididas en estrofas (coma os romances: serie ilimitada de versos octosílabaos con rima asonante nos pares).
128 130903 _ 0168-0183.indd
180
21/7/09
14:43:54
9 UNIDADE ●
Un pareado é unha estrofa de ....... versos que riman entre si.
●
Un terceto é unha estrofa de ....... versos que teñen ................... de oito sílabas con rima A–A.
●
Unha redondilla é unha estrofa de ....... versos que teñen ................... sílabas con rima consonante abba.
●
Un cuarteto é unha estrofa de ....... versos que teñen ................... de oito sílabas con rima consonante ABBA.
poemas de autor acostuman ser máis elaborados desde o punto de vista da estrutura. • Na actividade do OBRADOIRO LITERARIO, pida que tenten buscar o sentido do poema e a puntuación axeitada.
3. Le cada definición e di con cal das seguintes estrofas se relaciona. Cuarteta: Estrofa de catro versos de arte menor con rima consonante abab.
ta.
n.
te, es-
.......
ra, e, ra.
Este pandeiro que toco ten o pelexo gastado de tanto dálle que dálle, de tanto repenicalo.
Copla: Estrofa de catro versos co mesmo número de sílabas e rima –a–a.
Competencias básicas Competencia matemática
Galicia! Nai e Señora, sempre garimosa e forte, preto e lonxe; onte, agora, mañá… na vida e na morte.
POPULAR
Poña atención ao número das estrofas e pida que as relacionen cos ordinais e cardinais correspondentes. Por exemplo: terceto-tres, terceiro…
RAMÓN CABANILLAS
4. Di que tipo de estrofas se usa no poema A brétema.
Formar estrofas
OBRADOIRO LITERARIO
1. Combina os versos seguintes de maneira que formes en cada caso o tipo de estrofa que se pide. Non esquezas poñer signos de puntuación e maiúsculas cando cumpra. dando chíos
de felicidade
do verde campo teñen saudade foxen de ceos
PAREADO
TERCETO
CUARTETO
QUINTETO
................. .................
................. ................. .................
................. ................. ................. .................
................. ................. ................. ................. .................
enfeluxados
IÑO
os
Todos os paxaros da cidade en ruidosas bandas
agrupados
s.
ANA
9
2. Engade un verso máis tendo en conta a rima e converte o quinteto anterior nun sexteto.
129
Outras actividades Inventar estrofas a partir doutras. Propóñalles que, respectando o esquema métrico (sílabas e rima) das estrofas dun poema, cambien palabras para formar outras novas. Convén partir dun poema sinxelo, por exemplo estas dúas estrofas dun poema de Antonio García Teijeiro, do seu libro Caderno de fume. Teño unha barca teño un cortello teño dous porcos e un limoeiro.
5– 5a 5– 5a
Teño un can branco e un can marelo; teño dous gatos bos mariñeiros.
5– 5a 5– 5a
Solucións 1. • Número de estrofas: 4. • Número de versos de cada estrofa: dúas estrofas de 2 versos, e dúas estrofas de 4 versos. 2. • Un pareado é unha estrofa de dous versos que riman entre si. • Un terceto é unha estrofa de tres versos que teñen máis de oito sílabas con rima A--A. • Unha redondilla é unha estrofa de catro versos que teñen oito sílabas con rima consonante abba. • Un cuarteto é unha estrofa de catro versos que teñen máis de oito sílabas con rima consonante ABBA. 3. O primeiro é unha copla, O segundo unha cuarteta. 4. Combina pareados e cuartetas. OBRADOIRO LITERARIO 1. RM: PAREADO: Todos os paxaros da cidade / do verde campo teñen saudade. TERCETO: Todos os paxaros da cidade / foxen de ceos enfeluxados / dando chíos de felicidade. CUARTETO: Todos os paxaros da cidade, / en ruidosas bandas agrupados, / foxen de ceos enfeluxados / dando chíos de felicidade. QUINTETO: Todos os paxaros da cidade, / do verde campo teñen saudade; / foxen de ceos enfeluxados /en ruidosas bandas agrupados / dando chíos de felicidade. 2. RM: podemos engadir á combinación anterior o verso moi lonxe marchan alborotados.
129 130903 _ 0168-0183.indd
181
21/7/09
14:43:54
Actividades Obxectivos
1.
• Repasar os contidos da unidade. • Revisar contidos da unidade anterior. • Interpretar frases feitas.
Suxestións didácticas
2.
●
As expresións teñen un significado …………, en conxunto, do que teñen as palabras que as forman. Dous dos tipos de expresións máis frecuentes son …………
●
Para indicar que unha oración acaba podemos empregar os signos de puntuación seguintes: …………
●
Unha estrofa é ………… Hai diferentes clases de estrofas segundo o número de …………, a medida ………… ou …………
7.
8.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema.
Pode completar a actividade 10 pedíndolles que indiquen a que persoa corresponde cada forma verbal. Tamén pode animalos a construír outras oracións en que utilicen estas formas. Suxíralles que empreguen complementos circunstanciais de tempo (onte, mentres, hoxe, agora, mañá…). En relación co apartado Es capaz de…, advírtaos de que as frases feitas do texto que se propón equivalen a adxectivos ou a adverbios. Ao acabar a actividade, é conveniente que comente as diferenzas de expresividade do texto coas frases feitas e do texto cos adxectivos ou adverbios.
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
9.
O VERBO ten formas persoais, que teñen número
.............
que pode ser
que pode ser
.............
.............
.............
2.ª persoa
3. Cambia de número os pronomes e as formas
formas non persoais, que son .............
● ● ●
5. Copia substituíndo o símbolo polo signo A mudanza
✱
Vouche propoñer unha adiviña Escoita atentamente e a ver se a acertas
✱
✱
1 Pasar a noite en branco. 2 Estar como peixe entre dous gatos.
✱
1. • As expresións teñen un significado diferente, en conxunto, do que teñen as palabras que as forman. Dous dos tipos de expresións máis frecuentes son as frases feitas e os refráns. • Para indicar que unha oración acaba, podemos empregar os signos de puntuación seguintes: o punto, ao final das oracións en que se afirma ou se nega algo; o signo de interrogación, ao final das oracións en que se pregunta algo; o signo de admiración, ao final das oracións en que se expresa sorpresa, admiración, medo, etc. • Unha estrofa é un conxunto de versos cunha estrutura determinada que se repite ao longo do poema. Hai diferentes clases de estrofas segundo o número de versos, a medida dos versos ou a rima. 2. O verbo ten formas persoais, que teñen núme-
Estar moi atento, sen perder detalle.
ES
1
✱
6. Marca. Que tipo de estrofa é?
5 Ser de canda alguén. Esaxerar a importancia de algo.
✱
Un neno nace en Pontevedra De alí a uns cantos meses, a familia trasládase Sabes onde lle medran a Lugo Pois... na boca, os dentes ao rapaz por suposto
4. Relaciona. Que significa cada frase feita?
Solucións
10.
que pecha oracións que corresponda.
Eles poñen os impermeables. Ti coñeces esta canción. Eu aprenderei francés. Nós compramos os libros aí.
3 Ir cos ollos ben abertos. 4 Facer dunha palla un palleiro.
participio
.............
verbais sen variar a persoa. ●
.............
Ter alguén os mesmos anos ca outro. Non durmir en toda a noite. Atoparse nunha situación comprometida.
cuarteto
terceto
cuarteta
Tiven en pasados días Tiven en pasados días
2
fondas penas e pesares e chorei bágoas tan frías coma as auguiñas dos mares.
130
Outras actividades Completar frases feitas. Completar as frases feitas coas palabras propostas, descifrar a mensaxe e resolver a adiviña. masa • orellas • sopro • zoca • ferreiro • sopro • pés • pan Adiviña que quere dicir , cumprirá que aguces as Se queres que non poña cara de e non metas a , porque a solución é comido. Estás avisado: vai con de la! Ah! E tes que resolvelo nun . Cal é o animal que co home fai moi boa
? (Solución: o can)
130 130903 _ 0168-0183.indd
182
21/7/09
14:43:55
9 UNIDADE
LEMBRA E REPASA 7. Explica o significado das palabras
11. Clasifica as partículas destacadas
destacadas. ● ● ●
en prefixos ou sufixos.
O can albiscou os donos desde a leira. Co vento caeu unha das follas da ventá. Fixo a piscina no terreo ermo.
● ●
agradable utilización
● ●
prehistoria rebaixar
PREFIXOS
desfacer chaveiro
● ●
SUFIXOS
8. Escribe o infinitivo dos verbos seguintes. ● ●
bebían saíu
● ●
bailamos paseaches
● ●
12. Forma palabras novas engadindo un prefixo
oíu naceu
ou un sufixo, segundo o símbolo.
✱
9. Clasifica estas formas verbais segundo
in-
a conxugación á que pertencen. ● ● ●
ipio
✱
e
● ●
Durmiron todos na tenda. Debuxas moi ben as persoas. A nai cubriu o patio. Uxía serrou un taboleiro. O avogado recorrerá a sentenza. PRIMEIRA
SEGUNDA
❤ ✱
❤
PREFIXOS
des-
a-
SUFIXOS
-anza
-dor
-ista
▶
●
taxi
●
traballar
●
veciño
▶
●
confiar
●
capaz
●
simétrico
13. Escribe o sufixo que se lle engade ao adxectivo para formar o superlativo e pon un exemplo.
TERCEIRA
14. Completa con daquel, nalgunha e estoutro.
10. Separa a raíz da desinencia das formas verbais da actividade anterior.
●
Falei con el ……………. día no mercado.
●
Xa nos veremos ……………. festa!
●
Fálame ……………. amigo teu que marchou vivir á China.
Deducir o significado de frases feitas
ES CAPAZ DE…
1. Reescribe o texto substituíndo as frases feitas destacadas por outras frases ou oracións de significado parecido, pero que non sexan frases feitas.
Coma un raio! O meu can Puscas durmía coma un leirón cando comezou a chover a chuzos. De súpeto oíuse un trono. Puscas veu coma un raio ao meu lado. –Es máis pesado ca un batán –díxenlle cofeándoo mentres me lambía a cara máis contento ca unhas pascuas. E é que o meu can non sabe dar a pata, pero é un bocado de pan.
2. Organizádevos por parellas. Cada un ten que escribir oracións que conteñan frases feitas para que o compañeiro deduza o significado.
131
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Comunicación oral Gramática Ortografía Vocabulario
O que aprendín a facer
9
ro –que pode ser singular e plural– e persoa –que pode ser 1.ª persoa, 2.ª persoa e 3.ª persoa. O verbo ten formas non persoais, que son infinitivo, xerundio e participio. 3. • El pon o impermeable. • Vós coñecedes esta canción. • Nós aprenderemos francés. • Eu comprei o libro aí. 4. 1. Non durmir en toda a noite. 2. Atoparse nunha situación comprometida. 3. Estar moi atento, sen perder detalle. 4. Esaxerar a importancia de algo. 5. Ter alguén os mesmos anos ca outro. 5. Vouche propoñer unha adiviña. Escoita atentamente a ver se a acertas. Un neno nace en Pontevedra. De alí a uns cantos meses, a familia trasládase a Lugo. Sabes onde lle medran os dentes ao rapaz? Pois… na boca, por suposto! 6. É unha cuarteta. 7. • albiscou: viu algo que estaba lonxe. •follas: partes das ventás que se abren e se pechan. • ermo: que está sen cultivar ou habitar. 8. • bebían: beber • bailabamos: bailar • oíu: oír • saíu: saír • paseaches: pasear • naceu: nacer. 9. PRIMEIRA: debuxas, serrou. SEGUNDA: recorrerá. TERCEIRA: durmiron, cubriu. 10. durm-iron; debux-as; cubr-iu; serr-ou; recorrerá. 11. PREFIXOS: pre-; des-; re-. SUFIXOS: -able; -ación; -eiro. 12. • taxista • traballador • veciñanza • desconfiar • incapaz • asimétrico. 13. -ísimo: boísimo. 14. • Falei con el estoutro día no mercado. • Xa nos veremos nalgunha festa! • Fálame daquel amigo teu que marchou vivir á China. ES CAPAZ DE... 1. O meu can Puscas durmía profundamente cando comezou a chover intensamente. De súpeto oíuse un trono. Puscas veu rapidamente ao meu lado. –Es moi pesado –díxenlle cofeándoo mentres me lambía a cara moi contento. E é que o meu can non sabe dar a pata, pero é moi bo. 2. RL.
Composición de textos Literatura
131 130903 _ 0168-0183.indd
183
21/7/09
14:43:55
10
E
As bromas do río
Programación Obxectivos • Ler e comprender un texto narrativo.
Contidos
• Recoñecer elementos humorísticos do texto narrativo.
• O verbo: tempo e modo.
• Identificar erros de concordancia.
• A coma.
• Evitar as repeticións nun texto oral.
• Os sufixos aumentativos.
• Comprender os conceptos de tempo e modo. • Aprender os usos da coma. • Entender a utilidade dos sufixos aumentativos. • Aprender técnicas de corrección de textos. • Coñecer a estrutura típica das páxinas web. • Detectar informacións erróneas.
Criterios de avaliación • Le e comprende un texto narrativo. • Identifica trazos humorísticos do texto narrativo. • Identifica erros de concordancia nun texto oral. • Utiliza diferentes estratexias para evitar a repetición de palabras nun texto oral. • Emprega as formas verbais axeitadas para cada contexto. • Aprende os usos da coma. • Identifica os sufixos aumentativos e coñece o significado.
R
• Lectura do texto As bromas do río.
• • •
• Identificación das características da literatura popular. • Uso de estratexias para a corrección de textos escritos e orais.
E
• • •
• Repaso das regras de concordancia. • Identificación dos sufixos aumentativos. • Busca de información na Internet. • Lectura atenta dun texto para detectar incoherencias.
• Corrixe repeticións e palabras non axeitadas en textos escritos. • Sabe buscar información nunha páxina web. • Localiza incorreccións nun texto.
• Interese para expresarse correctamente tanto no oral coma no escrito.
Competencias básicas
• Actitude crítica cara á Internet como fonte de información.
Ademais da Competencia en comunicación lingüística, nesta unidade desenvólvense as competencias seguintes: Autonomía e iniciativa persoal, Competencia social e cidadá, Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico e Tratamento da información.
N
132A 130903 _ 0184-0199.indd 184
21/7/09 14:49:17
Esquema da unidade UNIDADE 10
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
As bromas do río
O verbo: tempo e modo
A coma
Comunicación oral Comprensión auditiva: Detectar erros de concordancia Expresión oral: Evitar as repeticións
Competencias básicas Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico Obradoiro de escritura
Vocabulario: Os sufixos aumentativos Composición de textos: Mellorar o estilo dun texto
Actividades
Es capaz de… Localizar información errónea nun texto
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Segundo trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar o resumo: actividade 9, páxina 134; actividade 1, páxina 144. • Repasar procedementos: actividade 5, páxina 137. • Elaborar esquemas: actividade 2, páxina 144.
Previsión de dificultades • Malia que os alumnos coñecen intuitivamente as diferentes formas verbais, resúltalles complicado aprender os nomes de todos os tempos e modos e, sobre todo, conxugalos. Por iso, nun primeiro momento, é conveniente que realicen as actividades co cadro das conxugacións diante. • A miúdo asócianse os signos de puntuación coas pausas que facemos ao falar, polo que é frecuente que se utilice de maneira incorrecta a coma entre suxeito e verbo (*Este coche azul, non funciona ben). Vixíe que utilizan a coma nos usos básicos que se trataron nesta unidade, relacionados coa sintaxe e non exclusivamente coa fonética.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
Nota: a temporalización desta unidade e das seguintes varía de acordo coas datas de Semana Santa.
132B 130903 _ 0184-0199.indd 185
21/7/09 14:49:17
Obxectivos
10
As bromas do río
ran nu
na
• Facer unha lectura comprensiva do texto.
de co
• Caracterizar o narrador protagonista do relato.
mo
refl
Suxestións didácticas Lea a información sobre o autor do texto e céntrese no título da obra da que foi seleccionado e adaptado o relato desta unidade: Memorias dun río. Pode explorar o coñecemento sobre as características desta tipoloxía textual (as memorias son obras narrativas de carácter autobiográfico en que unha persoa conta en primeira persoa feitos da súa vida). Pode ofrecerlles ademais información sobre o contido do libro para animar os alumnos a lelo. Trátase das memorias dun río, chamado Runxidoiro, que nun manuscrito deixou recollidas vivencias e feitos relacionados con el: as aventuras dunha pinga mareada, os seres que o habitan, os piratas que intentaron secuestralo para que non chegase deica o mar, ou a broma que lle gastou a un enxeñeiro de camiños (que recolle o texto que van ler aquí).
Antes de ler Dirixa a atención dos alumnos cara ao título do relato (As bromas do río) e a ilustración e pídalles que imaxinen que bromas cren que podería gastar un río. Os alumnos xa se achegaron en unidades anteriores a textos con narrador-protagonista (Meu pai e as estrelas, A pedra de area, A bici, Cuarto sen xanela), tratábase de personaxes humanos que relataban sentimentos, anécdotas... Nesta ocasión, o narrador protagonista é un elemento da natureza, o río, que conta unha das súas trasnadas o que conecta co relato de sucesos fantásticos e ademais cun ton humorístico. Propoña que, antes de afrontar a lectura completa do texto, lean só
cio ñe on
leg me bo un Ep ña filó mo
dix os
VAS APRENDER 1 Lectura As bromas do río 2 Comunicación oral ● Detectar erros de concordancia ● Evitar as repeticións 3 Gramática O verbo: tempo e modo 4 Ortografía A coma 5 Obradoiro de escritura ● Os sufixos aumentativos ● Mellorar o estilo dun texto 6 Texto para traballar as competencias básicas A Ribeira Sacra
refl pe
A
índa que ás veces eu pareza un río serio, non son tal. Non teño nada de morcón e amargado. Ca! Eu río moi a miúdo, sobre todo cando cruzo rápido entre pedras, e aínda máis cando me precipito por unha fervenza, que daquela río a cachón. Outras veces ríome porque as troitas que nadan dentro de min me fan cóxegas. De cando en vez gústame gastar bromas. Non adoitan ser pesadas, aínda que recoñezo que ás veces me paso. Entre as moitas que gastei destaca a que lle fixen a un enxeñeiro de camiños; nunca antes embromara a tanta xente xunta. Un día de sol radiante, un enxeñeiro de camiños paseaba por un carreiro da miña beira dereita, tiña a cabeza cuberta cun sombreiro tirolés de feltro verde e pluma de faisán. Chegando a unha curva onde a miña auga estaba moi quieta, detívose para mirarse en min. Pensei que era unha boa ocasión para divertirme un pouco. Colléndoo de sorpresa, lancei unha corrente contra onde se estaba mi-
132
Máis información Espello na auga. En ocasións cando estamos á beira dun río ou lago e a auga está en calma, podemos ver a nosa imaxe e a da paisaxe que nos arrodea reflectida na auga. Isto ocorre grazas a tres propiedades básicas da luz: que se propaga en liña recta, que se reflicte cando chega a unha superficie lisa e que cambia de dirección, refráctase, cando pasa dun medio a outro. Así dos raios da luz do sol que chegan a unha superficie de auga en calma, lisa, unha parte atravesa a auga desviándose e outra rebota producindo unha reflexión na superficie da auga o que fai que esta se comporte coma un espello. (Chame a atención a familia léxica: reflectir, reflexión –acción ou efecto de reflectir– e reflexo –luz que se reflicte–.)
132 130903 _ 0184-0199.indd 186
21/7/09 14:49:17
pe esq
qu ac lic
ch pra
ao pa rec est
. Non sobre e preveces egas. er pemoitas nunca
a por somunha irarse
o. Coa mi-
UNIDADE rando e arrebateille o seu reflexo levándollo río abaixo. Mi madriña, nunca tal fixera! O home empezou a berrar desesperado. –O meu reflexo. Que me levan o meu reflexo. Axúdenme, non sei nadar. Corría pola beira perseguindo a súa imaxe, estiraba unha vara de vimbio canto lle daba o brazo intentando pescala. Suaba de tanto correr. Díxolle a un carteiro rural que pasaba pola ribeira de en fronte montado na súa motocicleta: –Axúdeme vostede, que ten moto. O río quere roubarme o meu reflexo. O carteiro rural montou na moto e desapareceu río abaixo. O reflexo e mais eu pasamos por unha zona de rápidos. Era graciosísimo ver as figuras grotescas que presentaba a imaxe do enxeñeiro cando pasaba sobre unha pedra redonda ou con arestas, ou ondulada. O enxeñeiro de camiños, facendo honor á súa profesión, papaba leguas sen parar. Xa non ía só. Agora corrían con el un axente comercial, un investigador da vida dos insectos cunha manga cazabolboretas, un neno, un sarxento fogueiro manchado de carbón e unha licenciada en carreiras pedestres pola universidade de Oxford. E pola beira contraria un funcionario xubilado acompañado da cuñada, un repartidor do butano cunha bombona en cada ombro, un filósofo cargado de pensamentos, e o campión do maratón dos últimos xogos olímpicos, que se deixaba gañar. Todos lle botaban unha man ao enxeñeiro (estaría mellor se dixese unha perna), pero non podían nada ante a miña velocidade e os caneos que lles metía. A broma estábase ensarillando. Parecíame demasiada a xente que se molestaba por recuperar o reflexo. Eu só quería embromar ao enxeñeiro e non a un exército de pedestristas voluntarios. Porque ser era moita xente. Ao cabo dunha media hora xa corrían duascentas trinta e sete persoas pola beira dereita e cento vinte e nove e un can pola banda esquerda. Chegamos a un mansío onde decidín acabar coa broma. Temía que ao enxeñeiro lle dese un patatús, pobre. Así que, cunha freada acuática en seco, detiven o reflexo. Logo, consultando o reloxo, a licenciada en carreiras pedestres dixo: –Son as tres e corenta e tres minutos con dezasete segundos. Isto chegou ao final. Señor enxeñeiro, velaí o seu reflexo; deixámoslle o pracer de que o recolla. Con tino de non esvarar nas pedras do fondo, foi achegándose ao reflexo, vimbio en ristre. Eu reserveime a última xogada; fíxeno patinar no verdello e caeu mesmo enriba da súa imaxe. Recuperar, recuperouna, iso si, o reflexo era máis pequeno, pois encollera de estar tanto tempo na auga.
10
morcón: túzaro. rápidos: parte dun río en que a auga baixa moi a correr. fogueiro: persoa encargada do lume dun fogón. ensarillar: complicar, enlear. mansío: remanso. verdello: capa verde que se forma na superficie de pedras, estanques ou zonas húmidas.
a primeira oración: «Aínda que ás veces eu pareza un río serio, non son tal. Non teño nada de morcón e amargado.» Pregunte quen vai ser o narrador desta historia e chame a atención sobre o feito de que o río se converta nun personaxe narrador.
A lectura Suxira unha lectura silenciosa para que os alumnos capten o sentido xeral do texto e intenten aclarar os problemas de léxico. Pida despois unha lectura dramatizada do texto. Faga fincapé en que coiden a entoación para marcar o ton humorístico e o ritmo narrativo.
Competencias básicas Competencia social e cidadá O AUTOR
Antón Cortizas Antón Cortizas Amado (Ferrol, 1954), é mestre e escritor de narrativa, poesía e teatro no eido infantil e xuvenil. É autor de numerosas obras, varias delas galardoadas, entre as que destacan Memorias dun río, O conto dos sete medos, Os gritos das illas Lobeiras e A merla de trapo. Publicou, ademais, un libro de investigación (Chirlosmirlos, enciclopedia de xogos populares).
Reflexione cos alumnos sobre as consecuencias das bromas pesadas. Trate de que se poñan no lugar dos demais, pensen en como poden afectar aos outros as nosas accións e rexeiten as bromas ofensivas e crueis.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
Outras actividades
Explore os coñecementos dos alumnos sobre os ríos: a súa formación, características, partes... Comente a importancia dos ríos e correntes de auga naturais nos ecosistemas e promova unha reflexión sobre a importancia de coidar e respectar este medio natural.
Interpretar imaxes do texto. Propóñalles que expliquen os seguintes parágrafos do texto:
Despois de ler
ANTÓN CORTIZAS, Memorias dun río. (Adaptación)
133
• «Eu río moi a miúdo, sobre todo cando cruzo rápido entre pedras, e aínda máis cando me precipito por unha fervenza, que daquela río a cachón.» (Facer referencia aos sons que produce a corrente da auga do río, máis intenso nas fervenzas.) • «Era graciosísimo ver figuras grotescas que presentaban a imaxe do enxeñeiro cando pasaba sobre unha pedra redonda ou con arestas, ou ondulada.» (Explicar os efectos ópticos producidos pola refracción da luz sobre a auga.) • «O enxeñeiro de camiños, facendo honor á súa profesión, papaba leguas sen parar.» (Explicar o labor dos enxeñeiros de camiños.)
Pida que entre todos fagan un resumo oral para comprobar o nivel de comprensión global da lectura. Propoña que expliquen se este se pode cualificar como un relato de humor. Pregunte pola relación dos alumnos cos ríos: Gústavos pasear pola beira do río? E nadar nel? Que ríos coñecedes?
133 130903 _ 0184-0199.indd 187
21/7/09 14:49:17
Traballo sobre a lectura Obxectivos • Ordenar a secuencia da historia.
Vocabulario
Os personaxes
Com
1. Elabora un glosario con todos os termos
5. No texto, un elemento da natureza pensa
Detec que n falala de co perm
• Identificar a estrutura do relato.
relacionados co río que aparecen no texto.
• Explicar elementos humorísticos no texto.
EXEMPLO
Suxestións didácticas Na actividade 6, cómpre salientar como trazos cómicos o vestiario do enxeñeiro, a esaxeración no número de corredores e a súa tipoloxía e, sobre todo, o final da historia co rostro do enxeñeiro engurrado e reducido por mor da auga. En relación coa actividade 8, explique que deben contar os feitos en primeira persoa coma se fosen eles o enxeñeiro de camiños.
Co
e compórtase coma se fose unha persoa real. Isto denomínase personificación. Explica de que personaxe se trata e xustifícao con palabras do texto.
río ▶ fervenza, troitas…
2. Marca en cada caso a expresión que significa o mesmo ca a destacada. Se che cómpre, consulta o dicionario. M
Cando me precipito por unha fervenza, daquela río a cachón.
M
Cunha freada acuática en seco, detiven o reflexo. pouco a pouco bruscamente
amodiño
OMarca tres adxectivos cos que poderías definir o personaxe anterior. aburrido morcón amargado
ás gargalladas
Con tino de non esvarar nas pedras do fondo. con coidado con sentido
M
imaxinativo brincallón bromista
A túa opinión 6. Contesta. M M
A secuencia 3. En que orde ocorreron os feitos? Numera as viñetas e explica.
1.
M
Gustouche o relato? Que foi o que máis che gustou? E o que menos? Que recursos humorísticos destacarías? Pon exemplos extraídos do texto.
2.
A túa achega
EX
7. Inventa outras bromas que podería gastar o río protagonista do relato.
8. Reescribe o texto coas túas propias palabras
Competencias básicas
desde o punto de vista do enxeñeiro.
M M
Autonomía e iniciativa persoal
Rexistro de lectura 9.
A actividade 7 permitiralle ao alumno poñer en xogo a súa imaxinación.
M
ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha
Exp
sobre a lectura con estes datos:
Evitam que r fan q nas p nun m
Título: Autor/a:
A estrutura
Solucións 1. rápido, fervenza, troita, corrente, mansío, verdello, 2. • ás gargalladas. • bruscamente. • con coidado. 3. 3, 2, 1, 4. O enxeñeiro achegouse ao río e este levoulle o seu reflexo corrente abaixo. O home pediulle axuda ao carteiro e a outras persoas coas que se foi atopando e todas foron correndo pola beira do río tras o reflexo. Ao final o home recuperou o seu reflexo pero acabou caendo na auga. 4. PRESENTACIÓN: Desde o comezo ata «Mi madriña, nunca tal fixera!» NÓ: Desde «O home empezou a berrar desesperado» ata «vinte e nove e un can pola banda esquerda.» DESENLACE: Desde «Chegamos a un mansío onde decidín acabar coa broma.» ata o final. 5. O río está personificado. / imaxinativo. brincallón, bromista. 6, 7, 8 e 9. RL.
4. Di onde comeza e onde remata cada unha
Resumo:
4. Co
destas partes en que se divide o texto. PRESENTACIÓN
NÓ
DESENLACE
qu Opinión:
134
Programa de comprensión Actividades 1 e 2. Elaboración dunha interpretación. Localizar no texto termos dun campo semántico e identificar sinónimos dalgunhas palabras da lectura. Actividade 3. Comprensión global. Ordenar secuencias e resumir a historia. Actividade 4. Análise da estrutura. Identificar as partes da narración. Actividade 5. Análise da forma. Explicar a personificación do texto. Actividade 6. Reflexión sobre o contido. Opinar sobre o relato. Actividades 7 e 8. Expresión escrita. Inventar outros detalles para o relato e reescribilo desde outro punto de vista. Actividade 9. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
134 130903 _ 0184-0199.indd 188
3. Ex
29/7/09 11:05:01
10 UNIDADE
Comunicación oral
O carreira chegar a final!
Obxectivos
Comprensión auditiva
a real.
fícao
as
Suxestións didácticas Comprensión auditiva Antes de escoitar o CD Comunicación oral para facer as actividades 1 e 2, repase o concepto de concordancia a partir do texto do globo inicial.
Escoita a conversa entre Antía e Christian e, cando oias o sinal, marca a palabra en que se cometeu o erro de concordancia. PRIMEIRO SINAL
SEGUNDO SINAL
TERCEIRO SINAL
CUARTO SINAL
s?
2.
No substantivo.
No determinante.
No adxectivo.
No verbo.
No substantivo.
No determinante.
No adxectivo.
No verbo.
No substantivo.
No determinante.
No adxectivo.
No verbo.
No substantivo.
No determinante.
No adxectivo.
No verbo.
Expresión oral Tal como se indica na actividade 4, na fala espontánea adóitanse repetir moitas palabras coma as indicadas. Pode facer unha chuvia de ideas e anotar outras palabras que se repiten con frecuencia e as palabras que poderían substituílas.
Volve escoitar a audición, explica en que consiste cada erro e di a oración correctamente. EXEMPLO
r
bras
• Corrixir erros de concordancia e repeticións en textos orais.
Detectamos erros de concordancia. Cando unha persoa que non coñece demasiado ben a nosa lingua intenta falala, é fácil que cometa algúns erros, sobre todo de concordancia. Saber detectar estes erros e corrixilos permitiranos entender mellor aquilo que nos quere dicir.
1.
Hai moito tempo que non falar.
10
Erro: Non conxugou o verbo falar. Oración corrixida: Hai moito tempo que non falamos.
3. Explica o erro de concordancia que se cometeu nestas oracións e corríxeo. M
Onte visitaremos o museo.
M
Mañá foi ao cine.
M
Ana e Carlos estudan xunto.
M
Quero que virás á miña festa.
M
Raúl enredan moito.
M
Martiño mais eu somos irmás.
Competencias básicas Competencia social e cidadá Aproveite a actividade 1 para fomentar unha actitude respectuosa coas persoas que están aprendendo unha lingua.
Expresión oral Evitamos as repeticións. A miúdo, ao falarmos, utilizamos só unhas poucas palabras que repetimos unha vez e outra. Estas repeticións, se son demasiado frecuentes, fan que o noso discurso quede moi pobre. Por iso é importante poñer atención nas palabras que adoitamos utilizar con frecuencia para evitar repetilas demasiado nun mesmo discurso.
4. Conta de maneira resumida o que fixeches a última fin de semana tendo en conta
Solucións
que só podes utilizar as palabras prohibidas propostas unha vez. PALABRAS PROHIBIDAS
▶
despois
ir
facer
entón
vez
135
Máis información A concordancia ad sensum. O suxeito e o verbo concordan gramaticalmente; con todo, cando o suxeito é un nome colectivo e ten un complemento en singular, o verbo vai en singular, concordando gramaticalmente: • A maioría da xente confía nel. No caso de que o colectivo teña un complemento en plural pode facer a concordancia ben co colectivo (concordará só en singular), ben co seu complemento (poderá concordar en singular ou en plural): • A maioría dos asistentes estaba a favor do cambio. • A maioría dos asistentes estaban a favor do cambio.
1. 1.º: no verbo. 2.º: no substantivo. 3.º: no adxectivo. 4.º: no determinante. 2. 2.º: o substantivo non concorda cos determinantes (eu e meus irmáns). 3.º: o adxectivo non concorda co substantivo (ten un xardín precioso). 4.º: o determinante non concorda co substantivo (estas vacacións). 3. • Onte visitamos o museo (o adverbio onte pide un verbo en pasado). • Mañá irá ao cine (o adverbio mañá esixe un verbo en futuro). • Ana e Carlos estudan xuntos (o suxeito en plural esixe o adxectivo en plural). • Quero que veñas á miña festa (os desexos exprésanse en subxuntivo). • Raúl enreda moito (o suxeito e o verbo teñen que concordar en número). • Martiño e mais eu somos irmáns (o suxeito e o substantivo que fai de atributo teñen que concordar en xénero). 4. RL.
135 130903 _ 0184-0199.indd 189
21/7/09 14:49:18
Gramática O verbo: tempo e modo
• Identificar o tempo e o modo das formas verbais. • Coñecer a utilidade pragmática dos diferentes modos verbais.
Suxestións didácticas
Quizais teñan dúbidas coa palabra lontra. Explíquelles que é un mamífero que vive preto dos ríos e que se alimenta dos mamíferos que pesca. • Con relación á actividade 2, vixíe que para expresar o pasado non utilizan as formas de imperfecto (traballaban) que
O modo Mediante o modo, as formas verbais infórmannos da actitude do falante ante o que di. Hai tres modos verbais: indicativo, subxuntivo e imperativo. M Se o falante quere expresar un feito real, utiliza o modo indicativo. Por exemplo: El debuxa. M Se expresa un feito non real (un desexo, unha posibilidade…) ou dá unha orde negativa, utiliza o modo subxuntivo. Por exemplo: Oxalá veñas esta noite…, Non te vaias. M Se expresa unha orde afirmativa, utiliza o modo imperativo. Por exemplo: Báñate!
O TEMPO Presente Pasado Futuro O MODO
Os verbos sitúan as accións nun tempo (pasado, presente ou futuro), en relación co momento en que se fala. O modo dos verbos reflicte a actitude do falante ante o que di. Hai tres modos: indicativo, subxuntivo e imperativo.
Subxuntivo Imperativo
ES
M M M
Ela encheu a cantimplora na fonte. Roi viu unha lontra. O Miño desemboca no Atlántico.
M M M
Visitaremos o Museo do Pobo. Polo río Sar corre pouca auga. Eu fixen unha foto da catedral.
1
FUTURO
3
…..……............… ………..............… ………..............…
4
PASADO
Ana e Pedro traballan en equipo. Vós ceades ás nove. O avó amaña a bicicleta do neto.
M
2
2. Escribe estas oracións en pasado e en futuro.
6. Es
AUT
1. Subliña as formas verbais e clasifícaas segundo o tempo que expresan.
▶ ▶ ▶
136
Outras actividades Ordes afirmativas e negativas. Propóñalles algunhas oracións imperativas para que as copien e as transformen de afirmativas a negativas e viceversa, sen perder o carácter exhortativo. O obxectivo é que practiquen a alternancia entre o modo subxuntivo e o imperativo. • Non comas máis chocolate! (Come máis chocolate!) • Vai ao patio, Antía! (Non vaias ao patio, Antía!) • Pon máis aceite na tixola! (Non poñas máis aceite na tixola!) • Non collas a chaqueta, Afonso! (Colle a chaqueta, Afonso!) Outro xeito de facer a actividade sería darlles as oracións con ocos, indicando se son afirmativas ou negativas en cada caso, e pedirlles que as completen coas formas verbais que lles propoña.
136 130903 _ 0184-0199.indd 190
5.
Indicativo
▶
Para explicar • A partir da actividade 1, fágalles observar que o presente de indicativo non soamente expresa accións que se producen no momento en que se fala, senón tamén accións atemporais, que ocorren sempre. Por iso, é o tempo que se utiliza predominantemente nas explicacións dos libros de texto. En cambio, o pasado é o tempo que se utiliza para contar cousas: unha anécdota, unha noticia. O futuro, en cambio, é o tempo que se usa para facer plans e tamén o atoparán nas previsións meteorolóxicas, por exemplo.
4. Ar
5 Non.
A partir das respostas anteriores, fágalles notar que os verbos nos achegan información sobre a persoa que realiza a acción, o tempo en que se realizará e a actitude que ten o falante.
As formas verbais sitúan a acción nun tempo determinado tomando como punto de referencia o momento en que se fala. M Están en pasado as formas verbais que expresan accións que sucederon antes do momento en que se fala. Por exemplo: O rapaz atopou unha moeda. M Están en presente as formas verbais que expresan accións que suceden no momento en que se fala. Por exemplo: Agora fago os deberes. M Están en futuro as formas verbais que expresan accións que sucederán despois do momento en que se fala. Por exemplo: Mariña chegará mañá.
………..............… ………..............… ………..............…
Lea a viñeta inicial e pídalles que se fixen nos verbos destacados. Pregúntelles que información dan estes verbos: podemos saber a persoa a que se refiren?; podemos saber os tempos en que se realizará a acción?; pensas que o carteiro está convencido de que atopará o que busca?
O tempo
▶
• Coñecer os conceptos de tempo e modo.
1 Axúdeme vostede, que Oxalá poidamos ten moto! atopar o seu reflexo.
▶
Obxectivos
3. Re
21/7/09 14:49:19
10 UNIDADE
10
3. Relaciona cada forma verbal co tipo de acción que expresa. 1 unha acción real
oman-
s que O ra-
2 un desexo
3 unha posibilidade
4 unha orde afirmativa
Quizais haxa un encoro preto de aquí.
Lava as mans e a cara.
Oxalá saques boas notas.
O artista pintou a ribeira do río Ulla.
Probablemente non chegue a tempo.
Elas visitaron un museo.
expresan duración no tempo pasado (Cando era pequena, María estudaba moito). • As actividades 3, 4 e 5 traballan o modo, que é un concepto novo para o alumno. Cómpre insistir na relación entre o modo e a actitude do falante. Así mesmo, convén que se fixen en que para expresar desexo tamén empregamos a interxección oxalá, ademais do modo subxuntivo. Póñalles este exemplo: Mañá xa non choverá? Oxalá!
4. Arrodea as formas verbais seguindo o código.
s que go os
Indicativo
ue su: Ma-
Subxuntivo
Imperativo
GÚSTANCHE OS DEPORTES ACUÁTICOS?
NON TEÑAS MEDO!
Pois ven e apúntate ao noso curso de ráfting.
Oxalá todo fose tan barato!
SÓ CUSTA 20
de do xunti-
5.
ESTUDO EFICAZ. Observa as formas verbais dos globos e contesta.
dicati-
…) ou mplo:
Non abras a porta!
Abre a porta!
o. Por
M
M
• Na actividade 5 é interesante que, despois de observar a viñeta e responder as preguntas, escriban a norma que se deduce.
Cal das oracións contén unha orde afirmativa? Que clase de orde contén a outra oración? Que modo se utiliza para as ordes afirmativas? E para as ordes negativas?
Competencias básicas
ou
bo. ga. ral.
...… ...… ...…
6. Escribe tres oracións que comecen con oxalá en que expreses desexos.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
AUTOAVALIACIÓN Marca SI ou NON e puntúate. Cada resposta correcta vale 2 puntos. SI 1. O modo reflicte a actitude do falante ante o que di.
N0N
PUNTUACIÓN 1
.......
2
.......
3
.......
3. O modo indicativo utilízase para expresar feitos reais.
4
.......
4. Os desexos exprésanse en modo subxuntivo.
5
.......
TOTAL
.......
2. O modo imperativo expresa ordes negativas.
5. A forma verbal andei está en presente.
Aproveite estas actividades, especialmente a 1 e a 3, e as oracións que se propoñen nelas para facer un percorrido xeográfico pola nosa Comunidade.
Solucións
Solución: 1 Si, 2 Non, 3 Si, 4 Si, 5 Non.
di.
137
Redacción de problemas matemáticos. Propóñalles aos alumnos algunhas operacións matemáticas para que inventen un problema que se resolva con esta operación. Pídalles que, na redacción, combinen formas verbais en modos diferentes. Se ve que resulta moi complicado, pódelles facilitar o comezo do problema: Se un cliente quixese mercar...
1. Presente: corre, desemboca. Pasado: encheu, viu, fixen. Futuro: visitaremos. 2. Ana e Pedro traballaron en equipo; Ana e Pedro traballarán en equipo; Vós ceastes ás nove; Vós cearedes ás nove. O avó amañou a bicicleta do neto; O avó amañará a bicicleta do neto. 3. 3 Quizais haxa un encoro preto de aquí. 4 Lava as mans e a cara. 2 Oxalá saques boas notas. 1 O artista pintou a ribeira do río Ulla. 3 Probablemente non chegue a tempo. 1 Elas visitaron o museo. 4. Indicativo: gustan, custa. Subxuntivo: teñas, fose. Imperativo: ven, apúntate. 5. • Abre a porta. Unha orde negativa. • Ordes afirmativas: imperativo. Ordes negativas: o subxuntivo. 6. RL.
137 130903 _ 0184-0199.indd 191
21/7/09 14:49:19
Ortografía A coma
4. Co
No
Obxectivos
• Utilizar correctamente a coma en oracións. • Distinguir entre aclaracións explicativas e especificativas.
Escríbese coma (,) nos casos seguintes:
• Fixar a ortografía de palabras con dificultades ortográficas.
M
M
Para separar os elementos dunha enumeración. Exemplo: Dun carteiro, dun funcionario, dun butaneiro…
M
Para facer un aclaración no medio dunha oración. Exemplo: Onte, cando fun á aldea, coñecín un río moi bromista.
M
Para separar, nunha oración, o nome da persoa á que nos diriximos (vocativo). Exemplo: Ola, Xaquín.
¥
• Coñecer as funcións da coma nun texto.
M
o fun . Onte, cand Ola, Xaquín moi o rí un n cí ñe á aldea, co eu uboume o m bromista. Ro azas cupereino gr re e o ex fl re n du , ro ei cart á axuda dun iro… dun butane funcionario, n ache que no rí ce de ra Ah, ag a ninguén. o ist es as lle cont ñeiro. Roi, o enxe
M
5. Le A
Suxestións didácticas 1. Arrodea segundo o uso da coma.
Para introducir o tema, pregúntelles se adoitan usar a coma nos seus textos. Lembre que os demais signos de puntuación que estudamos, o punto e os signos de interrogación e de admiración, marcan o límite das oracións, cousa que a coma non fai.
Vocativo Enumeración Aclaración
Mañá, despois da clase de Matemáticas, faremos unha excursión ao porto. Alí visitaremos o peirao, as dársenas, a lonxa e o museo do porto. Non esquezades levar o bocadillo, a bebida e o diñeiro da entrada ao museo. Deica mañá! Xiana Seoane, titora de 5.º B.
2. Le con atención e explica a diferenza entre estas dúas oracións.
Ao acabar o debate inicial, propóñalles que verifiquen os seus argumentos na nota do enxeñeiro que se inclúe na viñeta. Despois, lea a explicación teórica e pida que engadan máis exemplos que se lles ocorran para completar os do texto explicativo.
Para explicar • A actividade 1 é moi interesante para repasar as normas e saber identificar os usos da coma. Pódese facer ao principio e, despois, repetila ao final das actividades como repaso, engadindo un grao de dificultade, sen a axuda das cores. • O resto de actividades traballan a aplicación das diferentes regras por separado. Na 2 trabállase o vocativo. Ademais, chámase a atención sobre a importancia de colocar os signos de puntuación nos enunciados, porque en función da súa presenza ou ausencia, o sentido da frase ou da oración pode variar. • Seguindo coa idea anterior, a actividade 5, pola súa banda, débese aproveitar para que se conciencien da importancia das comas para transmitir e comprender o sentido dunha oración.
6. Di
Benqueridos alumnos:
Iria, fai os deberes.
Iria fai os deberes.
OResponde. Cres que é importante utilizar a coma? Por que?
EXEMPLO
B
C
No baúl hai unha pelota, un oso de peluche...
138
Máis información Outras funcións da coma. Tamén se utiliza a coma nos casos seguintes: • Delimitación dalgúns conectores ao inicio da oración: Ademais, quero insistir na importancia da escola. • Elisión do verbo: Lois come espinacas; Ana, espárragos. Cómpre insistir en que o uso de coma entre o suxeito e o verbo é incorrecto: *Este amigo meu, é detective.
138 130903 _ 0184-0199.indd 192
O as un en de so co ha
DIFI
3. Escribe enumeracións. Que hai en cada debuxo? A
Fíx
21/7/09 14:49:19
. uta-
ón. río
10 UNIDADE Non esquezas as comas! M
M M
º B.
• Para preparar o ditado, pídalles que lean o texto e que comenten a función que ten cada unha das comas que poden atopar.
que é festivo
Denís Castro deu un concerto o domingo pasado. Este venres iremos ao zoolóxico. Estrearon a película «Horizontes» no cine do barrio.
premiada no último festival de cine o famoso violinista
5. Le e relaciona. Que di cada un? Os turistas, que se atopaban mal, recibiron asistencia sanitaria.
A
aá
nha as, a illo,
10
4. Copia de novo as oracións seguintes engadíndolle a cada unha unha das aclaracións propostas.
Competencias básicas Os turistas que se atopaban mal recibiron asistencia sanitaria.
B
Competencia social e cidadá A partir da actividade 1, lémbrelles a necesidade de modificar as formas de tratamento e o tipo de saúdo, segundo a relación que teñan cos interlocutores.
Que só os turistas que se atopaban mal recibiron asistencia sanitaria. Que todos os turistas se atopaban mal e todos recibiron asistencia sanitaria.
6. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate no uso da coma.
Solucións
Mans á obra! O último estudo sobre a auga do río Lor, feito pola asociación «Co erre de río», revelou que, desde hai uns anos, a calidade desta diminuíu. A ecóloga encargada do estudo opina que, se se reduce o uso de herbicidas, a industria da zona colabora e todos somos un pouco máis responsables e respectuosos co río, a auga do Lor pode recuperarse. Amigos, hai que poñerse todos mans á obra!
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. M
hiperactivo observación garavanzo
2ipera2ti2o
M
o2ser2a2ión
M
2a2a2an2o
2. Arrodea os erros e corríxeos. M M
iperatibo hiperativo
M M
oserbación obserbacion
M M
garabanzo garbanzo
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
139
Outras actividades Detectives de comas. Anímeos para que se fixen no uso da coma na vida diaria e pídalles que leven á clase retallos de revistas, catálogos, anuncios ou outros textos en que identifiquen o uso da coma. Comentaranas entre todos na clase; intente que adiviñen por que se usou a coma en cada caso. Deste xeito, afaranse a empregar este signo e fixarán as normas de uso.
1. Benqueridos alumnos: Mañá, despois da clase de Matemáticas, [as dúas comas indican aclaración] faremos unha excursión ao porto. Alí visitaremos o peirao, [enumeración] as dársenas, [enumeración] a lonxa e o museo do porto. Non esquezades levar o bocadillo, [enumeración] a bebida e o diñeiro da entrada ao museo. Deica mañá! Xiana Seoane, [vocativo ou aclaración] titora de quinto B. 2. RM: Na primeira oración, a coma que separa o nome da rapaza indícanos que o verbo que vén a continuación é un imperativo e estamos, daquela, ante unha oración exhortativa. No segundo caso, sen a coma, estamos ante unha oración enunciativa afirmativa. 3. A. No baúl hai unha pelota, un oso de peluche, un papaventos e un coche. B. Na cadeira hai unha chaqueta, unha camisa, unha gravata, uns pantalóns e uns calcetíns, e os zapatos no chan. C. Na froitaría hai laranxas, mazás, peras, plátanos e cereixas. 4. • Denís Castro, o famoso violinista, deu un concerto o domingo pasado. • Este venres, que é festivo, iremos ao zoolóxico. • Estrearon a película «Horizontes», premiada no último festival de cine, no cine do barrio. 5. A. Que todos os turistas se atopaban mal e todos recibiron asistencia sanitaria. B. Que só os turistas que se atopaban mal recibiron asistencia sanitaria. 6. Ditado.
139 130903 _ 0184-0199.indd 193
21/7/09 14:49:20
Obxectivos • Repasar vocabulario relacionado coa auga. • Identificar os sufixos aumentativos. • Mellorar o estilo dun texto.
Suxestións didácticas O vocabulario desta unidade relaciónase coa auga, que é o seu tema central, e pódelles servir para repasar o fondo mariño e os recursos hídricos que estudasen en Coñecemento do medio. Ademais, estudaremos os sufixos aumentativos, que son fundamentais para darlle ao texto máis expresividade. Fágalles notar que o uso de palabras con sufixos aumentativos é moi efectivo na redacción de experiencias persoais e en conversas cotiás, pero pouco aconsellable en textos expositivos, que deben ter un ton máis neutro.
Obradoiro de escritura
Com
Vocabulario
Mello preo Por i as re
coral barco polbo
6. E
m caudaloso inmenso profundo
P
mergullar naufragar aboiar
R
a
b
C
1. Conta, coma se foses o mergullador, o que viches no fondo do mar utilizando 2. Di cal dos adxectivos da lámina poderías aplicar a cada lugar. M
Para explicar • Na actividade 4 suxira que busquen a palabra primitiva eliminando o sufixo -azo e que comproben despois se entre a palabra primitiva e o derivado houbo un cambio de significado aumentativo. Fágalles notar tamén que os derivados con
un pozo
▶
......
M
un océano ▶ ......
M
un río ▶ ......
M
un deserto ▶ ......
3. Escribe polo menos 6 adxectivos relacionados coa auga. EXEMPLO
auga tépeda.
OS SUFIXOS AUMENTATIVOS. Hai sufixos que, ao engadilos ao final dunha palabra determinada, expresan a idea de ‘grande’. Por exemplo, se engadimos o sufixo -azo á palabra polbo, obtemos a palabra polbazo que significa ‘polbo moi grande’. Os sufixos que expresan a idea de medida grande son os sufixos aumentativos.
4. Clasifica as palabras seguintes segundo a terminación -azo/-aza sexa un sufixo aumentativo ou non. M M
No apartado Composición de textos, centrarémonos na fase de corrección. Insista na importancia do vocabulario que aprenderon para podelo aplicar á escrita nesta última fase e, así, mellorar o texto co uso de palabras máis precisas ou máis expresivas e sen repeticións. Se quere repasar algúns dos aspectos léxicos que se traballaron ao longo do curso, pode preguntarlles que recurso se pode utilizar para evitar repeticións (sinonimia) e que expresións poden servir para dar máis expresividade ao texto (frases feitas, refráns, sufixos aumentativos).
mazo cochazo
M M
librazo inchazo
M M
terraza homazo
É SUFIXO AUMENTATIVO
M M
fotazo ollazos
M M
pazo reloxazo
casaza brazo
M M
NON É SUFIXO AUMENTATIVO
5. Substitúe as expresións destacadas por aumentativos co sufixo -aza ou -ón/-ona. M M M M M
Pedro ten unha barba dun mes. O porteiro fixo unha gran parada. Iria convidounos a unha gran festa. Ana levaba unha vida moi boa. A avoa era unha muller corpulenta.
▶ ▶ ▶ ▶ ▶
Pedro ten unha barbaza. O porteiro fixo un .......................... Iria convidounos a un .................... Ana levaba unha ........................... A avoa era unha ............................
140
Máis información Sufixos lexicalizados. Nalgúns substantivos produciuse unha especialización do significado coa conseguinte lexicalización do vocábulo en que o sufixo perde o valor aumentativo e dá lugar a unha palabra nova: • garrafa > garrafón
• colcha > colchón
• faldra > faldrón
• caixa > caixón
• culler > cullerón Propóñalles que expliquen as diferenzas de significado e formen oracións coas palabras anteriores.
140 130903 _ 0184-0199.indd 194
c
palabras da lista.
21/7/09 14:49:20
d
10 UNIDADE
Melloramos o estilo dun texto. Cando escribimos o borrador dun texto, estamos tan preocupados de contar o que queremos que non nos fixamos no xeito en como o contamos. Por iso, na fase de corrección e de edición é importante revisar o estilo, é dicir, evitar as repeticións, procurar que todas as ideas estean ben enlazadas e ordenadas, etc.
sufixos aumentativos non se atopan no dicionario. Así, se queren buscar librazo, terán que buscar libro; en cambio, o resto de palabras en que -azo non funciona como aumentativo si que se inclúen no dicionario.
6. Escribe un texto sobre algún tema relacionado co mar e corríxeo intentando mellorar o estilo. PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) Elixe o tema de que vai tratar o texto: a descrición dunha paisaxe mariña, a narración dun día na praia, a explicación da formación das mareas, etc. REDACCIÓN DO TEXTO
b) Escribe o borrador do texto nun máximo de vinte liñas. CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
c) Revisa o estilo do borrador e sinala as cousas que queres mellorar. EXEMPLO
Un deporte apaixonante
......
bra ixo e’. .
xo
saza azo
na.
. . . .
10
Composición de textos
O meu deporte preferido é o mergullo. A primeira vez que
evitar repeticións
me mergullei no mar foi alucinante. Ao principio estaba un pouco nerviosa. Ata aquel momento só me mergullara na piscina do hotel e o mar era grande... Mergulleime
enlazar mellor a oración buscar máis expresividade
co monitor e cando pasou antes de nós un banco de peixes de cores moi bonitas esquecéronme todos os temores. Aquilo era
• Antes de comezar a escribir o texto que se pide na actividade 6, cómpre que se fixen ben no borrador e na corrección que se presentan como modelo e que comenten os cambios que se produciron. Fágalles notar que, na última liña, para conseguir máis expresividade utilízase unha figura retórica, a personificación, como se o mar fose un garda que puidese coller a alguén.
construción mal mal feita feita construción
moi bonito! Naquel instante souben que me gustaba o mergullo.
Competencias básicas Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
d) Corrixe o teu borrador e pásao a limpo. EXEMPLO
Un deporte apaixonante
A auga é un elemento importantísimo para vivir e, xa que logo, cómpre que fagamos un consumo responsable e que respectemos os recursos hídricos (ríos e mares).
O meu deporte preferido é o mergullo. A primeira vez que me somerxín no mar foi alucinante. Ao principio estaba un pouco nerviosa. Ata aquel momento só fixera inmersións na piscina do hotel e o mar era tan grande... Pero cando me mergullei co monitor e pasou por diante de nós un banco de peixes de cores moi bonitas, esquecéronme todos os temores. Aquilo era precioso! Naquel mesmo instante souben que o mergullo me atrapara para sempre.
141
Outras actividades Unimos ideas. Para practicar o uso de conectores, propóñalles unhas mensaxes coma estas, para que intenten completalas colocando os seguintes conectores no lugar correspondente: en cambio • xa que • pero • e • porque • nin • Tareixa, mañá non irei á festa. Teño reunión urxente. Prométoche que o venres te verei no concerto. Saúda a Roi. Pásao moi ben. • Ola! Non traballes tanto. Tampouco estudes tanto. Aconsélloche que fagas deporte. Como dicían os romanos, mens sana in corpore sano. Biquiños.
Solucións 1. RL. 2. • un pozo profundo • un océano inmenso • un río caudaloso • un deserto inmenso. 3. RM: clara, fresca, cristalina, salgada, doce, limpa, potable. 4. É SUFIXO AUMENTATIVO: librazo, fotazo, casaza, cochazo, homazo, ollazos, reloxazo. NON É SUFIXO AUMENTATIVO: mazo, inchazo, terraza, pazo, brazo. 5. • O porteiro fixo un paradón. • Iria convidounos a un festón / a unha festaza. Ana levaba unha vidaza / un vidón. A avoa era unha mullerona /unha mulleraza. 6. RL.
141 130903 _ 0184-0199.indd 195
21/7/09 14:49:20
TEXTOS PARA TRABALLAR AS COMPETENCIAS BÁSICAS
1. Re
Obxectivos • Coñecer a estrutura dunha páxina web. • Localizar a información nunha páxina web.
Aná
http://aventurviaxes.com
Páxina de inicio
Viaxes en familia
Viaxes de descanso
M
Viaxes de aventura
Viaxes exóticas
M
2. Di
O Canón do Sil na Ribeira Sacra
pa Fíx
• Utilizar un mapa de Galicia para indicar distintas localidades.
p
Suxestións didácticas Neste apartado pretendemos que os rapaces se familiaricen coa estrutura das páxinas web, xa que a Internet é actualmente unha das fontes de información máis importantes. Para introducir o tema, fale da conveniencia de informarse sobre un lugar que se quere visitar. Pregúntelles que fontes empregarían para conseguir información. Mirar unha guía de viaxes, ler unha reportaxe nunha revista, preguntarlle a alguén que estivese antes alí e buscar na Internet son algunhas das accións que poden levar a cabo. Explique que, nestes casos, a Internet pode ser unha opción moi válida, xa que adoita ofrecer información actualizada e permite seleccionar de maneira rápida os datos que nos interesan de maneira rápida. Primeiro, pídalles que observen o texto e comente con eles a estrutura. Insista en que nunha páxina web a información preséntase de maneira moi visual, contrariamente ao que ocorre nun libro. Despois, pida que o lean en silencio para poder responder as preguntas. Para explicar • Aproveite a actividade 1 para repasar a estrutura das páxinas web e sobre todo para mostrarlles o lugar onde hai que escribir o enderezo das páxinas web. Aproveite tamén para remarcar a diferenza entre enderezo web e enderezo de correo electrónico. Así mesmo, pode explicarlles que os cadriños das diversas seccións da
AVENTURVIAXES
Localización: mapa Información catamaráns Aloxamentos Restaurantes
Proposta
Interesante
Facer unha excursión polo impresionante canón que labra o río Sil antes de desembocar no Miño.
O río Sil xa espertou un grande interese entre os romanos que buscaron na súa conca pebidas de ouro e, segundo parece, non lles foi nada mal.
A Ribeira Sacra Situada no interior de Galicia, comprende vinte concellos repartidos entre o sur da provincia de Lugo e o norte da de Ourense e arredor do curso do Miño e do Sil que discorren, cara á súa confluencia, a través de gargantas ou canóns. É esta unha zona rica en patrimonio histórico e cultural: castelos coma o de Castro Caldelas; mosteiros como o de San Pedro de Rochas no municipio de Esgos (do s. VI, o máis primitivo de Galicia e escavado directamente na rocha) e o de Santo Estevo de Ribas de Sil (un dos máis influentes e hoxe convertido en Parador Nacional); igrexas, pazos, pontes e moito máis.
Lugares de interese
O canón do Sil
Comentarios de visitantes
Antes de xuntar as súas augas coas do Miño nos Peares, o Sil atravesa un canón de 35 km que alcanza, nalgúns puntos, 500 m de altura. A singradura en catamarán ofrécelle ao visitante unha paraxe de encanto: erosionadas paredes graníticas e con caprichosas deformacións; fervenzas, en épocas de chuvia, e socalcos para o cultivo da vide que parecen colgados na vertical. Esta especial orografía permite a práctica de diversas actividades: escalada, parapente, sendeirismo, rafting...
142
Máis información Mapas. Nos enderezos seguintes, pódense atopar mapas necesarios para resolver a actividade 3 do apartado de Competencia: • http://maps.google.es Esta ferramenta permite consultar mapas así como vistas desde satélite. • www.cesga.es/content/view/498/84/lang,gl/ Ofrece un mapa físico e un administrativo de Galicia. • www.viamichelin.es Permite consultar todas as estradas do mundo. Dá a posibilidade de guiar o itinerario se introducimos o lugar de partida e o de chegada. Ademais do percorrido de estradas, achégalle ao viaxeiro información sobre os quilómetros, o tempo que pode levar...
142 130903 _ 0184-0199.indd 196
21/7/09 14:49:20
COM
1
2
3
4
10 UNIDADE
1. Responde. M
M
3. Completa os datos seguintes.
Onde se atopou a información sobre o Canón do Sil? En que sección da páxina web estará incluída esta información?
M
M M
2. Di sobre que botón temos que premer para atopar as informacións seguintes. Fíxate nos botóns do lateral. Onde podemos acceder ao catamarán?
A paisaxe do Canón do Sil caracterízase por ........................... A Ribeira Sacra sitúase ........................... O mosteiro máis antigo da Ribeira Sacra é o de ...........................
4. Escribe os nomes propios mencionados. De concellos
Por que estrada temos que ir?
De ríos De provincias
De mosteiros
5. Di se poderás atopar ou non as informacións seguintes noutras partes deste sitio web. M M
ce,
l.
10
Análise e comprensión
E onde xantaremos?
M M
Outros lugares interesantes da zona. As opinións doutras persoas sobre o canón do Sil. O tempo que adoita ir nesta zona. As festas que se celebran.
COMPETENCIA COÑECEMENTO E INTERACCIÓN CO MUNDO FÍSICO 1. Sigue as indicacións para situar o lugar. M
M
Escribe os nomes de cada provincia e píntaas de cores diferentes. Marca en vermello a zona aproximada en que se atopa o canón do Sil.
2. Sinala no mapa onde se atopa, aproximadamente,
A Internet é, ademais dunha fonte de información, unha ferramenta moi útil para comunicarse con xente de todo o mundo.
N jp
a localidade onde vives e responde. Vives na mesma provincia onde se atopa o canón do Sil? Está preto ou lonxe?
• As actividades de Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico fan un repaso pola xeografía galega e traballan o manexo de mapas. Neste punto, quizais sexa necesario aclarar a diferenza entre mapa, representación da superficie da Terra, e plano, representación dunha vila ou cidade.
Tratamento da información
Mvhp
Tboujbhp
M
• As actividades 2, 3, 4 e 5 céntranse na localización de información no texto e tamén pretenden que os alumnos sexan capaces de deducir o tipo de información que se vai incluír en cada vínculo a partir do título.
Competencias básicas
B!Dpsvb
Qpoufwfesb
páxina, en que facemos clic para conseguir máis información, chámanse vínculos.
sp
sp
Tj
m
Pvsfotf
3. Investiga e anota cales son os 22 concellos da Ribeira Sacra.
4. Busca datos que che permitan chegar ao canón do Sil. M M
Consulta nun mapa as estradas que pasan por esta zona. Enumera vilas e lugares polos que pasarías desde a túa localidade ata o mosteiro de San Pedro de Rochas.
Solucións
143
Outras actividades Programar unha viaxe. Visite a aula de informática do centro e divida a clase en grupos de catro. Pídalles que busquen un lugar de Galicia que lles gustaría visitar e recoméndelles esta páxina web para atopar ideas: http://www.turgalicia.es Posteriormente, pídalle que completen a información sobre o lugar con estes datos: como chegar, aloxamentos e restaurantes, lugares próximos, horarios e prezos. Ademais da páxina anterior, poden visitar a oficina de turismo correspondente. Se non saben o enderezo, indíquelles que poden introducir nun buscador (www.google.com) a palabra turismo e o nome do lugar que escolleron.
1. • A páxina é http://aventurviaxes. com. • A sección é A Ribeira Sacra, dentro do apartado Viaxes en familia. 2. Información catamaráns. Localización: mapa. Aloxamentos e restaurantes. 3. • por erosionadas paredes graníticas, fervenzas en épocas de chuvia e socalcos para o cultivo da vide. • No interior de Galicia. • San Pedro de Rochas. 4. Concellos: Castro Caldelas. Ríos: Sil e Miño. Mosteiros: San Pedro de Rochas, Santo Estevo de Ribas de Sil. De provincias: Lugo e Ourense. 5. • Si (Lugares de interese). • Si (Comentarios de visitantes). • Non. • Non. COÑECEMENTO E INTERACCIÓN CO MUNDO FÍSICO 1. • A Coruña. Lugo. Ourense. Pontevedra• Cómpre marcar preto de Ourense, ao leste. 2, 3 e 4. RL.
143 130903 _ 0184-0199.indd 197
21/7/09 14:49:21
Actividades Obxectivos
1.
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
• Repasar os contidos da unidade. • Revisar contidos da unidade anterior.
9.
M
Os sufixos aumentativos son …………
M
A coma escríbese nos seguintes casos: – para separar os ………… – para facer unha ………… no medio dunha oración – para separar nunha oración ………… á que nos diriximos ………….
10.
• Corrixir a información errónea dun texto. 2.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema.
Suxestións didácticas Se lle parece axeitado, na actividade 3 pode advertilos de que nos textos narrativos se utilizan moito os tempos de pasado: o perfecto adoita usarse para as accións (Unha familia moi especial visitou…), mentres que o pretérito imperfecto se usa nas pasaxes máis descritivas ou para indicar simultaneidade de accións co pasado (Eran catro lontras…). Así mesmo, pode aproveitar para explicar que o río Eo discorre por terras de Galicia e Asturias, desemboca no mar Cantábrico formando a ría de Ribadeo e constitúe fronteira natural entre as dúas comunidades (pódeselles lembrar o texto traballado na unidade 8 para a competencia Aprender a aprender, que mencionaba este río).
mediante o tempo
.............
.............
futuro
3. Reescribe o texto en pasado. As lontras e o río Eo
5. Clasifica segundo o modo do verbo. M M
M
Eu colecciono cromos. Pode ser que corra. Vámonos xa. Non digas nada. Oxalá chovese.
M M M
expresa
expresa
.............
.............
.............
.............
O tataravó levaba un bigote moi gordo. O xigante axitou unha man enorme. Un gran tractor avanzaba polo camiño. Roi mercou unha barca moi grande.
7. Escribe enumeracións sobre estes temas
OS DEPORTES
ES
1
AS VIAXES
8. Pon comas cando cumpra. M
M
modo subxuntivo M
Na despensa que é bastante grande había latas de conserva botellas de auga cartóns de leite chourizos e cebolas. Brais Adela e Hadrián viaxaron ao Congo no corazón de África. Xurxo que é moi aventureiro fai escalada e barranquismo.
144
Outras actividades Un mapa dos ríos. Repase a xeografía galega e propóñalles facer un mapa de Galicia en que sinalen os diferentes ríos. Pídalles que completen o mapa con fotografías de paraxes destes ríos e tamén con algúns datos de interese, como caudal, aproveitamento do río e características destacadas. Nesta páxina web: www.rios-galegos.com atopará informacións diversas relacionadas cos ríos galegos, incluso lendas e poesías. Nestoutra, http://gl.wikipedia.org/wiki/Ríos_de_Galicia, unha listaxe dos ríos de Galicia que os alumnos poden consultar para descubrir a riqueza fluvial galega e localizar datos de ríos que coñecen.
144 130903 _ 0184-0199.indd 198
12.
de polo menos catro elementos.
modo indicativo
modo imperativo
subxuntivo
expresa
por aumentativos co sufixo -azo/-aza.
4. Engade un diálogo ao texto anterior. Tes que incluír unha oración que exprese un desexo e outra que exprese unha orde negativa.
.............
6. Substitúe as expresións destacadas M
Unha familia moi especial visita o río Eo. Son catro lontras. Unha fai o morto no medio da corrente, outra practica submarinismo, mentres dúas máis corren movendo as patas e o rabo. Van a fume de carozo!
M
1. • Os sufixos aumentativos son os que expresan a idea de ‘grande’. • A coma escríbese nos seguintes casos: – para separar os elementos dunha enumeración; – para facer unha aclaración no medio dunha oración; – para separar, nunha oración, o nome da persoa á que nos diriximos (vocativo). 2. O verbo, mediante o tempo, sitúa a acción no presente, no pasado e no futuro. O verbo, mediante o modo indicativo, expresa feitos reais; co subxuntivo, expresa feitos non reais (desexos, posibilidades…) e ordes negativas; e co imperativo, ordes afirmativas. 3. Unha familia moi especial visitou o río Eo. Eran catro lontras. Unha fixo o morto no medio da corrente, outra practicou
.............
sitúa a acción no
M
Solucións
11.
O VERBO
21/7/09 14:49:21
2
10 UNIDADE
LEMBRA E REPASA 9. Explica o significado destas palabras. ●
replicar
●
ruxir
●
13. Cambia de número estas palabras.
zurrón
● ●
10. Escribe unha oración que cumpra isto: ● ●
●
●
Que conteña un xerundio. Que teña unha forma verbal en 2.ª persoa do singular. Que teña unha forma verbal en 1.ª persoa do plural.
●
●
● ● ●
feroz lugués pardal
● ● ●
tres túnel sol
14. Explica cando se empregan estes signos que pechan oracións. .
11. Completa. ●
irmán actriz condutor
?
!
15. Escribe as oracións seguintes. Non esquezas
As formas verbais de primeira persoa admiten os pronomes persoais …..… As formas verbais de segunda persoa admiten os pronomes persoais …..… As formas verbais de terceira persoa admiten os pronomes persoais …..…
os signos que pechan oracións. ● ● ●
Unha oración que exprese sorpresa. Unha oración en que se negue un feito. Unha oración en que se pregunta algo.
16. Marca. Que é un texto expositivo? Un texto que describe paisaxes ou persoas. Un texto co que se expresan opinións. Un texto co que se transmite información. Un texto en que se conta unha historia imaxinaria.
12. Define estrofa e explica a que clase pertence esta. Cantan os paxariños todos xuntos nos niños.
.
.
s
había rtóns
ES CAPAZ DE…
Localizar información errónea nun texto
1. Localiza as tres informacións erróneas que hai no texto seguinte e corríxeas. Como son os ríos galegos? Os ríos galegos son, polo xeral, curtos porque as serras onde nacen están preto do mar, e teñen un caudal moi abundante e regular, debido á escaseza de chuvias. Os ríos galegos pertencen a dúas vertentes, a cantábrica e a mediterránea, segundo desemboquen no mar Cantábrico ou no océano Pacífico. O río máis longo é caudaloso de Galicia é o Miño.
ngo
ada
2. Escribe un texto breve que inclúa algunha información errónea para que un compañeiro ou compañeira a localice.
145
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Comunicación oral Gramática Ortografía Vocabulario Composición de textos Competencias
O que aprendín a facer
10
submarinismo, mentres dúas máis corrían movendo as patas e o rabo. Ían a fume de carozo! 4. RL. 5. Modo Indicativo: Eu colecciono cromos. Pode ser que chova. Modo Subxuntivo: Non digas nada. Oxalá chovese. Pode ser que chova. Modo Imperativo: Ímonos xa. 6. • bigotazo • manaza • tractorazo • barcaza. 7. RM: OS DEPORTES: baloncesto, ciclismo, tenis, atletismo… AS VIAXES: maleta, billete, cámara, guía… 8. • Na despensa, que é bastante grande, había latas de conservas, botellas de auga, cartóns de leite, chourizos e cebolas. • Brais, Adela, e Hadrián viaxaron ao Congo, no corazón de África. • Xurxo, que é moi aventureiro, fai escalada e barranquismo. 9. • replicar: contestar contradicindo a opinión do outro. • ruxir: facer o león e outros animais o seu son. • zurrón: bolsa de pel ou coiro coma a que levan os pastores ou os cazadores para levar a comida. 10. RL. 11. • eu e nós. • ti e vós. • el, ela, eles e elas. 12. A estrofa é un conxunto de versos cunha estrutura determinada. É un pareado (ten dous versos). 13. • irmáns • feroces • tres • actrices • lugueses • túneles • condutores • pardais • soles. 14. O punto: ao final das oracións en que se afirma ou se nega algo. A interrogación: ao final das oracións en que se pregunta algo. A admiración: ao final das oracións en que se expresa sorpresa, admiración, medo, etc. 15. RL. 16. Un texto co que se transmite información. ES CAPAZ DE... 1. Os ríos galegos son, polo xeral, curtos e teñen un caudal moi abundante e regular, debido á abundancia de chuvias. Os ríos galegos pertencen a dúas vertentes, a cantábrica e a atlántica, segundo desemboquen no mar Cantábrico ou no océano Atlántico. O río máis longo e caudaloso de Galicia é o Miño. 2. RL.
145 130903 _ 0184-0199.indd 199
21/7/09 14:49:21
11
E
Un mal negocio
Programación Obxectivos • Ler un texto narrativo coa entoación axeitada.
Contidos
• Identificar as referencias irónicas dun texto.
• Os tempos verbais.
• Recoñecer obxectos a partir de pistas.
• O punto e coma.
• Seleccionar os trazos distintivos dun obxecto para describilo.
• Os sufixos diminutivos.
• Coñecer os tempos verbais.
• Clases de poemas.
• Aprender os usos do punto e coma.
R
• Coñecer os sufixos diminutivos e a utilidade que teñen. • Escribir o texto dun cómic. • Coñecer os diferentes tipos de poemas. • Ser capaz de elixir un libro de lectura.
• Lectura do texto Un mal negocio.
• • •
• Interpretación dos elementos irónicos dun texto narrativo. • Descrición oral de obxectos.
Criterios de avaliación • Le un texto narrativo coa entoación axeitada. • Identifica as referencias irónicas dun texto. • Adiviña obxectos a partir de pistas. • Selecciona os datos distintivos dun obxecto para describilo. • Emprega os tempos verbais axeitados segundo o contexto. • Utiliza o punto e coma de maneira axeitada. • Identifica palabras que conteñen sufixos diminutivos. • Elabora os globos dun cómic.
E
• Identificación dos sufixos diminutivos.
• • •
• Elaboración dun cómic tendo en conta os distintos tipos de globos. • Clasificación dos poemas segundo sexan estróficos ou non estróficos. • Análise da cuberta dalgúns libros para extraer información.
• Diferencia os poemas estróficos e os non estróficos. • Escolle un libro para ler a partir da información da cuberta e da contracuberta.
Competencias básicas
• Interese polo uso correcto dos signos de puntuación. • Valoración do cómic como texto literario.
Ademais da Competencia en comunicación lingüística, nesta unidade desenvólvense as competencias seguintes: Competencia cultural e artística, Competencia social e cidadá, Aprender a aprender, Autonomía e iniciativa persoal e Tratamento da información.
146A 130903 _ 0200-0215.indd
200
21/7/09
14:46:42
Esquema da unidade UNIDADE 11
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
Un mal negocio
Os tempos verbais
O punto e coma
Literatura Clases de poemas
Comunicación oral
Obradoiro de escritura
Comprensión auditiva: Adiviñar obxectos Expresión oral: Facer preguntas para adiviñar un obxecto
Vocabulario: Os sufixos diminutivos Composición de textos: Escribir o texto dun cómic Es capaz de… Escoller un libro
Actividades
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Terceiro trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar resumos: actividade 9, páxina 148; actividade 1, páxina 158. • Repasar procedementos: actividade 5, páxina 151. • Elaborar esquemas: actividade 2, páxina 158.
Previsión de dificultades • Non sempre hai unanimidade á hora de nomear os tempos verbais; por esta razón, no programa de Gramática ofrecemos as dúas posibilidades, para que vostede escolla a que considere máis oportuna. • Algunhas palabras simples (viño, veciña) presentan unha forma semellante ás palabras derivadas con sufixo diminutivo (canciño, camiña). Insista en que o sufixo diminutivo non soamente cambia formalmente as palabras, senón que lles engade un matiz de significado.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
146B 130903 _ 0200-0215.indd
201
21/7/09
14:46:43
Obxectivos
11
Un mal negocio
ca
pa
• Ler de maneira fluída.
se eu va
• Establecer diferenzas entre os contos populares e os contos de autor.
de tou sem de do
Suxestións didácticas Un mal negocio é un conto que se recolle no libro No colo do Atlas, en que se inclúen varios contos populares do Marrocos. Lémbrelles que o Atlas é un sistema montañoso que atravesa Marrocos, Alxeria e Tunisia. Para que saiban situarse, sería interesante que localizase nun mapa estas montañas.
Antes de ler Pregúntelles que é para eles un mal negocio e anímeos para que expoñan situacións concretas. Pida tamén que se fixen na ilustración para que intenten adiviñar a procedencia dos personaxes e onde se sitúan: cómpre que poñan atención aos vestidos e ás ventás das casas que se ven. A xustiza é un tema central do texto. Antes de comezar a ler, explore os seus coñecementos sobre o tema: que é un xuíz?; que función exerce nun xuízo?; cando se xulga unha persoa?; como se desenvolve un xuízo?
A lectura Faga vostede unha lectura en voz alta do texto, poñendo unha atención especial á entoación para diferenciar o carácter rosmón do peregrino e a maneira de ser máis paciente, ao principio, do zapateiro, que irá mudando en enfado segundo vaia avanzando a historia. Pare a lectura na última intervención do paxá e pídalles aos alumnos que fagan hipóteses sobre o veredicto que emitirá o xuíz. Suxíralles que escriban a sentenza que eles ditarían se fosen xuíces. Posteriormente, retome a lectura para que comparen a solución do xuíz coa que eles deron.
as
co de
du as
po pa ca
fix
VAS APRENDER 1 Lectura Un mal negocio 2 Comunicación oral ● Adiviñar obxectos ● Facer preguntas para adiviñar un obxecto 3 Gramática Os tempos verbais 4 Ortografía O punto e coma 5 Obradoiro de escritura ● Os sufixos diminutivos ● Escribir o texto dun cómic 6 Literatura Clases de poemas
N
tal de
on hai moito tempo, vivía na cidade de Tánxer un home famoso polo seu enxeño que se chamaba Si Haman a-Filal. O paxá daquela época creou un cargo especial para el e nomeouno «Xuíz Supremo de todos os Casos de Pacotilla». Doutra banda, naquel tempo, tamén vivía en Tánxer un humilde zapateiro que tiña un canario. Un día, mentres arranxaba zapatos, un vello peregrino oíu o canto do paxaro e quedou enfeitizado. Pasou máis dunha hora mirándoo fixamente, coa boca moi aberta, e despois pregoulle ao zapateiro que llo vendese. O zapateiro queríalle moito ao paxaro e non estaba disposto a vendelo, pero o peregrino insistiu tanto que, finalmente, aceptou venderllo por vinte moedas. Ao cabo de tres días, o peregrino volveu co canario e díxolle ao zapateiro: –Toma o paxaro e devólveme o diñeiro. O zapateiro enfadouse moito cando oíu aquelas palabras.
ca
ali en tri ca dé tei
im qu ve
146
Máis información As cidades marroquís. Tánxer, a cidade que se menciona na lectura, atópase ao norte de Marrocos, preto do estreito de Xibraltar. Foi fundada polos fenicios, e posteriormente estivo baixo a dominación romana (século I a. C.), portuguesa (século XV), británica (século XVII) e, máis recentemente (1940-1945), foi de dominio español. As cidades marroquís caracterízanse por teren un mercado no centro que se chama zoco. Este mercado constitúe o corazón da medina, que é o centro da cidade e que queda dentro da muralla. Ademais, dentro da medina está tamén a mesquita, que é o lugar de oración para os musulmáns. Se o considera conveniente, móstrelles fotografías para que poidan ver as semellanzas e as diferenzas coa ilustración.
146 130903 _ 0200-0215.indd
202
21/7/09
14:46:43
home paxá «Xuíz
umilzapazado. berta,
osto a eptou
lle ao
UNIDADE –Eu non cho quería vender. Fuches ti quen insistiches en mercalo e agora vésme molestar outra vez. Con que dereito fas iso? –O paxaro non canta –explicou o peregrino–. Desde que o levei para a miña casa, non cantou unha soa vez. –Éme igual –contestou o zapateiro–. No trato que fixemos non se puxo como condición que o paxaro cantase. E vólvoche dicir que eu non quería vendelo. De maneira que non sexas provocador e vaite agora mesmo. Daquela o peregrino comezou a berrar, e formouse unha roda de persoas que querían saber o que pasaba. Cada interesado contou a súa historia e, dunha banda porque o peregrino era vello e semellaba tan furioso, e doutra porque os bos musulmáns teñen debilidade polos homes santos que peregrinaron deica a Meca, todos se puxeron en contra do zapateiro. –Non che dá vergoña? –dicíanlle–. Devólvelle a este pobre home as vinte moedas e queda co teu paxaro. E así o fixo o zapateiro, desexoso de acabar dunha vez por todas con aquel asunto. Devolveulle ao peregrino o diñeiro coa esperanza de que o deixase tranquilo. –Un momento –dixo o peregrino–. Alimentei este paxaro inútil durante tres días. Xa que logo, o máis xusto é que me pagues todas as sementes que comeu. Cando oíu iso, o zapateiro non o podía crer. Desfixera o trato por amabilidade e agora aquel vello desvergonzado quería que lle pagase as sementes. –Iso –berrou furioso– non o farei nunca, aínda que me corten a cabeza e me arrastren espido polas rúas de Tánxer. Pero o vello peregrino enfadouse aínda máis, chamou a garda e fixo que levasen o zapateiro perante o paxá. –Este caso non o podo xulgar eu –dixo o paxá despois de escoitalos con moita atención–, senón o Xuíz Supremo de todos os Casos de Pacotilla. Así pois, a garda fíxose cargo dos dous litigantes e levounos á casa do xuíz. O xuíz escoitou as dúas versións e ditou a sentenza: –É evidente que o peregrino ten dereito a cobrar polos días que alimentou o teu paxaro –díxolle ao zapateiro–. Pero hai unha cousa en contra túa –engadiu ao mesmo tempo que se xiraba cara ao triunfante peregrino–. Durante tres días o zapateiro quedou sen o canto do seu paxaro, e tes que compensalo por iso. Polo tanto, condénote a pasar tres días dentro dunha gaiola no obradoiro do zapateiro e a cantar para el tan ben como o fai o seu paxaro. Daquela chamou os gardas, coma se tivese que lles dicir algo importante, e deixou o peregrino sen vixilancia. Non cómpre dicir que, cando miraron, o peregrino desaparecera. E endexamais volveu molestar a ninguén en Tánxer. Richard Hughes, No colo do Atlas. (Adaptación)
paxá: gobernador do imperio turco. de pacotilla: de pouca calidade ou de pouco valor. peregrino: persoa que por fe fai unha viaxe a unha igrexa ou un lugar sagrado. litigantes: persoas que teñen unha discusión. obradoiro: lugar onde se realizan traballos manuais; taller.
11
Remarque a ironía que se transparenta nas palabras do xuíz. Semella darlle a razón ao peregrino, pero en realidade non é así.
Competencias básicas Competencia cultural e artística Se hai na aula rapaces ou rapazas do norte de África, aproveite para que expliquen como se organizan as cidades no seu país, como van vestidas as persoas, que costumes son típicos. Anime os alumnos a facer un breve traballo de investigación sobre estes países e a presentalo en forma de mural, con debuxos e fotografías que ilustren o contido.
Competencia social e cidadá O AUTOR
Fágalles notar o complicado que resulta tomar decisións xustas. Anímeos a explicar experiencias persoais en que tivesen que poñer paz nalgún conflito.
Richard Hughes Este escritor inglés (1900-1976) está considerado un dos mestres da literatura fantástica infantil. Deuse a coñecer como poeta e dramaturgo, pero destacou, sobre todo, como novelista e autor de relatos para rapaces. Algunha das súas obras foi levada ao cine. A obra da que se tirou este texto está traducida ao galego en Alfaguara-Obradoiro.
147
Ironía. A ironía é un recurso modalizador que denota a subxectividade dunha mensaxe. Consiste en dicir unha mensaxe contraria ao que realmente se pensa. Na escritura a miúdo márcase con comiñas ou cursiva («Xuíz Supremo de todos os Casos de Pacotilla», na lectura). Na lingua oral emprégase unha entoación diferente, cun ton con retranca. Explique o recurso coas oracións seguintes: • Xa vexo qué cansadísimo debes estar (referíndose a alguén que pasou toda a tarde no sofá).
Despois de ler Comente cos alumnos se este conto lles lembra os contos populares que leron ao longo do curso ou se se parece máis aos contos fantásticos. Abra un debate para comentar as características típicas dos contos populares, como son os tipos de personaxes e tamén os tipos de historias, cunha ensinanza moral ao final. Fágalles notar que, contrariamente a moitos contos populares, nesta historia o conflito resólvese sen necesidade de que ningún dos dous litigantes sexa castigado. Lembre que na literatura popular, en cambio, é habitual que o personaxe negativo reciba un castigo.
• Vaille facer o recado Inés, que é moi rápida (referíndose a alguén que tarda moito en facer as cousas).
147 130903 _ 0200-0215.indd
203
21/7/09
14:46:43
Obxectivos • Facer fichas coas características dos personaxes e valorar as actuacións.
Traballo sobre a lectura
Co
Vocabulario
A estrutura e o contido
Com
1. Le e marca o significado da palabra
5. Copia e completa o esquema da lectura.
Non sexas provocador.
• Ordenar as accións do texto.
Suxestións didácticas Na actividade 3, para completar a definición do personaxe, os alumnos terán que interpretar a maneira de actuar do peregrino e fixarse no que din outros personaxes ou o narrador sobre el. Se o considera conveniente, pode pedirlles que elaboren fichas doutros personaxes. Á hora de formular o conflito para o xuíz que se pide na actividade 8, lembre o significado da expresión de pacotilla. É importante que o caso que propoñan sexa de pouca importancia, para que acaia ao título do xuíz.
SITUACIÓN INICIAL
▶
.............
PRESENTACIÓN DO CONFLITO
▶
.............
Adiviñ a aqu obxec se tra temo que n
RESOLUCIÓN DO CONFLITO
▶
.............
1.
destacada.
Unha persoa afeccionada a discutir. Alguén que quere conseguilo todo.
A túa opinión
O marco
6. Comenta cos compañeiros e coas compañeiras.
2. Enche o esquema cos elementos que compoñen o marco da historia. MARCO
●
Paréceche xusta a sentenza do xuíz?
●
Cres que o xuíz fixo ben en deixar escapar o peregrino? Por que o fixo?
2. Es
7. Marca. Que ensinanza se pode extraer LUGAR
TEMPO
da lectura?
PROTAGONISTAS
Que non hai que facer tratos con descoñecidos.
Os personaxes
Que non hai que aproveitarse dos demais.
3. Escolle os adxectivos que definen o carácter
Que non se pode confiar na xustiza.
3. Co
do peregrino e cubre unha ficha coma esta. aproveitado
O PEREGRINO
honrado
A túa achega
Exp
8. Inventa un caso axeitado para o Xuíz
pacífico
Facem Refle é unh
Supremo de todos os Casos de Pacotilla.
provocador amable
Rexistro de lectura
caprichoso
9.
4. Xo
ESTUDO EFICAZ. Fai unha ficha sobre
Po
a lectura con estes datos.
Solucións
As accións
1. Unha persoa afeccionada a discutir. 2. LUGAR: Tánxer. TEMPO: Non hai moito tempo. PROTAGONISTAS: O zapateiro, o peregrino e o Xuíz Supremo dos Casos de Pacotilla. 3. aproveitado, provocador, caprichoso. RL. 4. 1. Roga ao zapateiro que lle venda o canario. 2. Devolve o canario porque non canta. 3. Reclámalle ao zapateiro que lle pague as sementes. 4. Chama polo garda. 5. Escapa cando os gardas non o vixían. 5. SITUACIÓN INICIAL: O peregrino merca o canario do zapateiro. PRESENTACIÓN DO CONFLITO: O peregrino está descontento co canario e quere volvelo e recuperar o diñeiro con que o pagara, ademais do que gastou alimentando o paxaro durante 3 días. RESOLUCIÓN DO CONFLITO: O xuíz dita sentenza e o peregrino, por non ter que cumprila, escapa e non volve nunca máis a Tánxer. 6. RL. 7. Que non hai que aproveitarse dos demais. 8 e 9. RL.
4. Ordena con números as accións do peregrino. Reclámalle ao zapateiro que lle pague as sementes.
Título:
Roga ao zapateiro que lle venda o canario.
Resumo:
Autor/a:
Escapa cando os gardas non o vixían. Devolve o canario porque non canta. Chama polo garda.
Opinión:
148
Programa de comprensión Actividade 1. Elaboración dunha interpretación. Interpretar o significado dunha palabra do texto. Actividade 2. Obtención da información. Localizar información sobre o marco da historia. Actividade 3. Elaboración dunha interpretación. Caracterizar un personaxe a partir das palabras que di e as accións que fai. Actividades 4 e 5. Comprensión global. Ordenar e resumir accións. Actividades 6 e 7. Reflexión sobre o contido. Valorar as actitudes dos personaxes e extraer a ensinanza do conto. Actividade 8. Expresión escrita. Inventar un caso para ser xulgado. Actividade 9. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
148 130903 _ 0200-0215.indd
204
21/7/09
14:46:44
11 E ti a que te dedicas?
Comprensión auditiva
......
Adiviñamos obxectos. Ás veces, se estamos atentos a aquilo que nos explican sobre unha cousa ou un obxecto, podemos adiviñar de que cousa ou obxecto se trata sen que nos digan o nome. Para conseguilo temos que nos fixar en cada unha das pistas que nos dá a persoa que realiza a explicación.
......
1.
......
UNIDADE
Comunicación oral Eu fago obxectos de pel que se poñen nos pés.
11
Obxectivos • Adiviñar obxectos a partir de pistas. • Describir obxectos oralmente.
Suxestións didácticas
Escoita a gravación e adiviña que dous regalos lle fixeron á rapaza.
Comprensión auditiva Os alumnos deberían de dominar a descrición, tanto no nivel escrito (vexa unidade 8) coma no oral. Nesta unidade traballamos a descrición oral de obxectos, que relacionaremos coas adiviñas, descricións de tipo lúdico e literario, e tamén coas definicións de dicionario, descricións cun carácter máis formal. A audición do CD Comunicación oral serviralles como modelo de descricións orais.
AS AVENTURAS DO PIRATA BOCANEGRA
eiras.
apar
2. Escolle as tres pistas que permitirían adiviñar, sen dicir o nome, o obxecto proposto. Son dous.
Póñense nas mans.
Teñen diversas cores.
Hainos de moitas clases.
Son de la.
Son pezas de vestir.
Teñen forma de man.
Protéxennos do frío.
mais.
3. Compara as pistas que escolliches coas dos compañeiros e facede unha valoración. Expresión oral
Na actividade 3, despois de comparar e comentar as pistas que escolleu cada alumno para describir o obxecto, pídalles que as ordenen e as lean para elaborar unha definición de dicionario da palabra guantes. A continuación, suxíralles que comparen a definición que fixeron coa que ofrece o dicionario. Lémbrelles que no dicionario terán que buscar a palabra en singular.
Facemos preguntas para adiviñar un obxecto. Describir un obxecto ás veces non é fácil. Reflexionar sobre as preguntas que nos permitirían identificalo entre outros obxectos é unha técnica que nos axudará a mellorar as nosas descricións de obxectos.
4. Xoga cos compañeiros e coas compañeiras a adiviñar obxectos. Podedes facelo así:
1. Dividídevos en parellas. Cada membro da parella escollerá un obxecto e anotarao nun papel. 2. Por quenda, cada membro da parella faralle preguntas ao outro para adiviñar que obxecto escolleu. Quen responde, soamente poderá facelo con SI ou NON. 3. Cando un dos membros da parella adiviñe o obxecto agochado do outro, os dous o anotarán no caderno, xunto coas preguntas que serviron para identificalo.
149
Outras actividades Pasapalabra. Debuxe no encerado unha roda formada por todas as letras do abecedario, coma a do concurso de televisión Pasapalabra. Diga unha letra e lea a definición dun obxecto que comece por esa letra. Os alumnos terán que adiviñar o nome. Se ve que só coa definición lles resulta complicado, engada pistas ou anime os alumnos para que fagan preguntas.
Expresión oral Para que o xogo sexa máis fácil, pode limitar o campo dentro do cal teñen que atopar os obxectos: enriba da mesa, dentro da aula, na escola, no patio…
Competencias básicas Aprender a aprender A partir da actividade 1, fomente a escoita atenta, que require silencio e concentración.
Solucións 1. Os patíns e o libro de contos ilustrado. 2. Son dous. Póñense nas mans. Protéxennos do frío. 3 e 4. RL.
149 130903 _ 0200-0215.indd
205
21/7/09
14:46:44
Gramática Os tempos verbais Obxectivos • Coñecer a maneira como se organiza a conxugación dun verbo.
no
Os tempos verbais
Ti mercáchesme o canario.
1
Os tempos verbais son conxuntos de formas verbais que sitúan a acción no mesmo tempo e no mesmo modo. Xeralmente, os tempos verbais están constituídos por seis formas que varían segundo o número e a persoa que expresan. Por exemplo, as formas verbais do presente de indicativo do verbo vender son vendo, vendes, vende, vendemos, vendedes, venden.
• Analizar as formas verbais tendo en conta todos os aspectos que se trataron nas unidades anteriores.
2
3
4
3. An ●
Clasificación dos tempos verbais
• Seleccionar a forma verbal correcta segundo o contexto.
Si, pero non cantou nin unha vez…
Suxestións didácticas
●
As formas verbais sitúan as accións nun tempo determinado, o tempo en que sucede o feito que explican. Os tempos verbais agrúpanse en tres bloques: ●
● ●
Para introducir o contido gramatical desta unidade, explíquelles aos alumnos que cada modo está formado por diferentes tempos verbais e cada tempo verbal consta de seis formas (unha para cada persoa). Ademais de observar o cadro que se presenta neste apartado, pode mostrarlles as conxugacións completas que figuran no anexo (páxinas 220223). Teña en conta que o obxectivo destas unidades non é que o alumno memorice as formas de cada tempo, senón que sexa capaz de utilizalas correctamente segundo o contexto.
2. Re
EX
Os tempos de pasado expresan feitos anteriores ao momento en que se fala (andaron, andaba). Os tempos de presente refírense ao momento en que se fala (ando). Os tempos de futuro expresan feitos posteriores ao momento en que se fala (andarás).
4. Ar
An de a –S N
En galego, os tempos verbais son estes: MODO INDICATIVO
O NOME DOS TEMPOS VERBAIS
Presente
Para os tempos verbais usamos os nomes tradicionais (en negra); tamén se poden designar cos nomes que van entre parénteses.
Pretérito imperfecto (Copretérito)
ando
andaba
Pretérito perfecto (Pretérito)
Pretérito pluscuamperfecto (Antepretérito)
andei
andara
Futuro
Condicional (Pospretérito)
andarei
5.
ES
pe
andaría MODO SUBXUNTIVO
Presente
Pretérito imperfecto (Pretérito)
ande
andase
AUT
M
MODO IMPERATIVO
1
Presente anda
2 Os tempos verbais son conxuntos de formas verbais que sitúan a acción no mesmo tempo e no mesmo modo. Segundo o momento en que sucede a acción, os tempos poden ser de pasado, de presente e de futuro.
3
4
1. Copia só as oracións que indican unha acción pasada. ● ●
Contoume unha historia incrible. O pai de Roi era arquitecto.
● ●
5
Agora non podo ir á túa casa. Virei co coche ás dúas.
, 5a.
Para explicar • Na actividade 1, ademais de comprobar que discriminan correctamente as formas verbais que indican tempo pasado, pode ampliar a actividade pedíndolles que cambien o tempo verbal das oracións segundo corresponda: a forma de futuro poñerana en presente e pasado; as de pasado, en futuro e presente; e a de presente, en pasado e futuro. • Na actividade 2, os alumnos poderán observar diferentes formas verbais dun mesmo tempo, dependendo da persoa. Para ampliar a actividade, pode pedirlles que lle engadan a cada forma o pronome persoal correspondente (eu, nós…). Despois poderá pedirlles que completen a serie coa persoa ou persoas que falten.
150
Outras actividades Encrucillados con tempos verbais. Propóñalles este pasatempo para que practiquen os nomes dos diferentes tempos verbais. Cumprirá que cubran cada posición co nome do tempo verbal correspondente. Vertical 1. colocaba. 1.ª/ 3.ª persoa sing. do … (pretérito imperfecto) 2. cantarades. 2.ª persoa plural … (pretérito pluscuamperfecto) 3. baixas. 2.ª persoa sing. do … (presente) Horizontal 4. levaredes. 2.ª persoa plural do … (futuro) 5. xantei. 1.ª persoa singular do … (pretérito perfecto) 6. bebín. … 1º.ª persoa singular do ... (pretérito perfecto)
150 130903 _ 0200-0215.indd
206
21/7/09
14:46:44
11 UNIDADE
2. Relaciona as formas verbais co conxunto de formas verbais que estean
• Para levar a cabo a análise da actividade 3, pode suxerirlles que consulten o cadro da páxina 150; ademais, á hora de analizar a persoa, poden axudarse antepoñendo o pronome tónico correspondente. Fágalles observar tamén a importancia dos acentos nas formas verbais: sementarás (futuro) / sementaras (pretérito pluscuamperfecto).
no mesmo tempo.
a acmpos o núais do e, ven-
1 celebraremos
liades, estaban, deixabades, xogaba
2 oíran
comerás, riredes, quererán, dirá
3 pintabas
buscou, mercaron, escribín, gañamos
4 saín
correran, cearamos, traballara, fixerades
3. Analiza estas formas verbais seguindo o exemplo. ● ●
do, o agrú-
sementarás viaxaredes
EXEMPLO
● ●
escribiches bebésemos
sementarás ▶
● ●
andou saia
varro comede
● ●
VERBO
TEMPO
MODO
PERSOA
NÚMERO
sementar
futuro
indicativo
segunda
singular
to en
4. Arrodea, en cada caso, a forma verbal correspondente.
ndo). to en
Un can moi espelido
Competencias básicas
Antonte (LEVABA/LEVEI) o meu can á carnizaría. Titus (TREMÍA/TREMESE) de emoción ao ver os bistés e a carne picada, e (COMEZARÍA/COMEZOU) a ladrar. Daquela o carniceiro (DIXO/DIRÍA)lle: –Se (SERÁS/ES) bo (DARÍA/DAREI)che un óso. Non cómpre dicir que Titus se (PORTARA/PORTOU) coma un anxiño.
érito)
5.
11
Autonomía e iniciativa persoal Anime os alumnos a elaborar un ficheiro coas conxugacións verbais, no que marcarán os verbos ou formas en que teñan dificultades. Lémbrelles que a orde é fundamental para un estudo eficaz.
ESTUDO EFICAZ. Fai un cadro coma o dos tempos verbais da páxina anterior,
pero con formas do verbo falar.
AUTOAVALIACIÓN Marca a resposta e puntúate. Cada resposta correcta vale 2 puntos. 1. O pretérito imperfecto pertence ao tempo de… a) pasado b) presente
po-
3. En xeral, os tempos verbais están constituídos por… a) seis formas verbais b) catro formas verbais 4. Os tempos verbais son conxuntos de formas que sitúan a acción... a) onde indica a persoa que fala b) no mesmo tempo e modo 5. O modo imperativo está formado por… a) un só tempo verbal b) dous tempos verbais
PUNTUACIÓN 1
.......
2
.......
3
.......
4
.......
5
.......
TOTAL
.......
Solución: 1a, 2b, 3a, 4b, 5a.
si-
Solucións
2. Os tempos de futuro expresan feitos… a) anteriores ao momento da fala b) posteriores ao momento da fala
151
1
5
6
4
2 3
O mural da vida. Suxíralles que fagan un mural biográfico dividido en tres partes: o pasado, o presente e o futuro. En cada parte colocarán fotografías, e debaixo de cada unha escribirán un pé de foto explicativo. Cumprirá que fagan uso de tantas formas verbais como sexa posible.
1. • Contoume unha historia incrible. • O pai de Roi era arquitecto. 2. 1. celebraremos, comerás, riredes, quererán, dirá. 2. oíran, correran, cearamos, traballara, fixerades. 3. pintabas, liades, estaban, deixabades, xogaba. 4. saín, buscou, mercaron, escribín, gañamos. 3. • escribiches: escribir, pretérito perfecto, indicativo, segunda, singular. • andou: andar, pretérito perfecto, indicativo, terceira, singular. • varro: varrer, presente, indicativo, primeira, singular. • viaxaredes: viaxar, futuro, indicativo, segunda, plural. • bebésemos: beber, pretérito imperfecto, subxuntivo, primeira, plural. • saia: saír, presente, subxuntivo, primeira ou terceira, singular. • comede: comer, presente, imperativo, segunda, plural. 4. Antonte levei o meu can á carnizaría. Titus tremía de emoción ao ver os bistés e a carne picada, e comezou a ladrar. Daquela o carniceiro díxolle: –Se es bo, dareiche un óso. Non cómpre dicir que Titus se portou coma un anxiño. 5. RL.
151 130903 _ 0200-0215.indd
207
21/7/09
14:46:45
Ortografía O punto e coma
4. E
Obxectivos • Identificar as funcións básicas do punto e coma. • Aplicar as normas de uso do punto e coma. • Fixar a escritura de palabras con dificultades ortográficas.
Suxestións didácticas
Escríbese punto e coma (;) nos casos seguintes: O xuíz ditou a sentenza: para o zapateiro, o castigo consistía en pagarlle ao peregrino a alimentación do paxaro; para o peregrino, permanecer tres días nunha gaiola e cantar tan ben coma o paxaro. A sentenza parecía xusta; con todo, sobra dicir que o peregrino desapareceu.
O punto e coma é un signo de puntuación que se introduce neste curso e que resulta totalmente novo para os alumnos. Para comezar, pode pedirlles que revisen a lectura inicial da unidade e que observen os diferentes signos de puntuación que se utilizan. Coméntelles os que xa coñecen (punto, coma, signos de interrogación e admiración). A continuación, lea o texto que se inclúe na viñeta inicial e presente o punto e coma como signo intermedio entre a coma e o punto.
Para explicar • As actividades que se propoñen nesta sección intentan introducir os usos do punto e coma e ademais repasar as funcións da coma. A actividade 3 pódelles servir para explicar como de útil pode resultar o punto e coma para dividir a información en bloques, neste caso posicións sobre o terreo de xogo, e así facela máis visual. De feito, cando se dan as aliñacións para os partidos nos xornais, en moitos casos indícanse sen especificar a posición dos xogadores, xa que o punto e coma dános a pista dos grupos: o porteiro, os defensas, os centrocampistas e os dianteiros (por exemplo, a aliñación do Deportivo sería Aranzubía; Manuel Pablo, Lopo, Zé Castro e Luis Filipe; Valerón, Lafita, Serxio e Guardado; e J. Lassad e Bodipo). • Nas actividades 4 e 5 practícase o uso do punto e coma diante das oracións subordinadas dunha certa extensión. É quizais
●
Para separar os elementos dunha enumeración cando algún destes xa leva coma. Exemplo: Para o zapateiro, o castigo consistía en pagarlle ao peregrino a alimentación do paxaro; para o peregrino, permanecer tres días nunha gaiola…
●
Diante dos enlaces malia que, aínda que, non obstante, con todo…, cando introducen oracións longas. Exemplo: A sentenza parecía xusta; con todo, sobra dicir que o peregrino desapareceu.
5. C
1. Arrodea os puntos e coma de cada oración e di por que se empregaron. ●
●
6. E
Antía é a delegada da miña clase; Carlos, o subdelegado; Antón e Clara, os secretarios; e Afonso, Sabela, Brais e mais eu, os suplentes. Os bombeiros chegaron con atraso; con todo, os veciños do barrio conseguiran apagar o lume e non houbo apenas danos.
●
●
7. D
2. Le o texto seguinte e di a que signo ortográfico corresponde cada símbolo. Aviso A visita guiada está organizada do xeito seguinte: a catedral e pola mañá visitaremos o concello pola tarde o castelo e o porto e o museo o parque de atraccións. pola noite
❤ ✱
✱
✱
❤
✱
▶
.............
❤
▶
.............
F
U s a á s e
3. Describe a aliñación do equipo de fútbol do colexio nunha oración. Utiliza comas e puntos e coma.
DIF Xiana
Laura Xurxo
Raúl DEFENSAS PORTEIRO
Miguel Aldara
Xacobe
DIANTEIROS
Iria
CENTROCAMPISTAS
Roi
Mariña
Alberte
Podes comezar así: O equipo de fútbol do meu colexio está formado por Miguel, que é o porteiro...
152
Outras actividades Puntuamos un texto. É interesante facer repasos acumulativos dos signos de puntuación que os alumnos traballaron ao longo do curso. Pode presentar os textos como o que lle propoñemos para que os completen cos puntos, as comas, as interrogacións, as admiracións e os puntos e coma necesarios. Dependendo do nivel da clase, pode copiar o texto no encerado deixando os baleiros para os signos de puntuación, ou ben ditalo para que eles o copien, e neste caso o exercicio será máis complicado. Outro xeito de facilitar a actividade é indicarlles aos alumnos a cantidade de signos de cada tipo que deben colocar no texto. Neste caso, faltan 7 puntos, 9 comas, 4 puntos e coma, 2 signos de interrogación e 3 signos de admiración.
152 130903 _ 0200-0215.indd
208
21/7/09
14:46:45
11 UNIDADE
pero estaba moi equivocado.
5. Copia estas notas escribindo coma ou punto e coma onde cumpra.
bsas. bra
uiran
o uso máis complicado e, ademais, no caso do exercicio 5, cómpre que explique que algúns dos conectores ou enlaces van precedidos por punto e coma e seguidos por unha coma, como non obstante. Faga observar tamén que o uso da coma se relaciona en moitos casos coa elisión dun verbo (da carnizaría, hamburguesas…).
pero o xuíz ditou unha sentenza a favor do acusado porque consideraba que non había probas.
O fiscal pensaba que gañaría o caso;...
an-
paao
Duarte:
Estimados veciños:
Lembra que tes que traer da tenda das verduras tomates leituga e cenorias da carnizaría hamburguesas e chourizos e da peixaría o peixe.
A semana pasada cobraron o recibo de mantemento non obstante deberemos pasar outro recibo porque se estragou o ascensor e cómpre reparalo.
Competencias básicas
6. Escribe. ● ●
Competencia social e cidadá
Unha oración que conteña só un punto e coma. Unha oración que conteña polo menos tres puntos e coma.
A partir da actividade 3 preténdese fomentar a igualdade: insista en que non hai xogos de rapaces e xogos de rapazas, senón que os xogos non entenden de xénero.
7. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate no uso do punto e coma.
Visita ao museo
...
...
11
4. Elixe e completa a oración coa opción correcta.
Un dos museos da miña cidade conta coas seguintes salas de exposición: a sala A, dedicada á arte grega; a sala B, dedicada á arte romana; e a sala C, dedicada á arte exipcia; non obstante, o que recomendan é que se elixa unha sala cada día, debido á súa amplitude e á calidade das obras expostas. Boa visita!
Solucións
mas
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. ●
bolboreta
✱ol✱o✱eta
●
ser✱i✱o
●
✱i✱úr✱i✱o
2. Arrodea os erros e corríxeos.
servizo
● ●
cirúrxico
volvoreta bolvoreta
● ●
servicio serbizo
● ●
quirúrxico cirursico
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
el,
153
Unha mañá moi ocupada Martiño espertou desorientado (.) Que hora sería (?) E que día era (?) Ah, si (!) Era sábado (.) De súpeto lembrou todo o que tiña que facer aquela mañá (.) Primeiro (,) tiña que levar os rapaces á piscina (.) Ao acabar (,) debía mercar na panadaría o pan e algunhas madalenas (;) na froitaría (,) mazás (,) cereixas e pexegos (;) da carnizaría (,) cordeiro (,) vitela e polo (;) e do supermercado (,) lixivia e xel (.) Tamén tiña que levar a Samba (,) o can da familia (,) ao veterinario (;) pero non sabía se podería facelo antes de ir a recoller os rapaces e de facer o xantar (.) Buf (!) Canto traballo (!) Só de pensalo xa estaba canso (.)
1. Na primeira oración empregáronse para separar os elementos dunha enumeración cando algún dos elementos xa leva coma. Na segunda oración, empregouse diante de con todo, que introduce unha oración longa. 2. O asterisco correspóndelle á coma; o corazón, ao punto e coma. 3. O equipo de fútbol do meu colexio está formado por Miguel, que é porteiro; Raúl, Aldara, Xiana e Roi, que son defensas; Laura, Xacobe e Mariña, que son centrocampistas; e Xurxo, Alberte e Iria, que son dianteiros. 4. O fiscal pensaba que gañaría o caso; pero o xuíz ditou sentenza a favor do acusado porque consideraba que non había probas. 5. Duarte: Lembra que tes que traer da tenda das verduras tomates, leituga e cenorias; da carnizaría, hamburguesas e chourizos; e da peixaría, o peixe. Estimados veciños: A semana pasada cobraron o recibo de mantemento; non obstante, deberemos pasar outro recibo porque se estragou o ascensor e cómpre reparalo. 6. RL. 7. Ditado.
153 130903 _ 0200-0215.indd
209
21/7/09
14:46:45
Obxectivos • Ampliar o vocabulario relacionado coa roupa. • Identificar as palabras con sufixos diminutivos. • Escribir un cómic.
Suxestións didácticas Deixe uns minutos para que observen a lámina inicial e anímeos para que mencionen o que ven. Poña atención á escena da clienta que proba un xersei que lle queda pequeno e pregúntelles como lles chaman ás cousas que son moi pequenas: un xersei pequeno, un xersei curto, un xersei diminuto… Fágalles ver que estas expresións se poden concentrar nunha única palabra: un xerseiciño. A continuación, lea o cadro dos sufixos diminutivos e insista en que, contrariamente aos aumentativos, os diminutivos adoitan engadir un valor afectivo á palabra. Fágalles notar tamén que se utilizan moito cos rapaces pequenos, tal como comprobarán na actividade 5. Para explicar • Pode reservar a construción do diálogo que se pide na actividade 1 para o final e, así, pode enlazar co xénero que se trata no apartado de Composición de textos, o cómic. Despois de escribir o diálogo da actividade 1, pregúntelles como o farían se o quixesen incluír no debuxo. Aproveite para repasar os espazos que se reservan para escribir: cartelas (texto narrativo) e globos (diálogos ou pensamentos dos personaxes). Se o considera conveniente, leve un cómic e observe os diferentes globos que se utilizan e tamén a diferenza en canto á expresividade entre o texto que se inclúe nos globos e o texto que se inclúe na cartela.
Obradoiro de escritura
Com
Vocabulario
Escr xera globo onde o de
colgador talle xersei
6. E luxoso moderno barato regatear atender probar
1. Escribe un breve diálogo entre a dependenta e o cliente en que utilices polo menos 3 palabras da lista.
2. Ordena as palabras da lista por orde alfabética. 1 atender
2 ............
3. Forma o campo léxico da moda engadíndolle todas as palabras que poidas. TECIDOS
seda, ..............
PEZAS DE ROUPA
camisa, ..........
PROFESIÓNS
deseñador, .....
A MODA ACCIÓNS
coser, ..............
OS SUFIXOS DIMINUTIVOS. Se á palabra zapato lle engadimos o sufixo -iño, obtemos a palabra zapatiño que significa ‘zapato pequeno’. Os sufixos que expresan a idea de medida pequena chámanse diminutivos. Ás veces, estes sufixos tamén se utilizan para expresar afecto ou estima. Por exemplo: naiciña.
P
a
4. Risca as palabras seguintes que non son diminutivos. ● ●
meniño vestidiño
● ●
aloumiño canciño
● ●
viño sentidiño
R ● ●
liño cochiño
veciño fociño
● ●
b
5. Cambia este texto escribindo as palabras destacadas en diminutivo.
c
Un novo curmán
C
Miña tía tivo un meniño. É un neno e chámanlle Xoán. Onte merqueille unha manta, uns pantalóns, unha gorra, uns peúgos e un oso de peluche. E é que non todos os días se ten un curmán!
d
154
Máis información Variante alomórfica do sufixo -iño. Destaque, ao fío dalgúns dos exemplos traballados nesta páxina (naiciña, canciño) que, se a palabra á que se engade o sufixo diminutivo -iño, -iña remata en ditongo decrecente ou na consoante -n, pódese empregar unha variante -ciño. Pídalles aos alumnos que formen o diminutivo das palabras seguintes para practicalo: rei
pau
león
papón
atún
pai
chapeu
irmán
limón
almacén
• Convén ter en conta o uso da variante do sufixo diminutivo (Ver Máis información).
154 130903 _ 0200-0215.indd
210
21/7/09
14:46:45
11 UNIDADE
Escribimos o texto dun cómic. Os cómics son narracións contadas a través de debuxos, xeralmente acompañadas de texto escrito. Nos cómics podemos atopar texto escrito nos globos, onde se reproducen as palabras ou os pensamentos dos personaxes; nas cartelas, onde se dá información sobre o espazo, o tempo, etc. en que se sitúa a acción; e sobre o debuxo, se se trata de onomatopeas. Os textos do cómic adoitan ser moi breves.
• A actividade 4 axudaraos a observar que a terminación -iño non sempre responde ao sufixo diminutivo, senón que a miúdo forma parte do nome. Suxíralles identificar, primeiro, a palabra primitiva de cada termo para recoñecer se -iño actúa como sufixo ou non.
6. Escribe os textos para o cómic seguinte.
• Aproveite a redacción do cómic para repasar os diferentes signos de puntuación que se trataron no apartado Ortografía da unidade 9.
menos
Competencias básicas Autonomía e iniciativa persoal
.....
No diálogo da actividade 1, comprobe se os alumnos son capaces de desenvolverse por si mesmos nun contexto comercial. Sobre todo vixíe que empregan as fórmulas de cortesía.
....
btesan mén
iño iño
11
Composición de textos
PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) Mira os debuxos con atención e pensa o texto que terás que escribir en cada viñeta tendo en conta se ten cartela, globo ou cartela e globo, ou se podes incluír algunha onomatopea dentro do debuxo. REDACCIÓN DO TEXTO
Solucións
b) Escribe o borrador dos textos de cada viñeta e especifica se é para cartela, para globo ou para onomatopea sobre o debuxo. EXEMPLO
VIÑETA 1
Cartela. ▶ Afonso e a avoa pasean a Nei.
c) Fai unha fotocopia ampliada do cómic ou debúxaa de novo. CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
d) Revisa a ortografía, fixándote especialmente no uso dos signos de puntuación, e pasa o texto a limpo.
155
Máis información Os sufixos despectivos. Hai sufixos que lles engaden ás palabras base significados despectivos. Entre eles están os seguintes: • -acho/-acha: ricacho, ricacha… • -echo/-echa: grandecho, gordecha… • -ocho/-ocha: feocho, barrigocha… • -ucho/-ucha: cuartucho, casucha… • -allo/-alla: grisallo, xentalla… • -astro/-astra: poetastro, poetastra…
1. RM: Dependenta: Podo atendelo? Cliente 1: Si, graciñas, quería probar este xersei. Dependenta: Eu aconsellaríalle estoutro: é moito máis moderno e, ademais, máis barato. Cliente: Cre que é do meu talle? Dependenta: Si, xa verá que ben que lle vai. 2. 1: atender; 2: barato; 3: colgador; 4: luxoso; 5: moderno; 6: probar; 7: regatear; 8: talle; 9: xersei. 3. RM: TECIDOS: seda, veludo, algodón, la… PEZAS DE ROUPA: camisa, pantalóns, chaqueta, cazadora, saia, vestido… ACCIÓNS: coser, cortar, zurcir, calcetar, bordar… PROFESIÓNS: deseñador, xastre, patronista, modelo… 4. Non son diminutivos: meniño, aloumiño, viño, liño, veciño, fociño. 5. Miña tía tivo un meniño. É un neniño e chámanlle Xoán. Onte merqueille unha mantiña, uns pantalonciños, unha gorriña, uns peuguiños e un osiño de peluche. E é que non todos os días se ten un curmanciño. 6. RL.
155 130903 _ 0200-0215.indd
211
21/7/09
14:46:46
Literatura Clases de poemas Obxectivos • Distinguir entre poemas estróficos e poemas non estróficos. • Comprender os elementos definidores dunha estrofa.
Suxestións didácticas Tapando o cadro explicativo, anímeos para que sinalen as diferenzas na forma entre o poema de Antonio G. Teijeiro e o de Ana maría Fernández. Trátase de que se fixen en cal é o trazo que máis chama a atención ao botar unha ollada rápida. Pregúntelles tamén que sensacións lles transmite un texto e o outro. Aproveite para presentar brevemente os autores dos dous poemas iniciais, que son importantes referentes na poesía infantil e xuvenil galega. Ana María Fernández (Palma de Mallorca, 1949) reside en Galicia desde 1967; ten publicados unha grande cantidade de poemas infantís e obras narrativas, individualmente ou xunto co seu marido, Xoán Babarro. Antonio G. Teijeiro (Vigo, 1952) participa en movementos de renovación pedagóxica, imparte cursos de animación á lectura e creación literaria e as súas obras de figuran en varias listas prestixiosas, coma o IBBY. Os temas dos seus poemas son variados e conectan coa amizade, os valores, a natureza, etc. Para explicar • A segunda pregunta da actividade 2 pode aproveitarse para lembrar novamente a semellanza entre o parágrafo, que se usa na prosa, e a estrofa, que se utiliza na poesía. • No exercicio 4 é importante que insista que, nun poema, as estrofas han de cumprir as dúas características que se sinalaron no exercicio anterior: tratar sobre un mesmo tema e ter unha estrutura
4. Di c
A S
Fala un violín Fala un violín co seu amigo, un vello piano case esquecido. Falan de amores e de concertos, falan de cores e sentimentos. Conversa triste duns instrumentos que foron novos hai xa ben tempo. Falan en baixo nunha sonata, as notas voan negras e cansas.
e o q
Cidades Casa sobre casa, teatros, museos, estatuas de bronce, que miran ao ceo.
C V
e u e
Brillantes comercios, feiras e mercados, xente que anda á présa, facendo recados.
5. Bus ou
A cidade grande é moi especial. Por moito que a mires, nunca a ves igual.
ANTONIO G. TEIJEIRO
A
OBRA
ANA MARÍA FERNÁNDEZ
1. Os poemas poden ser estróficos ou non estróficos segundo como se organicen os seus versos. Nos poemas estróficos os versos agrúpanse formando estrofas. Nos poemas non estróficos os versos sucédense uns a outros sen formar estrofas.
1. Relaciona. Que clase de poema é cada un dos textos anteriores? 1
Fala un violín
2
Cidades
Poema non estrófico Poema estrófico
2. Responde. ●
Cantas estrofas forman o poema estrófico? Analiza a súa rima e a métrica.
●
Se tiveses que separar en estrofas o poema non estrófico, ¿como o farías?
2. 3.
3. Que teñen en común as estrofas dun mesmo poema? Marca dúas. Están escritas no mesmo corpo de letra. Tratan sobre un mesmo tema, pero cada un achega unha idea nova. Teñen unha estrutura métrica igual ou moi semellante (número de versos, número de sílabas de cada verso, rima, etc.). Comezan cada unha co mesmo verso ou con outro moi semellante.
156
Outras actividades Facemos caligramas. Ademais dos poemas estróficos e non estróficos, algúns teñen dispostos os versos formando unha imaxe alusiva ao tema: os caligramas. Facendo unha busca na Internet por ‘exemplos de caligramas’ pódense atopar diferentes mostras. Por exemplo: www.xtec.cat/~fgavalda/tallerdepoesia/taller11_caligramas.htm Anímeos a elaborar os seus propios caligramas. Para facelo, propóñalles que escriban uns cantos versos para describir un obxecto, un animal ou un lugar e que os dispoñan nun folio facendo un debuxo que lembre a forma diso que están describindo. Suxíralles o uso de cores e trazos diferentes para que os caligramas resulten máis rechamantes. (Poden elaboralos tamén usando unha ferramenta informática: www.educalia.org/pv04/public/s/abrirBloque.jsp?tipo_ejercicio=2)
156 130903 _ 0200-0215.indd
212
21/7/09
14:46:46
e,
11 UNIDADE
métrica igual ou moi semellante. Por iso non podemos dicir que o fragmento D pertenza ao mesmo poema estrófico ca A e C. Aínda que o fragmento D trate de elefantes, xa que non se semella ritmicamente aos outros dous fragmentos.
B A lagarta gabea,
A Saúdos e alegría eu son o elefante o forzudo máis grande que na terra se cría.
gabea polo pontillón; de moscas come unha morea e de mosquitos un montón.
C Vou por terreos chairos
D Todos se admiran ao ver o elefante;
e levo sempre diante unha trompa danzante entre uns longos cairos.
é ben curioso este paquidermo: por detrás un rabo tan PEQUENO e unha trompa tan GRANDE por diante.
os,
présa,
• Para desenvolver a actividade 5, pode levar á clase antoloxías poéticas infantís para que os alumnos as folleen e se familiaricen co xénero da poesía.
5. Busca un poema que fale dalgún destes temas e di se é un poema estrófico ou non estrófico. A ESCOLA
AS CIDADES
A NATUREZA
ires,
Escribir poemas
OBRADOIRO LITERARIO
ÁNDEZ
os Nos
1. Completa este poema estrófico cos versos que corresponda dos propostos. Poema da roupa As botas de Nicolás tiñan o talón furado. Nicolás marchou á festa sen darse por informado.
?
,
A partir do poema de Antonio García Teijeiro, que trata o tema da vellez de dous instrumentos, fomentar actitude de respecto cara as persoas maiores.
Xan Perillán
O río era bravo,
tirouno nun prado.
de durmir sempre sentado.
dacabalo dun can.
O can era coxo,
tirouno nun pozo.
O pozo era frío,
nunca está engurrado.
O veciño ten a teima
tirouno nun río.
......................... CONCHA BLANCO Poema estrófico
Competencias básicas Competencia social e cidadá
O pixama do veciño
co
.
11
4. Di cales dos fragmentos seguintes forman parte dun mesmo poema estrófico.
Solucións 2. Escribe un poema non estrófico cos versos que che sobraron. 3. Engade dous versos máis ao poema Xan Perillán usando estas palabras. Xan Perillán
roxo
.............................. .............................. toxo Poema non estrófico
POPULAR
157
Distribucións poéticas. Preséntelles un poema escrito todo en liña seguida, para que o distribúan en versos e estrofas. Para axudalos, pode indicarlles o tipo de estrofa (cuartetas) e o tipo de versos (de sete sílabas). Deste xeito poden repasar todos os conceptos que se trataron neste programa: Polo mar das trigueiras/ viña o vento segrel. / Palabras mariñeiras / nos traía con el. / Ondeaba no trigo / dicindo o seu cantar / O seu cantar amigo / aprendido no mar. / Cánticos misteriosos / andaba a degraer / polos campos gloriosos / beira do empardecer. / Augas innumerables / viñan no seu cantar. / Terras insospeitables / que andara a camiñar. / O neno que o sentía, con el se quere ir. / Buscar terras quería / por mares de safir. DARÍO XOHÁN CABANA, O tempo que se foi
1. 1. Fala un violín. Poema non estrófico. 2. Cidades. Poema estrófico. 2. • Catro estrofas de catro versos (os versos teñen menos de oito sílabas, e riman -a-a). • RM: Poderíase dividir en catro estrofas. 3. Tratan sobre un mesmo tema, pero cada unha achega unha idea nova. Teñen unha estrutura métrica igual ou moi semellate (número de versos, número de sílabas de cada verso, rima, etc.). 4. A e C. 5. RL. OBRADOIRO LITERARIO 1. O pixama do veciño / nunca está engurrado. / O veciño ten a teima / de durmir sempre sentado. 2. Xan Perillán / dacabalo dun can. / O can era coxo,/ tirouno nun pozo. / O pozo era frío, / tirouno nun río. / O río era bravo, / tirouno nun prado. 3. (Seguindo a mesma estrutura dos versos anteriores) O prado era roxo, tirouno nun toxo.
157 130903 _ 0200-0215.indd
213
21/7/09
14:46:46
Actividades Obxectivos • Repasar os contidos da unidade.
●
Os tempos verbais son ………… Os tempos verbais agrúpanse en tres bloques: os tempos de pasado expresan …………; os ………… de presente expresan …………; os ………… expresan …………. Os sufixos diminutivos poden expresar ………… ou …………
●
Segundo como se organicen os versos, os poemas poden ser …………
●
• Revisar os contidos da unidade anterior. • Obter información a partir dos elementos paratextuais dun libro.
LEM
1. ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
9.
●
●
10.
2. ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema. O PUNTO E COMA escríbese
Suxestións didácticas Na actividade 7, cómpre que se deteñan a observar a estrutura de cada oración. No primeiro caso trátase dunha enumeración separada por comas, polo que deberán engadir outros elementos entre comas que completen cada compoñente desa enumeración. No segundo, deberán converter a subordinada nunha oración máis longa.
Competencias básicas Tratamento da información Insista en que antes de ler un libro é importante que se fixen en todos os elementos paratextuais: autor, ilustracións, resumo da contracuberta…, xa que poden resultar de grande axuda para interpretalo mellor.
para separar os elementos dunha enumeración cando .............
3. Completa cada oración cos tempos do verbo traballar que corresponda. traballou traballará ● ●
●
●
traballaba traballaría
Cando vivía aquí, ……… todas as tardes. Martiño …..……… hoxe catro horas máis ca onte. Se tivese boas ferramentas …..……… mellor. O ano que vén Saleta …..……… nunha escola.
diante dos enlaces con todo, ............. cando .............
5. Arrodea os sufixos diminutivos e escribe a palabra de orixe á cal se lle engadiron. ●
avoíña
●
peíño
▶ …..……
●
rapaciño ▶ …..……
▶
●
cousiña
▶ …..……
●
reiciño
▶ …..……
●
manciña
▶ …..……
avoa
6. Escribe punto e coma onde cumpra. ●
●
4. Copia as oracións que conteñan as formas
Os membros da organización dividíronse en catro grupos: o primeiro conseguiu as menciñas o segundo, as mantas o terceiro, os xoguetes e o cuarto, os libros de contos. O alcalde encadeouse á sede do diario Novas, con todo, o diario limitouse a insistir nas acusacións e négase a pedirlle desculpas.
ES C
1
verbais nos tempos que se indican. FUTURO ▶ PRESENTE ▶ PRETÉRITO IMPERFECTO ▶ ● ● ● ● ● ●
Cobraba un soldo moi bo. Pasaremos por diante dun pazo. Probablemente nevará en Galicia. Teño frío nos pés. O fontaneiro amañaba unha billa rota. O can roe moi contento nun óso.
7. Fai os cambios que sexan necesarios para que as comas das seguintes oracións se convertan en punto e coma. ●
●
Na festa os meus amigos levaban disfraces de meiga, de vaqueiro, de princesa, de guerreiro… Todos pensaban que o heroe morrera, non obstante, era mentira.
2
8. Explica a diferenza entre un poema estrófico e un poema non estrófico.
158
Solucións 1. • Os tempos verbais son conxuntos de formas verbais que sitúan a acción no mesmo tempo e no mesmo modo. Os tempos verbais agrúpanse en tres bloques: os tempos de pasado expresan feitos anteriores ao momento en que se fala; os tempos de presente expresan feitos referidos ao momento en que se fala; os tempos de futuro expresan feitos posteriores ao momento en que se fala. • Os sufixos diminutivos poden expresar medida pequena ou afecto. • Segundo como se organicen os versos, os poemas poden ser estróficos ou non estróficos. 2. O punto e coma escríbese para separar os elementos dunha
Outras actividades A libraría. Pídalles aos alumnos que leven un libro de lectura que teñan na casa e que lles gustase moito. Distribúaos en grupos de seis para que monten o escaparate dunha libraría. Anímeos a seren creativos e que, xuntamente cos libros, poñan carteis e debuxos de animación á lectura. Despois, cada grupo escollerá un representante para que estea ao cargo de cada libraría e recomende os produtos. O resto irán pasando polo escaparate e interesaranse polos libros. Para acabar a actividade, cada alumno escribirá un texto breve, a modo de recensión, sobre o libro que máis o impactou.
158 130903 _ 0200-0215.indd
214
21/7/09
14:46:47
11 UNIDADE
LEMBRA E REPASA
9. Responde. ●
●
11. Subliña as formas verbais destacadas
Que palabras simples forman a palabra composta marcapasos? Que significa?
da actividade anterior seguindo o código. Indicativo
aumentativo.
segundo o tipo de acción que expresa.
golazo
1 Un desexo
3 Unha orde afirmativa
2 Un feito real
4 Unha orde negativa
Conxugación submarina
●
a conxugación ●
–É doado, verdade? Oxalá me entendésedes. A ver, Manoliño, conxuga o verbo nadar. Manoliño contesta berrando:
● ●
O xogador de baloncesto tiña un peazo. O homazo levantou o seu coche coma se nada. O porteiro fixo un paradón e evitou o gol. A patacaza pesaba máis de dous quilos. O ciclista atacou no último porto, un subidón con ramplas do quince por cento.
14. Explica os usos da coma no seguinte exemplo.
.……
–Moi ben, pero non berres
●
.……
–Eu mergúllome, ti mergúllaste…
ófico
cochazo
os sufixos que conteñen. ●
–EU NADO, TI NADAS, EL NADA…
ns
angazo
13. Subliña os aumentativos e arrodea
.……
se as ceiro, ontos. Novas, s pas.
Imperativo
12. Marca a palabra que non contén un sufixo
10. Clasifica cada forma verbal destacada
A mestra explícalles aos rapaces.
Subxuntivo
. Máis baixo.
O seu tío, que é médico, dixo que non era nada para preocuparse.
Escoller un libro
ES CAPAZ DE…
1. Busca nunha libraría ou nunha biblioteca varios libros de literatura para rapaces e escolle, sen lelo, o que cres que che vai gustar máis. Podes facelo así:
1. Le os títulos e observa as imaxes da cuberta para que poidas facer predicións sobre o tema de que tratan. 2. Fíxate no nome dos autores das obras. Se xa liches algunha obra dalgún dos autores e che gustou, pode ser que esa obra tamén che guste. 3. Le o contido da parte de diante da cuberta ou das solapas, se as teñen. Xeralmente, informa sobre o autor ou presenta un resumo do contido. 4. Solicita información ao libreiro ou ao bibliotecario; eles pódenche axudar coa súa opinión.
2. Cóntalles aos teus compañeiros e compañeiras que libro escolliches e por que.
159
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Comunicación oral Gramática Ortografía Vocabulario Composición de textos
O que aprendín a facer
11
enumeración cando algún destes xa leva coma; diante dos enlaces con todo, malia que, aínda que, non obstante... 3. • Cando vivía aquí, traballaba todas as tardes. • Martiño traballou hoxe catro horas máis ca onte. • Se tivese boas ferramentas traballaría mellor. • O ano que vén Saleta traballará nunha escola. 4. FUTURO: Pasaremos por diante dun pazo. Probablemente nevará en Galicia. PRESENTE: Teño frío nos pés. O can roe moi contento nun óso. PRETÉRITO IMPERFECTO: Cobraba un soldo moi bo. O fontaneiro amañaba unha billa rota. 5. • peíño: pé • rapaciño: rapaz • cousiña: cousa • reiciño: rei • manciña: man. 6. • Os membros da organización dividíronse en catro grupos: o primeiro conseguiu as menciñas; os segundo, as mantas; o terceiro, os xoguetes; e o cuarto, os libros de contos. • O alcalde encadeouse á sede do diario Novas; con todo, o diario limitouse a insistir nas acusacións e négase a pedirlle desculpas. 7. RM: • Na festa os meus amigos levaban disfraces de bruxa, con vasoira e sombreiro; de vaqueiro, con pistola e cabalo de cartón; de princesa, cun vestido precioso cheo de bordados; de guerreiro, con escudo e lanza… • Todos pensaban que o heroe morrera; non obstante, era mentira porque aínda movía o brazo. 8. RM: Un poema estrófico agrupa os versos en estrofas; un poema non estrófico presenta unha sucesión de versos sen formar estrofas. 9. Marca e pasos. Aparello electrónico que se pon no corazón dalgúns enfermos para que lle latexe con normalidade. 10. Explica (2: un feito real); entendésedes (1: un desexo); conxuga (3: unha orde afirmativa); non berres (4: unha orde negativa). 11. Indicativo: explica. Subxuntivo: entendeses, berres. Imperativo: conxuga. 12. angazo. 13. • peazo • homazo • paradón • patacaza • subidón. 14. Aclaración no medio dunha oración. ES CAPAZ DE… 1 e 2. RL.
Literatura
159 130903 _ 0200-0215.indd
215
21/7/09
14:46:47
12
E
Manuel de Paderna
Programación Obxectivos • Ler e comprender un texto narrativo.
Contidos
• Caracterizar os personaxes do relato.
• A primeira conxugación.
• Escoitar con atención.
• A partición de palabras. O guión.
• Aprender fórmulas de cortesía para as relacións persoais.
• Os xentilicios.
• Coñecer as formas verbais da primeira conxugación.
R
• Aprender as normas de partición de palabras ao final da liña. • Coñecer os sufixos con que se forman os xentilicios. • Escribir un texto argumentativo. • Achegarse aos textos expositivos de tema xurídico. • Elaborar un cartel publicitario.
• Lectura do texto Manuel de Paderna.
• • •
• Identificación de trazos caracterizadores dos personaxes.
E
• Uso de fórmulas de cortesía en diferentes contextos.
Criterios de avaliación
• Formación de xentilicios.
• Le e comprende un texto narrativo.
• Elaboración dun texto argumentativo.
• Explica trazos caracterizadores dos personaxes. • Escoita atentamente o interlocutor. • Utiliza fórmulas de cortesía axeitadas para cada situación. • Emprega correctamente as diferentes formas verbais da primeira conxugación.
• • •
• Aproximación á linguaxe e aos organismos sociais. • Creación de mensaxes publicitarias con slogan, consellos e imaxes.
• Parte correctamente as palabras ao final da liña. • Forma xentilicios cos sufixos correspondentes. • Escribe textos argumentativos adaptados ao seu nivel. • Explica terminoloxía xurídica presente nun texto expositivo. • Elabora un cartel publicitario.
Competencias básicas Ademais da Competencia en comunicación lingüística, nesta unidade desenvólvense as competencias seguintes: Competencia social e cidadá, Aprender a aprender, Tratamento da información, Competencia cultural e artística e Autonomía e iniciativa persoal.
• Interese por usar correctamente os signos de inserción. • Respecto polo interlocutor. • Valoración dos textos argumentativos como medios eficaces para expresar acordo e desacordo. • Actitude crítica ante as mensaxes publicitarias.
160A 130903 _ 0216-0231.indd 216
21/7/09 14:54:32
Esquema da unidade UNIDADE 12
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
Manuel de Paderna
A primeira conxugación
A partición de palabras. O guión
Competencias básicas Competencia social e cidadá
Obradoiro de escritura
Comunicación oral
Vocabulario: Os xentilicios Composición de textos: Argumentar
Comprensión auditiva: Escoitar con atención Expresión oral: Usar palabras de cortesía
Es capaz de… Facer un cartel publicitario
Actividades
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Terceiro trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar resumos: actividade 6, páxina 162; actividade 1, páxina 172. • Repasar procedementos: actividade 7, páxina 167. • Elaborar esquemas: actividade 2, páxina 172.
Previsión de dificultades • Malia que os alumnos coñecen as fórmulas de cortesía, a miúdo esquécense de utilizalas nalgúns contextos. Insista moito ao longo da unidade no uso destas expresións. Para que as teñan presentes, pode suxerirlles que eles mesmos colguen carteis na aula con estas fórmulas utilizadas nas situacións oportunas. • Os alumnos non teñen demasiada experiencia na redacción de textos argumentativos, de maneira que poden ter dificultades. Como método de aprendizaxe, pode suxerirlles que copien a carta que se presenta como modelo na páxina 169, substituíndo o motivo de queixa daquela carta polo seu motivo persoal.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
160B 130903 _ 0216-0231.indd 217
21/7/09 14:54:32
Obxectivos
12
Manuel de Paderna
un
Ca av
• Ler de maneira fluída un texto narrativo.
To pre
• Explicar trazos caracterizadores dos personaxes.
Suxestións didácticas Lea a información sobre o autor do texto e pregúntelles se lembran qué poema seu leron noutra unidade (A brétema, unidade 9). O presente relato é un fragmento do libro A tribo ten catro ríos, que narra varios sucesos acontecidos en Outeiro de Rei (vila natal do autor), vila que ten uns habitantes moi peculiares: desde un alcalde déspota e un alguacil soñador. É a «crónica» dunha vila real cuns personaxes ficticios que permiten reflexionar sobre as relacións sociais e institucionais.
Antes de ler Pode comezar propoñéndolles que observen a ilustración inicial. Trátase de que se deteñan na análise do lugar onde están os personaxes e das súas expresións para inferir algún detalle da historia. Así, pida que describan ese espazo e os elementos presentes (unha gran mesa de reunións e as bandeiras galega e española implican que se trata dun lugar oficial, institucional). Despois pida que analicen os xestos dos personaxes; deberán interpretar caras de enfado, sorpresa, desconfianza (poden facelo indo un por un, por exemplo a muller da dereita ten cara de enfado, o home do lado de sorpresa...). Aclare, despois, que se trata dunha reunión na sala de sesións do concello onde varias persoas están co alcalde: pida que fagan suposicións sobre os motivos deste encontro.
ció tón co
est
teñ
VAS APRENDER 1 Lectura Manuel de Paderna 2 Comunicación oral ● Escoitar con atención ● Usar palabras de cortesía 3 Gramática A primeira conxugación 4 Ortografía A partición de palabras. O guión 5 Obradoiro de escritura ● Os xentilicios ● Argumentar 6 Texto para traballar as competencias básicas Os dereitos do menor
E
do
n Outeiro de Rei houbo un alcalde que se chamaba don Capitón porque tiña unha cabeza moi grande. Pero a súa cabeza estaba baleira. Don Capitón dicía que a cabeza só é útil para levar a boina ou o sombreiro. O alguacil que había no concello era Manuel de Paderna. Paderna fixo agromar un regato, inventaba versos, falaba cos paxaros, sabíase guiar polas estrelas, a Lúa e o Sol… Don Capitón sempre traía a Manuel de Paderna de aquí para acolá, rebentadiño de traballo e non lle pagaba as horas extraordinarias. Quería que Paderna lle limpase os zapatos, lle cepillase a chaqueta e lles pasase o ferro aos pantalóns, ao que Paderna sempre se negou. Paderna andaba moi triste e desgustado porque don Capitón mandara cegar a Fonte da Picha, en que bebían as andoriñas, mandara derrubar o quiosco da música desde o que o propio Paderna dicía os seus versos para os ventos, para os paxaros e para os veciños. Don Capitón tíñalle moita xenreira a Paderna, maioritariamente porque Paderna, segundo queda explicado, non se lle prestaba para facerlle de criado.
160
Outras actividades Caracterización dos personaxes. Pídalles aos alumnos que fagan fichas dos dous personaxes principais que interveñen nesta lectura e que escriban as características máis destacadas que presentan. Neste caso, para caracterizalos convén que se fixen nos trazos que dá o narrador explicitamente, pero tamén terán que facer un exercicio de reinterpretación das palabras que estes personaxes din e das accións que realizan.
A lectura Propoña unha primeira lectura en silencio do texto. Antes de realizaren a lectura en voz alta, convén preparala para lograr unha mellor entoación e dramatización nas
160 130903 _ 0216-0231.indd 218
21/7/09 14:54:32
esa
me
de co no co
alc
Capistaba boina
derna bíase
para traorase a sem-
manndara cía os
mente para
UNIDADE Polos motivos que expostos quedan, don Capitón procuraba unha ocasión para se vingar de Paderna e despedilo como alguacil. O caso foi que un día, ao comezar unha sesión no Concello, don Capitón, moi alporizado, sentado na cadeira presidencial e erguendo a voz, díxolles aos concelleiros: –Eu son o alcalde e, polo tanto, quen manda neste Concello. Todo o mundo ten a obriga de saudarme respectuosamente e de prestarme acatamento. Si ou non? Os concelleiros responderon a coro. –Si, si, si. –Pois ben –dixo aínda máis enfurecido–, Paderna non me saúda. Os concelleiros comezaron a berrar: –Que maleducado!
alguacil: funcionario ás ordes do alcalde. xenreira: manía, rabia. alporizado: irritado, excitado. acatamento: cumprimento dunha lei ou mandato. oufano: orgulloso, soberbio, vaidoso, fachendoso. fusca: desagradable.
–Que cara lavada! –Que atrevido! –Que mal funcionario! –En vista da unanimidade desta honrada e intelixente Corporación en cualificar conduta tan reprobable –sentenciou don Capitón–, Manuel de Paderna queda destituído a perpetuidade da súa condición de alguacil. Para que aprenda.
12
intervencións dos personaxes. Así, seleccione os alumnos que lerán as partes do narrador, do alcalde, do alguacil e os concelleiros (son 4). Chame a atención sobre as indicacións do texto en canto á intervención destes personaxes: o alcalde (alporizado, erguendo o ton de voz, aínda máis enfurecido, dixo moi oufano), a resposta dos concelleiros (a coro, comezaron a berrar), a de Paderna (con voz firme e rexa). Ademais do vocabulario que se inclúe no glosario, comprobe se entenden algúns termos e expresións que aparecen no texto, como unanimidade, destituír a perpetuidade, conduta reprobable.
Paderna estaba no fondo da sala de sesión contemplando toda esta comedia. Púxose de pé e dixo con voz firme e rexa. –Pido a palabra, ninguén pode ser condenado sen ser escoitado; teño dereito a falar e quero facelo. –Fala o que queiras, que che vai ser o mesmo –dixo moi oufano don Capitón. –Cando foi que non o saudei? –Antonte na feira de Rábade. E onte mesmo en Lugo.
Competencias básicas
–Vostede é alcalde de Rábade? –Non. –Logo será vostede alcalde de Lugo?
Competencia social e cidadá
O AUTOR
–Tampouco. Máis respecto; que te expulso da sala! A que veñen esas preguntas parvas? –De onde é vostede alcalde? –Iso non se pregunta, que o sabe todo o mundo. Son e serei mentres viva alcalde de Outeiro de Rei. –Pois se vostede é alcalde de Outeiro de Rei e non de Rábade nin de Lugo, está clarísimo que en Rábade ou en Lugo é vostede un señor coma outro calquera. Sen mando, sen autoridade e sen xurisdición e non teño por que saudalo; eu soamente saúdo os meus amigos. Don Capitón non soubo que responder. Quedou coma parvo. Os concelleiros ríronse polo baixo. Desde entón, os señores concelleiros póñenlle cara fusca ao seu alcalde e cara riseira ao alguacil.
Manuel María Manuel María Fernández Teixeiro (Outeiro de Rei, 1929 - A Coruña, 2004), foi autor dunha obra moi extensa. Aínda que escribiu fundamentalmente poesía, foi tamén ensaísta, dramaturgo e narrador, ademais de colaborador habitual da prensa. O texto da lectura pertence ao libro A tribo ten catro ríos, que escribiu para o público infantil.
MANUEL MARÍA, A tribo ten catro ríos. (Adaptación)
161
Expresións coloquiais. Pídalles aos alumnos que relean a intervención dos concelleiros durante a sesión. Pregúntelles polo significado da expresión ser un cara lavada (‘ser mal educado’) e se achega unha característica positiva ou negativa. A continuación propoña outras expresións caracterizadoras e suxíralles que digan se achegan trazos positivos ou negativos dunha persoa e que mencionen situacións en que puidesen empregalas: • Negativas: Ser unha boa peza (ser un traste, malo) / Ser un choromicas (que se queixa por todo) / Ser un bo peixe (descarado) / Ser un cabuxeiro (caprichoso) / Ser un boafé (demasiado crédulo)... • Positivas: Ser coma auga mansa (tranquilo) / Ser ben criado (educado) / Ser aberto de man (xeneroso) / Ser querendoso (cariñoso) / Ser un bocado de pan (moi bo)...
Repase cos alumnos as institucións de que consta a sociedade actual, tal como se estuda na materia de Coñecemento do medio. Aproveite a reunión na sala de sesións do concello para comentar que os alcaldes gobernan conxuntamente cos seus concelleiros, que adoitan encargarse de distintas funcións (cultura e deportes, tráfico e obras públicas, etc.), e explique que o nome dos departamentos de cada concelleiro é a concellaría. Se lle parece axeitado, aproveite o carácter un tanto autoritario de don Capitón, para pedirlles que nomeen, a partir dos seus coñecementos de historia, situacións políticas en que haxa falta de liberdade (guerras, ditaduras…).
Despois de ler Pregúntelles se lles parece que don Capitón será un bo alcalde para o resto de cidadáns tendo en conta como trata a Paderna. Se o considera necesario, localice a vila da historia (Outeiro de Rei) e as outras mencionadas no texto.
161 130903 _ 0216-0231.indd 219
21/7/09 14:54:33
Obxectivos • Identificar as características dos personaxes.
Traballo sobre a lectura
Co
Os personaxes
As causas
Com
1. Relaciona cada información co seu personaxe.
4. Le o que din os concelleiros e explica.
Esco esco non cara o fac e co
1. O ALCALDE
• Analizar os comportamentos dos personaxes.
Dicía que a cabeza só é util para levar boina ou sombreiro. Fixo agromar un regato. Inventaba versos. Sabíase guiar polas estrelas, a Lúa e o Sol. Tiña unha cabeza moi grande. Falaba cos paxaros.
• Valorar a actitude dos personaxes.
Suxestións didácticas No segundo punto da actividade 2, sobre as encomendas do alcalde, chame a atención sobre a expresión pasar o ferro e lémbrelles que *planchar non se considera estándar. Na actividade 3 deben explicar cales son os argumentos que dá cada un dos personaxes para facer a acusación e para defenderse. Aproveite para que digan exemplos de situacións en que se fai necesario dar argumentos.
2. O ALGUACIL
1.
●
Que maleducado!
Que mal funcionario!
●
●
Os detalles
●
2. Contesta. ●
●
● ●
●
Como dirías que trataba don Capitón ao seu alguacil? Cales eran as encomendas que lle esixía o alcalde ao alguacil? Cumpría Paderna estas ordes? Que accións levou a cabo don Capitón para amolar a Manuel de Paderna? Como se sentía Manuel de Paderna?
●
●
●
●
1. O ALCALDE: Dicía que a cabeza só é útil para levar boina ou sombreiro. Tiña unha cabeza moi grande. O ALGUACIL: Fixo agromar un regato. Inventaba versos. Sabíase guiar polas estrelas, a Lúa e o Sol. Falaba cos paxaros. 2. RM: • Tratábao con desprezo. • Que lle limpase os zapatos, que lle cepillase a chaqueta, que lle pasase o ferro ao pantalón... • Negábase. • Mandou cegar unha fonte e derrubar o quiosco da música. • Triste e desgustado polos abusos do alcalde. 3. ACUSACIÓN: Don Capitón acúsao de non saudalo. O seu argumento é que todos están obrigados a respectalo e obedecelo porque é o alcalde. Coa acusación pretende ter escusa para despedilo. DEFENSA: Os argumentos de Paderna son, que ten dereito á defensa e non está obrigado a ter que saudalo, pois o alcalde non ten poder fóra do seu concello. 4. • Contra Manuel de Paderna. • A favor de Paderna • Mírano con desagrado. • Mírano con cara riseira (de complicidade). 5 e 6. RL.
● ● ●
●
4
●
Que opinas das esixencias do alcalde? E da actuación do alguacil? Quen cres que ten razón? Por que?
Rexistro de lectura 6.
▼
Exp
Usam desc dan que
3. E
ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha sobre a lectura con estes datos:
u
Título: ACUSACIÓN DE DON CAPITÓN
2
5. Contesta razoadamente. ●
De que acusaba don Capitón a Manuel de Paderna? Que pretendía o alcalde con esa acusación? Que dixo Paderna para defenderse? Que respondeu don Capitón?
2.
3
3. Completa o esquema da acusación do alcalde
Solucións
Contra quen realizan estes comentarios os concelleiros? Como reaccionaron despois de escoitar a argumentación de Paderna? Que actitude teñen co alcalde ao final do relato? E co alguacil?
A túa opinión
A estrutura a Paderna e a defensa do alguacil. Serache de axuda responder estas preguntas:
Autor/a: Resumo:
DEFENSA DE MANUEL DE PADERNA
Opinión:
162
Programa de comprensión Actividade 1. Obtención da información. Recoñecer características dos personaxes principais. Actividade 2. Elaboración dunha interpretación. Identificar e explicar o comportamento dos personaxes. Actividade 3. Reflexión sobre a estrutura. Explicar os argumentos de acusación e defensa expostos polos personaxes. Actividade 4. Comprensión global. Explicar as causas e consecuencias das accións dos personaxes no texto. Actividade 5. Reflexión sobre o contido. Valorar as accións dos personaxes. Actividade 6. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
162 130903 _ 0216-0231.indd 220
●
21/7/09 14:54:34
12
ar
?
Paderna, esta tarde ten que ir á sesión do concello!
Comprensión auditiva
1.
2.
• Escoitar atentamente o interlocutor. Que teño que?
●
Quen convocou a rolda de prensa? Sobre que falou?
●
Cantos xornalistas lle fixeron preguntas?
●
Que xornalista fixo unha pregunta pouco apropiada? Por que era inadecuada?
●
Que lle respondeu a concelleira? Por que cres que lle respondeu así?
Suxestións didácticas Comprensión auditiva Aproveite a viñeta inicial para pedirlles que valoren a actitude do personaxe despistado. Fágaos reflexionar sobre como se sentirá alguén cando ve que non lle fan caso e non o atenden. A continuación, escoite a audición do CD Comunicación oral e pregúntelles como actuarían eles se notasen que non os escoitan.
Volve escoitar a audición e relaciona cada xornalista co medio para o que traballa e coa pregunta que fixo. MEDIO
PREGUNTA
1 Filipe Penas.
Radio Matutina.
Escolla da zona que se fará peonil.
2 Sabela Mariño.
Xornal da Vila.
Duración das obras.
3 Adela Crespo.
Telesil.
Beneficios que se espera obter.
4 Denís Regueira.
Infodixital.
Como evitarlles prexuízos aos veciños.
Expresión oral Usamos palabras de cortesía. Cando falamos con outras persoas, sobre todo se son descoñecidas, é importante utilizar palabras de cortesía. Estas palabras e expresións dan a entender que nos importa a persoa coa que estamos a falar e tamén que a respectamos.
Expresión oral Na actividade 3 pode propoñer outras situacións que esixen o uso de fórmulas de cortesía, como unha conversa por teléfono.
3. Escolle cun compañeiro ou compañeira unha destas situacións e representade un diálogo breve en que utilicedes polo menos tres fórmulas de cortesía cada un. NON HAI ES LOCALIDAD
• Aprender a usar fórmulas de cortesía. • Manter unha actitude de respecte co interlocutor.
Escoita a audición atentamente e responde as preguntas seguintes.
XORNALISTA
12
Obxectivos
Escoitamos con atención. Sempre é importante escoitar atentamente as persoas que nos falan, non só porque é unha mostra de respecto cara a eles, senón tamén porque, se non o facemos, podemos facer preguntas e comentarios inadecuados.
al rio!
os
UNIDADE
Comunicación oral
Aquí tedes algunhas fórmulas de cortesía:
Competencias básicas Desculpe... Síntoo moito. Por favor... Moitas grazas!
Se non lle importa...
Competencia social e cidadá O uso de fórmulas de cortesía e escoitar atentamente os interlocutores pode mellorar as relacións cos demais.
163
Solucións Outras actividades Cal é a fórmula correcta? Antes de levar a cabo a actividade 3, pode mostrar outras fórmulas de cortesía que completen as que se presentan no libro. Propóñalles aos alumnos situacións e fórmulas de cortesía para que as emparellen. Entramos nunha casa e están ceando.
•
• Perdón?
Agradécennos a nosa axuda.
•
• Pódese?
Preséntannos a alguén que non coñecemos. •
• Bo día.
Queremos entrar no despacho da directora. •
• Bo proveito.
Non oímos o que nos dixeron.
•
• De nada.
Entramos nunha tenda.
•
• Moito gusto.
1. • A concelleira de Urbanismo. • Sobre a transformación dunhas rúas en zona para viandantes. • Catro xornalistas. • Denís Regueira, o xornalista de Radio Matutina. Porque xa a respondera. • Respondeulle que os seus compañeiros xa lle podían responder (porque ela xa o dixera antes). Nótase enfadada. 2. 1. Filipe Penas: Xornal da Vila, duración das obras. 2. Sabela Mariño: Telesil, beneficios que se espera obter 3. Adela Crespo: Infodixital, escolla da zona que se fará peonil. 4. Denís Regueira: Radio Matutina, como evitarlles prexuízos aos veciños. 3. RL.
163 130903 _ 0216-0231.indd 221
21/7/09 14:54:34
Gramática A primeira conxugación Obxectivos • Coñecer como se clasifican os verbos.
Eu antes inventaba versos, falaba cos paxaros guiábame polas estrelas…
Conxugar un verbo é dicir ordenadamente todas as formas que ten. Os verbos que teñen a mesma terminación dohola infinitivo adóitanse conxugar do mesmo xeito. Por iso, dicimos que pertencen á mesma conxugación. En galego, hai tres conxugacións segundo o infinitivo remate en -ar, en -er ou en -ir. Os verbos que teñen o infinitivo acabado en -ar pertencen á primeira conxugación. A maioría destes verbos conxúgase coma andar. A continuación mostrámosche a conxugación deste verbo modelo.
• Conxugar correctamente os verbos da primeira conxugación.
• No exercicio 3, fíxese en que cando conxuguen o pretérito imperfecto de subxuntivo acentúan as formas ceásemos e ceásedes.
4. An
O VERBO ANDAR
●
MODO INDICATIVO
Formas persoais
Pretérito Imperfecto (Copretérito)
Presente eu ti el/ela nós vós eles/elas
ando andas anda andamos andades andan
eu ti el/ela nós vós eles/elas
andaba andabas andaba andabamos andabades andaban
●
Pretérito Perfecto (Pretérito) eu ti el/ela nós vós eles/elas
EX
andei andaches andou andamos andastes andaron
5. Co ● ●
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el/ela nós vós eles/elas
andara andaras andara andaramos andarades andaran
Condicional (Pospretérito)
Futuro eu ti el/ela nós vós eles/elas
andarei andarás andará andaremos andaredes andarán
eu ti el/ela nós vós eles/elas
MODO SUBXUNTIVO Presente eu ti el/ela nós vós eles/elas
ande andes ande andemos andedes anden
●
andaría andarías andaría andariamos andariades andarían
eu ti el/ela nós vós eles/elas
●
6. Es ●
MODO IMPERATIVO
AUT
Pretérito Imperfecto (Pretérito) andase andases andase andásemos andásedes andasen
M anda ti
1 andade vós
2
3 Formas non persoais
4
Infinitivo
Xerundio
Participio
andar
andando
andado andada andados andadas
164
Outras actividades Substitúa os verbos. Propóñalles un texto breve para que identifiquen os verbos da primeira conxugación e os substitúan por outros tamén da primeira conxugación na mesma persoa. Se lles resulta moi complicado, pode indicar dous verbos entre parénteses para que escollan o que pertence á primeira conxugación: Un curso moi interesante Hoxe acaba (finaliza / conclúe) o curso de cociña xaponesa. Como colofón, o profesor cociñará (fará / preparará) un sushi especial. Cando chegue (veña / regrese) á casa, intentarei (procurarei / farei por) repetir o procedemento coas instrucións.
164 130903 _ 0216-0231.indd 222
O So
5 5 Si.
• A análise das formas verbais é moi útil para traballar e estudar os conceptos relacionados co verbo (tempo, modo, persoa e número) e para repasar as conxugacións, pero pode resultar un exercicio aburrido para os alumnos. Para facelo máis divertido, pode propoñer a actividade 4 como un concurso en que vostede diga as formas e os alumnos terán que dar oralmente unha resposta rápida. Primeiro, faga a actividade permitíndolles que consulten a conxugación enteira; despois, intente que non miren o cadro.
Au qu «P
Os verbos co infinitivo acabado en -ar pertencen á primeira conxugación.
Insista na utilidade que teñen as conxugacións como sistema ordenado que permite atopar rapidamente as formas que buscamos. Para explicar • A actividade 2 pódese resolver en varias fases: en primeiro lugar, pode ser interesante identificar todos os verbos e indicar os infinitivos; posteriormente, xa poderán sinalar de maneira sinxela os que pertencen á primeira conxugación.
2. Su
3. Co
Suxestións didácticas Pídalles aos rapaces que se fixen na viñeta e que digan o que teñen en común os verbos do globo inicial. A continuación, explíquelles que, como o infinitivo acaba en -ar (inventar, falar e guiar), estes verbos conxúganse igual ca falar. Pídalles que revisen a conxugación e que intenten localizar a que tempo e persoa corresponden as formas do globo.
1. Es
21/7/09 14:54:34
e ten. adóicen á ndo o
rimeidar. A lo.
12 UNIDADE
12
1. Estuda a conxugación do verbo andar.
• Na actividade 5, insista na relación dos tempos e os modos verbais coa actitude do falante. Fíxese en que unha oración como Que farías se che tocase a lotaría? é moito máis improbable ca Que farás se che toca a lotaría?
2. Subliña os verbos da primeira conxugación que haxa no texto. Alcalde polos pelos Augusto Soñatroitas vivía nunha viliña minúscula. Unha tarde pensou que el quería ser importante. Daquela propúxolles aos veciños que o elixisen alcalde: «Por que non me nomeades alcalde? Se votades por min, non vos faltará nada». O día das eleccións todos foron votar. Augusto gañou polos pelos. Sorte que dous dos cinco habitantes da viliña eran seus avós…!
3. Conxuga os tempos seguintes do verbo cear.
eira PRETÉRITO IMPERFECTO DE SUBXUNTIVO
CONDICIONAL
Solucións
4. Analiza estas formas verbais seguindo o modelo. ● ●
falaredes lembro
EXEMPLO
● ●
falaredes ▶
explicaras estudabamos
preguntasen levou
● ●
● ●
conxugaría saltemos
VERBO
TEMPO
MODO
PERSOA
NÚMERO
falar
futuro
indicativo
segunda
plural
5. Copia e completa co verbo e co tempo que se indica en cada caso. ● ● ● ●
Que farías se che (PRETÉRITO IMPERFECTO DE SUBXUNTIVO DE TOCAR) a lotaría? Xacobe e Iria (FUTURO DE CHEGAR) mañá á tardiña. Eu (PRETÉRITO PERFECTO DE INDICATIVO DE BUSCAR) o libro por toda a casa. O tío sempre nos (PRETÉRITO IMPERFECTO DE INDICATIVO DE DAR) bos consellos.
6. Escribe as formas non persoais destes verbos. ●
soñar ▶ ….… ….…
●
bailar
▶
….… ….…
●
cambiar ▶ …..… ….…
●
chorar
▶
…..… ….…
AUTOAVALIACIÓN Marca SI ou NON e puntúate. Cada resposta correcta vale 2 puntos. SI
N0N
PUNTUACIÓN
1. O infinitivo dos verbos da 1.ª conxugación acaba en -ar.
1
.......
2. A forma celebraches está en pretérito perfecto de indicatico.
2
.......
3
.......
3. O participio de bailar é bailando.
4
.......
4. O pretérito perfecto de indicativo de andar é andiven.
5
.......
TOTAL
.......
5. Conxugar un verbo é dicir ordenadamente as súas formas. Solución: 1 Si, 2 Si, 3 Non, 4 Non, 5 Si.
adas
FUTURO
165
Verbo intruso. Propóñalles unha serie de verbos da primeira conxugación para que identifiquen os que non pertencen á serie. Indíquelles que teñen que pensar o infinitivo que lle corresponde a cada forma verbal e fixarse na terminación. • choraba, andei, intentara, anunciará, quería • saúdo, axudamos, pretendemos, denuncia, acabaredes • xogará, levaría, nada, batemos, coleccionando
1. Estudo. 2. pensou, nomeades, votades, faltará, votar, gañou. 3. FUTURO: cearei, cearás, ceará, cearemos, cearedes, cearán. PRETÉRITO IMPERFECTO DE SUBXUNTIVO: cease, ceases, cease, ceásemos, ceásedes, ceasen. CONDICIONAL: cearía, cearías, cearía, ceariamos, ceariades, cearían. 4. • explicaras: explicar, pretérito pluscuamperfecto, indicativo, segunda, singular. • preguntasen: preguntar, pretérito imperfecto, subxuntivo, terceira, plural. • conxugaría: conxugar, condicional, indicativo, primeira ou terceira, singular. • lembro: lembrar, presente, indicativo, primeira, singular. • estudabamos: estudar, pretérito imperfecto, indicativo, primeira, plural. • levou: levar, pretérito perfecto, indicativo, terceira, singular. • saltemos: saltar, presente, subxuntivo, primeira, plural. 5. • Que farías se che tocase a lotaría? • Xacobe e Iria chegarán mañá á tardiña. • Eu busquei o libro por toda a casa. • O tío sempre nos daba bos consellos. 6. • soñar, soñando, soñado, soñada, soñados, soñadas. • bailar, bailando, bailado, bailada, bailados, bailadas. • cambiar, cambiando, cambiado, cambiada, cambiados, cambiadas. • chorar, chorando, chorado, chorada, chorados, choradas.
• alimentarei, debuxado, durmiría, loitaremos, escapou • intentes, vixiando, saíra, preguntaban, pintastes
165 130903 _ 0216-0231.indd 223
21/7/09 14:54:35
Ortografía A partición de palabras. O guión
6. Os g
ao f se f
Obxectivos
●
• Repasar os conceptos de sílaba, ditongo e dígrafo. • Separar correctamente palabras ao final da liña. • Fixar a escritura de palabras con dificultades ortográficas.
En Outeiro de Rei houbo un alcalde que se chamaba don Capitón porque tiña a cabeza moi grande; el dicía que a cabeza só valía para levar boina ou sombreiro e a súa usábaa para iso. O alguacil que había naquel concello era Manuel de Paderna. El falaba cos paxaros, inventaba versos e sabíase guiar polas estrelas, a Lúa e o Sol.
Suxestións didácticas Advírtaos de que as normas de partición ao final da liña non sempre coinciden coa división silábica. Por exemplo, amor ten dúas sílabas, pero non se pode separar de ningún xeito ao final da liña.
Á hora de partir as palabras ao final da liña, hai que poñer un guión e seguir estas normas: ● Non se poden separar as letras que forman parte da mesma sílaba. Exemplo: alcal-de e non alca-lde. ● Non se poden separar os ditongos. Exemplo: sombreiro e non sombre-iro. ● Non se poden separar os dígrafos en sílabas diferentes, pois representan un único son (ch, gu, ll, nh, qu e rr). Exemplo: conce-llo, por-que e non concel-lo, porq-ue. ● Non se pode deixar ningunha letra soa ao final ou ao comezo da liña. Exemplo: usá-baa e non u-sábaa.
1. Risca as palabras que están mal partidas as final da liña. montaña
cartolina
chocolate
EST
se in ● ● ●
da aco
8. Part
campanario
EXEM
9. Dita
Para explicar • As actividades 1 e 2 relacionan a partición de palabras cos coñecementos de división silábica. Aproveite para revisar o concepto de sílaba.
Fíxa
anterior? Porque non se debe deixar ningunha letra soa ao final ou ao comezo da liña. Porque non se poden separar as letras que forman parte da mesma sílaba.
3. Lembra os ditongos e subliña as palabras que o teñen. DITONGOS
• As actividades 3, 5 e 6 pódense aproveitar para repasar aspectos fundamentais para a partición silábica, como os conceptos de ditongo e dígrafo. Engada tamén, a raíz da actividade 6, a norma non recollida no recadro informativo, de que hai grupos consonánticos, igual ca os dígrafos, que non se poden separar ao final da liña.
●
ai
au
ua
ia
ei
eu
ue
ie
oi
iu
ui
iu
●
ui
ou
uo
io
●
● ●
lingua ciencia aeroporto partiu boina
● ● ● ● ●
ouro paciente queixo moa esquimó
Hox non do g na C dos dife
DIFIC
4. Parte as palabras subliñadas anteriores coma se fosen ao final da liña. 5. Relaciona e escribe palabras con dígrafos. Fíxate en como se separan as sílabas. xo-
co-
ningu-
nhas
llar
cheira
cro-
go-
mo-
lla
nha
che
ca-
algu-
chave-
guete
que
rra
166
Máis información Casos especiais de partición de palabras. • Se hai tres ou máis vogais xuntas, pode separarse a primeira sempre que non forme parte dun ditongo ou dun tritongo: afi-ei, ensa-iei, mo-ia-mos, so-ciais… • No caso de dúas vogais que constitúen hiato, poden separarse: xesu-íta, alde-án, are-al, re-alidade, ra-íña…
• A dificultade ortográfica que pode presentar o ditado é a gran cantidade de palabras con ditongos que aparecen. De todos os xeitos, se os obriga a partir as palabras tal e como coinciden no libro, terá exemplificados os
166 130903 _ 0216-0231.indd 224
7.
pr se
can
urbanización
2. Marca. Por que están mal partidas as palabras que riscaches na actividade
• Na actividade 4 aplícanse as regras iniciais de partición silábica. Vixíe que os alumnos son capaces de aplicalas correctamente e non se dedican unicamente a dividir sílabas. Poderá comprobar se entenderon esta distinción na palabra aeroporto, que presenta diferentes posibilidades de partición, pero en ningún caso pode aceptarse a-eroporto, aínda que a sexa unha sílaba, porque non debe quedar ningunha letra soa ao comezo ou ao final da liña.
●
21/7/09 14:54:35
pr
he
ac
12 UNIDADE ao final da liña. Tendo en conta isto, parte estas palabras de todos os xeitos posibles coma se fosen ao final da liña. ●
ue
da
rei-
enue ue. ao
mpio
ña.
a.
e
ó
bas.
eira
he
12
6. Os grupos consonánticos bl, br, pl, pr, cl, cr, gl, gr, dr, tl, tr, fl e fr tampouco se poden separar
●
7.
problema segredo
● ●
dobre reflexión
● ●
aplicar refrescar
● ●
casos estudados na unidade (así, institucións, concello, Congreso, cousa). Como actividade previa ao ditado e de repaso da unidade, pode pedirlles que identifiquen as palabras que conteñen dígrafos e as palabras que conteñen ditongos. Ademais, cumprirá que se fixen nas palabras con acento gráfico, coñecemento que aprenderon nas primeiras unidades.
proclamar Atlántico
ESTUDO EFICAZ. Subliña as particións incorrectas ao final da liña e di cal das normas
se incumpre en cada caso. ● ● ●
dalgun-ha a-parello co-mprar
● ● ●
histori-a car-reira reguei-ro
● ● ●
reque-ixo i-ate ca-mión
● ● ●
ae-roporto cat-ro pal-laso
8. Parte de todos os xeitos posibles estas palabras coma se fosen ao final da liña.
cantimplora
pallaso
cantimplora
EXEMPLO
▶
avioneta
cociñeira
policía
Competencias básicas
can-timplora / cantim-plora / cantimplo-ra
Aprender a aprender
9. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate nas palabras que teñas que partir ao final da liña.
A actividade 7 proponse como unha técnica de estudo para repasar os contidos do apartado de Ortografía.
Un exame complicado Hoxe hai exame de Coñecemento do medio. Estudei moito; aínda así, non estou seguro de que vaia aprobar por culpa das institucións do goberno. É que son unha lea! No municipio está o concello; na Comunidade, o Parlamento e a Xunta; no Estado, o Congreso dos Deputados e o Senado. E cada institución fai unha cousa diferente! Que difícil, eh!
Solucións
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. ●
prohibe
pro✱i✱e
●
✱etero✱e✱ual
●
a✱i✱ro
2. Arrodea os erros e corríxeos. heterosexual
● ●
acivro
prohíbe proíve
● ●
heterosesual eterosexual
● ●
acibro acebo
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
rra
167
Outras actividades Repaso dos ditongos. A memorización dos ditongos pode resultar complicada para os alumnos, polo que cumprirá suxerirlles algún método para que os poidan lembrar. Unha posibilidade podería ser buscar palabras que conteñan ditongos: primeiro, de tipo decrecente (aire, leite, boina, causa, aula, outro, meu…) e despois crecente (santuario, secuela, científico, primaria…). A continuación, que intenten combinar as palabras e formar unha oración cos ditongos crecentes e outra cos decrecentes que poidan lembrar facilmente.
1. Están mal partidas ca-rtolina e camp-anario. 2. Porque non se poden separar as letras que forman parte da mesma sílaba. 3. Conteñen ditongo: lingua, ouro, ciencia, paciente, queixo, partiu, boina. 4. lin-gua, ou-ro, cien-cia, pa-cien-te, quei-xo, par-tiu, boi-na. 5. xoguete, coche, ningunhas, croque, gorra, mollar, cacheira, algunha, chavella. 6. pro-ble-ma, do-bre, apli-car, pro-cla-mar, se-gre-do, re-fle-xión, refres-car, Atlán-ti-co. 7. • algun-ha: non se pode separar o dígrafo nh. • histori-a: non se poden separar os ditongos. • a-parello: non se pode deixar unha letra soa ao final ou ao comezo da liña. • car-reira: non se pode separar o dígrafo, pois representan un único son. • i-ate: non se poden separar os ditongos. • cat-ro: non se pode separar o grupo consonántico tr. • co-mprar: o m forma parte da primeira sílaba e non se pode separar. • pal-laso: non se poden separar os dígrafos en sílabas diferentes, pois representan un único son. 8. pa-llaso / palla-so; avio-neta / avione-ta; co-ciñeira / coci-ñeira / cociñei-ra; po-licía / poli-cía. 9. Ditado.
167 130903 _ 0216-0231.indd 225
21/7/09 14:54:35
Com
Obradoiro de escritura Obxectivos • Ampliar o vocabulario relacionado cos actos festivos. • Coñecer os sufixos que forman xentilicios. • Escribir un texto argumentativo.
Suxestións didácticas
homenaxe pedestal inscrición
P
a
b AO CIENTÍFICO OURENSÁN MÁIS ILUSTRE
c
1. Describe a escena utilizando tantas palabras da lista como poidas. Que pasou? 2. Busca no dicionario a palabra multitudinario e escribe unha oración en que a uses. Sa
3. Marca cales dos actos seguintes adoita haber nas festas da túa localidade. pregón atraccións baile
pasacalles procesión cabezudos
verbena cabalgada alborada
cea popular concerto foguetes
Co da c
OS XENTILICIOS. A palabra ourensán, na ilustración superior, indica que o científico homenaxeado é de Ourense. As palabras que expresan o lugar de procedencia das persoas ou cousas de que se fala chámanse xentilicios.
Desp
4. Forma xentilicios a partir destes nomes de cidades, países e localidades cos sufixos indicados en cada caso.
Sina
-ano/-ana
Andorra
▶
..... Perú
▶
.....
Murcia
▶
..... Venecia ▶ .....
-ense/-iense
A Estrada
▶
..... Lalín
▶
.....
Londres
▶
..... EUA
Arousa
▶
..... Arzúa
▶
.....
Ferrol
▶
..... Carnota ▶ .....
A Coruña
▶
..... Lugo
▶
.....
Portugal
▶
..... Noia
-án/-á -és/-esa
▶
▶
.....
.....
d
e Da localidade onde vives
De dúas localidades próximas
De Bilbao, Sevilla, Palencia e Tarragona
168
Máis información Xentilicios de concellos galegos. Se necesita máis información sobre xentilicios galegos, pode consultar os seguintes enderezos: • http://gl.wikipedia.org/wiki/Lista_de_xentilicios_de_concellos_galegos. Teña en conta que hai algúns «inventados» e incorrectos, como é o caso de alaricano para denominar a un alaricense. Pódese obter información sobre concellos: localización, habitantes, festas... • gl.wiktionary.org/wiki/Xentilicios_galegos • http://sli.uvigo.es/toponimia/
168 130903 _ 0216-0231.indd 226
R
C
5. Infórmate e escribe os xentilicios seguintes.
Para explicar • Cando faga a actividade 3, pídalles aos alumnos que expliquen en que consiste cada acto.
• Antes de escribir a carta da actividade 6, pídalles que se fixen no modelo que se presenta no libro de texto. Fágalles ver que no saúdo se utiliza unha forma de tratamento de acordo co rango da persoa a quen se dirixe a carta (non serían axeitadas neste caso fórmulas como Ola! ou Bo día!). Igualmente, para as
a
inaugurar presidir celebrar
No apartado Composición de textos trabállanse os textos argumentativos, que requiren unha certa habilidade como escritores, xa que conteñen moitas ideas ou argumentos que cómpre unir correctamente. Fágalles observar que os textos argumentativos poden adoptar formas diferentes: unha solicitude, unha carta ao director, un artigo de prensa…
• Fágalles ver que hai varios sufixos para formar xentilicios e que non son intercambiables: cada topónimo ten un xentilicio específico.
6. E
festivo multitudinario incrible
Observe a escena inicial e pregúntelles onde cren que se sitúa a acción e cal é a palabra que lles deu a pista (ourensán). Explíquelles que estas palabras que indican procedencia se chaman xentilicios e fórmanse case sempre aplicando un sufixo a un topónimo ou nome de lugar.
• Nas actividades 4 e 5 cómpre que se familiaricen cos sufixos xentilicios máis habituais en galego.
Argu ou re que para
Vocabulario
21/7/09 14:54:36
f)
12 UNIDADE
Composición de textos Argumentamos. Cando expresamos a nosa opinión sobre algún tema, facemos unha petición ou rexeitamos algunha proposta, é importante dar razóns que poidan convencer a persoa que nos le. Os nosos argumentos deben ser respectuosos, verosímiles e axeitados para defender a idea que queremos.
fórmulas de despedida cómpre manter un ton formal (atentamente ou cordialmente). Para acabar, convén que se fixen nos conectores de orde (en primeiro lugar, en segundo lugar, finalmente) que usou o autor da carta para ordenar as ideas.
6. Escribe unha carta ao director ou á directora do colexio para convencelo de que faga algunha mellora no centro. PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) Pensa que mellora queres solicitar para o centro: que se merque máis material para a aula, que se amplíe o ximnasio, que se inclúan novas actividades extraescolares... b) Fai unha chuvia de ideas sobre os argumentos que poden avalar a túa petición e selecciona os máis axeitados.
Competencias básicas
c) Pensa na estrutura que debe ter o texto que vas escribir (unha carta) e en como te terás que dirixir á persoa a quen llo escribes (o director ou a directora do colexio). Esta carta pódeche servir de modelo.
Tratamento da información Lugar e data
u? Outeiro de Rei, 28 de abril de 2010
uses. Señor alcalde:
Saúdo
A asociación de veciños «O Carballo» solicítalle ao concello que vostede goberna que pode as árbores que rodean a estatua do ilustre compositor chairego Afonso Semifusa que hai no parque municipal. En primeiro lugar, consideramos que estas pólas son perigosas, xa que poden romper e caer sobre algún dos rapaces e rapazas que xogan aí cada día. En segundo lugar, pensamos que é unha mágoa que unha estatua tan bonita quede tapada pola vexetación. Finalmente, cremos que a poda axudará a mellorar o aspecto xeral do parque.
ular o s Corpo da carta
ntíen-
Despedida
Iria Zas, presidenta de «O Carballo»
Insista en que o noso discurso ten que adaptarse ao receptor e ao grao de formalidade. Compare o saúdo e a despedida na carta a un amigo e nunha carta máis formal.
Competencia cultural e artística Aproveite as referencias a actos culturais como inauguracións, homenaxes, feiras…, para comentar que estes actos, e os obxectos que se derivan (estatuas, edificios…), forman parte do patrimonio cultural e artístico.
Atentamente, despídese de vostede,
Sinatura
.....
12
A AFONSO SEMIFUSA
..... ..... .....
a, gona
REDACCIÓN DO TEXTO
d) Escribe o borrador do texto seguindo a estrutura da carta modelo.
Solucións
CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
1. RM: O acto festivo, presidido polo alcalde de Ourense, foi multitudinario. Toda a cidade se reuniu para inaugurar a praza en homenaxe ao científico ourensán máis ilustre. O alcalde comezou a destapar lentamente a estatua. Pouco a pouco, púidouse ver o pedestal e a inscrición, pero daquela ocorreu o máis incrible: a figura do científico fora substituída pola dunha bailarina con tutú. Que forte! 2. RM: Multitudinario: en que participa moita xente. O concerto foi multitudinario, non cabía nin unha agulla. 3. RL. 4. Andorrano, peruano, murciano, veneciano. / Estradense, lalinense, londiniense, estadounidense. / Arousán, arzuán, ferrolán, carnotán. / Coruñes, lugués, portugués, noiés. 5. RL. / RL. / Bilbaíno, sevillano, palentino, tarraconense. 6. RL.
e) Comproba que os argumentos que empregaches son axeitados e que os expuxeches de maneira respectuosa. f) Revisa a carta e pásaa a limpo. Non esquezas asinala ao final.
169
Outras actividades Recortes de prensa. Leve uns cantos xornais á clase e pídalles aos alumnos que recorten os textos que consideran de opinión. A continuación, debata sobre as diferenzas que presentan estes textos respecto doutros, como a noticia. Fágalles notar que os títulos son moito máis breves e creativos; que os artigos de opinión ou as columnas nunca se acompañan dunha imaxe alusiva, como pasa coas noticias; que a primeira persoa ten un papel moi destacado, mentres que a noticia focaliza a atención no suceso (predominio da terceira persoa). Destaque tamén o xénero das cartas ao director, unha sección na que se ofrece ao cidadán a oportunidade de participar nun xornal.
169 130903 _ 0216-0231.indd 227
21/7/09 14:54:36
TEXTOS PARA TRABALLAR AS COMPETENCIAS BÁSICAS Obxectivos • Tomar contacto coa linguaxe dun texto expositivo sobre dereitos e normas xurídicos. • Extraer os datos máis destacados dun texto expositivo. • Opinar sobre un tema.
Suxestións didácticas O obxectivo deste apartado é que os alumnos se acheguen ao concepto de dereitos humanos e á linguaxe xurídica, para converterse en cidadáns máis implicados e comprometidos coa sociedade en que viven. Así mesmo, preténdese fomentar a formación de opinións persoais críticas. Para introducir o tema, explore os coñecementos previos que teñen sobre o concepto ‘dereito’ desde o punto de vista lexislativo (conxunto de leis e regras de conduta que os cidadáns deben cumprir para vivir respectándose uns a outros). Pode facer preguntas coma: Que é para ti ter un dereito? Que entendes por dereitos humanos? Cres que os nenos e nenas teñen dereitos? Sabes cales son os teus dereitos? E as túas obrigas?... Antes de ler o texto pida que observen as fotos e os apartados en que está distribuído. Poden comentar o texto do cartel da parte superior (Un mundo máis grande para os máis pequenos) explicando o que cren que quere expresar. Despois propoña unha lectura detida en que cada un lea un apartado. Para explicar • Na actividade 2, pida que digan o significado de cada adxectivo e detéñase na súa ortografía (todos conteñen o prefixo negativo i-, in-). Dos catro adxectivos o que máis dificultade presenta é inalienable (o que non se pode allear, é dicir, pasar a outro como unha propiedade ou dereito). Deben ter en conta
1. B
Os dereitos d o menor
●
●
Que son
●
Os nenos e as nenas non teñen tanto poder coma os adultos. Por iso necesitan dereitos que os protexan e que as autoridades de cada país os cumpran e fagan cumprir. Os Dereitos da Infancia son un conxunto de normas ou leis que protexen os nenos e as nenas deica a maioría de idade. Son inalienables, irrenunciables, innatos e imprescindibles para unha boa infancia.
Como se elaboraron Despois da Primeira Guerra Mundial a situación de moitos nenos e nenas era moi penosa. Unha inglesa, chamada Eglatyne Jebb, sentiu a necesidade de axudar a eses nenos e nenas e, xunto coa súa irmá, fundou en 1919 unha organización (Save The Children) co fin de axudar a mellorar as condicións de vida dos rapaces máis desfavorecidos. Pero ela quixo, ademais, que tivesen os seus propios dereitos e que aparecesen escritos, de xeito claro, nun texto legal e que moitos países os cum-
●
2. S
p
prisen. Presentou esta idea ás Nacións Unidas e o seu traballo deu lugar á promulgación dos dereitos do neno en 1924. Este primeiro texto tivo varias modificacións ao longo dos anos e, finalmente, en 1989 a ONU terminou de redactar un texto definitivo que entrou en vixencia o 20 de novembro dese ano.
Ese documento denomínase Convención Internacional dos Dereitos do Menor e contén 54 artigos. Actualmente case todos os países do mundo se comprometeron a cumprir co conxunto de normas que nel aparecen escritas.
3. M
s
COM
1
2
3
4
5
170
Máis información Os dereitos da infancia. Se vostede desexa completar e ampliar a información sobre o tema do texto, pódenlle ser útiles os contidos dos seguintes webs: • www.sgep.org/modules/contidos/index.php?storytopic=40) (Seminario Galego de Educación para a Paz) • www.edu.xunta.es/convivencia/materiais.html (Plan galego de convivencia escolar) • www.pekegifs.com/derechos.htm (Viñetas de Mafalda en que reivindica os dereitos do neno) • www.youtube.com/watch?v=R-S5lvQTOuc (Un vídeo sobre os dereitos da infancia)
170 130903 _ 0216-0231.indd 228
Aná
29/7/09 11:08:16
se os n se se co el
12 UNIDADE
12
Análise e comprensión 1. Busca os datos no texto. ●
●
● ●
4. Responde. Que significa cada expresión?
Que é a Convención dos Dereitos do Menor? Quen tivo a primeira idea de elaborar un texto cos dereitos do neno? Quen continuou a redacción do texto? En que ano entrou en vixencia a Convención dos Dereitos do Menor?
● ●
que, ao reescribir, o parágrafo debe modificar algo a oración.
garantir un dereito promulgar un dereito
5. Clasifica os dereitos seguintes nunha
Competencias básicas
das categorías que indica o texto. ● ● ●
2. Substitúe os catro adxectivos deste parágrafo
●
polo significado que ten cada un.
●
Os dereitos da infancia son inalienables, irrenunciables, innatos e imprescindibles.
●
Dereito Dereito Dereito Dereito Dereito Dereito
EXEMPLO
a a a a a a
ser tratado con cariño. aprender a ler e escribir. non ser obrigado a traballar. gozar de tempo de xogo. atención médica. falar no seu idioma.
Autonomía e iniciativa persoal
O dereito a ser tratado con cariño é un dereito á protección.
3. Marca o correcto. Os artigos da Convención 6. Responde de forma razoada.
son... Cada unha das partes numeradas en que se divide o regulamento. O título do documento onde se recollen os dereitos do menor.
●
●
Que sabías dos dereitos do menor antes de ler o texto? Que aprendiches ao lelo? Cres que se cumpren realmente estes dereitos en todos os países?
COMPETENCIA SOCIAL E CIDADÁ 1. O día 20 de novembro é o Día Mundial da Infancia. Responde. ● ●
Que relación cres que ten co que liches no texto anterior? Paréceche importante que se realice esa celebración? Por que?
2. Reflexiona e opina. ●
●
As actividades do apartado de Competencia social e cidadá achegan os alumnos ao desenvolvemento de habilidades necesarias para a convivencia en sociedade.
É necesario que existan leis na sociedade que marquen os dereitos e as obrigas dos cidadáns? Por que? Quen cres que son os encargados de facer as leis que rexen un país?
3. Explica coas túas palabras a diferenza entre ditadura e democracia. 4. Contesta. Cal das dúas formas de goberno mencionadas na actividade anterior respecta os dereitos das persoas?
5. Escolle un destes casos e escribe, polo menos, cinco normas. Obrigas e dereitos dos peóns
Obrigas e dereitos dos usuarios do autobús público
Obrigas e dereitos do alumnado
171
Outras actividades Elaboramos leis ou normas de convivencia e debatémolas. A partir da actividade 5, propoña que os alumnos realicen unha sesión de debate para expoñer as diferentes propostas: dereitos e obrigas. Explique que deberán achegar argumentos a cada unha das propostas e, tras o debate, deberán acordar por maioría a aprobación desas normas.
Solucións 1. • A convención dos dereitos do menor é un documento que recolle o conxunto de dereitos dos nenos e nenas. • Unha inglesa chamada Eglatyne Jebb. • Unha comisión da ONU. • No ano 1989. 2. Os dereitos da infancia non se poden transferir, non se pode renunciar a eles, son connaturais á persoa e non se pode prescindir deles. 3. Cada unha das partes numeradas en que se divide o regulamento. 4. • Garantir un dereito é asegurar que se vai cumprir e comprometerse a que se cumpra. • Promulgar un decreto é publicalo para que se comece a aplicar e a cumprir. 5. • Dereito a ser tratado con cariño: De protección. • Dereito a aprender a ler e escribir: De desenvolvemento pleno. • Dereito a non ser obrigado a traballar: De protección. • Dereito a gozar de tempo de xogo: De desenvolvemento pleno. • Dereito a atención médica: De supervivencia. • Dereito a falar no seu idioma: De desenvolvemento pleno. 6. RL. COMPETENCIA SOCIAL E CIDADÁ 1. • O 20 de novembro é a data que entrou en vixencia a carta de dereitos da infancia. • RL. 2. RL 3. Ditadura é unha forma de goberno en que o ditador ten todo o poder sen ter en conta as liberdades dos cidadáns. Democracia é unha forma de goberno en que os cidadáns elixen os seus gobernantes que deben gobernar cumprindo as leis. 4. A democracia 5. RL.
171 130903 _ 0216-0231.indd 229
21/7/09 14:54:36
Actividades Obxectivos
1.
• Repasar os contidos da unidade. • Revisar contidos da unidade anterior.
●
Conxugar un verbo é ………… En galego, hai tres conxugacións segundo o infinitivo acabe en ………… Os verbos da primeira conxugación teñen o infinitivo rematado en …………, como …………
●
Os xentilicios son palabras que expresan ………… das persoas ou das cousas.
●
Escribimos ………… ao final da liña para partir unha palabra que continúa na seguinte liña.
• Practicar a linguaxe publicitaria. 2.
Competencia social e cidadá A raíz da actividade 7, lémbrelles aos alumnos que escoitar música cun volume elevado ocasiona prexuízos para a saúde e, ademais, pode molestarlles ás persoas que hai ao noso arredor.
Non se poden separar ...............
Non se poden separar ...............
3. Escribe a forma verbal que corresponde a cada unha destas análises. ●
●
●
4. Forma xentilicios a partir destes nomes de lugares cos sufixos indicados en cada caso. -ano/-ana
▶
Italia
Sevilla
-ense
▶
Tui
Cedeira
-án/-á
▶
Ferrol Redondela O Salnés
-és/-esa
▶
Cambados Cabana Lugo
Fisterra
Solucións
Boiro
Arousa
Melide
Ourense
Ribadeo
Carballo Baiona Brión
6. Identifica as palabras que están mal partidas A un neno de Laxe pasoulle un caso moi curioso. O neno pasaba as tardes de choiva lendo na biblioteca da súa casa co seu gato, e cando saía da sala para coller unha chaqueta ou un vaso de leite, decatábase de que á volta sempre había un libro fóra do sitio. O raro é que, cando el marchaba, na sala só quedaba o gato. E máis estraño era que o libro se titulaba Peixes de río e de mar de Galicia.
7. Le a noticia e escríbelle unha carta a un xornal
Lalín
coa túa opinión. Trata de convencer os lectores para que estean de acordo contigo.
escribindo os sufixos que se deben empregar. Asturias
Non se pode deixar ...............
O Bierzo
5. Completa agora o cadro dos xentilicios África
Non se poden separar ...............
a final de liña e corríxeas.
1.ª persoa do plural do futuro de indicativo do verbo coidar. 3.ª persoa do singular do pretérito imperfecto de subxuntivo do verbo acompañar. 2.ª persoa do singular do presente de subxuntivo do verbo imaxinar.
Corea
1. • Conxugar un verbo é dicir ordenadamente todas as formas que ten. En galego hai tres conxugacións segundo o infinitivo acabe en -ar, en -er ou en -ir. Os verbos da primeira conxugación teñen o infinitivo rematado en -ar, como andar. • Os xentilicios son palabras que expresan a procedencia das persoas ou das cousas. • Escribimos guión ao final da liña para partir unha palabra que continúa na seguinte liña. 2. Non se poden separar as letras que forman parte da mesma sílaba. Non se poden separar os ditongos. Non se poden separar os dígrafos en sílabas diferentes, pois representan un único son (ch, gu, ll, nh, qu, rr). Non se pode deixar ningunha letra soa ao final ou ao comezo da liña.
9.
NORMAS PARA PARTIR PALABRAS AO FINAL DA LIÑA
É conveniente que na actividade 6 non só identifiquen as palabras que estean mal partidas, senón tamén que explique o porqué.
Competencias básicas
8.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema.
Suxestións didácticas
Antes de escribir a carta ao director que se propón na actividade 7, leve recortes de xornal con modelos para que os alumnos poidan manipulalos.
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
▶ ▶ ▶ ▶
Condena musical Un xuíz, farto de que a xente denuncie os mozos dunha vila por escoitar música a un volume insoportable, comezou a castigalos dunha maneira orixinal: teñen que escoitar as cancións que menos lles gustan e ao mesmo volume excesivo. Parece que a medida está a facer efecto…
172
Outras actividades Máis xentilicios. Faga unha actividade na aula de informática, na que repasarán nocións de xeografía e asemade aprenderán a buscar información. Utilice un mapa do mundo ou un mapa de Galicia, saque un un voluntario e déalle unha variña para que sinale un punto concreto do mapa. O resto de alumnos terán que buscar o xentilicio correspondente a este país ou a esta cidade. Sucesivamente irá pedindo máis voluntarios ata que todos os rapaces saian e sinalen un lugar do mapa. Para buscar as fontes, pode suxerirlles que utilicen un buscador como google. Tamén poden recorrer ás enciclopedias tradicionais, buscando nelas o nome do país en cuestión.
172 130903 _ 0216-0231.indd 230
21/7/09 14:54:37
10.
ES
1
12 UNIDADE
LEMBRA E REPASA 8. Explica o significado da palabra destacada en cada oración. O paxá tiña moitos palacios nas súas terras.
●
Os litigantes foron ao xuízo cos seus avogados.
●
Aquela tea era de pacotilla.
ornal ctores
ao me-
● ● ● ●
Avisou ao veciño de que resolvera a adiviña. Botou o leite nunha xerriña. O señoriño aquel facía noventa aniños. Tomé recortaba anaquiños de papel. Levou un golpe nos fociños.
12. Marca segundo o código.
9. Copia as formas verbais das oracións e escribe ao lado de cada unha a resposta a estas preguntas. Pertencen ao modo indicativo, ao subxuntivo ou ao imperativo?
1 cartela 2 globo
Algo sabe…
MENTRES O CONSERXE DURMÍA…
Quen es ti?
13. Copia o texto poñendo o punto e coma
tidas
mochogato, haquque á raro é edabro se
●
●
Son tempos de pasado, de presente ou de futuro?
11. Copia as oracións que conteñen diminutivos.
●
Xosé falou con Filipe. Oxalá teña sorte.
●
Eles volverán axiña.
●
Regade as plantas todos os días.
●
Vou á piscina os mércores pola tarde.
cando cumpra.
Feliz aniversario!
10. Escribe o nome de todos os tempos verbais de indicativo.
Polo aniversario dos meus curmáns comprarei para Sabela, un patinete para Xoán, un camión de xoguete e para Daniel, un calidoscopio. Espero que lles gusten!
Facer un cartel publicitario
ES CAPAZ DE…
1. Fai un cartel publicitario para convencer os rapaces de que hai que aforrar auga. Podes facelo así:
1. Pensa en actividades habituais que fan os rapaces na casa e que teñan que ver coa auga (bañarse, lavar os dentes, lavar unha peza de froita, regar as plantas…). 2. Escribe unha lista de consellos. Por exemplo: pechar ben as billas, poñer o tapón no vertedoiro antes de comezar a fregar os pratos… 3. Inventa un slogan ou frase que anime os rapaces a non malgastar a auga. 4. Busca fotos ou imaxes para ilustrar o tema. 5. Elabora unha cartela co slogan, cos consellos e coas imaxes que buscaches.
173
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles unha táboa coma esta: O que aprendín
12
3. • coidaremos • acompañase • imaxines. 4. Italiano, italiana; sevillano, sevillana; berciano, berciana / tudense; cedeirense; lalinense / ferrolán, ferrolá; redondelán, redondelá; salnesán, salnesá / cambadés, cambadesa; cabanés, cabanesa; lugués, luguesa. 5. -ano/-ana; án /-a; ense; -és/-esa. 6. MAL PARTIDAS: moi (palabra monosílaba); choi-va (non se poden separar un ditongo); chaque-ta (non se poden separar os dígrafos); queda-ba (non se poden separar as letras da mesma sílaba). 7. RL. 8. • paxá: gobernador do imperio turco. • litigantes: persoas que teñen unha discusión e se enfrontan nun xuízo. • de pacotilla: de pouca calidade ou de pouco valor. 9. • falou: tempo de pasado, modo indicativo; teña: tempo de presente, modo subxuntivo. • volverán: tempo de futuro, modo indicativo. • regade: tempo de presente, modo imperativo. • vou: tempo de presente, modo indicativo. 10. Presente, pretérito imperfecto, pretérito perfecto, pretérito pluscuamperfecto, futuro, condicional. 11. • Botou o leite nunha xerriña. • O señoriño aquel facía noventa aniños. • Tomé recortaba anaquiños de papel. 12. Globos: Algo sabe; Quen es ti? Cartela: Mentres o conserxe durmía… 13. Polo aniversario dos meus curmáns comprarei para Sabela, un patinete; para Xoán, un camión de xoguete; e para Daniel, un calidoscopio. Espero que lles gusten! ES CAPAZ DE… 1. RL.
O que aprendín a facer
Lectura Comunicación oral Gramática Ortografía Vocabulario Composición de textos Competencias
173 130903 _ 0216-0231.indd 231
21/7/09 14:54:37
13
E
O colar de Sabela
Programación Obxectivos • Ler e comprender un texto narrativo.
Contidos
• Atopar saltos temporais na narración.
• A segunda conxugación.
• Aprender técnicas para reconstruír un texto a partir do contexto.
• A raia.
• Coñecer as formas verbais da segunda conxugación.
• Outros tipos de sufixos. • Figuras retóricas.
• Aprender e aplicar a norma de uso da raia.
R
• Coñecer varios sufixos e o significado que achegan. • Escribir un informe. • Coñecer diferentes recursos literarios. • Crear oracións con efectos sonoros.
Criterios de avaliación • Le e comprende un texto narrativo. • Localiza os saltos temporais na narración. • Completa un texto oral a partir do contexto. • Emprega correctamente as diferentes formas verbais da segunda conxugación. • Aprende e aplica a norma de uso da raia. • Identifica sufixos de varios tipos. • Escribe un informe respectando a estrutura. • Identifica diferentes recursos retóricos nun poema. • Escribe oracións con efectos sonoros.
Competencias básicas Ademais da Competencia en comunicación lingüística, nesta unidade desenvólvense as competencias seguintes: Competencia cultural e artística, Tratamento da información, Aprender a aprender e Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico.
• • •
• Lectura do texto narrativo O colar de Sabela. • Identificación da estrutura temporal do texto.
E
• Escoita atenta e produción de textos orais.
• • •
• Uso de sufixos para crear palabras novas. • Elaboración dun informe. • Identificación de figuras retóricas nun poema (personificación, hipérbato, paralelismo, onomatopea e hipérbole). • Exploración das posibilidades da linguaxe para reproducir sons (aliteración).
• Interese por expresarse con claridade e precisión e respecto polas normas de comunicación oral. • Valoración da capacidade creativa da linguaxe.
174A 130903 _ 0232-0247.indd
232
21/7/09
14:51:41
Esquema da unidade UNIDADE 13
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
O colar de Sabela
A segunda conxugación
A raia
Literatura Os recursos literarios
Comunicación oral
Obradoiro de escritura
Comprensión auditiva: Reconstruír un texto Expresión oral: Conversar
Vocabulario: Outros tipos de sufixos Composición de textos: Escribir un informe
Actividades
Es capaz de… Crear oracións con efectos sonoros
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Terceiro trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar resumos: actividade 10, páxina 176; actividade 1, páxina 186. • Repasar procedementos: actividade 3, páxina 180. • Elaborar esquemas: actividade 2, páxina 186.
Previsión de dificultades • Aínda que os alumnos e as alumnas están familiarizados co uso da raia polos textos narrativos e porque a estudaron en cursos anteriores, cómpre vixiar que a utilizan de forma correcta nos diferentes usos. • O informe é un texto moi estereotipado co que os alumnos non están familiarizados. Propóñalles situacións que lles resulten atractivas, como o informe dos detectives ou o informe da policía sobre un roubo. Convén que lles ofreza uns cantos modelos para que apliquen a técnica da reescritura.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
174B 130903 _ 0232-0247.indd
233
21/7/09
14:51:41
Obxectivos
13
O colar de Sabela
ec tem
era ha
• Ler comprensivamente o texto. • Recoñecer saltos temporais no desenvolvemento da narración.
est
Suxestións didácticas
ían
Unha das características que máis destaca neste relato é o salto temporal que se produce en varios momentos da narración. Deberase ter en conta se os alumnos teñen problemas na interpretación xa que non están moi afeitos a esta técnica narrativa. Pídalles que lean a información sobre a autora. Pregunte se coñecen algunhas das obras que se mencionan e se leron algún libro dela. É interesante consultar a páxina web da autora (http://fina.casalderrey.com/) onde poden atopar a súa bibliografía e incluso contactar con ela.
Antes de ler Pídalles que lean o título, describan a ilustración e localicen nela o colar. Dígalles que ese colar é un torque que teñen definido no glosario. A partir desta referencia os alumnos poden facer predicións sobre cal será a importancia deste obxecto na historia que desenvolve o relato. A lectura Despois de facer unha lectura individual e silenciosa, é interesante que dedique un tempo ás dúas historias que se narran no texto. Explíquelles que, coma no texto da unidade 2 (O coiote e a árbore do diñeiro), aquí hai unha historia inserida noutra, aínda que de carácter moi diferente ao que ocorría naquel caso. Investigue se identifican esas dúas historias: unha parte do relato céntrase na relación entre as dúas rapazas e a outra céntrase na orixe do colar de Sabela. Anímeos a delimitar os dous textos (as comiñas axudaranos a acoutalo).
An
aE Mu de qu da
Me ru no vo
O VAS APRENDER 1 Lectura O colar de Sabela 2 Comunicación oral ● Reconstruír un texto ● Conversar 3 Gramática A segunda conxugación 4 Ortografía A raia 5 Obradoiro de escritura ● Outros tipos de sufixos ● Escribir un informe 6 Literatura Os recursos literarios
on na
s lóstregos abandonaron o ceo deixando tras de si unha tarde de sábado morriñenta. Elba quedara con Sabela para saíren a dar unha volta e ensinarlle algúns dos seus lugares preferidos da vila, pero o mal tempo obrigounas a quedar na casa. Estas dúas rapazas, coma quen di, acabábanse de coñecer. Sabela chegara había un mes á vila e ao colexio de Elba. A titora amañáralle un espazo ao carón de Elba dicíndolle: –Vai compartir mesa contigo, Elba. Seguro que a axudarás. E xa sabedes –faloulles despois a todos–, espero que a arroupedes. Elba non se sentiu molesta polo encargo. Ao contrario, foi coma se a fortuna lle ofrecese a oportunidade de conseguir unha nova amiga. Dela, chamoulle a atención un curioso colar que levaba no pescozo. Íalle preguntar por el, cando Sabela iniciou a conversa: –Sabías que Elba significa ‘montaña alta’? –Como o sabes? –preguntou Elba totalmente sorprendida. –Lino nun libro –afirmou Sabela. –E de Sabela que di? –Seica é ‘promesa de deus’, pero eu prefiro dicir que significa ‘saudable e fermosa’; por ‘sa-bela’ –e soltaron unha gargallada.
qu ou gra gu as am pa pe co po pe qu
po ag du
174
Máis información A arqueoloxía. A arqueoloxía estuda a historia a partir da observación de restos materiais atopados en depósitos (peixes, cerámicas, moedas, xoias, ósos, utensilios, construcións…). Se os alumnos están interesados, pídalles que comenten exemplos de arqueólogos que coñecen a través do cinema. Explíquelles que, máis alá do aspecto aventureiro que as películas nos mostran, a arqueoloxía é unha disciplina seria que nos permite coñecer moitos aspectos da vida noutras épocas. Pode mencionar descubrimentos arqueolóxicos tan importantes coma as pirámides de Exipto, as ruínas da cidade de Pompeia, a tumba do emperador Qin Shi Huangdi en Xián, cos famosos guerreiros de terracota…
A continuación, solicite unha lectura colectiva e en cadea do texto.
174 130903 _ 0232-0247.indd
234
21/7/09
14:51:41
unha saíren dos da
Sabela ñáralle
s. E xa
coma a nova aba no sa:
gnifica da.
UNIDADE Sabela era moi falangueira. Relacionábase con todos os da clase, e con Elba fixo moi boa masa, tanta que decidiron compartir tamén tempo de lecer nas fins de semana. Así foi como Elba descubriu as afeccións da nova amiga. Sabela era unha experta en traballos manuais. Nun andel do seu cuarto había unha morea de obxectos feitos por ela. –Que é iso? –interrogou Elba aquela tarde de sábado ao ver un estraño aparello cilíndrico entre outros obxectos. –Un calidoscopio. Fíxeno eu, mira –informouna Sabela amosándollo. Elba ollou polo buratiño; ao darlle voltas víanse figuras que se ían creando coa mestura das cores nos espellos. –Vas ser inventora –asegurou Elba. –Pois, a verdade, a min gustaríame ser arqueóloga coma meu tío Antón. Imaxínome procurando vestixios doutras civilizacións. Foi entón, merendando na súa casa, cando Sabela lle amosou a Elba unhas fotografías do tío Antón en escavacións, de Sabela no Museo de Pontevedra, de tarxetas postais da arracada do Irixo e de diversas pedras decorativas. A última fotografía era a do colar que adornaba o seu pescozo o día da presentación no colexio. Foi daquela cando Elba lle preguntou polo curioso colar. –Pois este adorno tenche unha fermosa historia –falou Sabela–. Meu tío Antón, nunhas vacacións levounos a meus pais e a min de ruta por distintos castros. Nun deles perdémolo de vista, pero non nos preocupamos; sabiamos que era bo coñecedor do lugar, así que volvemos á casa rural que tiñamos alugada. Cando chegou evitou darnos explicacións, pero o día que fixen once anos agasalloume con este colar e contoume o que ocorrera naquela ausencia. Díxome: «Lembras cando desaparecín naquel castro? Caín nun foxo. Pensei que era un dos corredores que facían os castrexos para cazar animais ou recoller auga. Era un pasadizo escuro. E puiden avanzar por el grazas a un vieiro de pequenas pedriñas fosforescentes que me ían guiando o camiño e, a medida que avanzaba, esvaecían. Semellaban as doas dun colar. Antes de saír apreixei unha… En canto saín, abrín a man e tiña nela unha daquelas doas. Pensei que sería un bo regalo para o teu aniversario, pero despois mediteino mellor. Aquilo non me pertencía e lancei a doa cara ao interior do corredor para que volvese coas demais. Quizais algún día lle fose útil a alguén que se perdese por aquel pasadizo. Sinto non poder regalarche aquela doa máxica, pero coas miñas mans fíxenche un torque moderno, imitando eses que tanto che gustaron da vitrina do museo.» –Non che parece fabuloso? –preguntou Sabela. Era certo, aquel torque non tiña miles de anos coma os que se poden ver nos museos, ou coma os tesouros que aínda permanecen agochados en covas sen descubrir, pero, sen dúbida, ía acompañado dunha historia misteriosa. Polo menos así llo pareceu a Elba.
falangueira: que lle gusta falar coa xente. calidoscopio: tubo que ten no seu interior espellos pequenos e vidros de cores, que se ven mudar en formas e luces de distintas cores ao mirar polo tubo e darlle voltas. arracada: aro, con ou sen colgante, que se usa como pendente. torque: colar metálico ríxido e non completamente cerrado que utilizaban os celtas.
13
Pregunte se a historia segue unha orde temporal lineal ou se hai saltos no tempo. Pode marcar nunha liña no encerado con estes puntos: Tarde de sábado casa de Sabela > Un mes antes, na aula > Tarde de sábado na casa de Sabela > Meses antes; día do aniversario de Sabela. Chame a atención sobre a ruptura da linealidade temporal e pida que digan qué feitos ocorren en cada momento.
Competencias básicas Competencia cultural e artística Cómpre explicar unha referencia extratextual: a arracada do Irixo, atopada neste concello da comarca do Carballiño, é unha importante mostra da cultura castrexa e atópase no Museo de Pontevedra.
A AUTORA
Concha Blanco Concha Blanco Blanco (Lires – Cee, 1950). Profesora de Lingua Galega e Literatura, comezou a súa tarefa docente como mestra. A súa obra excede a trintena de publicacións. Poesía (Poemas para pintar, Cantos da rula); narrativa: (Berta, A bruxiña da sorte, Nano, A min que me importa!). Recibiu premios nas dúas modalidades: Novela por Entregas «La Voz de Galicia», Arume, Frei Martín Sarmiento, Premio Lecturas, Pura e Dora Vázquez, accésit Lazarillo.
Concha Blanco
175
Outras actividades O sufixo da ciencia. Hai moitos estudos e profesións que conteñen no seu nome o sufixo -loxía, como arqueoloxía. Anímeos a pensar tantos como coñezan e a comentar en que consisten eses estudos. Fágalles observar tamén que moitas especialidades médicas conteñen este sufixo. Se teñen dificultades, pode axudalos facilitándolles as raíces seguintes: • Filo-
• Astro-
• Odonto-
• Cardio-
• Eco-
• Etno-
• Bio-
• Dermato-
Lémbrelles que o profesional que se ocupa destes campos se denomina engadindo -ólogo/-óloga á raíz: arqueólogo, arqueóloga.
Como complemento do tema, pode aconsellar a visita real ou virtual aos museos arqueolóxicos da Comunidade: Museo Arqueolóxico do Castro de Viladonga (ten unha completa web onde atopar interesante información sobre a cultura castrexa www.aaviladonga. es/ga/), o Museo de Pontevedra (www.museo.depo.es), o Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense (http://musarqourense.xunta. es/), o Museo Arqueolóxico e Histórico Castelo de Santo Antón (www.sananton.org/) na Coruña, o Museo Municipal Quiñones de León en Vigo (www.museodevigo. org/col_arqueologia_gal.php), etc.
Despois de ler Aproveite para que os rapaces falen da profesión do tío de Sabela, arqueólogo, e preguntarlles a que lles gustaría dedicarse cando sexan maiores. A historia que conta o tío é misteriosa e non aclara moito sobre o que realmente ocorreu no pasadizo. Aproveite isto para que poñan en xogo a súa imaxinación e inventen un relato que o explique.
175 130903 _ 0232-0247.indd
235
21/7/09
14:51:42
Obxectivos • Explicar as relacións entre os personaxes.
Traballo sobre a lectura
Co
Vocabulario
As accións
Com
1. Relaciona cada un destes verbos do texto
06. Conta o que ocorre nesta escena e explica
Recon para nese podem ben e
co que signifique o mesmo. amañar arroupar apreixar alugar esvaecer
• Lembrar detalles significativos das dúas historias incluídas no relato. • Identificar os marcos temporais e espaciais.
Convén prestar especial atención á actividade 8, por mor do salto temporal que se produce no texto. Retome o esquema temporal que se propuxo nas suxestións didácticas da páxina anterior.
●
●
●
●
●
●
●
●
●
apresar desaparecer acomodar arrendar protexer
1.
2. Explica estas expresións do texto. ●
Suxestións didácticas
●
que decisión tomou Antón.
●
Que significa facer moi boa masa? Que é o tempo de lecer?
07. Resume o que lle contou o tío Antón
Os personaxes
● ● ●
2.
a Sabela o día que esta fixo once anos.
3. Contesta. ●
T
Como se chaman as protagonistas do relato? De que xeito se coñeceron? Como se levan entre elas? Que lle chamou a atención a Elba de Sabela?
O lugar e o tempo
Exp
08. Onde e cando coñeceu Elba a historia
Conve a per se es quere
do colar de Sabela? Localiza na lectura as referencias.
A túa achega 4. Como cualificarías a Sabela? Elixe os adxectivos
Solucións
que che parezan axeitados. Xustifica a túa elección con datos do texto.
1. • amañar-acomodar; arrouparprotexer; apreixar-apresar; alugararrendar; esvaecer-desaparecer. 2. • Levarse moi ben con outra persoa. • Tempo que se dedica a realizar actividades de esparcemento, como xogar, pasear... 3. • Sabela e Elba. • No colexio, cando Sabela, unha alumna nova, chegou á clase de Elba. • Moi ben. • O colar que levaba o primeiro día da escola. 4. faladora, mañosa, amigable. 5. • De Sabela. • É arqueólogo. O colar de Sabela fíxoo o tío Antón e é imitación dun que Sabela viu no museo. 6. O tío Antón observa unha doa que colleu no interior do pasadizo. Primeiro pensou en quedar con ela, pero despois acordou que era mellor devolvela ao lugar onde estivera tanto tempo, e botouna ao interior do pasadizo. 7. Contoulle o que lle ocorreu o día que desapareceu no castro. O tío Antón perdeuse nuns pasadizo feito polos antigos poboadores do castro e conseguiu saír grazas a unhas pedras brillantes que lle foron marcando o camiño. 8. «Unha mañá de sábado..., o mal tempo obrigounas a quedar na casa», «Foi entón... na súa casa, cando Sabela...» 9 e 10. RL.
faladora calada
●
●
●
tímida antipática
●
mañosa
●
amigable
●
Os detalles 5. Contesta. ● ●
De quen vén sendo familiar o tío Antón? A que se dedica?
■ Marca o correcto. O colar de Sabela atopouno o tío no foxo do castro. O colar de Sabela fíxoo o tío Antón e é igual a un que hai no museo.
3. Fíx
09. Sabes ti o que significa o teu nome?
ou
Se non o sabes, investígao (podes consultar algún dicionario de nomes ou buscar na Internet).
Rexistro de lectura 10. ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha sobre a lectura con estes datos:
Título: Autor/a: Resumo:
Opinión:
4. De
176
Programa de comprensión Actividades 1 e 2. Elaboración dunha interpretación. Relacionar sinónimos de termos da lectura e expresións que aparecen nela. Actividades 3, 4 e 5. Obtención da información. Identificar e caracterizar personaxes, e explicar detalles significativos na historia. Actividades 6 e 7. Comprensión global. Explicar unha escena e resumir a historia. Actividade 8. Obtención da información. Identificar o marco temporal e espacial da historia. Actividade 9. Reflexión sobre o contido. Buscar unha información concreta. Actividade 10. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
176 130903 _ 0232-0247.indd
236
21/7/09
14:51:42
13 UNIDADE
Comunicación oral Con nós está Antón (pffff), o (pffff) que acaba de descubrir un importante castro...
Comprensión auditiva ica
Reconstruímos un texto. Ás veces temos dificultades para oír con claridade aquilo que di a persoa que fala nese momento. Pero se escoitamos con atención, podemos deducir as palabras que non entendemos ben e reconstruír o texto completo.
1.
2.
13
Obxectivos • Reconstruír un texto a partir dalgunhas palabras. • Ser capaces de manter unha conversa. • Valorar as conversas dos compañeiros.
Escoita a gravación e marca a palabra que cres que se dixo en cada caso. Primeira interferencia
▶
noite
mañá
tarde
mediodía
Segunda interferencia
▶
venderase
proxéctase
pecha
inaugurarase
Terceira interferencia
▶
fotógrafo
pintor
escritor
historiador
Cuarta interferencia
▶
convidados
presentes
pintados
avisados
Suxestións didácticas Comprensión auditiva Pode comezar pedíndolles que se fixen na viñeta inicial e preguntándolles se cren que a persoa que escoita a radio será capaz de entender o texto. Explíquelles que o contexto, é dicir, as outras palabras que aparecen arredor, poden axudalo a adiviñar a palabra que non oíu.
Volve escoitar a gravación e comproba que as palabras que marcaches permiten reconstruír o texto correctamente.
Expresión oral Conversamos. Para manter unha boa conversa é necesario atender ao que nos di a persoa coa que falamos, á situación en que nos atopamos e ao obxectivo con que se estableceu a comunicación. Se nunha conversa só atendemos a aquilo que nós queremos dicir, seguro que a comunicación se interromperá rapidamente.
3. Fíxate na situación representada no cómic seguinte e dramatiza cun compañeiro ou compañeira o diálogo entre os personaxes.
Antes de poñer o CD Comunicación oral para facer as actividades 1 e 2, insista para que se manteñan en silencio e concentrados. Explíquelles que, se non están atentos e non captan o contexto xeral, non poderán interpretar as palabras que faltan.
obre
4. Decidide entre todos que conversas vos pareceron mellores. 177
Outras actividades As palabras secretas. Propoña actividades de reconstrución de textos escritos para traballar a comprensión lectora. Propóñalles que adiviñen as palabras que faltan. Cando espertamos, a mamá xa se … e preparáranos o …. Aquel día fixéranos torradas e estaba de tan bo humor coma cando ve a papá o venres pola noite. Díxonos que ía co avó ao hospital e que cando volvésemos da … tiñamos que ir superdereitos á casa de Luísa. […] Seguiunos coa mirada deica a porta, coma sempre, e deunos un repaso de última …; pero os meus … volveron ir á súa, porque teño uns cabelos salvaxes. ELVIRA LINDO, Eu e o Imbécil (Solucións: erguera, almorzo, escola, hora, cabelos)
Expresión oral Antes de levar a cabo a actividade 3, comente aspectos que teñen que incluír no diálogo, como fórmulas de saúdo ao entrar na tenda e tamén fórmulas de agradecemento, que se estudaron no apartado de Comunicación oral da unidade anterior. Para realizar a valoración, poden facer unha táboa que inclúa varios aspectos onde marcar os que se cumpran e os que non. Algúns aspectos que habería que incluír son: a explicación sobre o obxecto de cerámica é clara e completa, o comprador mostra interese e fai máis preguntas, se utilizaron fórmulas de cortesía (saúdo, despedida, agradecemento).
Solucións 1. tarde / inaugurarase / pintor / convidados. 2, 3 e 4. RL.
177 130903 _ 0232-0247.indd
237
21/7/09
14:51:42
Gramática A segunda conxugación Obxectivos • Coñecer a terminación que presentan os verbos da segunda conxugación.
De maior quero ser arqueóloga!
3. Su
Os verbos co infinitivo acabado en -er pertencen á segunda conxugación. Por exemplo: temer, converter, coñecer, chover, ler. Tamén é da segunda conxugación o verbo pór. A maioría destes verbos conxúgase coma bater. A continuación mostrámosche a conxugación deste verbo modelo.
• Conxugar correctamente os verbos da segunda conxugación.
Le Pe pa E fo qu de un o
Os verbos co infinitivo acabado en -er pertencen á segunda conxugación.
O VERBO BATER
Suxestións didácticas
MODO INDICATIVO
Formas persoais Presente
Comece o repaso desta conxugación preguntándolles como se recoñecen os verbos da segunda conxugación.
Para explicar • Na actividade 5 procúranse evitar formas verbais que se afasten do paradigma de bater. Non obstante, se quere anticipar os contidos que se traballarán na unidade 15, pode pedirlles que pensen outras formas dos verbos que se propoñen nesta actividade e que os comparen coa conxugación de bater. Fágalles ver que na actividade 3 hai formas que se afastan do verbo modelo como era, facían, puiden... e que por iso estes verbos se chaman irregulares, por afastárense do modelo. • Dedique atención especial á conxugación dalgúns verbos regulares da segunda conxugación: os rematados en -aer, -acer, -ecer que aparecen nas actividades 3, 4 e 5 (caer, moer, esvaecer, parecer...)
bato bates bate batemos batedes baten
eu ti el/ela nós vós eles/elas
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el/ela nós vós eles/elas
batera bateras batera bateramos baterades bateran
Pretérito Perfecto (Pretérito)
batía batías batía batiamos batiades batían
eu ti el/ela nós vós eles/elas
baterei baterás baterá bateremos bateredes baterán
eu ti el/ela nós vós eles/elas
MODO SUBXUNTIVO
bata batas bata batamos batades batan
● ● ●
batería baterías batería bateriamos bateriades baterían
●
EX
MODO IMPERATIVO
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
Presente eu ti el/ela nós vós eles/elas
5. An
Condicional (Pospretérito)
Futuro eu ti el/ela nós vós eles/elas
batín batiches bateu batemos batestes bateron
eu ti el/ela nós vós eles/elas
AUT
batese bateses batese batésemos batésedes batesen
bate ti
M
1 batede vós
2 Formas non persoais
Infinitivo
Xerundio
bater
batendo
Participio batido
batida
batidos
batidas
3
1. Estuda a conxugación do verbo bater.
4
2. Escribe tres infinitivos en cada caso. ●
Infinitivos acabados en -ar
▶
……..………
……..………
……..………
●
Infinitivos acabados en -er
▶
……..………
……..………
……..………
5
a, 5a.
Para repasar o paradigma e os conceptos de tempo e persoa que se foron traballando no curso, pode dicir en voz alta a análise dunha forma para que eles digan a forma verbal correspondente. Poden axudarse da conxugación do verbo bater, que lles servirá de referencia ou modelo. Por exemplo, 3.ª persoa do plural do futuro do verbo vencer (vencerán); 1.ª persoa do singular do presente de subxuntivo do verbo converter (converta); 2.ª persoa do plural do pretérito imperfecto de indicativo do verbo querer (queriades)...
eu ti el/ela nós vós eles/elas
4. Es
Pretérito Imperfecto (Copretérito)
178
Máis información Verbos con perigo de interferencia. Hai verbos da segunda conxugación que, a miúdo, por influencia do castelán se empregan como se fosen da terceira. É o caso de verbos como o que se ofrece de modelo na unidade bater (e non *batir) e os seus derivados abater, combater, debater, rebater (e non *abatir, *combatir, *debatir, *rebatir); os verbos render, rexer, verter, xemer (e non *rendir, *rexir, *vertir, *xemir); verbos derivados de correr como ocorrer, discorrer, escorrer, transcorrer (e non *ocurrir, *discurrir, *escurrir, *transcurrir); etc. Cómpre ofrecerlles aos alumnos algúns modelos oracionais que lles permitan fixar as formas correctas e corrixir e evitar as interferencias.
178 130903 _ 0232-0247.indd
238
21/7/09
14:51:43
onxuamén
ación
nda
das
……
13 UNIDADE
13
3. Subliña os verbos da segunda conxugación que haxa no texto. Un agasallo de aniversario
Competencias básicas
Lembras cando desaparecín naquel castro? Caín nun foxo. Pensei que era un dos corredores que facían os castrexos para cazar animais ou recoller auga. Era un pasadizo escuro. E puiden avanzar por el grazas a un vieiro de pequenas pedriñas fosforescentes que me ían guiando o camiño e, a medida que avanzaba, esvaecían. Parecían as doas dun colar. Antes de saír apreixei unha… En canto saín, abrín a man e tiña nela unha daquelas doas. Pensei que sería un bo regalo para o teu aniversario.
Tratamento da información Móstrelles como se usa unha flexión verbal ou anímeos para que elaboren unha cos verbos que máis empregan.
Aprender a aprender 4. Escribe os seguintes refráns conxugando os verbos que están en infinitivo. Nunca CHOVER
O ben feito, ben PARECER,
que non ESCAMPAR.
e o que fai algo, algo MERECER.
Aproveite a actividade 1 para insistir na necesidade de estar en silencio para crear un ambiente de estudo.
5. Analiza estas formas verbais seguindo o modelo. ● ● ● ●
nacerían moio bebiches convencerei
EXEMPLO
● ● ● ●
nacerían ▶
convertín coñezades comésemos lese
● ● ● ●
descenderá pertencías padecemos percorrerás
Solucións
VERBO
TEMPO
MODO
PERSOA
NÚMERO
nacer
condicional
indicativo
terceira
plural
AUTOAVALIACIÓN Marca a resposta e puntúate. Cada resposta correcta vale 2 puntos. 1. O presente de subxuntivo do verbo converter é… a) convirta b) converta 2. A forma verbal batía está en… a) pretérito imperfecto
b) pretérito perfecto
3. O xerundio de poñer é… a) posto
b) poñendo
PUNTUACIÓN
4. A segunda persoa do plural do condicional de correr é… a) correriades b) correrades 5. As formas do imperativo de coller son… a) colle, collede b) culle, collede
1
.......
2
.......
3
.......
4
.......
5
.......
TOTAL
.......
…… Solución: 1b, 2a, 3b, 4a, 5a.
179
Outras actividades Practicar verbos regulares en -aer e -oer. Algúns verbos da 2.ª conxugación son regulares pero intercalan un i entre a raíz e a desinencia cando esta comeza por a ou o. Para traballar formas deste tipo, propóñalles que busquen nesta sopa de letras 5 formas dos verbos caer, moer e doer que necesitan para completar as oracións seguintes. C E U C D A N
A S O A O E M
I E U F I L O
O C H D O C I
E A U O L A O
C I E I M O E
L A B A O D M
• • • • •
Que non che ___ o leite ao chan. Eu ___ o café cun muíño manual. Iria ten medo que lle ___ a inxección. ___me del polo mal que o pasou. Sempre que piso nesa pedra, esvaro e ___ .
1. Estudo. 2. RM: • Infinitivos acabados en -ar: camiñar, saltar, cociñar. • Infinitivos acabados en -er: volver, poñer, compracer. 3. desaparecín, caín, facían, recoller, era, puiden, esvaecía, parecían, tiña, sería. 4. Nunca choveu que non escampase. O ben feito, ben parece, e o que fai algo, algo merece. 5. • convertín: converter, pretérito perfecto, indicativo, primeira, singular. • descenderá: descender, futuro, indicativo, terceira, singular. • moio: moer, presente, indicativo, primeira, singular. • coñezades: coñecer, presente, subxuntivo, segunda, plural. • pertencías: pertencer, pretérito imperfecto, indicativo, segunda, singular. • bebiches: beber, pretérito perfecto, indicativo, segunda, singular. • comésemos: comer, pretérito imperfecto, subxuntivo, primeira, plural. • padecemos: padecer, presente, indicativo, primeira, plural. • convencerei: convencer, futuro, indicativo, primeira, singular. • lese: ler, pretérito imperfecto, subxuntivo, primeira ou terceira, singular. • percorrerás: percorrer, futuro, indicativo, segunda, singular.
(Solucións: caia, moio, doia, doio, caio)
179 130903 _ 0232-0247.indd
239
21/7/09
14:51:43
Ortografía A raia
4. Es
Obxectivos • Coñecer as regras de uso da raia.
Escríbese raia (–) nos casos seguintes:
Isto que ves é un calidoscopio. Fíxeno eu.
• Usar correctamente a raia nos escritos.
Suxestións didácticas A visualización da raia nun texto é a forma máis fácil de localizar un diálogo. Os alumnos xa saben recoñecela, pois están afeitos a identificala nas lecturas narrativas como signo tipográfico que introduce os diálogos dos personaxes. Pero quizais non son tan conscientes do outro uso: como marca que introduce aclaracións dentro do diálogo. Explíquelles que van ver as dúas funcións básicas da raia no diálogo. Lea as normas do cadro inicial e explique as diferenzas formais e funcionais entre a raia e o guión (a raia é máis longa).
Para explicar • As sete actividades desta páxina inciden nas dúas funcións da raia nos diálogos. O aspecto máis complicado é a colocación da raia de peche dunha aclaración cando esta remata noutro signo de puntuación, como ocorre nalgunhas das oracións das actividades 2 e 6. Neses casos a raia debe ir pegada á última palabra da aclaración; o punto ou a coma escríbense despois.
Competencias básicas Tratamento da información Contrapoña a forma de representar o diálogo en tres tipos de textos distintos: no texto narrativo (raia), nos cómics (globo) e no texto teatral (nome dos personaxes).
Aprender a aprender Convén que aprendan certas normas básicas na representación da raia (Ver apartado Máis información) e que despois as localicen e analicen en textos concre-
●
Para introducir nun texto as palabras que din os personaxes. Exemplo: –Isto que ves é un calidoscopio. Fíxeno eu.
●
Para separar as palabras que di un personaxe das aclaracións que fai o narrador. Exemplo: –Sabías que Elba significa ‘montaña alta’? –dixo Sabela. –Como o sabes? –preguntou Elba totalmente sorprendida. –Lino nun libro –afirmou Sabela.
vi
5. In
de
6. In 1. Arrodea as raias deste texto segundo o código.
● ●
Introduce as palabras que din os personaxes.
Separa as palabras dun personaxe das aclaracións que fai o narrador.
●
7. Di
A entrevista Un home andaba buscando traballo no circo e foise entrevistar co director.
O na
–Séntese nesa cadeira –ordenou o director. Que sabe facer vostede?
–P pe
–Eu imito ben os paxaros –respondeu.
–O os
–Iso está moi visto. Non lle me interesa. O home dixo adeus coa cabeza baixa e marchou voando.
–Q
2. Copia o diálogo no caderno introducíndolle as aclaracións do narrador. ofreceulle amigablemente Elba
DIFI
contestou timidamente Sabela
díxolles a profesora aos seus alumnos –Bos días a todos. Esta é Sabela, a nova compañeira da clase. –Ola, Sabela. Se queres, gustaríame que te sentases ao meu lado. –Graciñas a todos por serdes tan amables comigo.
3.
ESTUDO EFICAZ. Busca na lectura O colar de Sabela un exemplo de cada uso
da raia.
180
Máis información Normas básicas. A continuación ofrecemos algunhas normas referentes á colocación da raia nos casos estudados. • A raia que introduce o diálogo vai unida á primeira palabra da intervención, sen espazo de separación (–Ola, chámome Xela, e ti?) • Non se pon raia de peche ao finalizar a intervención (–Marcho xa.) • Nas aclaracións do narrador, colócase a raia pegada á primeira letra do comentario e outra de peche ao final se a intervención do personaxe continúa, pegada tamén á ultima palabra da aclaración (–Coñecino –dixo emocionado– hai anos.) Pola contra, se tras a aclaración non continúa a intervención do falante non se pon a raia (–Irei á festa –dixo saltando de alegría.)
180 130903 _ 0232-0247.indd
240
21/7/09
14:51:43
13 UNIDADE
tos; e que tamén as practiquen nos seus escritos. Será interesante, sobre todo, practicar esta regra ortográfica en textos que escriban usando un procesador de textos.
E logo para que a queres, fillo?
Papá. Déixasme a túa cámara de vídeo?
er-
as
xe or.
a
13
4. Escribe o diálogo empregando as raias.
É que imos visitar o dolmen de Dombate.
Moi ben. Pero prometes que vas ter coidado? Siiii, papá. Graciñas!
Solucións
5. Inventa e continúa o diálogo entre o pai e o fillo tendo en conta que a cámara de vídeo se estragou. Non esquezas utilizar a raia.
6. Introduce a raia onde corresponda nas seguintes oracións. ● ● ●
Quen faga un bo traballo non terá que presentarse ao exame dixo o profesor. Ai que me dá algo! exclamou Uxía. Esquecéronme as entradas na casa! Estarás contento co atraso! dixo Martiño. Agora xa empezou a película.
7. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate no uso da raia. Do Neolítico ou do Paleolítico? O outro día asistín na casa a un debate acerca do descubrimento na miña vila dun depósito arqueolóxico. –Polos utensilios atopados, e por situarse o depósito ao lado dun estanque, pertence ao período neolítico –dixo meu irmán, que é arqueólogo. –Os estudos realizados polo Centro de Arqueoloxía conclúen que os restos pertencen aos homes do Paleolítico –explicou meu pai. –Quen terá razón? –pensei eu.
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. ●
iogur
✱o✱ur
●
✱ a✱ a✱ a✱
●
de✱a✱ar
2. Arrodea os erros e corríxeos. bacallau
● ●
devagar
yogur iogurt
● ●
bacalao vacallau
● ●
debagar de bagar
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
so
181
Outras actividades Unha poesía con diálogo. Entréguelles este poema escrito sen as raias, ou dítellelo, para que eles as escriban. O lobo e a avoa O lobo chamou á porta: POM-POM –Quen é? –Veño comerte! –Pois entre! O lobo que non ve nada apalpa por toda a casa. –Onde estás, avoa? –Aquí, na ola!
1. Un home andaba buscando traballo no circo e foise entrevistar co director. (verde, palabras do personaxe)–Séntese nesa cadeira (vermello, aclaración)–ordenou o director– (vermello, peche da aclaración). Que sabe facer vostede? (verde, palabras do personaxe)–Eu imito ben os paxaros (vermello, aclaración)–respondeu. (verde, palabras do personaxe)–Iso está moi visto. Non lle me interesa. O home dixo adeus coa cabeza baixa e marchou voando. 2. •–Bos días a todos –díxolles a profesora aos seus alumnos–. Esta é Sabela, a nova compañeira da clase. •–Ola, Sabela. Se queres, gustaríame que sentases ao meu lado –ofreceulle amigablemente Elba. • Graciñas a todos por serdes tan amables comigo –contestou timidamente Sabela. 3. RL. 4. • –Papá. Déixasme a túa cámara de vídeo? /–E logo para que a queres, fillo? /–É que imos visitar o dolmen de Dombate. /–Moi ben. Pero prometes que vas ter coidado? /–Siii, papá. Graciñas! 5. RL. 6. • –Quen faga un bo traballo non terá que presentarse ao exame –dixo o profesor. • –Ai que me dá algo! –exclamou Uxía–. Esquecéronme as entradas na casa! • –Estarás contento co atraso! –dixo Martiño–. Agora xa empezou a película. 7. Ditado.
O lobo pitoño avanza e cae de fociños na tarteira. Que esterqueira! Todo o caldo polo chan ciscado! O lobo di: –Ai, meu rabo! –Lobo despistado! –di a avoa incomodada–. Por truán, limparás o chan. GLORIA SÁNCHEZ
181 130903 _ 0232-0247.indd
241
21/7/09
14:51:43
Obxectivos • Coñecer palabras relacionadas coa prehistoria. • Relacionar sufixos co significado correspondente. • Escribir un informe.
Suxestións didácticas Lembre a lectura que encabeza esta unidade (O colar de Sabela) e enlácea co contido da lámina inicial, en que se representa unha escena da prehistoria. Aproveite para facer a distinción entre o arqueólogo e o historiador, palabras que se inclúen no cadro de vocabulario. Explíquelles que o historiador escribe a historia, é dicir, rememora os feitos do pasado, e para iso utiliza documentos e tamén descubrimentos dos arqueólogos, que analizan os obxectos dos devanceiros.
Obradoiro de escritura
Com
Vocabulario
Escr dun O inf da in
arqueólogo historiador devanceiros
Para explicar • Para completar as actividades 3 e 4, pode pedirlles que busquen máis palabras que conteñan estes sufixos. Fágalles notar que un sufixo pode ter máis dun significado. Por exemplo, -eiro pode significar ‘obxec-
P
antigo fráxil valioso
a
agachar esquecer soterrar
b
c
d
1. Explica con palabras da lista. Que vai pasar milleiros de anos despois? 2. Completa o texto con palabras da lista. Un reloxo moi antigo
Int
Aldara herdara dos seus ...................un reloxo moi ...................: tiña máis de 200 anos! Como era un obxecto tan ................... e ..................., ...................no nun caixón. Así ela tamén podería pasarllo ao seu fillo.
Dese
OUTROS TIPOS DE SUFIXOS. Segundo a clase de palabra que se quere formar e o significado que se lle quere engadir á palabra orixinal, utilizaremos uns sufixos ou outros. Por exemplo, o sufixo -dor de historiador serve para formar substantivos que significan ‘persoa que fai...’.
Co
3. Sinala e escribe o sufixo que levan as palabras de cada grupo.
Ademais, convén que presten atención á forma de palabras como arqueólogo, historiador e valioso, que se inclúen no cadro de vocabulario. Pídalles que mencionen palabras da mesma familia como arqueoloxía, historia e valor para que intenten deducir os formantes e que os apliquen a outras palabras: filólogo, astrólogo, traballador, grandioso… O comentario sobre o traballo dos arqueólogos tamén lle pode servir para introducir o xénero textual que se trata no apartado Composición de textos. Explíquelles que, despois de inspeccionar ben os obxectos, os arqueólogos teñen que facer un informe en que expliquen os resultados obtidos. Como é un xénero bastante novo para os alumnos, convén que lean detidamente o modelo que presentamos.
5. E
saleiro chaveiro tinteiro ficheiro sufixo
▶ ......
ceramista artista dentista pianista sufixo
zapataría peixaría papelaría carnizaría
▶ ......
sufixo
▶ ......
REDA
piñeiral maceiral eucaliptal carballal sufixo
e
▶ ......
4. Escribe onde corresponda os sufixos anteriores segundo o significado que acheguen. SUFIXO
.........
.........
.........
.........
C
SIGNIFICADO
Lugar onde se vende…
Persoa que se dedica a...
Terreo onde hai…
Obxecto que contén…
f)
182
Máis información Obxectividade nos informes. Se lle parece axeitado para o nivel da clase, pode comentar cos alumnos algúns trazos formais do xénero do informe. Unha das características máis destacadas desta clase de textos é que non se utiliza a primeira persoa do singular. Malia que o autor do informe sexa unha única persoa, téndese a empregar a primeira persoa do plural (descubrimos), que se chama plural de modestia, e sobre todo aconséllase o uso de fórmulas impersoais (descubriuse). Observe o cadro da páxina seguinte, en que poderá comprobar o cambio de efecto. Tamén pode animar os alumnos a buscar exemplos do plural de modestia e as fórmulas impersoais no modelo de informe que se inclúe no libro de texto.
182 130903 _ 0232-0247.indd
242
21/7/09
14:51:44
13 UNIDADE
Escribimos un informe. Un informe é un texto en que se explican os resultados dunha investigación, dun traballo, etc., cunha finalidade concreta: informar, convencer, facer algunha recomendación... O informe ten que ser suficientemente claro e detallado para que quen o lea coñeza o obxectivo da investigación, o xeito como se fixo e os resultados que se obtiveron.
PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) Decide para quen vas escribir o informe e con que obxectivo: para a revista do colexio, para informar ao mestre ou á mestra dos vosos gustos, para animar os compañeiros a ler un determinado tipo de libros... b) Pensa como vas realizar o estudo: consultarás as fichas de lectura da biblioteca?, pasaraslles un cuestionario aos compañeiros?, farás unha chuvia de ideas?... c) Realiza as túas investigacións e anota os resultados. d) Busca un modelo de informe ou le o seguinte para saber o que tes que contar e de que xeito.
Os restos arqueolóxicos da Cova Escura Introdución
Desenvolvemento
......
guen.
n…
Conclusión
O pasado xaneiro descubrimos na Cova Escura unha gran cantidade de restos arqueolóxicos de época indeterminada. A partir daquel día iniciamos un estudo co fin de comprobar a que período do Paleolítico pertencían. O estudo realizouse a partir da comparación dos obxectos desta cova e os que se atoparon hai dous anos na Cova dos Paxaros, que son do Paleolítico Superior. Segundo as análises, tanto nunha cova coma na outra os achados principais son puntas de frecha e arpóns elaborados cunha técnica bastante depurada a partir de ósos e cornos de animais. Así pois, ante a case total coincidencia entre os obxectos atopados en ambas as dúas covas, podemos afirmar que os restos arqueolóxicos da Cova Escura pertencen tamén ao Paleolítico Superior.
Solucións
REDACCIÓN DO TEXTO
e) Escribe o borrador do informe seguindo a estrutura do texto modelo. Non esquezas poñerlle título. 1. INTRODUCIÓN (presentación do tema do estudo e obxectivo con que se fixo). 2. DESENVOLVEMENTO DO TEMA (explicación detallada do xeito como se realizou o estudo e dos resultados obtidos). 3. CONCLUSIÓN (exposición da interpretación dos resultados obtidos). CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
f) Revisa o informe e pásao a limpo fixándote especialmente na forma en que o presentes: a división do texto en parágrafos, o respecto das marxes, etc.
183
SUBXECTIVIDADE
1. RM: uns arqueólogos atoparon os obxectos soterrados, intentaron adiviñar a súa antigüidade e, seguramente, resulten moi valiosos para que os historiadores reconstrúan a historia. 2. Aldara herdara dos seus devanceiros un reloxo moi antigo: tiña máis de 200 anos! Como era un obxecto tan fráxil e valioso, agachouno nun caixón. Así ela tamén podería pasarllo ao seu fillo. 3. Sufixo: -eiro / Sufixo: -ista / Sufixo: -aría / Sufixo: -al. 4. -aría: lugar onde se vende... / -ista: persoa que se dedica a... / -al: terreo onde hai…/ -eiro: obxecto que contén... 5. RL.
OBXECTIVIDADE
Non identifiquei de que época son os arpóns.
A época a que pertencen os arpóns non foi identificada.
No depósito, atopei un óso e cornos de animais.
No depósito, atopouse un óso e cornos de animais.
En vista dos resultados, creo que os restos son da Idade de Bronce.
to que contén…’ (saleiro), pero tamén ‘persoa que traballa…’ (carniceiro). • Para a redacción do informe, insista na conveniencia de dividir o texto en tres parágrafos. Así mesmo, é importante que se fixen nos elementos que encabezan cada un dos parágrafos do modelo, para que os apliquen no informe que redacten. Por exemplo, na introdución comézase mencionando a data; no desenvolvemento, hai que indicar como se realizou o estudo e, finalmente, na conclusión cómpre comezar por un conector que indique conclusión, como así pois, polo tanto, en conclusión, para concluír…
5. Escribe un informe sobre os gustos literarios da clase.
eo xos nti-
l al l
13
Composición de textos
Os resultados revelan que os restos son da Idade de Bronce.
183 130903 _ 0232-0247.indd
243
21/7/09
14:51:44
Literatura Os recursos literarios Obxectivos • Coñecer diferentes recursos literarios. • Identificar recursos literarios nun poema. • Transformar oracións en textos literarios.
Dolmen de Oleiros
Ti, vello amigo, cantas e bailas, libre e ledo, a gloria sempre resucitada dos luceiros.
Hai moitos anos, dolmen, que xa non te vexo, que non oio o teu canto, vivo coma un segredo.
• A partir da actividade 4, fágalles ver que os recursos literarios non son exclusivos da
P B P e
Números pitagóricos pespuntean na punta dos teus dedos compases de muiñeiras que só ti os recordas doutros tempos. X. OTERO ESPASANDÍN (Fragmento)
Para comezar, pídalles que describan ou definan un dolmen, tema sobre o que xira o poema inicial desta unidade. A continuación, léalles o poema en voz alta para ofrecerlles un modelo de entoación. Solicite que expliquen diferenzas entre a descrición que eles fixeron do dolmen e a maneira como se representa no poema. Destaque que a poesía se serve de recursos literarios que se utilizan para embelecer o discurso.
Para explicar • Na actividade 1, recoméndelles que lean unha definición e que intenten identificar o recurso no poema. Se ve que teñen dificultades, pode axudalos indicándolles a estrofa ou o verso en que se localiza esta figura retórica; así repasarán tamén os conceptos de verso e estrofa.
S e b e
urces: uces, breixos.
Estás aínda en pé entre xestas e urces dolmen de Oleiros?
Suxestións didácticas
O autor deste poema, Xosé Otero Espasandín (Cerdedo, 1900-Washington 1987) viviu a maior parte da súa vida no exilio onde morreu. Pódese relacionar esta circunstancia vital co tema do poema. Localice nun mapa o concello de Oleiros e o concello natal do autor. Logo propoña que realicen unha lectura declamada do poema, lémbrelles que respecten os signos de interrogación e pida que lle dean un ton melancólico, para salientar o sentimento de tristeza pola distancia do poeta.
3. Mar
4. Di c
E q
Os procedementos que utilizan os escritores para dar beleza e expresividade aos seus textos denomínanse recursos literarios. Hai moitos tipos de recursos literarios: a personificación, o paralelismo, a hipérbole, a onomatopea...
5. Bus
128
1. Le a definición de cada recurso literario e di cales aparecen no poema. Personificación: Consiste en atribuír calidades ou accións humanas a seres que non son humanos.
Paralelismo: Consiste en repetir unha estrutura semellante en dous ou máis versos.
Hipérbato: Consiste en cambiar a orde lóxica dunha oración (suxeito + verbo + complementos).
Onomatopea: Consiste en representar mediante a linguaxe os sons que fan os animais, as cousas, etc.
Hipérbole: É unha esaxeración. Consiste en aumentar ou diminuír de maneira esaxerada accións, calidades, etc.
Epíteto: É un adxectivo que se lle aplica a un substantivo e destaca unha calidade que xa forma parte do significado dese substantivo.
OBRA 1.
2. Escolle e copia a verdadeira en cada caso. ●
«Do mar pola orela, paseaba o ancián» é un exemplo de ................. hipérbole
●
hipérbato
«Escóitase no val o ledo din-don das campás» é un exemplo de ................. onomatopea
2.
personificación
184
Outras actividades Poemas con onomatopeas. Traballe cos alumnos o recurso da onomatopea. Pode utilizar como modelo os poemas seguintes: Plin! Plin! Clan! Os paraugas de mil cores, veñen, van. Unha pinga moi redonda nos fociños do meu can Plin! Plin! Clan! ANA M.ª FERNÁNDEZ, (fragmento)
Serrín de cores Cu cu chega o mes de abril cu cu veu a bolboreta cu cu pousou no souto cu cu e formou orquestra. HELENA VILLAR, (fragmento)
184 130903 _ 0232-0247.indd
244
21/7/09
14:51:44
os.
aos era-
unha s ou
entar que c.
apliunha o sig-
.
13 UNIDADE
13
3. Marca. Que dous recursos literarios dos propostos se empregan en cada caso? Se eu fose unha pomba branca en vez de gato marelo, baixaría dos tellados e andaría polo ceo.
Todos os trens do mundo despiden casas e asustan as cegoñas que dormen altas.
Puaf, puaf, puaf! Bichocos non comería. Prefiro sardiñas frescas e muxos da ría.
Todos os trens do mundo soñan con leitos para durmir de noite ben envolveitos.
literatura. Tamén se utilizan noutros xéneros a fin de dar expresividade ao discurso. • Se despois de realizar a actividade 1 do Obradoiro Literario non obteñen versos con rima, lémbrelles que a poesía non sempre ten rima, senón que tamén hai composicións poéticas en que os versos non riman.
HELENA VILLAR (fragmento)
CONCHA BLANCO
onomatopea
paralelismo
onomatopea
paralelismo
hipérbole
hipérbato
hipérbole
personificación
4. Di cal é o recurso literario que se empregou na creación do chiste seguinte.
Competencias básicas
Era un home tan pequeno, tan pequeno, tan pequeno que a cabeza lle cheiraba a pés.
Competencia cultural e artística
5. Busca nos poemas iniciais das unidades 3, 9 e 11 (páxinas 44, 128 e 156, respectivamente) un exemplo dos recursos literarios que aprendiches.
Introducir recursos literarios
OBRADOIRO LITERARIO
1. Transforma estas oracións introducindo os recursos literarios que se pide en cada caso. ●
Cada noite miro a Lúa e véxoa brillar no ceo.
▶
.........................................................
●
Hai moitas estrelas no firmamento.
▶
.........................................................
●
A Lúa ilumina os meus movementos.
▶
.........................................................
(paralelismo)
(hipérbole)
(personificación) ●
De súpeto, séntese o ouveo do lobo.
▶
.........................................................
●
A maxia da noite invádeo todo.
▶
.........................................................
O uso de figuras retóricas require moita creatividade e un grande esforzo por parte dos escritores. Coñecer este traballo fai que os rapaces aprendan a valorar a literatura. Estableza tamén paralelismos entre as ferramentas que se empregan para construír un texto literario e as que empregan outras artes. Así como a poesía emprega figuras retóricas, a pintura emprega... (combinacións de cores ou técnicas); o cinema usa... (efectos especiais).
(onomatopea)
(hipérbato)
Solucións
2. Copia seguidas as oracións que transformaches e obterás un texto literario.
185
A partir dos poemas anteriores, os alumnos poden crear as súas estrofas cunha onomatopea que eles escollan ou aproveitar estes modelos para continualos con máis versos. Suxíralles outras onomatopeas como din-don (‘son de campás’ ), pafpaf (‘golpe seco’), ñigo-ñigo (‘violín desafinado’), tris-tras (‘rumor que se fai ao camiñar’)... Tamén pode ser interesante e divertido que eles mesmos creen onomatopeas para representar os sons que queiran, e que creen versos empregando estas onomatopeas.
1. Personificación (cantas, bailas, libre e ledo, os teus dedos). Hipérbato (compases de muiñeiras... doutros tempos). 2. • Hipérbato. • Onomatopea. 3. Concha Blanco: onomatopea (puaf, puaf, puaf) e hipérbole (andaría polo ceo…). Helena Villar: personificación (os trens... despiden casas e asustan as cegoñas, soñan con leitos para durmir...) e paralelismo (Todos os trens do mundo). 4. Hipérbole. 5. RL. OBRADOIRO LITERARIO 1. RM: • Cada noite miro a Lúa e cada noite véxoa brillar no ceo. • Hai máis estrelas no firmamento ca abellas facendo mel. • A Lúa cunha lanterna na man ilumina os meus movementos. • De súpeto, séntese «auuuuu» alá ao lonxe. • Da noite a maxia todo o invade. 2. RL.
185 130903 _ 0232-0247.indd
245
21/7/09
14:51:45
Actividades Obxectivos
1.
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
• Repasar os contidos da unidade. • Revisar contidos da unidade anterior. • Empregar aliteracións para crear efectos sonoros.
●
Os verbos co infinitivo acabado en ………… pertencen á segunda conxugación. A maioría de verbos da segunda conxugación conxúganse coma o verbo …………
●
Empréganse uns sufixos ou outros segundo a clase de ………… que se quere formar e o significado que lles vai engadir a …………
●
Os recursos literarios son ………… que utilizan os escritores para ………… aos seus textos. Algúns dos recursos literarios máis empregados son …………
8.
Suxestións didácticas
9.
Ao completar a actividade 3, comprobe se os alumnos escriben con v ou con b a forma verbal, explique que o correcto na nosa lingua é varrer. Suxíralles que conxuguen algunhas formas deste verbo ou formen oracións con elas.
2.
A partir do apartado Es capaz de…, explique que esta técnica baseada na repetición de sons para crear un efecto sonoro se chama aliteración. Relacióneo co contido do pro grama de Literatura (Os recursos literarios) e explique que os poetas poden botar man deste recurso, pero tamén se pode atopar en eslogans publicitarios e en xogos lingüísticos. Pode escribirlles no encerado un verso con aliteración para que o lean varias veces e arrodeen os sons repetidos: Celanova ten un vento, / Celanova un vento ten, / un vento peregrinante, / un vento que vai e vén.
3. Resolve este encrucillado con verbos
Competencias básicas
186
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema. A RAIA úsase
para introducir nun texto .............
para separar as palabras .............
5. Introduce a raia onde corresponda
da segunda conxugación.
no seguinte texto.
1. Agarrar ou aguantar algo para que non caia.
Queredes ir ao cine? dixo Ledicia.
2. Coñecer, estar informado. 3. Limpar coa vasoira.
4 ▶
4. Moverse de xeito seguido e rápido o corpo.
1
▶
ES
1
Estupendo! dixo a nena. Imos aló!
6. Explica o que é un informe e nomea as partes 2▶ 3
▶
4. Identifica os verbos da segunda conxugación das seguintes oracións. ●
É unha boa idea contestou o seu curmán. Hoxe temos tempo libre e na rúa vai moito frío.
Perdín o libro que me regalaches.
●
Non nos gusta ver a televisión pola noite.
●
Este cadro é do ano 1900, pintouno o meu bisavó.
●
Ana canta moi ben, pertence ao coro da vila.
de que se compón.
7. Marca os dous recursos literarios que aparecen nesta estrofa. hipérbato paralelismo onomatopea personificación
–Ai! –dixo–, que triste, que triste eu estou!– E un sapo que o oía, repuxo: –Cro, cro!
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico Ao fío das ilustracións da sección Es capaz de…, pregúntelles que sons lles gustan e cales lles desagradan ou lles molestan. Indíquelles que cómpre ter coidado de non facer ruídos innecesarios, por respecto aos demais e para facilitar a convivencia. Ademais, o ruído pode converterse nun problema para a saúde. As persoas que viven ou traballan en lugares moi ruidosos poden sufrir xordeira, insomnio, agresividade, falta de atención e de memoria, malas dixestións…
Máis información As aliteracións. Pode propoñerlles exemplos de trabalinguas e recitados populares para que detecten as aliteracións e expliquen as sensación que lles produce a repetición de sons. • Nai e filla foron á misa; / nai pisa palla; / palla pisa filla. (O son dos pasos sobre o chan.) • Se unha serra serra un carballo, seis serras serran seis carballos. (O son da serra cortando a madeira.) • Na ponte de Lugo hai un lobo rubio roendo un loro rubio ¡Roe, lobo rubio, roe nese loro rubio! (O son do animal roendo o óso.) • Mazarico, pico, pico, / quen che deu tan grande bico?/ Deumo Deus polos meus traballos / pra picar nos carballos. / Eu piquei e repiquei / tres granciños atopei... (O son do paxaro picando.)
186 130903 _ 0232-0247.indd
246
21/7/09
14:51:45
13 UNIDADE
Solucións
LEMBRA E REPASA 8. Escribe o participio e o xerundio destes
10. Escribe dous xentilicios (masculino e feminino)
verbos.
por cada cadro de sufixos.
●
axudar
▶
..................
..................
●
celebrar
▶
..................
..................
●
contar
▶
..................
..................
11. Completa agora o cadro dos xentilicios
●
nadar
▶
..................
..................
●
ordenar
▶
..................
..................
escribindo os sufixos que se deben empregar en cada caso.
●
gañar
▶
..................
..................
-án/-á
-és/-esa
Negreira
Moaña
Camariñas
9. Copia e completa co verbo e co tempo que se indica en cada caso.
n. ito
Australia
●
Eles ............... (PRETÉRITO IMPERFECTO DE PAGAR) a conta.
●
Ana ............... (CONDICIONAL DE XOGAR) comigo se estivese aquí.
●
E se el ............... (PRETÉRITO IMPERFECTO DE SUBXUNTIVO DE EXPLICAR) a historia?
●
Ti ............... (PRETÉRITO PERFECTO DE CANTAR) con nós no festival do ano pasado.
París
Verín
Cataluña Roma
A Estrada
-ano/-ana
▶ ▶
Angola
▶
Lugo
▶
12. Escribe unha oración con cada un dos xentilicios anteriores.
13. Marca. Como se chaman as razóns que damos para convencer de algo a unha persoa? ideas
argumentos
cuestións
Crear oracións con efectos sonoros
ES CAPAZ DE…
1. Escribe unha oración con efectos sonoros para cada imaxe seguindo as instrucións. artes
iste, u!– a,
13
1. Escolle os sons máis axeitados para crear un efecto sonoro que se axuste á imaxe. EXEMPLO O son das ondas do mar ▶ sons s, r suave, n... 2. Forma palabras cos sons escollidos que estean relacionadas co tema da imaxe. EXEMPLO area, serea, sonora, onda, espertar... 3. Combina as palabras máis axeitadas e forma unha oración con sentido. EXEMPLO As ondas sonoras espertaban as sereas nas areas.
187
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Comunicación oral Gramática Ortografía Vocabulario Composición de textos
O que aprendín a facer
1. • Os verbos co infinitivo acabado en -er pertencen á segunda conxugación. A maioría de verbos da segunda conxugación conxúganse coma o verbo bater. • Empréganse uns sufixos ou outros segundo a clase de palabra que se quere formar e o significado que se quere engadir á palabra orixinal. • Os recursos literarios son procedementos que utilizan os escritores para dar beleza e expresividade aos seus textos. Algúns dos recursos literarios máis utilizados son: a personificación, o paralelismo, a hipérbole, a onomatopea... 2. A raia úsase para introducir nun texto as palabras que din os personaxes. A raia úsase para separar as palabras que di un personaxe das aclaracións que fai o narrador. 3. • 1. soster; 2. saber; 3. varrer; 4. tremer. 4. • perdín • ver • é • pertence. 5. –Queredes ir ao cine? –dixo Ledicia. –É unha boa idea –contestou o seu curmán–. Hoxe temos tempo libre e na rúa vai moito frío. –Estupendo! –dixo a nena–. Imos aló! 6. Un informe é un texto en que se explican os resultados dunha investigación ou dun traballo. Componse de tres partes: introdución, desenvolvemento do tema e conclusións. 7. Hipérbato (que triste eu estou) e onomatopea (Cro, cro). 8. • axudar, axudando, axudado. • celebrar, celebrando, celebrado. • contar, contando, contado. • nadar, nadando, nadado. • ordenar, ordenando, ordenado. • gañar, gañando, gañado. 9. • Eles pagaron a conta. • Ana xogaría comigo se estivese aquí. • E se el explicase a historia? • Ti cantaches con nós no festival do ano pasado. 10. RM: carnotán, carnotá; fisterrán, fisterrá; pontevedrés, pontevedresa; lugués, luguesa; asturiano, asturiana; murciano, murciana. 11. -és/-esa; -án/-á; -ano/-ana; -ense. 12. RL. 13. Argumentos. ES CAPAZ DE… 1. RL.
Literatura
187 130903 _ 0232-0247.indd
247
21/7/09
14:51:45
14
E
O monte Medulio
Programación Obxectivos • Ler con fluidez un texto narrativo.
Contidos
• Familiarizarse coas lendas.
• A terceira conxugación.
• Situar personaxes nun eixe cronolóxico.
• As parénteses e as comiñas.
• Construír textos narrativos orais empregando o tempo pasado.
• Prefixos de situación.
• Coñecer as formas verbais da terceira conxugación. • Aprender as regras de uso das parénteses e as comiñas. • Coñecer varios prefixos que indican situación. • Aprender técnicas de resumo. • Comprender un texto expositivo. • Familiarizarse co concepto de antoloxía.
R
• Lectura do texto A fundación de Roma.
• • •
• Interpretación das lendas como textos de ficción. • Ordenación cronolóxica de feitos.
Criterios de avaliación • Le con fluidez un texto narrativo. • Entende as lendas como unha recreación dun feito histórico. • Sitúa personaxes no tempo.
E
• Uso e interpretación de prefixos que indican situación.
• • •
• Resumo dun conto.
• Explica feitos do pasado e ordénaos cronoloxicamente.
• Lectura e comprensión dun texto expositivo.
• Emprega correctamente as formas verbais da terceira conxugación.
• Análise das características dunha antoloxía.
• Aplica correctamente as regras de uso das parénteses e as comiñas. • Interpreta o significado dos prefixos que indican situación. • Sabe resumir un conto. • Comprende un texto expositivo.
• Valoración do resumo como texto que permite lembrar información.
• Elabora unha antoloxía tendo en conta os trazos do xénero.
• Interese pola historia como parte do noso legado.
Competencias básicas
• Valoración dos museos como lugares que conservan a historia.
Ademais da Competencia en comunicación lingüística, nesta unidade desenvólvense as competencias seguintes: Competencia matemática, Competencia cultural e artística, Aprender a aprender, Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico e Competencia social e cidadá.
188A 130903 _ 0248-0263.indd 248
21/7/09 14:57:23
Esquema da unidade UNIDADE 14
Texto narrativo
Gramática
Ortografía
Competencias básicas
O monte Medulio
A terceira conxugación
As parénteses e as comiñas
Competencia cultural e artística
Comunicación oral
Obradoiro de escritura
Comprensión auditiva: Situar no tempo Expresión oral: Contar feitos pasados seguindo unha orde
Vocabulario: Os prefixos de situación Composición de textos: Resumir un conto
Es capaz de… Elaborar unha antoloxía
Actividades
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Terceiro trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar resumos: actividade 9 páxina 190; actividade 1, páxina 200. • Repasar procedementos: actividade 5, páxina 193; actividade 5, páx. 195. • Elaborar esquemas: actividade 2, páxina 200.
Previsión de dificultades • No estudo da terceira conxugación vanse traballar, ademais do verbo modelo partir, os verbos con alternancia vocálica. Cómpre que distingan claramente a pronuncia das vogais tónicas medias abertas e medias pechadas de grao medio en formas como foxe, foxes, segues, segue. • Os alumnos están habituados a resumir textos narrativos, pero non sempre fan estes resumos de maneira eficaz (é dicir, máis breves, pero que conteñen as ideas principais). Vixíe tamén que evitan o uso repetitivo de palabras, como despois, daquela…
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
188B 130903 _ 0248-0263.indd 249
21/7/09 14:57:23
Obxectivos
14
O monte Medulio
av po ha
• Ler e comprender unha lenda histórica.
mo pe de aa díx
• Coñecer os trazos máis destacados das lendas.
ac
Suxestións didácticas O relato que se presenta nesta unidade recolle unha lenda relacionada coa conquista da Gallaecia por parte dos romanos. As lendas, coma os contos populares (presentado no tema 9 coa da lectura O xaguar e a chuvia) son textos que se transmitiron de maneira oral e de xeración en xeración. Pero delas, xeralmen te, non deriva unha ensinanza moral, senón que se pretende explicar un suceso ou un feito histórico. Cómpre insistir en que estes relatos, que se presentan coma se fosen reais, non se han de considerar como textos con total fidelidade histórica. Unha proba de que as lendas non teñen validez científica é que é frecuente atopar diferentes versións. As lendas históricas están baseadas en feitos e personaxes reais, pero mestúranse acontecementos certos con outros que se esaxeran e deforman para engrandecer os propios acontecementos e converter moitas veces en heroes os humanos que participan neles.
Antes de ler Solicite que lean o cadro informativo sobre o xénero. Fágalles ver que na lectura non se recolle o nome do autor porque as lendas son de carácter anónimo. Pídalles que se fixen no título, O monte Medulio, e que observen detidamente a ilustración de cada páxina. Na primeira ilustración indague se recoñecen o castro no alto do monte e se identifican a vestimenta dos soldados romanos; pida a partir destes datos gráficos que tenten situar a historia nun período da antigüidade. Despois solicite que comparen o estado do castro na segunda
de tru ba
a f cu ala ata
av No má
res xe sú de ren
VAS APRENDER 1 Lectura O monte Medulio 2 Comunicación oral ● Situar no tempo ● Contar feitos pasados seguindo unha orde 3 Gramática A terceira conxugación 4 Ortografía As parénteses e as comiñas 5 Obradoiro de escritura ● Os prefixos de situación ● Resumir un conto 6 Texto para traballar as competencias básicas Adeus ao faraón
H
ao
abía máis de cen anos que os romanos intentaban someter Galicia baixo o seu dominio. O emperador Augusto estaba realmente enfurecido. Non podía comprender como os galaicos se atrevían a desafiar o poder de Roma e, menos aínda, como un exército tan poderoso coma o seu, o romano, non daba dominado esta xente. Pedíalles continuamente explicacións aos seus xenerais, pero estes sempre tiñan as mesmas respostas: –Os galaicos son uns guerreiros moi valentes e intelixentes –dicían–. Como viven nos castros, que están situados en lugares altos, resúltalles fácil defenderse de nós. Ademais, sempre nos atacan de súpeto e, despois, agáchanse axiña nas espesas fragas. Pero o emperador estaba canso de escusas. Pensaba conquistar Galicia custase o que custase. Pois para Roma era moi importante posuír as minas de ouro e prata que aquí había. Por iso, el mesmo se desprazou á Hispania para preparar e dirixir o ataque contra os pobos rebeldes do norte.
188
Máis información Chegada dos romanos a Galicia. Os romanos chamáronlle Gallaecia á provincia do seu imperio que abarcaba o terzo norte da península situado ao norte do río Douro e ao oeste do Pisuerga. O nome provén da palabra callaico, denominación dun dos clans celtas que vivían en torno á desembocadura do Douro. O monte Medulio. Nel tivo lugar a batalla dos últimos guerreiros galaicos no ano 22 a. C. contra as lexións romanas. Non se coñece a súa situación xeográfica exacta, o que fai que adquira un carácter mitolóxico e que polo alí ocorrido se convertese nun símbolo. Segundo algunhas teorías, estaría cerca das minas romanas das Médulas (no Bierzo) o que xustifica o seu nome; segundo outras localizaríase na Serra do Courel ou en Pereiro de Aguiar.
188 130903 _ 0248-0263.indd 250
21/7/09 14:57:23
UNIDADE E así, un enorme exército, formado por milleiros de soldados, avanzou contra Galicia. Os castros máis importantes foron caendo pouco a pouco. Acabaron sendo conquistados e destruídos. Os seus habitantes foron feitos prisioneiros ou vendidos como escravos. Os galaicos que deron escapado foron gorecerse ao alto dun monte, que se chamaba Medulio. Os romanos atacaron o monte, pero o terreo era moi esgrevio. As súas coirazas e escudos eran demasiado pesados e iso impedíalles moverse con facilidade. Ante a acumulación de fracasos, o xeneral romano que dirixía o ataque díxolles aos seus homes: –Imos rodear o monte cun gran foxo. Cando aos galaicos se lles acaben as provisións, non terán máis remedio que se render. Durante días, os soldados romanos cavaron unha enorme gabia de máis de vinte quilómetros, todo ao redor do monte. Tamén construíron con troncos unhas torres de vixilancia; desde elas lanzábanlles frechas aos galaicos que intentaban achegarse. Os días foron pasando e, unha noite, os lexionarios que estaban a facer garda contemplaron o resplandor de moitas fogueiras no cume do monte. Oíron tamén cantos e berros. Asustados, deron a alarma e todos ocuparon os seus postos, preparados para un posible ataque. Pero nada ocorreu. Ao amencer enviaron dous lexionarios a espiar. Camuflados e avanzando moi paseniño, achegáronse ao campamento inimigo. Non se oía nin se vía a ninguén. Estrañados, achegáronse aínda máis e atoparon unha aterradora escena. Todos os guerreiros galaicos estaban mortos, caídos arredor dos restos de grandes fogueiras. Tiñan preto deles as súas armas e os xefes levaban postos os torques e as pulseiras de ouro, símbolo da súa autoridade. Aquela noite fixeran un banquete coas súas derradeiras provisións e tomaran veleno na comida. En vez de se render e perderen a liberdade, preferiran matarse. Ao coñecer a nova, o xeneral romano foi comunicarlle a vitoria ao emperador. Galicia era xa, por fin, romana.
fragas: extensións grandes de terreo con árbores, arbustos e moita vexetación; bosques. gorecerse: protexerse de algo. coirazas: armaduras de coiro ou metal que usaban os antigos guerreiros para protexer o peito e as costas. gabia: escavación longa, estreita e fonda feita na terra.
As lendas As lendas son relatos de feitos extraordinarios ou marabillosos que se presentan coma se fosen reais. Algunhas naceron para dar resposta a fenómenos naturais que o ser humano non sabía explicar naquel momento; outras recrean sucesos que teñen unha base histórica. Todos os pobos teñen as súas lendas. En Galicia hai lendas tan coñecidas coma a da Torre de Hércules, esta do monte Medulio, lendas de mouros, etcétera.
uistar tante rar e
A lectura Lea o texto en voz alta para que sexa un modelo de lectura para os alumnos. Propoña que, na lectura que realicen eles a continuación, substitúan estas palabras do glosario polos seus sinónimos: fragas por bosque; gorecerse por protexerse; gabia por foxo.
Competencia matemática
O XÉNERO
entes gares e nos gas.
ilustración (está ardendo) e que a partir dela fagan predicións sobre o que puido pasar.
Competencias básicas
LENDA HISTÓRICA
meter menevían o tan xente. estes
14
189
O emperador Augusto. (63 a. C. - 14 d. C.) É considerado o primeiro e máis importante dos emperadores romanos. Gobernou durante 40 anos transformando a república romana nun imperio. Acabou cun século de guerras civís e deulle a Roma unha era de paz, durante a que a lei dos romanos, o idioma e os costumes se estenderon a todo o imperio.
Explique, de forma xeral, que a conquista da Gallaecia se produciu en tres etapas: en 137 Décimo Xuño Bruto chegou ata o río Limia; no ano 61 a. C. Xulio César, nunha incursión polo oeste, chegou á Coruña, e entre os anos 39 e 24 Augusto culminou a última etapa sometendo os pobos do interior. Propóñalles que calculen cantos anos levou conquistar estas terras e en que século se deu a conquista total (século I a. C.).
Competencia cultural e artística Aproveite o texto para lembrar mostras da presenza romana nas nosas terras: calzadas, pontes, murallas… Explore os seus coñecementos sobre a conquista romana da península Ibérica e, sobre todo, da súa presenza en Galicia, qué monumentos importantes e qué aspectos da civilización romana coñecen, qué importancia tiveron os romanos na nosa cultura…
Despois de ler Os alumnos poden poñer en común as súas impresións sobre a lenda: se lles parece que os feitos son cribles, que pensan das actuacións dos galaicos… Anímeos a establecer elementos da lenda que poden ser verídicos e separalos doutros máis subxectivos.
189 130903 _ 0248-0263.indd 251
29/7/09 11:11:18
Obxectivos • Comprender o vocabulario do texto. • Establecer o marco temporal da lenda. • Explicar detalles da lenda.
Suxestións didácticas A actividade 2, require que se lles deixe un tempo para facer as consultas pertinentes, pódese deixar o final; se teñen dificultades para datar o ano, suxira que fagan unha aproximación e que a razoen. Comprobe que, na actividade 4, marcan as dúas opcións sinónimas e chame a atención sobre os parónimos esgrevio e egrexio, procure que quede ben clara a diferenza entre os dous termos.
Traballo sobre a lectura
Co
O lugar e o tempo
Os detalles
Com
1. Explica de onde eran os pobos que
6. Marca (V) verdadeiro ou (F) falso segundo
Situa perso atent viviu o seu
se enfrontaron no monte Medulio.
Os romanos levaban dez anos intentando conquistar Galicia. O emperador Claudio quería conquistar Galicia para posuír o seu marisco. Os romanos construíron un gran foxo e cercaron os galaicos no monte Medulio. Os galaicos caeron derrotados nunha batalla no monte Medulio porque eran moitos menos.
2. Pescuda e data a batalla apoiándote na información do texto e empregando unha enciclopedia ou a Internet. Ten en conta que o nome do emperador se menciona no texto.
Vocabulario
■ Corrixe as oracións anteriores que sexan falsas.
3. Elabora un glosario en que recollas polo menos oito termos bélicos que aparezan na lectura. EXEMPLO
someter, exército, ataque…
4. Marca, en cada caso, as palabras que
●
Solucións
●
●
●
A túa achega
egrexio
8. Elabora unha redacción en que expliques
3.
1
2
Rexistro de lectura
3
9.
4
ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha sobre a lectura con estes datos:
5
6
Po
Título: Autor/a: Resumo:
■ Completa o esquema. ACTUACIÓN
Opinión:
RESOLUCIÓN
190
.
Programa de comprensión Actividades 1 e 2. Obtención da información. Identificar os pobos protagonistas da lenda. Investigar e atopar información extratextual. Actividades 3 e 4. Elaboración dunha interpretación. Elaborar un glosario e explicar o significado de palabras do texto. Actividade 5. Reflexión sobre a estrutura. Identificar partes do relato. Actividade 6. Comprensión global. Detectar incorreccións relacionadas cos feitos narrados. Actividade 7. Reflexión sobre o contido. Opinar sobre a lenda. Actividade 8. Expresión escrita. Elaboración dunha redacción sobre os galaicos. Actividade 9. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
190 130903 _ 0248-0263.indd 252
2. Or
co
todo o que aprendiches sobre os galaicos.
Cal era o obxectivo dos romanos? Que fixeron para conseguilo? Que pasou ao final?
OBXECTIVO
M
4. Re
accidentado
5. Contesta. ●
M
Conta é imp para que u
Gústache ler este tipo de relatos? Por que? Cal é a diferenza entre unha lenda e unha lenda histórica?
A estrutura ●
M
Exp
7. Contesta.
Os romanos atacaron o monte, pero o terreo era moi esgrevio. abrupto
Aos galaicos acabáronselles as provisións. víveres reservas armas
1.
A túa opinión
significan o mesmo ca as destacadas. Se che cómpre, consulta o dicionario.
●
1. Romanos e galaicos. 2. Século I (ano 22 a. C.) 3. dominio, desafiar, poder, xenerais, guerreiros, defenderse, conquistar, rebeldes, soldados, escravos, atacar, coiraza, foxo, vixilancia, lexionarios, render. 4. • abrupto e accidentado. • víveres e reservas. 5. • O obxectivo era que os galaicos se rendesen cando quedasen sen alimentos. • Fixeron un gran foxo arredor do castro e os galaicos quedaron asediados. • Toda a xente do castro se suicidou. OBXECTIVO: Os romanos asediaron os galaicos no monte Medulio para que acabasen rendéndose. ACTUACIÓN: Os galaicos decidiron non renderse e suicidáronse. RESOLUCIÓN: Os romanos xa tiñan por fin dominada a provincia de Galicia. 6. F. F. V. F. corrixidas: Os romanos levaban máis de cen anos intentando conquistar Galicia. O emperador romano quería conquistar Galicia pola súa riqueza en minas de ouro e prata. Os romanos acabaron vencendo no asedio ao monte Medulio, pero só porque os asediados se suicidaron. 7, 8 e 9. RL.
corresponda.
21/7/09 14:57:24
o
ando
14 UNIDADE
Comunicación oral
Entón quen mandaba, Augusto ou Xulio César, cando pasou o do monte Medulio?
Comprensión auditiva Situamos personaxes no tempo. Cando nos falan dalgún personaxe histórico importante, temos que estar ben atentos aos datos que se nos dan sobre a época en que viviu para situalo ben no tempo. Así, comprenderemos o seu papel na historia en relación con outros personaxes.
14
Obxectivos • Captar datos cronolóxicos. • Contar feitos seguindo unha orde temporal.
ar
xan
es os.
1.
Suxestións didácticas
Escoita as explicacións do guía e escribe ao carón de cada personaxe a época en que viviu. M
Aníbal
▶
...................
M
Nefertiti
▶
...................
M
Mestre Mateo
▶
...................
M
Frei Martín Sarmiento
▶
...................
M
Marie Curie
▶
...................
M
Rosalía de Castro
▶
...................
Comprensión auditiva Explíquelles que documentarse sobre a época en que viviu un personaxe é moi importante para coñecelo mellor. Na audición do CD Comunicación oral, terán que poñer en marcha mecanismos de interpretación da información.
2. Ordena no tempo os personaxes anteriores. 3.
Volve escoitar a audición e explica por que pasou á historia cada un dos personaxes anteriores.
Expresión oral
Expresión oral Insista na importancia de ordenar a información: cada parte terá que encabezarse cun sintagma que especifique a época, seguido do medio de transporte que se utilizaba e dunha breve descrición deste tipo de transporte.
Contamos feitos pasados seguindo unha orde. Á hora de contar feitos pasados, é importante facelo seguindo unha orde temporal, do máis antigo ao máis recente, para que quen nos escoita se decate ben da evolución da historia. Ademais, temos que utilizar palabras e expresións que axuden a situar os feitos no tempo.
4. Relaciona cada medio de transporte coa época en que se utilizaba e conta como evolucionou o transporte ao longo da historia seguindo unha orde. 1 PREHISTORIA 2 IDADE MEDIA 3 IDADE MODERNA 4 SÉCULO XIX
Competencias básicas
5 SÉCULO XX
Competencia matemática
6 ACTUALIDADE
Na actividade 1, comprobe que os alumnos escriben correctamente os séculos en números romanos.
Podes facelo así:
1. Ordena os diversos medios de transporte no tempo, do máis antigo ao máis moderno. 2. Utiliza palabras e expresións que axuden a situar cada medio de transporte no tempo: Ao longo da Prehistoria, na Idade Media, durante os séculos..., hai cincuenta anos...
Solucións 191
Outras actividades Adiviñamos a época. Móstrelles imaxes con edificios pertencentes a diferentes estilos arquitectónicos, litografías de cadros coñecidos ou imaxes de personaxes famosos. Pídalles que as ordenen de máis antigas a máis modernas. A continuación, anímeos para que expliquen os motivos da ordenación e dos aspectos que empregaron como pista. Esta actividade ten que servir para repasar os estilos artísticos que se estuden en Coñecemento do medio.
1 e 2. Nefertiti (1300 a. C.: antigo Exipto). Aníbal (219 a. C.: época romana). Mestre Mateo (século XII: época medieval). Frei Martín Sarmiento (s. XVIII: época moderna). Rosalía de Castro (s. XIX: Rexurdimento). Marie Curie (s. XX: época contemporánea). 3. Aníbal: militar cartaxinés que provocou a segunda guerra púnica. Nefertiti: unha das raíñas máis importantes do antigo Exipto. Mestre Mateo: responsable da construción do Pórtico da Gloria. Frei Martín Sarmiento: uns dos pensadores galegos máis brillantes do s. XVIII. Marie Curie: a primeira muller que conseguiu o premio Nobel dúas veces. Rosalía de Castro: a grande artífice do Rexurdimento da literatura galega. 4. De esquerda a dereita: 5, 1, 6, 2, 3, 4. RL.
191 130903 _ 0248-0263.indd 253
21/7/09 14:57:24
Gramática A terceira conxugación Obxectivos • Conxugar correctamente os verbos da terceira conxugación.
Que valentes! DfYZYf]fcb non j]j]f antes ca perder a liberdade.
3. Su
Os verbos co infinitivo acabado en -ir pertencen á terceira conxugación. Por exemplo: abrir, sentir, saír, recibir. Algúns verbos como fuxir e servir sofren unhas pequenas variacións na raíz, que podes apreciar no modelo que vai na páxina seguinte, pero aínda así considéranse verbos regulares. A maioría destes verbos conxúgase coma partir. A continuación mostrámosche a conxugación deste verbo modelo.
• Identificar as diferenzas entre os verbos con alternancia vocálica e o verbo modelo da terceira conxugación.
Os verbos co infinitivo acabado en -ir pertencen á terceira conxugación.
N pe Os es ta Os ve
4. Es M
Suxestións didácticas
O VERBO PARTIR
Para comezar, pregúntelles cal é a terminación que caracteriza a terceira conxugación (-ir) e anímeos a dicir verbos que pertenzan a esta conxugación: oír, fuxir, saír, servir, percibir, conducir, producir… Escriba todas as propostas no encerado. A continuación, pídalles que, de xeito individual, nun papel, conxuguen o presente de indicativo dalgún destes verbos e que o comparen co presente do verbo partir que se presenta como modelo.
Formas persoais
• Como complemento da actividade 4, propóñalles que constrúan unha oración con cada verbo para asegurarlle que son capaces de utilizalos de maneira axeitada. • A actividade 5 introduce o modelo dos verbos con alternancia vocálica no presente de indicativo. Modelo servir: en posición tónica hai e [ˈɛ] nas persoas 2.ª e 3.ª de singular e 3.ª de plural do presente de indicativo e i na persoa 1.ª de singular do presente de indicativo, na 2.ª de singular do imperativo e en todo o presente de subxuntivo; en posición átona sempre e [e]. Modelo fuxir: presenta unha alternancia tradicio-
M M
MODO INDICATIVO Pretérito Imperfecto (Copretérito)
Presente eu ti el/ela nós vós eles/elas
parto partes parte partimos partides parten
eu ti el/ela nós vós eles/elas
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito)
partía partías partía partiamos partiades partían
Pretérito Perfecto (Pretérito) eu ti el/ela nós vós eles/elas
ES
Condicional (Pospretérito)
Futuro
e eu ti el/ela nós vós eles/elas
partira partiras partira partiramos partirades partiran
eu ti el/ela nós vós eles/elas
partirei partirás partirá partiremos partiredes partirán
eu ti el/ela nós vós eles/elas
MODO SUBXUNTIVO Presente eu ti el/ela nós vós eles/elas Formas non persoais
parta partas parta partamos partades partan
Infinitivo partir
partiría partirías partiría partiriamos partiriades partirían
MODO IMPERATIVO
Pretérito Imperfecto (Pretérito) eu ti el/ela nós vós eles/elas
partise partises partise partísemos partísedes partisen
Xerundio partindo
Se
Se
6. Se o M
parte ti
AUT
M
partide vós
1
Participio partido partida partidos partidas
2
3
4
1. Estuda a conxugación do verbo partir.
5
2. Localiza os verbos da terceira conxugación que aparecen na lectura. 192
Outras actividades Comparar conxugacións. Como actividade de recapitulación e repaso dos contidos de Gramática destas tres últimas unidades sobre as conxugacións, pode propoñer que os alumnos fagan un estudo comparativo entre os paradigmas regulares dos verbos modelo presentados para cada conxugación. Faga énfase en que son poucas as formas verbais que cambian a súa desinencia, sobre todo entre os verbos da segunda e da terceira conxugación.
192 130903 _ 0248-0263.indd 254
5.
e
partín partiches partiu partimos partistes partiron
Non.
Para explicar • Para levar a cabo a actividade 2 e a 3, suxíralles o mesmo procedemento que aconsellamos nas unidades anteriores: primeiro, cómpre identificar todos os verbos e, despois, marcar os que son da terceira conxugación.
M
21/7/09 14:57:24
14 UNIDADE
14
3. Subliña as formas verbais que pertencen a verbos da terceira conxugación. Uns cadernos especiais xuga-
cións uinte,
ación
on-
nal u/o: [ɔ] nas persoas 2.ª e 3.ª de singular e 3.ª de plural do presente de indicativo e u [u] no resto do paradigma.
Na antiga Roma os rapaces ían á escola a intruírse, pero ás veces as leccións impartíanse ao aire libre. Os alumnos non empregaban lapis nin papel: escribían cun punzón sobre unhas pequenas taboíñas de madeira que se cubriran antes con cera. Os «folios» de madeira uníanse cun cordón e… velaí os cadernos dos rapaces romanos!
4. Escribe a forma do verbo saír a que nos referimos en cada caso. M M M M
5.
▶ ……………
2.ª persoa / plural / pretérito imperfecto de subxuntivo 3.ª persoa / singular / pretérito pluscuamperfecto de indicativo 2.ª persoa / singular / imperativo 1.ª persoa / plural / presente de indicativo
▶ …………… ▶ …………… ▶ ……………
ESTUDO EFICAZ. Observa como forman o presente de indicativo, o presente de subxuntivo
e o imperativo os verbos servir e fuxir e fíxate nos verbos que seguen estes modelos. PRESENTE DE INDICATIVO eu ti el/ela nós vós eles/elas
sirvo serves serve servimos servides serven
eu ti el/ela nós vós eles/elas
PRESENTE DE SUBXUNTIVO
fuxo foxes foxe fuximos fuxides foxen
eu ti el/ela nós vós eles/elas
sirva sirvas sirva sirvamos sirvades sirvan
eu ti el/ela nós vós eles/elas
fuxa fuxas fuxa fuxamos fuxades fuxan
IMPERATIVO sirve ti / fuxe ti servide vós / fuxide vós
Competencias básicas
Seguen o modelo de servir: ferir, mentir, sentir, seguir…
Aprender a aprender
Seguen o modelo de fuxir: cubrir, descubrir, lucir, consumir, tusir…
Cando teñan que facer a actividade 1, insista en que a lectura silenciosa e a observación atenta son as claves que garanten o éxito do estudo.
6. Seguindo os modelos de servir e fuxir, forma o presente de indicativo, o presente de subxuntivo e o imperativo destes verbos. M
durmir
M
seguir
M
tusir
M
• A actividade 6 serviralle a vostede para comprobar se os alumnos e as alumnas interiorizaron ben a información que se lles dá na actividade 5. Primeiro pídalles que clasifiquen os verbos segundo o modelo a que pertencen, e despois dígalles que os conxuguen. Unha vez rematada a actividade, insístalles en que estes verbos se consideran, malia os cambios na raíz, regulares.
perseguir
M
deslucir
AUTOAVALIACIÓN Marca SI ou NON e puntúate. Cada resposta correcta vale 2 puntos. SI
N0N
1. O infinitivo dos verbos da 3.ª conxugación acaba en -ir. 2. Mentir conxúgase igual ca servir.
1
.......
2
.......
3
.......
3. A forma partísemos está en pretérito imperfecto de subxuntivo.
4
.......
4. Sentido é o xerundio de sentir.
5
.......
TOTAL
.......
5. A forma sobe está en 3.ª persoa do plural. Solución: 1 Si, 2 Si, 3 Si, 4 Non, 5 Non.
das
PUNTUACIÓN
193
Introducir verbos. Agrupados os alumnos por parellas, asígnelles a cada unha dous ou tres verbos da terceira conxugación, dos cales algún poida ser de alternancia vocálica. Dígalles que deben inventar un diálogo breve en que aparezan estes verbos en forma conxugada. Explique que poden aparecer outros verbos máis, pero é obrigatorio que os que lles asigne aparezan. Unha vez elaborado o diálogo, cada parella dramatizarao para o resto da clase. As series poden ser as seguintes: • tusir, durmir, oír
• vivir, construír, seguir
• fuxir, rir, pedir
• divertir, escribir, descubrir
Solucións 1. (Estudo.) 2. pedía, dicían, viven, posuír, dirixir, destruídos, impedía, dirixía, dixo, imos, oíron, oía, preferiran, foi. 3. ían, instruírse, impartíanse, escribían, cubriran, uníanse. 4. • saísedes • saíra • sae • saímos. 5. RL. 6. Durmo, dormes, dorme, durmimos, durmides, dormen; durma, durmas, durma, durmamos, durmades, durman; durme, durmide. Sigo, segues, segue, seguimos, seguides, seguen; siga, sigas, siga, sigamos, sigades, sigan; sigue, seguide. Tuso, toses, tose, tusimos, tusides, tosen; tusa, tusas, tusa, tusamos, tusades, tusan; tuse, tuside. Persigo, persegues, persegue, perseguimos, perseguides, perseguen; persiga, persigas, persiga, persigamos, persigades, persigan; persigue, perseguide. Desluzo, desloces, desloce, deslucimos, deslucides, deslocen; desluza, desluzas, desluza, desluzamos, desluzades, desluzan; desluce deslucide.
193 130903 _ 0248-0263.indd 255
21/7/09 14:57:25
Ortografía As parénteses e as comiñas Obxectivos • Coñecer as regras de uso das parénteses e as comiñas.
«Os galaicos son uns guerreiros moi valentes e intelixentes. Pero vencereinos.»
• Saber cando aplicar as parénteses e as comiñas.
Suxestións didácticas Continúase nesta unidade co estudo de signos de inserción iniciado na unidade anterior coa raia e centrado agora nas parénteses e as comiñas. Faga unha primeira comprobación dos coñecementos previos que os alumnos teñen sobre estes signos. Pode ademais revisar lecturas iniciais deste libro onde estaban presentes as comiñas (basicamente recollen palabras textuais dun personaxe) por exemplo: O coiote e a árbore do diñeiro (unidade 2), Adelaida é tremenda (unidade 3), Pobres fantasmas (unidade 4), A pedra da area (unidade 6) e O colar de Sabela (unidade 13).
Octavio Augusto (Roma, 63 a. C. Nola, 14 d. C)
Asociación de Nais e Pais
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico A partir do ditado sobre a muralla de Lugo pode explicar que o título Patrimonio da Humanidade se confire a sitios dos planeta de grande importancia cultural ou natural, considerados herdanza común da humanidade. En Galicia tamén teñen este título a Torre de Hércules, O Camiño de Santiago e o centro antigo desta cidade.
M
A
M
4. Int M
A
M M M
X
M
A
M
T
ES
da
6. Dit
Fíx
Exposición
«OS ROMANOS EN GALICIA» Instituto de Ensino Secundario Lugo
AULA I:
OS PROTAGONISTAS DA CONQUISTA Roma, 100 a. C. - 44 d. C.
– DÉCIMO XUÑO BRUTO (180 a. C. - 120 a. C.) – XULIO CÉSAR – OCTAVIO AUGUSTO (Roma, 63 a. C. - Nola, 14 d. C.)
Os na (sé pa da «m
Organiza a ANPA do IES de Rábade
DIFIC
2. Le as seguintes oracións e pon as parénteses onde cumpra. M
M M
No Día das Letras Galegas 17 de maio celébranse moitos actos culturais. Durante a Segunda Guerra Mundial 1939-1945 morreu moitísima xente. Castelao 1886-1950 naceu en Rianxo A Coruña. O enfermo foi trasladado ao SERGAS Servizo Galego de Saúde.
OResponde. A información da paréntese é esencial para o significado da oración ou podería suprimirse sen problemas?
194
Máis información Tipos de comiñas. É posible que algúns alumnos lle comenten a existencia doutra forma de comiñas que viron reflectidas noutros textos. Se se dá o caso ou o considera oportuno, pode explicarlles que existen dous tipos de comiñas dobres: • Comiñas dobres inglesas “...” • Comiñas dobres latinas «...» Comente que a elección entre unha ou outra forma das comiñas é indistinta, trátase dunha cuestión persoal.
194 130903 _ 0248-0263.indd 256
M
5.
Semana do 7 ao 31 de maio
M
Competencias básicas
Escríbense as parénteses ( ) para encerrar datos aclaratorios como datas, lugares, explicación de siglas… Exemplo: Octavio Augusto (63 a. C. - 14 d. C.) foi o primeiro emperador de Roma. Escríbense as comiñas (« ») nos seguintes casos: M Para reproducir textualmente as palabras que dixo alguén. Exemplo: Xa dixo Rosalía: «Miña casiña, meu lar». M Para indicar que unha palabra ten un sentido irónico ou distinto do habitual. Exemplo: Non sei que vos pasa hoxe, pero estades todos «encantadores». M Para destacar un termo estranxeiro ou dialectal, un alcume ou un termo coloquial. Exemplo: Ese programa é un «reality show».
1. Copia o cartel no caderno e pon onde corresponda os datos aclaratorios.
Centre a atención dos alumnos na viñeta inicial para que localicen cada signo. Pregunte que información recolle cada un.
Para explicar • Nas actividades 1, 2 e 3, centre a atención dos alumnos en identificar o tipo de información que se inclúe entre as parénteses (datas, explicación dunha sigla, especificación dun lugar incluído noutro).
3. Co
21/7/09 14:57:25
14 UNIDADE
Instituto da Lingua Galega Italia
clas… mei-
alr». ico asa
M M M
.)
Solucións
Organización das Nacións Unidas Universidade de Santiago de Compostela
Mariña e Carmela foron de vacacións a Roma 2.
A ONU 2é fundamental para os países menos desenvolvidos. O ILG 2foi creado en 1971 e pertence á USC 2.
4. Introduce as comiñas nas seguintes oracións.
un ma
A
14
3. Completa as oracións incluíndo entre parénteses os datos do recadro.
5.
M
Albert Einstein dicía: Hai dúas cousas infinitas: o Universo e a estupidez humana.
M
Para sacar a foto da túa festa de aniversario empreguei o flash.
M
O personaxe do libro que lin a fin de semana chámase O Bóla.
M
Xacobe xa leva rotos máis de cinco pratos: é moi hábil.
M
A ese cantante chámanlle O Pelanas.
M
Túa irmá é moi alegre: estivo toda a tarde chorando.
ESTUDO EFICAZ. Di a que regra do uso das comiñas responde cada unha
das que introduciches na actividade anterior.
6. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno. Fíxate no uso das parénteses e das comiñas.
Unha cidade romana! Os romanos chámaronlle á cidade de Lugo «Lucus Augusti», na honra do emperador Augusto. A súa muralla romana (século II d. C.) consérvase en moi bo estado e foi designada patrimonio da Humanidade pola UNESCO (Organización das Nacións Unidas para a Educación) no ano 2000. O que «máis» me gusta desta cidade son os «claros» días de néboa.
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. M
burbulla adiviña subliñar
2ur2u2a
M
adi2i2a
M
su22iñar
2. Arrodea os erros e corríxeos. M M
burbuxa vurbulla
M M
adivina adibiña
M M
subrallar suvriñar
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
ación
195
Outras actividades Ollo coas parénteses. Lémbrelles que non deben esquecer poñer a paréntese ou as comiñas de peche da inserción. Para practicalo, repártalles enunciados ou textos en que estarán suprimidos estes signos para que os alumnos os coloquen. Por exemplo: Chegou o día do concurso de «Arte reciclada. O lema era: «Fai do lixo unha arte. Os monitores dábannos media hora para que fósemos polos caldeiros do lixo recollendo cousas que nos servisen para facermos unha obra artística «inesquecible. Miña nai foi á farmacia e mercounos ao Imbécil mais a min unhas máscaras e mais uns guantes. Era o noso uniforme de Manipuladores do Lixo. O Imbécil interviña na categoría de Analfabetos (isto é unha broma.
1. Exposición «Os romanos en Galicia» (semana do 7 ao 31 de maio) Xulio César (Roma, 100 a.C. 44 d.C.) Organiza a ANPA (Asociación de Nais e Pais) do IES (Instituto de Ensino Secundario) de Rábade (Lugo). 2. • No día das Letras Galegas (17 de maio) celébranse moitos actos culturais. • Durante a Segunda Guerra Mundial (19391945) morreu moitísima xente. • Castelao (1886-1950) naceu en Rianxo (A Coruña). • O enfermo foi trasladado ao SERGAS (Servizo Galego de Saúde). RM: Pódese prescindir dela, pois non é fundamental para a comprensión do enunciado. 3. • Mariña e Carmela foron de vacacións a Roma (Italia). • A ONU (Organización das Nacións Unidas) é fundamental para os países menos desenvolvidos. • O ILG (Instituto da Lingua Galega) foi creado en 1971 e pertence á USC (Universidade de Santiago de Compostela). 4. • Albert Einstein dicía: «Hai dúas cousas infinitas: o Universo e a estupidez humana.» • Para sacar a foto da túa festa de aniversario empreguei o «flash». • O personaxe do libro que lin a fin de semana chámase «O Bóla». • Xacobe xa leva rotos máis de cinco pratos: é moi «hábil». • A ese cantante chámanlle «O Pelanas». • Túa irmá é moi «alegre»: estivo toda a a tarde chorando. 5. • Albert Einstein dicía: [palabras textuais] «Hai dúas cousas infinitas: o Universo e a estupidez humana.» • Para sacar a foto da túa festa de aniversario empreguei o [termo estranxeiro] «flash». • O personaxe do libro que lin a fin de semana chámase [alcume] «O Bóla». • Xacobe xa leva rotos máis de cinco pratos: é moi [sentido irónico] «hábil». • A ese cantante chámanlle [alcume] «O Pelanas». • Túa irmá é moi [sentido irónico] «alegre»: estivo toda a a tarde chorando. 6. Ditado.
ELVIRA LINDO, Coitado Manolito! (Adaptación)
195 130903 _ 0248-0263.indd 257
29/7/09 11:11:19
Obxectivos • Ampliar vocabulario relacionado cos romanos. • Identificar prefixos que indican situación. • Escribir o resumo dun conto.
Suxestións didácticas Repase as palabras do cadro inicial de vocabulario e intente que as identifiquen na lámina inicial. Despois, que sinalen os elementos que son totalmente anacrónicos para a época representada.
Obradoiro de escritura
Com
Vocabulario
Resum ou da con m princi
templo acueduto arco empedrado colosal subterráneo
PL
edificar conmemorar triunfar
b)
‘fóra’ ‘diante’ ‘no medio’ ‘dentro’ ‘despois, detrás’ ‘máis alá’ ‘enriba de’ ‘debaixo, por debaixo’
No apartado Composición de textos repásase un xénero que os alumnos teñen que dominar tanto para a vida cotiá (seguro que tiveron que explicarlle unha película a un compañeiro) coma para a vida académica (os resumos son útiles como método de estudo). Propóñalles estas dúas utilidades e pídalles un resumo dun conto e, despois, dun texto expositivo. Para explicar • Fágalles notar que o adxectivo colosal se relaciona cun dos monumentos romanos máis representativos: o Coliseo.
a)
c)
1. Di que cousas non corresponden á época en que se sitúa a lámina empregando tantas palabras da lista como poidas.
2. Busca no dicionario o significado da palabra colosal e escribe dous sinónimos. 3. Arrodea as construcións que pertenzan á época dos romanos.
Na realización das actividades 4 e 5, convén que os alumnos analicen a forma de cada palabra, separando o prefixo do lexema, para comprobar a información que achega cada prefixo. Pódese facer unha listaxe, en columna, no encerado con todos os prefixos de situación traballados e solicitar que os asocien cunha listaxe de palabras (adverbios e locucións) e chame a atención sobre o feito de que todas indican lugar: extraanteentreintraposultrasobresub-
7. Re
M M
circo rañaceos
M M
oficina calzada
M M
termas iglú
M M
castelo anfiteatro
M M
arco de triunfo polideportivo
OS PREFIXOS DE SITUACIÓN. Algúns prefixos, ao engadírense a unha palabra, indican lugar ou situación. Por exemplo, o prefixo sub- da palabra subterráneo indica, neste caso, ‘que se atopa debaixo da terra’. Os prefixos que indican lugar ou situación chámanse prefixos de situación.
4. Risca as palabras que levan un prefixo que non indica lugar. interior desfacer
ultratumba posdata
imposible antesala
entreplanta maltratar
sobrecama anticonxelante
d)
5. Relaciona cada palabra co seu significado. 1 extraterrestre
O anterior ao penúltimo.
2 subtítulo
Título que se pon debaixo do título principal.
CO
3 intravenoso
Dentro das veas.
e)
4 antepenúltimo
Que é de fóra da Terra.
6. Escribe outra palabra con cada un dos prefixos anteriores. M
extra-
▶ ............
M
sub-
▶ ............
M
ante- ▶ ............
M
intra- ▶ ............
196
Máis información O Coliseo ou anfiteatro de Flavio. Construíuse entre os anos 70 e 80 d. C. e foi un regalo do emperador Vespasiano ao pobo. Neste edificio celebrábanse os combates entre gladiadores, que loitaban entre eles e que, despois do combate, pedían ao público se tiñan que matar o vencido ou non. O público, cun xesto co dedo, votaba si ou non. Nos últimos tempos, reservouse para o emperador a potestade de condenar ou salvar o gladiador vencido. Trátase dun edificio de planta circular: no centro situábase o campo de combate, sobre a arena; arredor había as bancadas onde os cidadáns se sentaban en función da categoría social. Na actualidade aínda se pode visitar en Roma, malia que soamente se conserva a metade da fachada.
196 130903 _ 0248-0263.indd 258
RE
21/7/09 14:57:26
f)
14 UNIDADE
14
Composición de textos Resumimos un conto. Ás veces, no colexio, pídennos que fagamos o resumo dalgún conto ou dalgún libro que lemos. Para facer un bo resumo, temos que ser capaces de contar con moi poucas palabras o que pasa no conto, sen perder nunca de vista cal é a acción principal.
• Nas actividades 4 e 5, relacionadas cos prefixos, cómpre que se fixen en que a miúdo estes prefixos non indican localización no espazo, senón que se utilizan nun sentido metafórico. Por exemplo, o subdelegado é o que está por debaixo do delegado, nun grao menor de poder.
7. Resume un conto ou unha lenda que che guste. PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) Pensa para que fas o resumo do conto: para incluílo nun catálogo, para lembrar o que liches, para recomendarllo a un amigo, etc. b) Responde as preguntas seguintes para asegurarte de que quedarás soamente co esencial da historia. M M
do
Quen son os protagonistas da historia? Que é o máis importante que pasou?
M M
• Destaque que á hora de facer o resumo dun texto narrativo é mellor planificalo mediante as preguntas propostas. En cambio, nos textos expositivos, un bo xeito de preparar o resumo é subliñar, primeiro, a información máis relevante.
Cando pasou e onde? Como acabou todo?
c) Pensa a extensión que vai ter o teu resumo. Non esquezas que non debe superar a cuarta parte do que ocupa a historia orixinal. Fíxate neste resumo feito sobre a lenda A fundación de Roma.
.
A fundación de Roma Rómulo e Remo eran os dous fillos xemelgos de Rea Silvia, a sobriña de Amulio, rei de Alba Longa. O oráculo predixera que Rómulo e Remo destronarían a Amulio. Por iso, Rea Silvia, temerosa de que o seu tío lles quixese facer mal, abandonounos ao naceren na beira do río Tíber. Os xemelgos salvaron a vida primeiro grazas a unha loba que os aleitou e, despois, grazas ao pastor Fáustulo, que os criou como fillos.
riunfo tivo
ra, neo can
Competencias básicas Aprender a aprender Comente a utilidade do resumo como técnica de estudo. Permítenos reelaborar a información e expresala coas nosas palabras. E obríganos a facer o esforzo de ler o texto que queremos resumir e volver escribir as ideas principais; iso axúdanos a memorizalo de cara a controis, por exemplo.
Co tempo, Rómulo e Remo destronaron ao seu tío Amulio, tal como predixera o oráculo e fundaron a cidade de Roma na beira do río Tíber.
ante
REDACCIÓN DO TEXTO
d) Escribe o borrador do resumo procurando manter a orde das accións. Introduce expresións que axuden a enlazar as diversas accións.
l.
CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
e) Revisa o resumo tendo en conta os aspectos seguintes: M M M
.....
Que mantiveches a orde das accións na narración. Que o teu resumo é bastante máis breve ca a historia orixinal. Que enlazaches ben unhas oracións coas outras.
Solucións
f) Pasa o resumo a limpo.
197
Outras actividades Unha cidade romana. Divida a clase en grupos de catro para que cada equipo busque información sobre algún dos edificios típicos da cidade romana que descubriron na actividade 3: o circo, o anfiteatro, o templo, as termas, a calzada… Se o considera conveniente, pode mostrarlles fotografías dalgunhas das obras romanas que se conservan en Galicia, como a muralla de Lugo, a ponte sobre o río Bibei (no Larouco, en Ourense), a Torre de Hércules (de orixe romana) e a Vía Nova en Portela de Home, en Ourense.
1. A señora falando polo teléfono na porta do templo. O uso do guindastre para edificar. O metro que se ve no corte subterráneo da calzada. Os rapaces que van en bicicleta. O rapaz que escoita música cos cascos. 2. Colosal: de dimensións xigantes. RM: grandioso, enorme, xigante, inmenso… 3. Hai que arrodear: circo, termas, arco de triunfo, calzada, anfiteatro. 4. Hai que riscar: imposible, desfacer, maltratar, anticonxelante. 5. 1. Extraterrestre: que é de fóra da Terra. 2. Subtítulo: título que se pon debaixo do título principal. 3. Intravenoso: dentro das veas. 4. Antepenúltimo: o anterior ao penúltimo. 6. RM: • extraescolar • subapartado • anteproxecto • intracomunitario. 7. RL.
197 130903 _ 0248-0263.indd 259
21/7/09 14:57:26
TEXTOS PARA TRABALLAR AS COMPETENCIAS BÁSICAS
1. M
Obxectivos • Ser capaces de comprender un texto expositivo.
Adeus ao faraón
• Coñecer a estrutura dun dicionario visual.
en que necesitarían conservar o corpo intacto para seren felices. Así, cando un faraón morría, momificábano, é dicir, preparábanlle o corpo para que se conservase sen podrecer e, desta maneira, puidese manter durante toda a eternidade o mesmo aspecto que tiña cando estaba vivo.
• Descubrir a importancia dos museos.
A momificación era considerada unha cerimonia relixiosa, por iso a levaban a cabo en presenza do sumo sacerdote. Para conseguir que o corpo secase sen podrecer, introducíanlle unha substancia chamada natrón, semellante á sosa cáustica. A continuación, envolvíano con tiras de tea longas e estreitas ata cubriren todo o corpo. Moitas das momias exipcias que se atoparon están envoltas en vendaxes de liño branco.
Os exipcios crían que as persoas, cando morrían, emprendían unha viaxe cara a unha nova vida
Suxestións didácticas
A momia era introducida primeiramente nun ataúde de madeira que fora labrado seguindo a forma exacta do corpo e decorado por fóra con debuxos de cores vivas. Dentro do ataúde deixaban amuletos, porque crían que protexerían o defunto durante a viaxe ao máis alá. Unha vez cerrado, o ataúde colocábase dentro dun sarcófago de pedra, que consistía en dúas pedras de grandes dimensións que foran labradas por dentro, a xeito de caixa con tapa. Co corpo no ataúde dentro do sarcófago, o gran faraón era levado río arriba, a bordo do barco funerario, deica a tumba real: a pirámide.
Nesta unidade pretendemos que os alumnos aprendan a valorar os museos como un lugar onde se conserva o patrimonio cultural e tamén como unha fonte máis para obter información, que cómpre engadir ás fontes que tratamos en unidades anteriores: libros, xornais, DVD, conversas con xente experta, ou a observación da realidade. Para introducir o tema da lectura, explore os coñecementos que os alumnos teñen sobre a cultura exipcia. No debate, pode introducir algunha película como Momia ou Indiana Jones. A continuación, pregúntelles que fontes utilizarían para documentarse, especialmente se quixesen buscar o significado de palabras. Explíquelles que dicionarios e enciclopedias son fontes moi válidas e que, malia que o dicionario prototípico é o que presenta a entrada xuntamente coa definición, tamén hai outros tipos de dicionarios, como os ideolóxicos (agrupan as palabras a partir da idea, do significado), os dicionarios de sinónimos, os vocabularios (con equivalencias en diferentes linguas) e os dicionarios visuais, como o que presentamos nesta lectura. Para explicar • A raíz da actividade 3 do apartado dedicado á Competencia cultural e artística, pode aproveitar para introducir a distinción entre museo e exposición. Fágalles notar que o museo é un edificio que exhibe unha mostra permanente; en cambio, a exposición é mostra de
2. C
A a
3. R
M
M
COM Sarcófago
1
Caixa de pedra que contén o cadáver dunha persoa.
Amuleto
Xeroglíficos
Obxecto pequeno que se leva encima e que se cre que dá boa sorte.
Debuxos que representan letras, palabras ou ideas.
2 Máscara sagrada
Pirámide Monumento que os antigos exipcios empregaban como sepulcro de personalidades importantes.
Carauta que imita a cabeza dun deus, que é levada durante unha cerimonia relixiosa.
3
4
198
Outras actividades Os xeroglíficos. Os antigos exipcios utilizaban os xeroglíficos como sistema de escritura. Mesturaban ideogramas (imaxes que representaban fielmente a palabra: unha casa, unha planta, un animal) e signos que representaban consoantes. Na actualidade, os xeroglíficos son pasatempos habituais en revistas e xornais, unha especie de adiviña proposta como unha pregunta que cómpre responder a partir dun debuxo que ten letras, notas musicais, etc. Propóñalles que elaboren xeroglíficos de obxectos diversos. Como modelo pode mostrarlles os xeroglíficos que aparecen nos xornais.
198 130903 _ 0248-0263.indd 260
Aná
21/7/09 14:57:26
sa.
14 UNIDADE
14
Análise e comprensión 1. Marca a máis exacta. De que trata o texto?
4. Ordena os pasos que se seguían para soterrar o faraón.
Do soterramento dos faraóns.
Introducían o ataúde nun sarcófago.
Da momificación.
Transportaban o corpo á pirámide.
2. Copia e completa coa opción correcta.
Momificaban o corpo.
A páxina Adeus ao faraón pertence a un dicionario visual que...
Introducían o corpo nun ataúde.
5. Escribe a palabra correspondente a cada
contén as palabras seguidas da súa definición. acompaña de imaxes a definición das palabras.
definición. M
M
3. Responde.
M
M
Que crían os exipcios que lle pasaba a unha persoa cando morría?
M
Para que momificaban os mortos?
M M
Caixa labrada en madeira que contén o corpo da persoa morta. Lugar onde enterraban os faraóns. Texto representado mediante debuxos. Carauta que representa a cabeza dun deus. Obxecto pequeniño, ao que se lle atribúe a virtude de dar boa sorte.
COMPETENCIA CULTURAL E ARTÍSTICA 1. Di cales destes obxectos poderían estar nun museo arqueolóxico. A
B
C
D
obras itinerantes, que se exhiben en diferentes salas (nun centro cultural, nunha casa de cultura, no hall dun edificio…). Coméntelles que, en moitos museos, ademais da colección permanente, hai algunha sala destinada a acoller exposicións temporais.
Competencias básicas Competencia social e cidadá Aproveite o tema deste apartado para lembrarlles as normas de comportamento básicas nun museo ou en calquera exposición: observar en silencio e non tocar as pezas.
E
Solucións 2. Reflexiona e responde. M M
Por que cres que se gardan obxectos antigos nos museos? Que cres que pasaría se non existisen os museos?
3. Explica que museos visitaches e o que viches neles. 4. Busca información sobre un dos museos seguintes e completa a ficha. M
Museo do Pobo Galego.
NOME DO MUSEO:
Museo arqueolóxico de Castro de Viladonga.
Enderezo completo:
M
MARCO
Prezo da entrada:
M
Parque etnográfico do río Arnoia.
M
Horario de visita:
Que se pode ver nel:
199
O museo da aula. Propóñalles aos alumnos que monten unha exposición na clase sobre un tema que lles interese e do que poidan obter material (como a escola dos seus avós; xoguetes antigos; algún deporte; algunha tradición arraigada na localidade…). Cada rapaz achegará unha peza e terá que expoñela xuntamente cun cartel en que se indique o nome do obxecto, o ano, o material con que está feito, o lugar onde se recolleu… Despois visite a exposición e convide os alumnos doutras clases. Aproveite para poñer en práctica as normas básicas de comportamento nun museo.
1. Da momificación. 2. A páxina Adeus ao faraón pertence a un dicionario visual que se acompaña de imaxes a definición das palabras. 3. • Que emprendía unha nova viaxe cara a unha nova vida. • Para que mantivesen o mesmo aspecto ca cando estaban vivos, xa que crían que na nova vida necesitaban manter intacto o corpo para seren felices. 4. 1. Momificaban o corpo. 2. Introducían o corpo nun ataúde. 3. Introducían o ataúde nun sarcófago. 4. Transportaban o corpo á pirámide. 5. • A resposta correcta é ataúde. Caixa labrada en madeira que contén o corpo da persoa morta. (Normalmente, o sarcófago era de pedra.) • Pirámide. Lugar onde enterraban os faraóns. • Xeroglífico. Texto representado mediante debuxos. • Máscara sagrada. Carauta que representa a cabeza dun deus. • Amuleto. Obxecto pequeniño, ao que se lle atribúe a virtude de dar boa sorte. COMPETENCIA CULTURAL E ARTÍSTICA 1. B, D e E. 2. RM: Os museos son lugares onde se conservan pezas moi valiosas da historia. Se non existisen os museos, estas pezas poderíanse perder ou poderíanas roubar. 3 e 4. RL.
199 130903 _ 0248-0263.indd 261
21/7/09 14:57:27
Actividades Obxectivos
1.
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
• Repasar os contidos da unidade. • Revisar contidos da unidade anterior.
M
Os verbos co infinitivo acabado en ………… pertencen á terceira conxugación. Algúns verbos como fuxir e servir sofren unhas ………… , pero aínda así considéranse ………… A maioría destes verbos conxúgase como …………
M
Os prefixos de situación indican ………… como …………
10.
11.
• Elaborar unha antoloxía. 2.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema.
Suxestións didácticas Na actividade 11 mestúranse formas verbais de presente, pretérito perfecto e pretérito imperfecto. Pídalles que relean o resultado e observen se lles parece comprensible canto ás relacións temporais; comente que poden reescribir o texto engadindo algúns adverbios e marcadores temporais que axuden a comprobar esas relacións temporais: daquela, agora… Así mesmo, é posible que se despisten na forma que deben empregar no primeiro oco do texto (e usen fai por hai); dígalles que se fixen en que o verbo das parénteses é haber e explique que a expresión correcta na nosa lingua é haber moito tempo e non *facer moito tempo. Na construción da antoloxía, pode ser interesante que lles suxira elaborar un índice inicial e que lles explique a utilidade do índice para o lector: pode ter unha idea das obras que contén e pode escoller o que máis lle interesa sen necesidade de lelo todo.
Solucións 1. • Os verbos con infinitivo acabado en -ir pertencen á terceira conxugación. Algúns verbos como fuxir e servir sofren unhas pequenas variacións na raíz, pero aínda así considéranse verbos regulares. A maioría destes verbos conxúganse como partir. • Os prefixos de situación indican lugar ou situación como sub-, entre-, ante-… 2. As parénteses serven para encerrar datos aclaratorios como datas, lugares, explicación de siglas… As
AS PARÉNTESES
AS COMIÑAS
serven para encerrar datos aclaratorios...
escríbense nos seguintes casos:
como ........
como ........
como ........
3. Subliña as formas verbais que pertencen a verbos da terceira conxugación.
O chan das casas modestas da antiga Grecia era de terra e non estaba revestido de mosaicos coma nas casas luxosas. Os cuartos construíanse rodeando un patio pequeno e rectangular onde había un pozo, que servía para recoller a auga da choiva.
M
TEMPO
M M
MODO
........
6. Copia os prefixos da actividade anterior 12.
M
debaixo de
M
antes de
M
no medio de
M
dentro de
7. Forma palabras con elementos dos dous cadros. anteextra-
subsobre-
▶
marino mesa
terrestre diluviano
e das comiñas. Despois, responde.
foxe recibín
M M
PERSOA
abra sentise
M
Que signo empregarías para expresar unha palabra de xeito irónico? Escribe un exemplo deste uso.
NÚMERO
9. Escribe as parénteses e as comiñas onde cumpra. M
Gardei o traballo de Coñecemento do Medio no meu pen drive.
M
O enfermeiro deste centro de saúde é o fillo do Pirulo.
M
Ánxel Fole 1903-1986 situaba as súas narracións na provincia de Lugo.
M
Fomos visitar a sede da ONU Organización das Nacións Unidas.
5. Arrodea os prefixos de situación en cada grupo. intramuscular intracelular
intravenoso
antebrazo
anteproxecto antedito
subtítulo
subcampión
submarino
entremeter
entretempo
entreplanta
200
Outras actividades Elaboramos un prólogo. Móstrelles algunhas antoloxías e fágalles notar que a maioría levan prólogo que serve de introdución. Anímeos para que lle engadan un prólogo á súa antoloxía seguindo un modelo. Lémbrelles que teñen que facer constar a información seguinte: 1. Explicar para que se quixo facer a antoloxía e para que se escolleron estes textos. 2. Explicar brevemente quen son os autores dos textos, é dicir, quen nos explicou os refráns ou as adiviñas, ou de onde sacamos os poemas. 3. Facer agradecementos ás persoas que nos axudaron. 4. Desexarlle ao lector que o pase ben coa lectura.
200 130903 _ 0248-0263.indd 262
ES
1 8. Di cal é a regra de uso das parénteses
4. Analiza estas formas verbais. partiramos durmía
........
e escribe ao lado o significado correspondente.
As casas dos antigos gregos
M
........
21/7/09 14:57:27
14 UNIDADE
LEMBRA E REPASA 10. Responde. M
M
…....… (HABER) millóns de anos, vivían os mamuts. …....… (SER) uns animais parecidos aos elefantes, pero con máis pelo.
s
ción
12. Escribe unha palabra con cada un destes
papel, zapato
▶
papelaría, zapataría
graza, chiste
▶
gracioso, chistoso
fértil, útil
▶
fertilizar, utilizar
calcular, lavar
▶
calculadora, lavadora
14. Di o nome do recurso literario utilizado en cada oración.
Un día os mamuts …....… (DESAPARECER). Aínda non se …....… (COÑECER) os motivos. Que …....… (CRER) que …....… (PODER) pasar?
ente.
mpra.
e di que clase de palabra (substantivo, verbo, adxectivo) se formou en cada caso.
11. Completa cos verbos conxugados.
..
stre iano
13. Arrodea os sufixos da segunda columna
Que verbos pertencen á segunda conxugación? De que conxugación é o verbo pór?
M M M M
Vai encher un río coas súas bágoas. Xa se escoita o bau bau dos cans. Das flores o aroma se dispersa. A árbore abaneaba de aburrimento.
15. Introduce a raia onde cumpra nestas oracións.
sufixos. -ista
-eiro
Se imos un pouco máis rápido poderemos coller o tren das catro dixo Xoel.
-al
Elaborar unha antoloxía
ES CAPAZ DE…
1. Unha antoloxía é un libro que contén unha selección de textos que presentan algunha característica común: pertencen ao mesmo xénero, autor, época... Escolle un dos xéneros seguintes e elabora unha antoloxía breve. refráns
poemas para rapaces
adiviñas
Podes facelo así:
1. Pensa no tema da antoloxía e no número de páxinas que vai ter. TRATA DE AD IVIÑAL
2. Busca textos do xénero que escolliches nunha biblioteca, na Internet ou en libros.
O
3. Escolle varios textos que che gusten e cópiaos con atención ou fai fotocopias. Antolo xía de ad iviñas
4. Busca imaxes ou fai debuxos para ilustrar os textos. 5. Distribúe os textos e as imaxes en cada páxina. 6. Finalmente, pensa un título e elabora unha cuberta atractiva.
Recom p Xoán ilador Mar tí n
201
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Comunicación oral Gramática Ortografía Vocabulario Composición de textos Competencias
O que aprendín a facer
14
comiñas escríbense nos seguintes casos: para reproducir textualmente as palabras que dixo alguén; para indicar que unha palabra ten un sentido irónico ou distinto do habitual; para destacar un termo estranxeiro ou dialectal, un alcume ou un termo coloquial. 3. revestido, construían, servía. 4. • partiramos: pretérito pluscuamperfecto, indicativo, 1.ª persoa, plural. • foxe: presente, indicativo, 3.ª persoa, singular. • abra: presente, subxuntivo, 1.ª ou 3.ª persoa, singular. • durmía: pretérito imperfecto, indicativo, 1.ª ou 3.ª persoa, singular. • recibín: pretérito perfecto, indicativo, 1.ª persoa, singular. • sentise: pretérito imperfecto, subxuntivo, 1.ª ou 3.ª persoa, singular. 5. • intra • ante • sub • entre. 6. • sub: debaixo de • ante: antes de • entre: no medio de • intra: dentro de. 7. antediluviano, submarino, extraterrestre, sobremesa. 8. Resposta na actividade 2. • As comiñas. RM: Foi a túa «habilidade» a que te levou a suspender cinco. 9. • Gardei o traballo de Coñecemento do Medio no meu «pen drive». • O enfermeiro deste centro de saúde é o fillo do «Pirulo». • Ánxel Fole (1903-1986) situaba as súas narracións na provincia de Lugo. • Fomos visitar a sede da ONU (Organización das Nacións Unidas). 10. • Os acabados en -er. • Da segunda. 11. Hai millóns de anos, vivían os mamuts. Eran uns animais parecidos aos elefantes, pero con máis pelo. Un día os mamuts desapareceron. Aínda non se coñecen os motivos. Que credes que puido pasar? 12. RM: especialista, barbeiro, piñeiral. 13. -aría: substantivo; -oso: adxectivo; -izar: verbo; -dora: substantivo. 14. • Hipérbole. • Onomatopea. • Hipérbato. • Personificación. 15. –Se imos un pouco máis rápido poderemos coller o tren das catro –dixo Xoel. ES CAPAZ DE… 1. RL.
201 130903 _ 0248-0263.indd 263
21/7/09 14:57:27
15
E
Antes da xusta
Programación Obxectivos • Familiarizarse co xénero teatral.
Contidos
• Identificar as características propias dos textos teatrais.
• Clases de verbos.
• Recoñecer ditos e expresións populares nun discurso oral.
• Os dous puntos.
• Aprender técnicas para participar nun debate.
• As siglas.
• Coñecer diferentes tipos de verbos: regulares e irregulares.
• A comparación e a metáfora.
• Aprender as regras de uso dos dous puntos.
R
• Coñecer diferentes siglas. • Escribir diálogos a partir de textos narrativos. • Coñecer a comparación e a metáfora.
• Lectura do texto Antes da xusta.
• Crear acrósticos.
• Identificación de elementos textuais.
Criterios de avaliación
• Identificación e interpretación de ditos e frases feitas.
• Representa un texto teatral. • Recoñece as características propias dos textos teatrais. • Identifica e interpreta ditos e frases feitas nun discurso oral. • Participa de maneira ordenada nun debate. • Domina as diferentes formas dos verbos regulares e irregulares. • Utiliza correctamente os dous puntos. • Desenvolve algunhas das siglas de uso máis frecuente. • Escribe diálogos seguindo as convencións necesarias. • Identifica comparacións e metáforas nun texto poético.
• • •
E
• • •
• Preparación e participación nun debate. • Recoñecemento de siglas. • Transformación dun discurso indirecto nun discurso directo. • Identificación e análise de comparacións e metáforas. • Elaboración dun acróstico a partir dun modelo
• Sabe recoñecer e construír acrósticos. • Coidado no uso dos signos de puntuación.
Competencias básicas Ademais da Competencia en comunicación lingüística, nesta unidade desenvólvense as competencias seguintes: Competencia social e cidadá, Aprender a aprender, Competencia cultural e artística e Tratamento da información.
• Actitude respectuosa coa quenda de palabra e coas opinións dos compañeiros. • Valoración do punto de vista lúdico da linguaxe.
202A 130903 _ 0264-0279.indd
264
21/7/09
14:54:49
Esquema da unidade UNIDADE 15
Texto narrativo
Gramática
Antes da xusta
Clases de verbos
Ortografía
Literatura
Os dous puntos
A comparación e a metáfora
Obradoiro de escritura
Comunicación oral
Vocabulario: As siglas Composición de textos: Escribir diálogos
Comprensión auditiva: Recoñecer ditos e expresións coloquiais Expresión oral: Facer un debate
Es capaz de…
Actividades
Crear acrósticos
Recursos • Láminas da aula. • Caderno de práctica. Terceiro trimestre. • Fichas de reforzo e ampliación.
• Recursos para a avaliación. • CD Comunicación oral Lingua 5. • Manual do programa de ESTUDO EFICAZ.
Estratexias do programa de ESTUDO EFICAZ • Redactar o resumo: actividade 9, páxina 204; actividade 1, páxina 214. • Repasar procedementos: actividade 4, páxina 208. • Elaborar esquemas: actividade 2, páxina 214.
Previsión de dificultades • Os verbos irregulares adoitan presentar moitas dificultades. Non se trata de facer aprender conxugacións enteiras, senón de destacar as formas e os verbos máis frecuentes e traballar con estes. Para fixar os coñecementos, pódese propoñer unha actividade final de detectar erros relacionados con estas formas verbais. • Na transformación dun discurso indirecto nun discurso directo, os alumnos poden atopar dificultades coas formas verbais. Vixíe que son as axeitadas e pídalles que traballen tendo as conxugacións á man para poderen consultar as dúbidas.
Suxestión de temporalización Setembro Outubro Novembro Decembro Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuño
202B 130903 _ 0264-0279.indd
265
21/7/09
14:54:49
Obxectivos • Ler e representar un texto teatral. • Repasar as características do texto teatral.
Suxestións didácticas Propoña que os rapaces boten unha ollada rápida ao texto e que expliquen os trazos máis destacables canto á súa forma, é dicir, como está disposto: os parágrafos, as palabras entre parénteses e tamén os diferentes tipos de letra. Lea a información sobre o autor e pregunte se coñecen outras obras que se mencionan del. Esta lectura é un fragmento adaptado que pertence á obra A noite da raíña Berenguela (premio Lazarillo no ano 2004); unha obra que toma como punto de partida a lenda sobre a raíña Berenguela (segundo a tradición, as noites do 24 de xullo percorre a cidade) e recrea, con fantasía, as circunstancias que levaron á súa morte. A obra está ambientada na Idade Media e ten, entre outros protagonistas, importantes personaxes históricos coma o arcebispo Xelmírez, El-rei Afonso e a raíña Berenguela, dona Urraca, o conde de Traba; pero nunhas accións totalmente ficticias. Este fragmento pertence ao segundo acto da obra en que o rei Afonso goza das xustas e da boa comida en compaña dun arcebispo Xelmírez, home fachendoso e preocupado polo poder, mentres que a raíña Berenguela se nega a saír da súa torre.
Antes de ler Pídalles que poñan atención no título e na ilustración. Convén aclarar o significado da palabra xusta do título (combate a cabalo entre dous cabaleiros armados con lanza e espada) e algúns datos referentes aos personaxes e a historia antes de que os alumnos lean o texto (se ben o contido do fragmento escollido non se centra na xusta, senón
15
Antes da xusta
VAS APRENDER 1 Lectura Antes da xusta 2 Comunicación oral ● Recoñecer ditos e expresións coloquiais ● Facer un debate 3 Gramática Clases de verbos 4 Ortografía Os dous puntos 5 Obradoiro de escritura ● As siglas ● Escribir diálogos 6 Literatura A comparación e a metáfora
El Di
Co Di El Di
Co El Di El Di
El Ábrese o pano. Salón do trono do castelo. El-rei Afonso come un enorme cacho de empanada sentado no trono; a carón, baleiro, o trono da raíña Berenguela. As paredes decoradas con fachos acesos... Nun dos lados, unha ventá gótica estreita e alongada. Na sala tamén están o conde de Traba e o arcebispo Xelmírez, acompañado do seu axudante frei Odranoel que lle terma dun espello no que o arcebispo se mira e remira constantemente. Conde de Traba: (mirando pola ventá) Maxestade, vai achegándose o momento de irdes presidir as xustas na vosa honra e mais na da raíña. Diego Xelmírez: Ah, van ser marabillosas. Chegaron xinetes de todos os reinos da vosa maxestade (mirándose). Espero estar acorde coa magnificencia do momento… Ti que dis, Odranoel? A casula séntame que nin pintada. (Dá unha volta.) En cambio, a mitra… paréceme alta de máis.
Frei Odranoel: Acorde coa vosa cabeza, señor. El-rei Afonso: (atragóase e tose escandalosamente.) Diego Xelmírez: (preocupado) Algo vos apesara, maxestade? El-rei Afonso: (fai esforzos para falar) Si… é que me foi un cacho por mal sitio e... Diego Xelmírez: (sen facer caso) A mitra quizais? Xa dicía eu que me facía parecer vello (mirándose no espello). Vou facer o ridículo. Dentro de varios séculos, falarase do mal que me sentaba a mitra nas xustas da vosa maxestade… (Cara a Odranoel) Odranoel, toma nota… Frei Odranoel: (abrindo o códice que leva pendurado ao pescozo e empuñando a pluma de ganso.) Que vai ser agora, señor? Diego Xelmírez: No día do Señor de tantos de tantos de tropecentos tantos, Diego Xelmírez, arce-
Di El Di El Di Fr Di
202
Máis información O texto teatral. Axude os alumnos a lembrar as características dos textos dramáticos con preguntas coma estas: hai narrador no texto teatral?; como se presentan as palabras de cada personaxe?; as obras teatrais divídense en capítulos? Se teñen dificultades para contestar estas preguntas, suxíralles que boten unha ollada á lectura deste tema e que respondan. Fágalles notar que no texto teatral a voz do narrador se manifesta nas anotacións, comentarios entre parénteses e en cursiva. Ademais, o texto teatral organízase en escenas, dependendo dos personaxes que interveñen.
202 130903 _ 0264-0279.indd
266
21/7/09
14:54:49
UNIDADE
r. nte.) a, ma-
ue me
s? Xa ndose e vaaba a Cara a urado Que
e tanarce-
bispo de Compostela, asistiu ás xustas de El-rei facendo gala da súa elegancia habitual. Pero un cóengo malandrín, cambioulle a preciosa mitra, por unha (remira a súa mitra con noxo) horrenda. O pobo da Vila do Rei, coñecedor do agravio, chegou ás portas do castelo da súa maxestade esixindo xustiza e reparo do mal…. El-rei Afonso: (volve atragoarse coa empanada.) Diego Xelmírez: Escusade un momento, maxestade, é para a miña Historia Compostelana e temo que me esqueza. Agora rematamos. Conde de Traba: O que vai rematar é a paciencia de El-rei, Xelmírez. Diego Xelmírez: (preocupadísimo) Por que? Non está boa a empanada que vos trouxen, señor? El-rei Afonso: (quere falar pero non dá enviado o bocado. Finalmente pode falar.) Xa abonda!! Diego Xelmírez: (aterrado) Iso quere dicir…? Non… non pretenderedes desarcebispocompostelanizarme porque…? Conde de Traba: Quente, quente. El-rei Afonso: Si, quente estaría mellor. Diego Xelmírez: (fóra de si) Que dicides? Queredes mandarme ás fogueiras? El-rei Afonso: Quente estaría mellor, pero tendo en conta que veu desde Compostela… Diego Xelmírez: (axeonllándose diante de El-rei.) Compostela é e será sempre o voso feudo máis fiel... non me desarcebispocompostelanicedes. El-rei Afonso: (Que non acaba de entender nada.) Pero a este que lle proe? Eu só estaba a dicir que xa me abonda de empanada, aínda que se estivese quente se cadra aínda lle metía un taco máis. Diego Xelmírez: Perdoádeme, señor… El-rei Afonso: Acougade. A próxima vez quentámola e xa está… Diego Xelmírez: Logo sigo sendo arcebispo de Compostela para sempre xamais? El-rei Afonso: Por min, si. Mentres haxa empanadas tan ricas. Diego Xelmírez: (encantado, cara a Odranoel.) Escoitaches iso? Frei Odranoel: Xa tomo nota… Diego Xelmírez: (retórico, empeza a ditar.) Entón o arcebispo Xelmírez, pola súa afouteza, conseguiu do rei o privilexio perpetuo para Compostela de fornecedora real de empanada de zamburiñas,
que moito lle prestaba ao gran monarca de Galicia, León e Castela, etc., etc., etc. Mentres Xelmírez se estende nas súas peroratas, El-rei e o conde de Traba atenden a chegada de Dorotea, que entra en escena. Dorotea: (facendo reverencia.) Maxestade, a raíña mándame comunicarvos que persiste no seu desexo de non asistir ás xustas… El-rei Afonso: (case chorando.) Pero… logo por que? Dorotea: Á raíña non lle molan…, non lle gustan as armas. Ademais, esta fin de semana quería ir ao concerto dos «Rollingus Stonicuss» e… e finalmente, maxestade, porque non lle peta nin lle dá a gana. (Dorotea sae de escena.) Conde de Traba: Señor, a raíña négase a reinar e vós non facedes nada… El-rei Afonso: (Buscando algo de comer entre as súas roupas, atopa un xeado e ponse a comelo.) Boh, ás veces ata lle dou a razón, conde. Isto de reinar é moi aburrido… Este xeado de morango estache ben sabedor, conde. Queredes unha chupada? Conde de Traba: É o meu favorito… Diego Xelmírez: Eu tamén quero… (mirándose no espello.) Aínda que, pensándoo ben, o xeado engorda… Ti que dis, Odranoel? Frei Odranoel: Que mellor sabe o de tutti-frutti. El-rei Afonso: (remexendo na súa túnica.) Dese tamén teño. Marchando xeado de tutti-frutti para os de Compostela. Diego Xelmírez: (marabillado) Oíches? Escribe, escribe (retórico). El rei concedeu, por mediación do benquerido arcebispo Xelmírez, a regalía de xeado de tutti-frutti para todos os moradores da cidade do Apóstolo que… Cae o pano. Xosé A. Neira Cruz, A noite da raíña Berenguela. (Adaptación)
O AUTOR Xosé Antonio Neira Cruz Xosé Antonio Neira Cruz (Santiago de Compostela, 1968) é editor e profesor de xornalismo na Universidade de Santiago de Compostela. Escribiu numerosas e galardoadas obras de literatura infantil e xuvenil, entre as que destacan Ao outro lado do sumidoiro, Valdemuller, Os ollos do tangaleirón, As cousas claras, O armiño dorme e A noite da raíña Berenguela.
203
15
en momentos previos, e no diálogo entre uns personaxes só para facer unha caricatura dos mesmos). Pode abondar coa información dada nas Suxestións didácticas e no apartado Máis información, aínda que sería tamén interesante lerlles o texto «Sobre lendas e historia» co que o autor prologa o libro. Pida que se deteñan nas accións dos personaxes ilustrados (o rei en actitude larpeira comendo un anaco de empanada e o bispo mirándose no espello con actitude presumida). É importante tamén que se fixen na caída de tea da beira da ilustración para que poidan relacionar a lectura cun texto teatral.
A lectura Propóñalles que realicen unha lectura individual e en silencio para facer unha primeira achega ao texto. A continuación, solicite unha lectura en voz alta. Aclare as dúbidas de vocabulario que xurdan e faga preguntas sobre os personaxes e sobre a historia para comprobar a comprensión xeral do texto.
Competencias básicas Competencia social e cidadá Aproveite para comprobar os coñecementos que teñen os alumnos sobre a estrutura feudal na Idade Media e contrastala coa da sociedade actual.
Despois de ler Os personaxes históricos do texto. Ofreza información básica sobre estes personaxes históricos do texto: • El-rei Afonso VII: chamado O Emperador (Caldas de Reis, 1105 - La Fresneda 1157), rei de Galicia, León e Castela. Fillo de Urraca I e de Raimundo de Borgoña. En 1128 casou con Berenguela de Barcelona. • Arcebispo Xelmírez: (Padrón 1059 - Santiago 1139) foi bispo de Santiago e impulsou a construción da catedral. • Raíña Berenguela: (1105 - 1149) esposa do rei Afonso VII. Dama catalá, filla do conde de Barcelona. Contan que era moi fermosa e de nobre corazón. Morreu moi nova e naceu arredor da súa figura unha lenda: na noite do 24 de xullo sae do seu sepulcro e percorre a cidade vella de Santiago de Compostela.
Propoña aos alumnos facer unha representación do texto. Reparta os papeis e coméntelles que terán que lembrar as anotacións sobre os movementos e xestos dos personaxes e que deben ter en conta o seu carácter cómico. O resto dos compañeiros tamén deberán estar moi atentos para faceren ao final unha crítica construtiva. Pode dicirlles que anoten, durante a representación, os aspectos que queiran comentar: o que corrixirían, o que lles gustou moito, etc.
203 130903 _ 0264-0279.indd 267
29/7/09 11:14:02
Obxectivos • Explicar vocabulario do texto.
Traballo sobre a lectura
Co
Vocabulario
O tipo de texto
Com
1. Explica o significado que teñen na lectura
5. Volve ler o texto e relaciona.
Recoñ para utiliza un sig Reco o que
estas palabras. Se che cómpre, usa o dicionario.
• Identificar trazos característicos do tipo de texto.
M
• Caracterizar os personaxes e cualificar a historia.
M M
magnificencia malandrín fornecedora
M M M
casula códice agravio
M M M
mitra cóengo regalía
2. Marca cal das imaxes representa unha xusta.
Suxestións didácticas
2. O QUE DIN OS PERSONAXES
Escríbese en maiúscula.
3. O QUE FAN OS PERSONAXES
1.
O lugar onde se desenvolve a acción. Os movementos dos personaxes. A actitude dos personaxes. Os elementos de decoración. O ton de voz dos protagonistas.
2. Co
A roupa dos personaxes.
3. Busca información sobre cando se podería desenvolver esta historia. Seranche de axuda na túa procura estes nomes: M M
Exp
A túa opinión
O tempo
resultasen divertidos e di o porqué.
8. Escribe o que opinas sobre a forma de actuar dos personaxes seguintes: M
Xelmírez
M
O rei
Os personaxes
Rexistro de lectura
4. Relaciona os personaxes co estrato social
9.
M
Solucións
M M
Arcebispo Xelmírez Conde de Traba Frei Odranoel
M
3. Es M
Conde de Traba
C h o
ESTUDO EFICAZ. Elabora unha ficha sobre a lectura con estes datos:
Po
NOBREZA CLERO
OResponde. M
Facem diante é imp con a
7. Escribe fragmentos da lectura que che
Rei Afonso e Raíña Berenguela Arcebispo Diego Xelmírez
a que pertencen.
1. magnificencia: que impresiona polo seu luxo e importancia. • casula: vestidura aberta por arriba e polos lados que pon o sacerdote para dicir misa. • mitra: gorro que levan os bispos nas cerimonias, acaba en punta e con dúas caras planas. • malandrín: persoa que engana. • códice: libro antigo escrito a man. • cóengo: sacerdote cun cargo nunha catedral ou nunha colexiata. • fornecedora: que abastece ou proporciona cousas que se precisan. • agravio: ofensa feita a unha persoa. • regalía: privilexio ou vantaxe de que goza alguén. 2. A 2.ª 3. Na Idade Media. (Polas datas biográficas dos personaxes históricos.) 4. • Nobreza: conde de Traba. • Clero: arcebispo Xelmírez, frei Odranel. • O rei constitúe a monarquía. • Si, a doncela Dorotea. RL. 5. 2, 3, 1. 6. O lugar onde se desenvolve a acción. Os movementos dos personaxes. A actitude e o ton de voz dos personaxes.7, 8 e 9. RL.
Escríbese entre parénteses e en cursiva.
as anotacións que hai neste texto.
Competencias básicas A actividade 3 permite poñer en xogo a capacidade dos alumnos en facer consultas en enciclopedias, na biblioteca ou na Internet, e a súa habilidade, tendo en conta que non se menciona o ordinal do rei Afonso.
1. NOME DOS PERSONAXES
6. Marca. Sobre que aspectos informan
Na actividade 7, convén facer notar que, aínda que o discurso do bispo ten un aire formal, resulta cómico e grotesco polo contraste entre o que di e como o di.
Tratamento da información
Escríbese en letra normal.
A que estrato social pertence o rei? Hai algún personaxe dos do texto que pertenza á xente do común? Cal?
Título: Autor/a: Resumo:
Opinión: OCualifica o comportamento dos personaxes.
204
Programa de comprensión Actividades 1 e 2. Elaboración dunha interpretación. Explicar o signficado de palabras do texto. Actividades 3 e 4. Obtención da información. Establecer o marco temporal da historia e clasificar os personaxes nun estamento. Actividades 5 e 6. Reflexión sobre a estrutura. Coñecer trazos estruturais propios do texto teatral e interpretar a función das anotacións. Actividades 7 e 8. Reflexión sobre o contido. Opinar sobre a comicidade do texto e sobre a actuación dos personaxes. Actividade 9. Estudo eficaz. Facer unha ficha da lectura.
204 130903 _ 0264-0279.indd
268
21/7/09
14:54:50
OS XES
N OS XES
N OS XES
ctuar
15 UNIDADE
Comunicación oral E bla, bla, bla...
Comprensión auditiva
Obxectivos • Saber interpretar frases feitas e refráns.
Recoñecemos ditos e expresións coloquiais. A miúdo, para dar maior expresividade a aquilo que se di, utilizamos ditos e expresións coloquiais que teñen un significado diferente do que semella a primeira vista. Recoñecelos permitiranos interpretar correctamente o que nos quere dicir a persoa que fala.
1.
• Expoñer argumentos nun debate. Este Xelmírez é un falabarato.
Suxestións didácticas
Escoita atentamente a conversa da audición tantas veces como cumpra e anota todos os ditos e expresións coloquiais que recoñezas.
Comprensión auditiva Antes de escoitar o corte correspondente do CD Comunicación oral para facer as actividades 1 e 2, repase as características dos ditos e expresións coloquiais (apartado de Vocabulario da unidade 9).
DITOS E EXPRESIÓNS COLOQUIAIS
1. .................. 5. ..................
2. .................. 6. ..................
3. .................. 7. ..................
4. .................. 8. ..................
2. Completa un cadro coma este cos ditos e expresións coloquiais que anotaches. EXPRESIÓN
SIGNIFICADO
CANDO SE ADOITA UTILIZAR
Expresión oral Aproveite a actividade 3 para explicar as figuras que interveñen nun debate e a función que desenvolven: o moderador é quen reparte as quendas de palabra e os participantes teñen que expoñer os argumentos de maneira ordenada e respectuosa, seguindo as instrucións do moderador, que se converte nunha especie de árbitro. Explíquelles que, cando queiran pedir a palabra, terán que lle facer un sinal (coa man ou co brazo) ao moderador para que, por orde, vaia dando as quendas de palabra.
Expresión oral Facemos un debate. Debater consiste en expoñer as nosas opinións sobre un tema diante das demais persoas que, quizais, non pensan o mesmo ca nós. Nun debate é importante respectar sempre as quendas de palabra e apoiar as nosas afirmacións con argumentos respectuosos cos outros.
3. Escollede un destes temas e facede un debate na clase.
raba Cando se vivía mellor: hai cincuenta anos ou agora?
Que preferides: veranear na praia ou na montaña?
15
Como é máis fácil facer amigos: por Internet ou en persoa?
Podedes facelo así:
1. Escollede un compañeiro ou compañeira como moderador para que se encargue de facer respectar as quendas de palabra e de vixiar que non se falte ou non se respecte a ninguén. 2. Dividídevos en dous grupos: uns defenderán unha postura e os outros, a contraria. 3. Preparade os vosos argumentos para o debate e expoñédeos tendo en conta as indicacións do moderador.
205
Para relacionar o debate co tema de Comprensión auditiva, pode animalos para que utilicen refráns como argumentos.
Solucións Máis información Tipos de argumentos. A continuación expoñemos algúns dos tipos de argumentos máis frecuentes que se adoitan empregar nos textos argumentativos: • Argumento de autoridade. Facer referencia a algunha persoa importante que dá soporte a este argumento: Como dicía Sócrates…; Tal como di o director… • Argumento de cantidade. Achegar cifras e datos numéricos que avalan unha opinión: O 75% dos alumnos cren que… • Argumentos de analoxía. Comparar con outra realidade coa que hai semellanzas: Noutro colexio xa elaboraron un proxecto semellante.
1. 1. Benditos os ollos! 2. Téñoo na punta da lingua. 3. Non vendiamos unha rosca. 4. Acudían catro gatos. 5. Déixasme de pedra. 6. Cando unha porta se pecha outra se abre. 7. Sen perder detalle. 8. A fume de carozo. 2. RM: 1. É difícil ver esta persoa. 2. Está a punto de lembralo. 3. Non sacar beneficio económico. 4. Acudían poucas persoas. 5. Quedar sorprendida. 6. Unha situación difícil pode conducir a solucións favorables. 7. Detalladamente. 8. Correndo, con moita présa. 3. RL.
205 130903 _ 0264-0279.indd
269
21/7/09
14:54:50
Gramática Clases de verbos Obxectivos • Coñecer o concepto de verbo regular e verbo irregular.
Estou preocupado! El-rei non quixo probar a nova empanada… Éche algo rariño!
• Identificar os verbos regulares e os irregulares. • Practicar as alternancias ortográficas que se producen nas raíces dalgúns verbos regulares.
Suxestións didácticas
A fin de que os alumnos se decaten do carácter integrador desta última unidade, é conveniente que dedique os primeiros minutos da sesión a lembrar os temas anteriores en que se foron repasando as distintas conxugacións. Para explicar • As alternancias ortográficas que se presentan son as básicas que, ademais, están relacionadas con algúns contidos ortográficos que se repasaron ao comezo de curso: c/qu, c/z, e g/gu. Pídalles aos alumnos que lembren estas normas. • Para resolver a actividade 1, suxíralles que repasen a explicación inicial e lémbrelles que nas unidades anteriores se expón a conxugación enteira destes verbos. • Na actividade 2, comprobarán que nos verbos irregulares a raíz varía segundo o tempo: fag-/fix-/far-; est-/estiv-/est-; so-/fu-n/se-. O verbo andar é o verbo modelo da primeira conxugación; de todos os xeitos, teña en conta se algún alumno, por influencia do castelán, pode escribir, para o pretérito perfecto, a forma *andiven.
m
Os verbos regulares Un verbo é regular cando cumpre dúas condicións: M A raíz mantense igual en todas as formas. M Ten as mesmas desinencias ca o verbo modelo da súa conxugación. Os verbos modelo son os seguintes: Para a 1.ª conxugación o verbo andar; para a 2.ª conxugación o verbo bater; e para a 3.ª conxugación o verbo partir. Algúns verbos regulares teñen unha raíz que, a pesar de pronunciarse igual en todas as formas, presenta variacións de acordo coas regras ortográficas xerais. Por exemplo: c
▶
qu
buscar
▶
busco, busquei, buscarás…
c
▶
z
cazar
▶
cazaremos, caces, cacei…
g
▶
gu
regar
▶
rega, regues, regaron…
5. Ar
Os verbos irregulares Un verbo é irregular cando ten algunha variación na raíz ou cando as súas desinencias non son as mesmas do verbo modelo. Algúns verbos irregulares son estar, ser, haber, ter, ir, facer, vir, ver… Para saber se un verbo é regular ou irregular, só cómpre conxugar estes tempos do indicativo: presente, pretérito perfecto e futuro. Se o verbo é regular nestes tempos, é regular en toda a conxugación. Se non o é, daquela é irregular.
CLASES DE VERBOS Verbos regulares = verbo modelo Verbos irregulares ≠ verbo modelo
Os verbos regulares manteñen a raíz igual en todas as formas e presentan as mesmas desinencias ca o verbo que lles serve de modelo de conxugación. Os verbos que non cumpren estas dúas condicións son irregulares.
Os en sim e ía da
6. Es
ou
AUT
M
1
1. Contesta. Cales son os verbos modelo para os verbos regulares de cada conxugación? M
1.ª conxugación ▶ ……
M
2.ª conxugación ▶ ……
M
2
3.ª conxugación ▶ ……
2. Escribe a primeira persoa do singular dos tempos de indicativo que se indican
3
dos verbos do cadro. facer
estar
ser
subir
andar
4
PRESENTE
5
PRETÉRITO PERFECTO FUTURO
206
Outras actividades Inventar oracións con moitos verbos irregulares. Suxíralles aos alumnos un concurso que poden facer en equipos ou de maneira individual. O xogo consiste en inventar unha oración que conteña tantos verbos irregulares como sexa posible. Facilítelles algunha flexión verbal para que poidan consultar as dúbidas e anote no encerado os verbos que poden utilizar: estar, ser, facer, querer, poder, dicir, ter, vir, ver, ir… Gañará a persoa ou o equipo que consiga, nun tempo que determine vostede, incluír na oración máis verbos deste tipo. Se hai empate, gañará o equipo que constrúa a oración máis enxeñosa.
206 130903 _ 0264-0279.indd 270
4. Es
a, 5b.
No canto de tratar as irregularidades de cada unha das conxugacións, preferimos tratar, primeiro, os modelos regulares de cada conxugación e deixar as irregularidades para o final, de xeito que esta unidade poida servir tamén como repaso de todas as dedicadas á morfoloxía verbal.
3. Co
29/7/09 11:14:03
nciarcoas
cando lgúns
xugar uturo. xuga-
mas rve tas
ción?
……
n
dar
UNIDADE
15
3. Compara as formas que escribiches no cadro anterior coas formas dos verbos modelo correspondentes e clasifica os verbos anteriores. VERBOS REGULARES
• A raíz da actividade 4, repase outros casos en que tamén se producen estas alternancias ortográficas: flexión de xénero e número ou formación de derivados.
VERBOS IRREGULARES
4. Escribe o infinitivo das formas verbais propostas e contesta. ●
abracei sigo marquei negues
▶ …............… ▶ …............… ▶ …............…
●
Produciuse algunha variación na raíz das formas propostas? Indica cal en cada caso. Cres que estes verbos son regulares ou irregulares? Por que?
• A actividade 6 fomenta o estudo en grupo, que teñen que saber aproveitar como un bo método de estudo.
▶ …............…
5. Arrodea as formas verbais do texto seguindo o código. pertencen a verbos irregulares
pertencen a verbos regulares
Competencias básicas
Os torneos medievais
Aprender a aprender
Os cabaleiros da Idade Media entretíñanse participando en torneos para demostrar a súa destreza. Os torneos eran simulacións de batallas onde loitaban dous grupos de cabaleiros e tiñan unhas regras fixas. Antes de cada torneo, os heraldos ían de cidade en cidade facendo publicidade. Por iso, o día da celebración na praza estaba sempre ata a bandeira.
É importante que os alumnos coñezan as flexións verbais e outros recursos aos que poidan recorrer cando teñan dúbidas coas formas verbais. Practique o manexo destes recursos.
6. Estuda os verbos ser e estar que hai ao final do libro. Despois xúntate cun compañeiro ou compañeira e preguntádevos un ao outro algunhas formas destes verbos.
AUTOAVALIACIÓN Marca a resposta e puntúate. Cada resposta correcta vale 2 puntos.
Solucións
1. Os verbos que teñen unha variación ortográfica na raíz son… a) verbos regulares b) verbos irregulares 2. Para saber se un verbo é regular hai que conxugalo… a) en presente, en condicional b) en presente, en pretérito perfecto e en futuro de subxuntivo e en futuro de indicativo 3. Algúns verbos irregulares son… a) estar, facer, vir
PUNTUACIÓN
b) andar, coller, durmir
4. O verbo converter conxúgase coma o verbo modelo… a) bater b) partir 5. O verbo saír mantén a mesma raíz… a) nalgunhas formas b) en todas as formas
1
.......
2
.......
3
.......
4
.......
5
.......
TOTAL
.......
Solución: 1a, 2b, 3a, 4a, 5b.
xugaación a 3.ª
15
207
Identificar verbos. Propóñalles aos alumnos realizar un xogo para identificar clases de verbos. Cada neno terá tres tarxetas e escribirá un verbo en cada unha, poden ser regulares ou irregulares. Despois xuntaranse as tarxetas de todos e sacaranse unha a unha. Un neno leraas en voz alta. Os demais deben dicir se é regular ou irregular.
1. • 1.ª conxugación: andar. • 2.ª conxugación: bater. • 3.ª conxugación: partir. 2. facer: fago, fixen, farei. / estar: estou, estiven, estarei. / ser: son, fun, serei. / subir: subo, subín, subirei. / andar: ando, andei, andarei. 3. VERBOS REGULARES: subir, andar. VERBOS IRREGULARES: facer, estar, ser. 4. Infinitivos: abrazar, seguir, marcar, negar. • Variacións de raíz: abracei: c/z; sigo: g/gu; marquei: qu/c; negues: gu/g. • Son verbos regulares, porque os cambios na raíz son só ortográficos, non lle afectan ao son, á pronuncia. 5. VERBOS REGULARES: participando, demostrar, loitaban. VERBOS IRREGULARES: entretiñan, eran, tiñan, ían, facendo, estaba. 6. RL.
207 130903 _ 0264-0279.indd
271
21/7/09
14:54:50
Ortografía Os dous puntos
5. In
No
Obxectivos • Identificar os usos dos dous puntos. • Aplicar nunha oración as normas de uso dos dous puntos. • Escribir diálogos empregando o estilo directo. • Fixar a escritura de palabras con dificultades ortográficas.
–A
Escríbense dous puntos (:) nos casos seguintes:
Estimado Odranoel: o rei dixo: O outro día na xusta anada que emp a unh ar prob ero «Qu sei nunha pen eu E . da» ren sorp me a facela Par as. pas con u alla de bac ntes: precisas estes ingredie u fresco, fariña de millo, bacalla leña. pasas e un bo forno de Xelmírez
M
Nas notas e nas cartas, despois do saúdo: Exemplo: Estimado Odranoel:
–S
M
Para introducir unha enumeración que se anuncia. Exemplo: Para facela precisas estes ingredientes: fariña de millo, bacallau fresco, pasas e un bo forno de leña.
–M
M
–A
EX
Antes de citar as palabras exactas que dixo alguén. Exemplo: O rei dixo: «Quero probar unha empanada que me sorprenda!».
6. Es
do
Qu
Suxestións didácticas
1. Arrodea segundo a función dos dous puntos (:).
Antes de ler as regras do cadro inicial, lea a viñeta e pregúntelles que signos de puntuación poden identificar e qué funcións cren que desenvolven no texto. Faga que se fixen tamén nas comiñas, que estudaron na unidade anterior, e que se empregan aquí para delimitar as palabras textuais de alguén, en concreto, as que dixo o rei. Tamén aparece a coma, usada neste caso para separar os elementos dunha enumeración.
Introducen unha enumeración.
Introducen as palabras de alguén.
A princesa desaparecida
Po
A princesa Coitadiña tiña de todo: roupa, libros, xoguetes, xoias... Pero non era feliz. Un día a súa fada madriña díxolle: «Pide un desexo!». E Coitadiña pediulle: «Quero percorrer o mundo: Asia, Europa, África...». Ninguén a volveu ver desde aquel día.
7. Di
Fíx
2. Completa cada nota cun saúdo axeitado.
Fun facer os deberes á casa de Pedro. Lois
Pregámoslle que mellore as pistas de atletismo municipais. Asociación deportiva «Cempés»
Qu
Co o «D H vi
A tenda «Mercabarato» ofrécelles os mellores produtos ao mellor prezo.
DIFI
Para explicar • A actividade 1 serve para comprobar se os alumnos son capaces de identificar as dúas funcións básicas dos dous puntos e, ao mesmo tempo, para que comproben o uso nun texto. Deste xeito, poderán fixar os contidos do cadro inicial. • Fíxese en que na actividade 2 poñen os dous puntos, previa introdución do saúdo. Lémbrelles tamén que o saúdo está relacionado co tipo de receptor a quen vai dirixido e, daquela, será máis ou menos formal. • As actividades 3 e 4 céntranse na función dos dous puntos como signo que precede unha enumeración. Resulta especialmente interesante a actividade 3, na que comprobarán que hai dous tipos de enumeracións, as que van precedidas dun nome xenérico e de dous puntos e as que non van precedidas de ningún nome xenérico e, polo tanto, non levan dous puntos. Para que poidan traballar me-
3. Escribe os dous puntos nas enumeracións que o precisen. M
M M M
4.
No colexio fan algunhas actividades extraescolares inglés, música, informática e baloncesto. Ao acabar a clase, Carlos gardou na mochila o libro, o estoxo e o caderno. Onte á tardiña fomos ao cine Mariña, Roi, Henrique e mais eu. Este verán iremos de vacacións a algún destes lugares Italia, Portugal ou Rusia.
ESTUDO EFICAZ. Explica por que nas outras enumeracións da actividade anterior
non se escriben os dous puntos.
208
Outras actividades Repaso dos signos de puntuación. Propóñalles aos alumnos este texto para que enchan os ocos con coma, punto, punto e coma, dous puntos, signo de interrogación e signo de admiración. O final de curso Onte vin que na axenda__ [,] que tiña aberta encol da mesa__ [,] só quedaban cinco follas para chegar ao final e uns cantos exames__ [;] con todo__ [,] o sol intenso facíame pensar que a boa vida estaba moi preto__ [.] Non dubidei e berrei__ [:] «Si__ [!] Viva__ [!]», mentres ía para a clase__ [.] Xacobe__ [,] moi sorprendido__ [,] preguntou__ [:] «Que pasa__ [?]».
208 130903 _ 0264-0279.indd
272
21/7/09
14:54:51
15 UNIDADE
15
5. Introduce as palabras dos personaxes con formas dos verbos propostos. Non esquezas os dous puntos.
Ai, o príncipe azul! –Ao final, deixaches plantado ao príncipe Tomé?
preguntar contestar exclamar dicir
–Si. É que estou esperando o meu príncipe azul. –Ah, si? E como saberás que é el? –Muller, iso é moi fácil: pola cor!
ña a.
n. da
EXEMPLO
llor a diferenza entre os dous tipos, propóñalles que convertan as oracións que non levan dous puntos en enumeracións que necesitarían os dous puntos. Por exemplo, Ao acabar a clase, Carlos gardou na mochila todo o material escolar: o libro, o estoxo e o caderno.
Verbos
A princesa Mariña preguntoulle á súa amiga, a princesa Tareixa: –Ao final, deixaches plantado ao príncipe Tomé?...
6. Escribe un texto breve a partir desta escena en que utilices dous casos de uso dos dous puntos.
• Aproveite as actividades 5 e 6 para insistir na necesidade de empregar diferentes verbos de dicción para introducir diálogos.
Pois, aquí tes todo o que necesitas.
Boa tarde! Quería disfrazarme de cabaleiro medieval.
guén. Podes comezar así: Mañá é a festa medieval no colexio e Roi aínda non ten o disfrace...
7. Ditado. Prepara o ditado para facelo no caderno.
Solucións
Fíxate no uso dos dous puntos.
A feira medieval! Querida curmá:
o» s
Como sabes, polas festas do patrón sempre facían o mesmo: un maratón, o concurso de debuxo e algún concerto. Pero este ano a alcaldesa dixo: «Desta vez faremos algo diferente!». E montou no barrio unha feira medieval. Haiche de todo: artesáns, xograres, bufóns... Miña nai dixo: «É coma se viaxásemos no tempo!». E ten toda a razón! Mágoa que esteas tan lonxe!
DIFICULTADES ORTOGRÁFICAS 1. Copia as palabras substituíndo os símbolos polas grafías correspondentes. M
tica
2idroa2ión
M
fil2arm2ni2a
M
a2sor2er
hidroavión
2. Arrodea os erros e corríxeos. filharmónica sia.
M M
absorber
idroavion hidroabión
M M
filarmonica filarmónica
M M
alsorber absorver
3. Escribe unha oración con cada unha das palabras traballadas.
terior
209
Daquela expliqueille cantas ganas tiña de gozar de todo o que me gusta__ [:] a natación__ [,] o tenis__ [,] os paseos pola praia e a lectura__ [.] Xacobe__ [,] moi estrañado__ [,] volveume preguntar__ [:] «Por que dis iso agora__ [?]». Eu exclamei__ [:] «Porque só faltan cinco días para que acabe o curso__ [!]». Xacobe miroume coma se eu estivese fóra de min e concluíu__ [:] «Cinco días__ [?] Cales__ [?] Segundo a miña axenda__ [,] quedan 15 días__ [;] segundo a de Uxío__ [,] 16 días__ [;] e segundo a do mestre__ [,] 18__ [.] Ti estás segura de que á túa axenda non lle falta ningunha folla__ [?]».
1. A princesa Coitadiña tiña de todo: [introducen unha enumeración] roupa, libros, xoguetes, xoias… Pero non era feliz. Un día a súa fada madriña díxolle: [introducen palabras de alguén] «Pide un desexo!». E Coitadiña pediulle: [introducen palabras de alguén] «Quero percorrer o mundo: [introducen unha enumeración] Asia, Europa, África…». Ninguén a volveu ver desde aquel día. 2. RM: Querida mamá Adela: Fun facer os deberes á casa de Pedro. Lois. / Estimado señor alcalde: Pregámoslle que mellore as pistas de atletismo municipais. Asociación deportiva «Cempés». / Prezados clientes: A tenda «Mercabarato» ofrécelles os mellores produtos ao mellor prezo. 3. [Enumeracións con dous puntos.] • No colexio fan algunhas actividades extraescolares: inglés, música, informática e baloncesto. • Este verán iremos de vacacións a algún destes lugares: Italia, Portugal ou Rusia. 4. Por que a enumeración non se anuncia. 5. A princesa Mariña preguntoulle á súa amiga, a princesa Tareixa: –Ao final, deixaches plantado ao príncipe Tomé? Tareixa contestou: –Si. É que estou esperando o meu príncipe azul. Mariña díxolle: – Ah, si? E como saberás que é el? Daquela, Tareixa exclama: –Muller, iso é moi fácil: pola cor! 6. RL. 7. Ditado.
209 130903 _ 0264-0279.indd
273
21/7/09
14:54:51
Obxectivos • Ampliar o vocabulario sobre a época medieval. • Coñecer o significado dalgunhas siglas. • Converter un texto narrativo nun diálogo.
Suxestións didácticas
Obradoiro de escritura
Com
Vocabulario
Escr entre cada de p
cabaleiro xograr campesiña
6. C
medieval cortesán leal defender traballar entreter
Para introducir o tema, utilice a lámina inicial e pregúntelles aos alumnos a que época os transporta. Intente que sitúen a época medieval entre os grandes períodos da historia. Debuxe no encerado unha liña do tempo e indique os séculos empregando a abreviatura s., seguida do século escrito en números romanos, e utilice I.M. para referirse á Idade Media. Faga que se fixen nesta liña do tempo e pregúntelles o que queren dicir s. e I.M. Intente que reflexionen sobre a utilidade destes elementos cando se dispón de pouco espazo, pero ao mesmo tempo insista no feito de que convén non abusar, xa que poden dificultar a lectura dun texto. Recoméndelles que sempre que empreguen siglas, é aconsellable desenvolvelas a primeira vez que as utilicen. Para explicar • No cadro de vocabulario menciónase a figura do xograr. Explique que os xograres cantaban cancións ou contaban historias nos castelos, perante os señores. Cómpre, con todo, que esta figura non se confunda coa do trobador, que era a persoa que facía as composicións que despois cantaba o xograr. • Na actividade 4, insista nas siglas EUA, preferibles ás frecuentes EEUU. • Antes de levar a cabo a actividade 6, suxíralles aos alumnos que subliñen con cores diferentes as palabras dun personaxe e as doutro para que lles resulte máis fácil elaborar o diálogo.
O MUSEO INTERACTIV IEVAL DE HISTORIA MED
1. Faille unha pregunta a cada personaxe da lista. Utiliza as palabras propostas. 2. Busca na lámina 5 obxectos que pertenzan a un cabaleiro e escribe os seus nomes. 3. Escribe as definicións que corresponden a cada palabra do encrucillado. DEFINICIÓNS
1▶ 2▶ 3▶ 4▶ 5▶
1. Ferramenta con que segaban a herba os campesiños. 2. …
G A L P T
A R A E R
D M Ú R O
A A D G B
Ñ D E A A
A U R A
P
M E O D O R
a
b AS SIGLAS. Para expresar de xeito abreviado o nome do Museo Interactivo de Historia Medieval uníronse as letras iniciais de cada palabra: MIHM. Estes conxuntos de letras que se forman unindo as letras iniciais dun grupo de palabras chámanse siglas.
R
c
4. Escribe cada sigla detrás do seu significado. M
SIGLAS ONG ESO EUA
ONU DNI UE
M M M M M
Documento Nacional de Identidade Unión Europea Estados Unidos de América Organización Non Gobernamental Ensino Secundario Obrigatorio Organización das Nacións Unidas
▶ ............ ▶ ............ ▶ ............ ▶ ............ ▶ ............ ▶ ............
C
5. Inventa unhas siglas para que os teus compañeiros e compañeiras descubran
d
o seu significado.
210
Máis información Diferentes tipos de abreviacións. A supresión de letras é un fenómeno cada vez máis frecuente, sobre todo nos medios de comunicación. Estes son outros tipos de abreviacións: • Abreviaturas: representan unha palabra coas primeiras letras e levan punto ao final. Exemplos: sr. (señor), Dra. (doutora), s. (século)… • Acrónimos: son palabras formadas por sílabas de termos compostos e escríbense con maiúscula inicial. Exemplos: Interpol (International Criminal Police Organization)… • Símbolos: son as abreviacións de unidades de peso ou medida, de moedas ou de elementos químicos, aceptadas internacionalmente, e hai que escribilas sen punto. Exemplos: l (litro), kg (quilogramo)…
210 130903 _ 0264-0279.indd
274
21/7/09
14:54:51
mes.
de onras
15 UNIDADE
15
Composición de textos Escribimos diálogos. Un conto é máis interesante e expresivo cando contén diálogos entre os personaxes, é dicir, cando reproducimos por escrito as palabras que dixo cada un. Á hora de escribir diálogos é importante lembrar o uso dalgúns signos de puntuación como os dous puntos (:) e a raia (–).
• É importante que destaque a importancia dos verbos de dicción para introducir as palabras dos personaxes. Anímeos a variar estes verbos para que non empreguen sempre fórmulas como dixo ou respondeu. Pode propoñerlles o exercicio que incluímos na sección Outras actividades, nesta mesma páxina da Guía.
6. Converte o texto narrativo seguinte nun conto con diálogos. Unha loucura temporal Aquel día Sabela chegou moi emocionada á casa. O pai, ao vela así, preguntoulle por que estaba tan contenta. Daquela, Sabela contoulle que coñecera o rei Afonso VIII e que era moi simpático. O pai, estrañado, preguntoulle que de que Afonso VIII falaba e Sabela respondeulle que do que fora rei de Galicia. O pai asustouse: a súa filla estábase volvendo tola? A continuación telefonou á nai e díxolle que levaba a Sabela ao médico, que tiña alucinacións, que dicía que falara con Afonso VIII. A nai comezou a rir e explicoulle que aquela tarde Sabela fora de excursión ao novo Museo Interactivo de Historia Medieval, onde algunhas persoas disfrazadas de personaxes medievais lles explicaban en directo a historia. O pai respirou aliviado: a súa filla non estaba tola!
Competencias básicas Competencia cultural e artística Unha boa maneira de coñecer a sociedade medieval é achegarse ao centro histórico da cidade de Santiago de Compostela, onde poderán percorrer algúns dos escenarios representativos da nosa historia medieval.
PLANIFICACIÓN DO TEXTO
a) Localiza no texto en que momentos algúns personaxes falan entre eles. b) Identifica os personaxes que falan en cada ocasión e o que di cada un. REDACCIÓN DO TEXTO
c) Escribe o borrador do teu texto seguindo estas indicacións: 1. Copia o texto ata que chegues ao fragmento en que falan os personaxes.
Solucións
2. Anuncia o personaxe que vai falar. Pon atención ao uso dos dous puntos. 3. Escribe as palabras do personaxe que fala. Non esquezas poñer diante a raia. EXEMPLO
Aquel día Sabela chegou moi emocionada á casa. O pai, ao vela así, preguntoulle: –Que che pasa, Sabela, que estás tan contenta?
CORRECCIÓN E EDICIÓN DO TEXTO
d) Revisa o borrador, fixándote especialmente no uso dos dous puntos e da raia diante das palabras de cada personaxe.
211
Outras actividades Verbos de fala. Propóñalles que busquen nesta sopa de letras oito verbos de dicción en 3.ª persoa do presente. B E C N A P U N F R
U C O N F E S A A O
A E N U I N R E K E
S E C O R V E R D S
E N L H M O P F E M
G X Ú T A S L A C A
U L E A V P I T L T
R T U E P X C C A I
A S P S E R A L R Z
M P E X P Ó N A A A
1. RM: Ao cabaleiro: Que territorios defendiches? Ao xograr: Que señores entretés? A campesiña: Cantas terras traballa a túa familia? 2. RM: casco, espada, armadura, pergameo, pluma, laúde… 3. 2. Armadura: conxunto de pezas de ferro que protexían o corpo dos cabaleiros. 3. Laúde: instrumento musical de corda que utilizaban os xograres. 4. Pergameo: pel de ovella moi fina sobre a que se escribía na época medieval. 5. Trobador: poeta da Idade Media que compoñía poemas e cantigas. 4. • Documento Nacional de Identidade: DNI • Unión Europea: UE • Estados Unidos de América: EUA • Organización non gobernamental: ONG • Ensino secundario obrigatorio: ESO • Organización das Nacións Unidas: ONU. 5 e 6. RL.
(Solucións: confesa, replica, expón, asegura, conclúe, afirma, declara, matiza.)
211 130903 _ 0264-0279.indd
275
21/7/09
14:54:52
Literatura A comparación e a metáfora Obxectivos • Identificar comparacións e metáforas. • Crear adiviñas a partir de comparacións e metáforas.
Suxestións didácticas Pregúntelles que fan cando queren describir un obxecto estraño ou innovador. A miúdo nestes casos recorren ás comparacións. Na poesía tamén se usa con frecuencia este recurso coa intención de facer un discurso máis bonito.
4. D
c
A
Romance das tres princesas Era un rei de barba preta, ollos de mirada altiva, voz de trebón, mans de aceiro e alma de neve fría. […] Era, hai xa moito tempo, un rei que tiña tres fillas. Coma o vento era a maior que sopraba noite e día. […] Semellaba bolboreta que coas ás moi coloridas ía esfollando as tristezas e sementando alegrías. A do medio das tres era como o trigo dunha espiga. E a terceira, a máis pequena, a que menos anos tiña, era un espello de auga nacido na mañanciña. […]
Comprobe se lembran o autor do poema, Antón Cortizas, de quen leron un relato na unidade 10 (As bromas do río). Pode explicar que os romances son un tipo de poemas moi característico da tradición oral e son poemas narrativos, é dicir, que contan unha historia. Pida que expliquen cal é a historia que conta o fragmento que teñen nesta páxina. Se é posible, unha vez realizadas as actividades que centran o tema desta unidade, ofrézalles a versión completa do romance para lelo, comentalo e recitalo na aula.
5. E
n
A
preta: negra.
C fl u e
esfollar: quitar as follas.
El-Rei tiña tres princesas coma unhas rosas de lindas. El-Rei tiña tres tesouros aló en terras da Galiza. El-Rei tiña tres amores, pero El-Rei non o sabía.
OBR
ANTÓN CORTIZAS (fragmento)
1
A comparación é un recurso literario que consiste en establecer semellanzas entre dous seres, dúas calidades ou dúas accións. A metáfora é un recurso literario que consiste en nomear unha cousa co nome doutra coa que se identifica nalgún aspecto.
1. Escolle a opción correcta en cada caso e copia. M
unha comparación M
2
No verso do poema «coma unhas rosas de lindas» hai ................. unha metáfora
No verso do poema «El-Rei tiña tres tesouros» hai ................. unha comparación
unha metáfora
2. Copia outras comparacións que atopes no poema e explícaas. 3. Explica as identificacións que se realizan en cada unha destas metáforas. Logo transforma cada expresión nunha comparación.
Para explicar • Despois de ler o cadro inicial coa definición de comparación e metáfora, pode achegar exemplos clarificadores (Os teus ollos son coma dous luceiros. / Eses luceiros da túa cara.) ou deixar que eles mesmos identifiquen no poema Romance das tres princesas os recursos a partir das definicións, tal como se pide nas actividades 1, 2 e 3. • As actividades 4 e 5 e o Obradoiro literario ensínanlles a construír metáforas. Fágalles ver que, primeiramente, cómpre establecer unha semellanza entre dúas realidades (comparación) e, unha vez realizada esta comparación, cómpre eliminar o obxecto orixinal e mencionar só aquel co que o comparabamos (así chegamos á metáfora).
voz de trebón
mans de aceiro
3
alma de neve
212
Máis información As comparacións e as metáforas en adiviñas. Tal como se pode comprobar na actividade 5 da unidade, as adiviñas constrúense en moitos casos sobre metáforas e comparacións que intentan ocultar a solución. Explote o mundo das adiviñas para reforzar os contidos desta unidade. Pode atopar material en: Que cousa é cousa...? de Paco Martín, recompilación de máis de mil cen adiviñas ordenadas tematicamente en trece apartados. 303 adiviñas, de Gloria Sánchez. Adiviñanceiro popular galego, Varios autores. Adiviñas para xogar, de Xulio Cobas. Xogando ás adiviñas, de Carme Baz.
212 130903 _ 0264-0279.indd
276
21/7/09
14:54:52
15 UNIDADE
15
4. Di en que caso se usa unha comparación e en cal unha metáfora para describir cada elemento. Xustifica a resposta.
Competencias básicas
B Gaitiña, gaitiña gaiteira...
A Contenta está a cerdeira cos seus pendentes encarnados e a súa saia domingueira.
Aprender a aprender
Teu corazón encarnado vai estalando de pena.
As actividades de creación de comparacións e metáforas propostas permiten desenvolver a iniciativa, a imaxinación e a creatividade dos alumnos. Aproveite para valorar os xogos lingüísticos tradicionais, como as adiviñas, como unha manifestación artística.
5. Escribe debaixo de cada debuxo a forma como se denominou cada elemento na adiviña.
a.
tar
das.
Adiviña
1
Campo branco, flores negras, un arado e cinco eguas.
2
letras
3
bolígrafo
4
papel
dedos
POPULAR
................... ................... ................... ...................
Solucións Crear metáforas
OBRADOIRO LITERARIO
ento)
1. Inventa e completa unha comparación para cada un dos elementos seguintes. Lembra que os dous elementos comparados teñen que ter algunha cousa en común.
tre
O sol é coma .......................
As nubes parecen ..............
me
Os dentes parecen ...............
As estrelas son coma ...........
As cidades parecen ..............
Os números son coma ...........
2. Substitúe as palabras destacadas por aquilo co que o comparaches e crea adiviñas. Estrelas que brillan de noite e, polo día, dormen.
O sol, que cada día nos dá luz e alegría.
Nubes que cando se enfadan provocan grandes treboadas.
Dentes, que debes cepillar se a carie queres evitar.
Números que lles gusta contar, e todas as cousas ordenar.
As cidades onde vive xente e hai ruído sempre.
3. Crea as túas propias adiviñas a partir de comparacións e metáforas.
213
Outras actividades Os obxectos misteriosos. Repártalles aos alumnos recortes de revistas en que se representan obxectos diversos (un radiador, un lapis, unha mesa…). Cada alumno terá un obxecto e, sen mostrarllo ao resto, intentará explicalo empregando unha ou varias comparacións. O resto dos alumnos intentará adiviñar de que obxecto se trata. Como actividade final, anímeos a repasar as unidades de Literatura que viron ao longo do curso e a crear descricións dos obxectos que sexan literarias, con rima, unha certa regularidade silábica, outras figuras retóricas ademais da comparación e da metáfora…
1. Comparación. Metáfora. 2. Coma o vento era a maior ... semellaba bolboreta / A do medio das tres era coma o trigo dunha espiga. 3. A voz é moi sonora. As mans son fortes e duras. A súa alma é insensible. Voz coma un trebón, mans coma o aceiro, alma coma a neve. 4. (Hai metáforas nos dous casos) No poema A hai dúas metáforas: os pendentes encarnados son as cereixas, a saia domingueira, as follaxe. No poema B hai unha metáfora: o corazón encarnado é o fol da gaita. 5. 1. letras: flores negras. 2. bolígrafo: un arado. 3. papel: campo branco. 4: dedos: cinco eguas. OBRADOIRO LITERARIO 1. RM: O sol é coma un foco de luz. As nubes parecen ovellas. Os dentes parecen perlas. As estrelas son coma lentellas. As cidades parecen caixas de formigón. Os números son como soldados en ringleira. 2. RM: Lentelliñas que brillan de noite / e, polo día, dormen. Foco, que cada día / nos dá luz e alegría. Ovellas que cando se enfadan / provocan grandes treboadas. Perlas, que debes cepillar / se a carie queres evitar. Soldados en ringleira que lles gusta contar/ e todas as cousas ordenar. Caixas de formigón onde vive xente / e hai ruído sempre. 3. RL.
213 130903 _ 0264-0279.indd
277
21/7/09
14:54:52
Actividades Obxectivos
1.
• Repasar os contidos da unidade. • Revisar contidos da unidade anterior. • Crear acrósticos.
2.
LEM
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o resumo destes contidos da unidade.
M
Escríbense dous puntos nas ….…, para introducir ….… e antes de citar …….
M
As siglas son o conxunto de letras que se forman unindo ….…
M
A comparación é ….… A metáfora é ….…
9.
ESTUDO EFICAZ. Copia e completa o esquema. OS VERBOS
Suxestións didácticas A actividade 3 non só é interesante para distinguir raíces verbais e desinencias, senón tamén para repasar a alternancia consonántica de c/z e g/gu. Engada outras formas verbais para que revisen a ortografía, e complete con outras formas verbais con alternancia c/qu (mancar, sacar…) Vixíe que os alumnos conxugan correctamente os verbos da actividade 10 e que diferencian as alternancias vocálicas propias destes verbos. A actividade de creación de acrósticos que se propón en Es capaz de… pode resultar máis interesante para os alumnos se a fan a partir das letras do seu nome.
poden ser
10.
.................
Manteñen ........ igual en todas as formas.
.................
Teñen as mesmas ........ ca o verbo modelo.
3. Escribe o infinitivo e separa a raíz e as desinencias das formas verbais seguintes. M M
vivistes paguen
M M
facedes comezamos
M M
temías sentirei
4. Clasifica as formas verbais destas oracións segundo pertenzan a verbos regulares ou irregulares. M M M M M M M
O equipo vai ao polideportivo os sábados. Xosé prefería un libro de aventuras. Seis e oito fan catorce. Pola tarde o rapaz sempre colle cogomelos. Bate as claras co azucre. Vexo un castelo na montaña. Pola mañá traballei co ordenador. verbos regulares
verbos irregulares
Teñen algunha variación na ........
Non teñen as mesmas ........ ca o verbo modelo.
6. Completa con enumeracións anunciadas. Non esquezas usar os dous puntos. M M
Marica fala tres... No zoolóxico hai...
M M
11.
Anxo practica... Noa cultiva...
7. Copia e completa cos dous puntos.
ES
A espera Ao castelo chega o cabaleiro Bieito e dille a súa nai –Mamá, gañei o torneo. Hoxe non agardes por min para cear! A nai pregúntalle con interese –Por que, meu fillo? O cabaleiro responde –Porque xa estou aquí.
1
8. Di a que se refiren estas metáforas. 5. Escribe as siglas correspondentes. M M
Solucións
M
1. • Escríbense dous puntos nas notas e nas cartas, despois do saúdo; para introducir enumeracións; e antes de citar as palabras exactas que di unha persoa. • As siglas son o conxunto de letras que se forman unindo as letras iniciais dun grupo de palabras. • A comparación é un recurso literario que consiste en establecer semellanzas entre dous seres, dúas calidades ou dúas accións. A metáfora é un recurso literario que consiste en nomear unha cousa co nome doutra co que se se asemella. 2. Os verbos poden ser regulares: manteñen a raíz igual en todas as formas e teñen as mesmas desinencias ca o verbo modelo. Os verbos poden ser irregulares: teñen algunha variación na raíz e non teñen as mesmas desinencias ca o
M M
Diario Oficial de Galicia ▶ …..... Documento Nacional de Identidade ▶ …..... Universidade de Vigo ▶ …..... Inspección Técnica de Vehículos ▶ …..... Unión Europea ▶ ….......…
Pa pequena para coller a sopa e levala toda da cunca á boca.
2
A gran serpe multicolor dirixíase a fume de carozo cara á meta.
214
Outras actividades Sopa de letras de verbos. Pídalles que identifiquen nesta sopa de letras doce formas verbais e despois que as analicen tendo en conta a persoa, o número, o tempo e o modo. P A S E O R S A I A X E C E C U M O T L H E C F H P L É S E M O S O O O E S A E M T E N A P N X G E R A N D E I P C V E A H O M O T A O C O E S B C O M E R A D E S R U A E F X S C H N A S T O (Solucións: foxes, saia, chegaban, N X C O Ñ E C E R Í A S fixeches, lésemos, andei, comerades, X I A P U I D E R A N X paseo, puideran, convertan, coñecerías, M F C A M I Ñ A R Á V T camiñará.)
214 130903 _ 0264-0279.indd
278
21/7/09
14:54:52
15 UNIDADE
LEMBRA E REPASA 9. Completa as oracións conxugando,
12. Escribe os guións e as
en cada caso, o verbo que se indica.
comiñas onde cumpra.
●
Vós sodes moi amigos. Por que ….....… (DISCUTIR) así?
●
Non, Estevo, non. As vacas non ….....… (GRUÑIR), elas ….....… (MUXIR).
●
Miña nai non me ….....… (ABURRIR), con ela sempre me ….....… (DIVERTIR).
10. Completa o cadro cos tempos dos verbos que se indican. servir
mas delo.
. ca... ...
fuxir
partir
PRESENTE DE INDICATIVO
Martín Codax Martín Codax mediados do século XIII - comezos do século XIV foi un xograr, posiblemente de Vigo, polas referencias que fai a esa cidade, como por exemplo: Ondas do mar de Vigo, se vistes meu amigo… Codax tivo moito éxito na súa época, se vivise agora sería unha star da canción.
13. Arrodea os prefixos de situación. ●
PRESENTE DE SUBXUNTIVO
●
IMPERATIVO
subtítulo antepoñer
● ●
sobrecama posdata
● ●
entreplanta ultrasón
14. Escribe unha palabra con cada un destes prefixos de situación.
11. Explica en que situacións se deben usar as parénteses e en cales as comiñas.
sub-
extra-
ante-
Crear acrósticos
ES CAPAZ DE…
1. Un acróstico é un escrito en que as primeiras letras de cada oración se poden ler de arriba abaixo formando unha palabra. Crea un acróstico seguindo as instrucións seguintes. 1. Escolle unha destas palabras e escríbea en vertical. EXEMPLO
fax rei
oliveira vila
mar coroa
automóbil teléfono
F A X
2. Escribe unha oración que comece con cada unha das letras e que teña relación coa palabra escollida. Se queres que o teu acróstico teña máis graza, fai que as oracións rimen entre elas. EXEMPLO
e
F A X
▶
Funciona grazas á liña do teléfono. Axuda a enviar calquera documento… ▶ Xunto ao destinatario estará ao momento. ▶
2. Crea os teus propios acrósticos e pásallos a un compañeiro ou compañeira para que adiviñe a palabra a partir da cal os creaches.
215
Programa de ESTUDO EFICAZ Ao acabar a unidade, faga que os alumnos reflexionen sobre o que aprenderon. Complete con eles unha táboa coma esta: O que aprendín Lectura Comunicación oral Gramática Ortografía Vocabulario Composición de textos Literatura
O que aprendín a facer
15
verbo modelo. 3. • viv-istes (vivir) • fac-edes (facer) • tem-ías (temer) • pagu-en (pagar) • comez-amos (comezar) •sent-irei (sentir). 4. VERBOS REGULARES: prefería, colle, bate, traballei. VERBOS IRREGULARES: vai, fan, vexo. 5. • DOG • DNI • UV • ITV • UE. 6. RM: • Marica fala tres idiomas: francés, inglés e alemán. • Anxo practica fútbol, tenis e piragüismo. • No zoolóxico hai moitos animais salvaxes: tigres, leóns, leopardos… • Noa cultiva moitas hortalizas: cenorias, pementos, cebolas e tomates. 7. …a súa nai: / …con interese: / …responde: 8. Culler. O pelotón ciclista. 9. RM: • discutides • gruñen, moxen. • aburre, divirto. 10. PRESENTE DE INDICATIVO: sirvo, serves, serve, servimos, servides, serven; fuxo, foxes, foxe, fuximos, fuxides, foxen; parto, partes, parte, partimos, partides, parten. PRESENTE DE SUBXUNTIVO: sirva, sirvas, sirva, sirvamos, sirvades, sirvan; fuxa, fuxas, fuxa, fuxamos, fuxades, fuxan; parta, partas, parta, partamos, partades, partan. IMPERATIVO: sirve, servide; fuxe, fuxide; parte, partide. 11. • As parénteses serven para encerrar datos aclaratorios como datas, lugares, explicación de siglas… As comiñas escríbense para reproducir textualmente as palabras que dixo alguén; para indicar que unha palabra ten un sentido irónico ou distinto do habitual; para destacar un termo estranxeiro ou dialectal, un alcume ou un termo coloquial. 12. (Na orde, no libro do alumno, debería preguntar polas parénteses e as comiñas). Martín Codax (mediados do século XIII - comezos do século XIV) foi un xograr, posiblemente de Vigo, polas referencias que fai a esa cidade, como por exemplo: «Ondas do mar de Vigo, se vistes meu amigo…» Codax tivo moito éxito na súa época, se vivise agora sería unha «star» da canción. 13. • sub • sobre • entre • ante • pos • ultra. 14. RM: subterráneo, extraterrestre, anteproxecto. ES CAPAZ DE… 1 e 2. RL.
215 130903 _ 0264-0279.indd
279
21/7/09
14:54:53
Audicións UNIDADE 1 Audición 1 –Mira, secou a planta que estivemos coidando o ano pasado... –Puf! Pois levamos outra. Se todas son iguais... Audición 2 –Isto é intolerable! Todo o santo día a beirarrúa chea de coches! E vostede, señor policía, non fai nada. Ei, dígame por onde temos que pasar os viandantes, dígamo se pode ser... –Non se preocupe, señora, agora mesmo aviso o guindastre para que leve os coches mal aparcados... Audición 3 –Vicente! Arre demo! Pensaba que non nos volveriamos ver! –Carme? Ti tamén cambiaches de colexio? É incrible! Audición 4 –Que... que can máis... máis bonito, Uxía... En... encántame... –Si, si, xa vexo que che encanta... Queres tocalo?
UNIDADE 2 Audición 1 (No libro, páx. 23) Audición 2 velocidade, teléfono, oxalá, instituto, ósos, reloxo, proxecto, pexegos, transporte, xardineiro, ningunha, terrestre.
UNIDADE 3 Audición 1 Non sei se vos decatastes, pero cando chegan as rebaixas a xente vólvese un pouco tola: ve ofertas e gangas por todos os sitios! Hoxe mesmo, sen ir máis lonxe, cando subía ao autobús para vir aquí, á radio, un home diante de min preguntoulle ao condutor: –Escoite, canto custa o autobús? –Un euro e vinte céntimos –contestou o condutor. –Pois que baixe todo o mundo, que o merco! Iso si que é mercar barato, eh? Audición 2 Cada vez hai máis xente que quere o televisor VEXOTEBÉN. VEXOTEBÉN non é soamente o televisor máis barato do mercado senón que, ademais, ten unha definición de cor e unha calidade de son insuperables! Merca un VEXOTEBÉN e verás o mundo doutra maneira!
Audición 3 Aínda que, a primeira vista, a araña poida parecer un insecto, non o é. Se nos fixamos na súa anatomía, decatarémonos de que as arañas teñen oito patas, en lugar das seis que caracterizan os insectos, e que lles faltan as antenas e as ás propias deste tipo de invertebrados. Audición 4 Boas tardes! Os veciños do barrio das Fontiñas tiveron hoxe a visita dun turista inesperado, o tigre Sandokán, que escapou do zoolóxico esta mañá. Afortunadamente, os coidadores do zoo reaccionaron rapidamente e puideron apreixar a fera antes de que atacase algún veciño. Audición 5 Atención a todos os condutores que viaxen cara a Cabeza de Manzaneda! A estrada OU-325 foi cortada ao tráfico a causa das fortes nevadas. O acceso ás localidades de Trives e Chandrexa de Queixa só se poderá realizar, con uso de cadeas, a través das estradas comarcais C-15 e C-23. Se queren máis información, poden telefonar á Dirección Xeral de Tráfico. Audición 6 A cigarra e a formiga O inverno chegara e a cigarra tiña moito frío e moita fame. Pasara o verán cantando e divertíndose moitísimo, pero agora estábao pasando moi mal. De súpeto pensou na súa veciña a formiga. Ela si que vivía quentiña no formigueiro e seguro que tiña comida de sobra: é que pasara o verán xuntando granciños de trigo e outras cousas! Decidida, chamou á porta do formigueiro e, cando a formiga abriu, preguntoulle: –Amiga formiga, teño fame e frío, poderíasme dar abrigo e alimento? –E que facías ti durante o verán, mentres eu xuntaba comida pouquiño a pouco e construía o formigueiro para previr o frío? –Cantar! –dixo a cigarra con naturalidade. –Pois agora baila, amiga cigarra; quizais así aprendas a ser máis previsora –dixo a formiga. E, dito isto, pechoulle a porta nos fociños. Daquela a cigarra decatouse de que a formiga tiña razón e prometeuse que nunca máis ningún inverno a collería desprevida. Audición 7 –Esta é a colección de libros de aventuras máis completa e mellor editada que hai nestes momentos no mercado. Fíxese vostede en que nas librarías custa 200 euros e eu ofrézolla por soamente 125. Élle unha oportunidade única! –Síntoo, pero este mes tivemos moitos apuros e non nos vai ben agora gastar tanto diñeiro.
216 130903 _ 0280-0288.indd
280
8/7/09
15:08:17
–Por iso non se preocupe, señor. Podemos chegar a un acordo e pagar en prazos de moi pouca cantidade. Todo é cuestión de falalo. Sería unha mágoa que a súa familia, e especialmente os seus fillos, non puidesen gozar desta fantástica e única colección de libros de aventuras só por cuestións económicas... Audición 8 –Aínda que as cualificacións non están mal de todo, si que notamos que o seu rendemento baixou respecto do curso pasado. –Pois é estraño, porque na casa continúalle dedicando as mesmas horas ao estudo. –Ao mellor aínda non se adaptou ao curso. –Eu penso que o problema é que non atende na clase e que, por iso, aínda que estude na casa, non lle quedan claros os conceptos. Audición 9 –Avó, avó, sabes que mañá iremos co colexio a plantar carballos ao monte? –Pois vai amodo, a ver se che pasa coma a Martiño, un rapaz que viña comigo ao colexio. Sabes que lle ocorreu?
UNIDADE 4 Audición 1 –Ola! Estou facendo unha enquisa para a revista municipal. Poderíasme contestar unhas preguntas? –Naturalmente. Dispara. –Cres que reciclar o lixo é importante? –Si, penso que é fundamental facelo. –Pensas que o concello tivo unha boa iniciativa aumentando o número de colectores de reciclaxe na localidade? –E tanto! De feito, creo que o deberían facer xa hai moito tempo. –A pesar diso, aínda hai moita xente que non recicla. Que medidas tomarías contra os que non reciclan se foses o alcalde da localidade? –Que que medidas tomaría contra os que non reciclan? Pois obrigaríaos a traballar gratis recollendo lixo ou nunha planta de reciclaxe, durante unha boa temporada. Audición 2 –Ola! Estou facendo unha enquisa para a revista municipal. Poderíasme contestar unhas preguntas? –Se non son moi difíciles... Adiante! –Cres que reciclar o lixo é importante? –Por suposto! Se o facemos todos, aínda poderemos salvar o planeta. –Pensas que o concello tivo unha boa iniciativa aumentando o número de colectores de reciclaxe na localidade?
–Si, é unha iniciativa estupenda, xa que así resulta máis fácil e cómodo reciclar. –A pesar diso, aínda hai moita xente que non recicla. Que medidas tomarías contra os que non reciclan se foses o alcalde da localidade? –Mmm... Puf! Non o sei. Quizais... Puf! Eu que sei... Aumentaría a vixilancia durante as horas en que se adoita tirar o lixo e poñeríalle multas a quen non reciclase. Audición 3 –Ola! Estou facendo unha enquisa para a revista municipal. Poderíasme contestar unhas preguntas? –Si, sen ningún problema. Cando queiras... –Cres que reciclar o lixo é importante? –Si, sen dúbida. É fundamental se queremos salvar o planeta. –Pensas que o concello tivo unha boa iniciativa aumentando o número de colectores de reciclaxe na localidade? –Creo que foi unha iniciativa acertadísima e que facía moita falta. –A pesar diso, aínda hai moita xente que non recicla. Que medidas tomarías contra os que non reciclan se foses o alcalde da localidade? –Alégrame que me fagas esta pregunta porque penso que hai moitas cousas que facer neste sentido. Por exemplo, organizar cursos gratis para concienciar e ensinar a reciclar; fomentar a reciclaxe nos colexios mediante premios ou crear unha policía do lixo que vixíe que cada bolsa se bota no colector correspondente.
UNIDADE 5 Audición –Mira ti, que idea... ir deica o lago para ver a posta de sol! Agora, pola túa culpa, ao mellor temos que pasar a noite no bosque! –Que? Pasar a noite no bosque? Dilo de broma, verdade? –Non vos preocupedes, que o campamento non debe estar moi lonxe. Ademais, non me diredes que non valeu a pena a excursión. Ver a posta de sol, a saída das primeiras estrelas... Foi unha marabilla! –Que foi iso? Non o oístes? Ai, miña nai, a ver se é algún animal feroz... –Tranquilo, home, que fun eu. Ei, mirade alá, aquelas luces! Debe ser o campamento! Xa vos dicía que non debía estar moi lonxe. – Non, non debe estar moi lonxe! Uns tres ou catro quilómetros soamente! Ai, quen me mandaría a min facerche caso, quen?
217 130903 _ 0280-0288.indd
281
8/7/09
15:08:17
UNIDADE 6 Audición –Si? Dígame? –Mariña? Son Antón. Escoita, podes ver se enriba da miña mesa hai unha foto que me fai falta? –Aquí hai unha morea de fotos. Cal é a que queres? –É a foto dun rapaz duns dez anos que se chama Xavier e está en quinto C. É moreno e ten os ollos castaños. É moi bo estudante e lévase moi ben cos compañeiros. Ah, e ten os cabelos longos. –Home, podías comezar por aí! Si, tela aquí. Queres que cha leve? –Non, grazas. Vouna buscar agora. Deica logo! –Adeus!
UNIDADE 7
tantemente, día a día, mentres que o clima se refire a características atmosféricas constantes dunha zona determinada. Galicia ten clima oceánico, con abundantes precipitacións e temperaturas suaves. Segundo a proximidade ao mar e a altura, hai variacións climáticas: Na costa e nas súas proximidades, o clima é oceánico típico. As chuvias son moi abundantes todo o ano, o inverno é temperado e o verán é suave. Na Galicia central e meridional predomina o clima oceánico de interior. Os veráns son cálidos e os invernos son fríos con frecuentes xeadas; chove menos ca na costa. Nos vales do Miño e do Sil, o clima é case mediterráneo, é dicir, ten invernos frescos e veráns calorosos. As chuvias son escasas todo o ano. Nas serras orientais e nas zonas máis altas das serras centro-occidentais dáse o clima oceánico de montaña. O inverno é frío e o verán é suave. Chove abundantemente, e con frecuencia en forma de neve.
Audición Ola! Son Papiroflex, o robot que sabe facer de todo con papel. Hoxe ensinareivos a facer un vaso. En primeiro lugar, collede un papel cadrado e dobrádeo pola metade en diagonal para formardes un triángulo. Despois, dobrade as puntas opostas do triángulo de maneira que quede unha dentro da outra. A continuación, tedes que dobrar as dúas puntas superiores cara a fóra, unha cara a unha banda e outra cara á outra. Finalmente, poñede os dedos dentro do furado superior e abrídeo. Xa tedes o vaso!
UNIDADE 8 Audición –Aviso urxente de rescate: uns excursionistas acaban de perderse na montaña. Segundo as súas indicacións, atópanse no medio dun bosque próximo a un dos puntos que atravesan o río. En fronte ven un lago cunha enorme rocha que ten forma de cabalo. Ás súas costas ven luces e fume. Pensan que pode ser un refuxio, pero non se atreven a continuar camiñando na escuridade. Nestes momentos atópanse sentados ao pé dunha fonte que hai no medio do bosque. Localizástelos? –Si, xa os temos. Dicídelles que agora mesmo os rescataremos!
UNIDADE 9 Audición Ao longo deste mes estudamos moitas cousas sobre Galicia: como son as costas, cales son as montañas e os ríos máis importantes... E hoxe aprenderemos unha cousiña máis: como é o clima. Lembrades que clima e tempo atmosférico non son o mesmo, verdade? O tempo atmosférico cambia cons-
UNIDADE 10 Audición –Si? –Ola, Antía! Son Christian. Hai moito tempo que non falar. –Que alegría, Christian! Como estás? –Moi ben. Agora, eu e meus irmá Peter e Claire vivimos con nosos pais en Londres. –Si? Que ben! Debes estar moi contento. –Si. A casa nova é moi grande e ten un xardín preciosa. Xa virás visitarnos esta vacacións, de acordo? –Si, si, que xa teño ganas de volvervos ver. Biquiños a todos, Christian. –Igualmente, Antía. Aburiño! –Abur!
UNIDADE 11 Audición –Avós, que ben! Viñestes! Trouxéstesme algún regalo de aniversario? –Si, un cada un. Pero só chos daremos se adiviñas antes o que é. Está atenta. No primeiro paquete de regalo hai dous obxectos iguais que están baleiros por dentro para que poidas poñer os pés. Aprendiches a utilizalos cando tiñas cinco anos e agora es toda unha campioa. Son de cor rosa e, en total, teñen seis rodas. –O segundo regalo non ten nada que ver co deporte, pero tamén che gusta moito. É un obxecto pequeno que che permitirá vivir miles de aventuras sen te moveres da casa. Ten uns debuxos espectaculares, está feito de papel e non precisa máis pilas nin baterías ca os teus dedos.
218 130903 _ 0280-0288.indd
282
8/7/09
15:08:17
UNIDADE 12
UNIDADE 13
Audición
Audición
–Boas tardes, señoras e señores xornalistas! Esta mañá o concello tomou unha decisión que vai mellorar a calidade do centro histórico da nosa localidade: converter en zona de viandantes a rúa do Medio, a rúa Maior e a rúa Real. Se queren facer calquera pregunta sobre este tema, respondereilles con moito gusto. –Boas tardes, señora concelleira de Urbanismo. Chámome Filipe Penas e traballo para o Xornal da Vila. En canto tempo ten previsto o concello realizar as obras destas rúas? –En principio, o proxecto especifica que as obras se levarán a cabo durante os meses de xullo e agosto exclusivamente, que coinciden cos meses de vacacións de gran parte da poboación. Deste xeito agardamos reducir ao máximo as molestias dos veciños. Non obstante, a vindeira semana está convocada unha reunión cos comerciantes e coa asociación de veciños da zona para ver que outras medidas poderiamos adoptar co fin de que esta remodelación os afecte o menos posible. –Boas tardes, señora concelleira. Son Adela Crespo, de Infodixital. A miña pregunta é esta: por que se van facer peonís estas rúas e non outras, coma a rúa do Medio ou a rúa de Arriba, que tamén se atopan na zona centro? –A decisión foi difícil. Efectivamente, hai rúas coma as que vostede mencionou que tamén merecen ser para viandantes, pola situación e polas características que presentan. Desgraciadamente, o orzamento con que contamos é reducido e iso obrigounos a facer unha selección na cal tivemos en conta, sobre todo, o valor cultural e comercial de cada rúa. –Boas tardes. Chámome Denís Regueira e son xornalista de Radio Matutina. Que pensa facer o concello para reducir as molestias que as obras lle poidan ocasionar á veciñanza? –Coido que a esta pregunta poden responder os seus compañeiros tan ben coma min. Se me desculpa... –Boas tardes. Son Sabela Mariño e traballo para Telesil. Gustaríanos saber que beneficios esperan obter de facer peonís as rúas da zona centro. –Os beneficios que se poden obter son numerosos. Pero, por mencionar algúns, direille que, por exemplo, iso axudará a conservar mellor os edificios e os monumentos históricos da zona centro, xa que a contaminación se vai reducir polo menos á metade; ademais, reactivarase a actividade comercial e de lecer que, desde hai uns cantos anos decaera notablemente a causa do excesivo tránsito e dos problemas de aparcamento. Coa remodelación, estes problemas desaparecerán e a xente volverá mercar dentro da localidade. Espero contestarlle con isto. Algunha pregunta máis? Non? Pois dou por acabada esta rolda de prensa. Graciñas a todos por vir. Deica a próxima.
Atención ao bando! Atención! Hoxe ás seis da tarde, no Centro Cultural, inaugurarase a exposición «O home das cavernas», a última colección de cadros do famoso pintor local Alberte Cores. Están convidados todos os veciños e veciñas da localidade.
UNIDADE 14 Audición Señoras e señores, acabamos de entrar na sala dos grandes personaxes da historia. Á man dereita atopamos en primeiro lugar a Nefertiti, unha das raíñas máis importantes do antigo Exipto, que viviu 1.300 anos antes do nacemento de Cristo. Ao seu lado temos o busto do mestre Mateo, o responsable, no século XII, da construción do Pórtico da Gloria da catedral de Santiago de Compostela. Un pouco máis alá atópase Frei Martín Sarmiento, un dos pensadores galegos máis brillantes do século XVIII. Á man esquerda podemos ver, de fronte, o busto de Aníbal, militar cartaxinés que, co ataque á cidade de Sagunto no ano 219 antes de Cristo, provocou a segunda guerra Púnica. Á súa dereita está Rosalía de Castro, a autora galega máis recoñecida internacionalmente, e a grande artífice do Rexurdimento da literatura galega a finais do século XIX. E ao fondo atopamos a científica polaca Marie Curie, a primeira muller que conseguiu un premio Nobel dúas veces, en 1903 e en 1911.
UNIDADE 15 Audición –Ola, Cibrán! –Iria! Es ti! Benditos os ollos; canto tempo! Aínda continúas traballando naquela sala de exposicións que... Ui, como se chamaba? Eh... Téñoo na punta da lingua... –Sala Magna. Non, tivemos que pechar. Non vendiamos unha rosca. Montabas calquera exposición e acudían catro gatos. Un desastre! –Déixasme de pedra. E agora a que te dedicas? –Agora dirixo unha galería de arte. É que cando unha porta se pecha outra se abre. –Pois alégrome moitísimo, Iria. A ver se quedamos outro día e me contas todo sen perder detalle, que hoxe marcho a fume de carozo. –De acordo! Xa nos telefonamos. Aburiño! –Adeus!
219 130903 _ 0280-0288.indd
283
8/7/09
15:08:17
Os verbos irregulares O VERBO ESTAR Formas persoais MODO INDICATIVO Presente eu ti el nós vós eles
estou estás está estamos estades están
Pretérito Imperfecto (Copretérito) eu ti el nós vós eles
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el nós vós eles
estivera estiveras estivera estiveramos estiverades estiveran
estaba estabas estaba estabamos estabades estaban Futuro
eu ti el nós vós eles
estarei estarás estará estaremos estaredes estarán
MODO SUBXUNTIVO Pretérito Perfecto (Pretérito) eu ti el nós vós eles
estiven estiveches estivo estivemos estivestes estiveron
Presente eu ti el nós vós eles
Condicional (Pospretérito) eu ti el nós vós eles
estaría estarías estaría estariamos estariades estarían
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
estea esteas estea esteamos esteades estean
eu ti el nós vós eles
estivese estiveses estivese estivésemos estivésedes estivesen
MODO IMPERATIVO está ti estade vós Formas non persoais Infinitivo
estar
Xerundio
estando
Participio
estado
O VERBO SER Formas persoais MODO INDICATIVO Presente eu ti el nós vós eles
son es é somos sodes son
Pretérito Imperfecto (Copretérito) eu ti el nós vós eles
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el nós vós eles
fora foras fora foramos forades foran
era eras era eramos erades eran Futuro
eu ti el nós vós eles
serei serás será seremos seredes serán
MODO SUBXUNTIVO Pretérito Perfecto (Pretérito) eu ti el nós vós eles
fun fuches foi fomos fostes foron
Condicional (Pospretérito) eu ti el nós vós eles
sería serías sería seriamos seriades serían
Presente eu ti el nós vós eles
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
sexa sexas sexa sexamos sexades sexan
eu ti el nós vós eles
fose foses fose fósemos fósedes fosen
MODO IMPERATIVO sé ti sede vós Formas non persoais Infinitivo
ser
Xerundio
sendo
Participio
sido
220 130903 _ 0280-0288.indd
284
8/7/09
15:08:18
O VERBO HABER Formas persoais MODO INDICATIVO Presente eu ti el nós vós eles
hei has ha/hai habemos habedes han
Pretérito Imperfecto (Copretérito) eu ti el nós vós eles
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el nós vós eles
houbera houberas houbera houberamos houberades houberan
había habías había habiamos habiades habían Futuro
eu ti el nós vós eles
haberei haberás haberá haberemos haberedes haberán
MODO SUBXUNTIVO Pretérito Perfecto (Pretérito) eu ti el nós vós eles
houben houbeches houbo houbemos houbestes houberon
Presente eu ti el nós vós eles
Condicional (Pospretérito) eu ti el nós vós eles
habería haberías habería haberiamos haberiades haberían
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
haxa haxas haxa haxamos haxades haxan
eu ti el nós vós eles
houbese houbeses houbese houbésemos houbésedes houbesen
MODO IMPERATIVO non ten formas de imperativo
Formas non persoais Infinitivo
haber
Xerundio
habendo
Participio
habido
O VERBO TER Formas persoais MODO INDICATIVO Presente eu ti el nós vós eles
teño tes ten temos tedes/tendes teñen
Pretérito Imperfecto (Copretérito) eu ti el nós vós eles
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el nós vós eles
tivera tiveras tivera tiveramos tiverades tiveran
tiña tiñas tiña tiñamos tiñades tiñan Futuro
eu ti el nós vós eles
terei terás terá teremos teredes terán
MODO SUBXUNTIVO Pretérito Perfecto (Pretérito) eu ti el nós vós eles
tiven tiveches tivo tivemos tivestes tiveron
Condicional (Pospretérito) eu ti el nós vós eles
tería terías tería teriamos teriades terían
Presente eu ti el nós vós eles
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
teña teñas teña teñamos teñades teñan
eu ti el nós vós eles
tivese tiveses tivese tivésemos tivésedes tivesen
MODO IMPERATIVO ten ti tede/tende vós Formas non persoais Infinitivo
ter
Xerundio
tendo
Participio
tido
221 130903 _ 0280-0288.indd
285
8/7/09
15:08:18
O VERBO IR Formas persoais MODO INDICATIVO Presente eu ti el nós vós eles
vou vas vai imos ides van
Pretérito Imperfecto (Copretérito) eu ti el nós vós eles
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el nós vós eles
fora foras fora foramos forades foran
ía ías ía iamos iades ían Futuro
eu ti el nós vós eles
irei irás irá iremos iredes irán
MODO SUBXUNTIVO Pretérito Perfecto (Pretérito) eu ti el nós vós eles
fun fuches foi fomos fostes foron
Presente eu ti el nós vós eles
Condicional (Pospretérito) eu ti el nós vós eles
iría irías iría iriamos iriades irían
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
vaia vaias vaia vaiamos vaiades vaian
eu ti el nós vós eles
fose foses fose fósemos fósedes fosen
MODO IMPERATIVO vai ti vamos nós ide vós Formas non persoais Imperativo
ir
Xerundio
indo
Participio
ido
O VERBO FACER Formas persoais MODO INDICATIVO Presente eu ti el nós vós eles
fago fas fai facemos facedes fan
Pretérito Imperfecto (Copretérito) eu ti el nós vós eles
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el nós vós eles
fixera fixeras fixera fixeramos fixerades fixeran
facía facías facía faciamos faciades facían Futuro
eu ti el nós vós eles
farei farás fará faremos faredes farán
MODO SUBXUNTIVO Pretérito Perfecto (Pretérito) eu ti el nós vós eles
fixen fixeches fixo fixemos fixestes fixeron
Condicional (Pospretérito) eu ti el nós vós eles
faría farías faría fariamos fariades farían
Presente eu ti el nós vós eles
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
faga fagas faga fagamos fagades fagan
eu ti el nós vós eles
fixese fixeses fixese fixésemos fixésedes fixesen
MODO IMPERATIVO fai ti facede vós Formas non persoais Imperativo
facer
Xerundio
facendo
Participio
feito
222 130903 _ 0280-0288.indd
286
8/7/09
15:08:18
O VERBO VIR Formas persoais MODO INDICATIVO Presente eu ti el nós vós eles
veño vés vén vimos vides/vindes veñen
Pretérito Imperfecto (Copretérito) eu ti el nós vós eles
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el nós vós eles
viñera viñeras viñera viñeramos viñerades viñeran
viña viñas viña viñamos viñades viñan Futuro
eu ti el nós vós eles
virei virás virá viremos viredes virán
MODO SUBXUNTIVO Pretérito Perfecto (Pretérito) eu ti el nós vós eles
vin viñeches veu viñemos viñestes viñeron
Presente eu ti el nós vós eles
Condicional (Pospretérito) eu ti el nós vós eles
viría virías viría viriamos viriades virían
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
veña veñas veña veñamos veñades veñan
eu ti el nós vós eles
viñese viñeses viñese viñésemos viñésedes viñesen
MODO IMPERATIVO ven ti vide/vinde vós Formas non persoais Infinitivo
vir
Xerundio
vindo
Participio
vido
O VERBO VER Formas persoais MODO INDICATIVO Presente eu ti el nós vós eles
vexo ves ve vemos vedes ven
Pretérito Imperfecto (Copretérito) eu ti el nós vós eles
Pretérito Pluscuamperfecto (Antepretérito) eu ti el nós vós eles
vira viras vira viramos virades viran
vía vías vía viamos viades vían Futuro
eu ti el nós vós eles
verei verás verá veremos veredes verán
MODO SUBXUNTIVO Pretérito Perfecto (Pretérito) eu ti el nós vós eles
vin viches viu vimos vistes viron
Condicional (Pospretérito) eu ti el nós vós eles
vería verías vería veriamos veriades verían
Presente eu ti el nós vós eles
Pretérito Imperfecto (Pretérito)
vexa vexas vexa vexamos vexades vexan
eu ti el nós vós eles
vise vises vise vísemos vísedes visen
MODO IMPERATIVO ve ti vede vós Formas non persoais Infinitivo
ver
Xerundio
vendo
Participio
visto
223 130903 _ 0280-0288.indd
287
8/7/09
15:08:18
Dirección de arte: Xosé Crespo Proxecto gráfico Portada: Carrió / Sánchez / Lacasta Interiores: Paco Sánchez Ilustración de portada: Álex Fito Xefa de proxecto: Rosa Marín Coordinación de ilustración: Afonso Toimil Xefe de desenvolvemento de proxecto: Xavier Tejeda Desenvolvemento gráfico: José Luis García e Raúl de Andrés Dirección técnica: Ángel García Encinar Coordinación técnica: Ester Marín e Xosé Luís Verdasco Confección e montaxe: Ester Marín Corrección: Ánxela Carril e Antón Palacio Cartografía: Ester Marín Documentación e selección fotográfica: Mercedes Barcenilla Fotografía: A. Toril; C. Contreras; C. Roca; Dino; F. de Madariaga; G. Rodríguez; GARCÍA-PELAYO/Juancho; J. C. Muñoz; J. Escandell.com; J. Jaime; J. L. G. Grande; J. Lucas; J. M. Gil-Carles; J. M.ª Regalado; Krauel; M. G. Vicente; Michele di Piccione; ORONOZ; P. Esgueva; Prats i Camps; R. Manent; S. Enríquez; S. Padura; T. Arias; X. S. Lobato; A. G. E. FOTOSTOCK/Science Photo Library/V. Habbick Visions, Juan José Pascual, Helene Rogers; A.S.A./Cyril Ruoso; AGENCIA ESTUDIO SAN SIMÓN/A. Prieto; COMSTOCK; CONTIFOTO/SYGMA/J. P. Laffont; CORDON PRESS/Roger-Viollet, Lebrecht; EFE/EPA/DPA/ Stephanie Pilick, Andreas F. Voegelin, Patrick Pleul; EFE/SIPA-PRESS/P. Durieux; FOCOLTONE; GETTY IMAGES SALES SPAIN/The Bridgeman Art Library; HIGHRES PRESS STOCK/AbleStock.com; I. Preysler; ISTOCKPHOTO; JOHN FOXX IMAGES; MARGEN FOTOGRAFÍA; MUSEUM ICONOGRAFÍA/J. Martin; NASA; PHOTODISC; STOCKBYTE; Ana M.ª Guerra; BIBLIOTECA DEL REAL MONASTERIO DE EL ESCORIAL; BIBLIOTECA NACIONAL DE ESPAÑA/Laboratorio Biblioteca Nacional; GENERALITAT DE CATALUNYA; M. Pellejero; MATTON-BILD; MUSEO ARQUEOLÓXICO NACIONAL, FLORENCIA; MUSEO DELLA CIVILTÀ ROMANA, ROMA; MUSEO EXIPCIO, O CAIRO; MUSEO PROVINCIAL, LUGO; SERIDEC PHOTOIMAGENES CD; TELEVISIÓN DE GALICIA; THE METROPOLITAN MUSEUM OF ART, NEW YORK; ARQUIVO SANTILLANA
© 2008 by Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educación, S. L. Ruela de Entrecercas, 2. 15705 Santiago de Compostela PRINTED IN SPAIN Impreso en España por
ISBN: 978-84-8224-842-4 CP: 130903 Depósito legal: Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra só pode realizarse coa autorización dos seus titulares, salvo excepción prevista pola lei. Diríxase a CEDRO (Centro Español de Dereitos Reprográficos, www.cedro.org) se necesita fotocopiar ou escanear algún fragmento desta obra.
130903 _ 0280-0288.indd
288
8/7/09
15:08:18