Ἑπτὰ αἰῶνες ποὺ ἄλλαξαν ριζικὰ τὴν Εὐρώπη σὲ ἕνα µικρὸ βιβλίο. Ἡ Ἑλένη Γλύκατζη-Ἀρβελὲρ ξέρει νὰ µᾶς ἐξηγήσει ἁπλά, κατανοητά, πλήρως πῶς περάσαµε ἀπὸ τοὺς 12 βασικοὺς καὶ πάµπολλους περιφερειακοὺς θεοὺς στὸν Χριστό· πῶς ἄλλαξε ὁ πνευµατικὸς βίος τῶν ἀνθρώπων· τί ρόλο ἔπαιξαν οἱ πολιτικὲς καὶ κοινωνικὲς συνθῆκες, οἱ «βάρβαροι» καὶ τὰ ἑλληνικά· πῶς αὐτὸ τὸ σταδιακὸ πέρασµα ἀπὸ τὴ µία ἐποχὴ στὴν ἄλλη δὲν διαµόρφωσε µόνο τὸν τρόπο ποὺ σκεφτόµαστε σήµερα, ἀλλὰ ἔδωσε νέο νόηµα ἀκόµα καὶ στὶς λέξεις ποὺ χρησιµοποιοῦµε. ∆ιαβάστε ἕνα ἀπόσπασµα!
ΓΛ Ω Σ Σ Ι ΚΗ Ε Ξ Ε Λ ΙΞ Η
ὑοταγµένων λαῶν καὶ ἡ µόνη γλώσσα τῶν ρωµαϊκῶν στρατευµάτων. Νὰ σηµειώσω αρεµιτόντως ὅτι grosso modo ἡ διαχωριστικὴ γραµµὴ ἀνάµεσα σὲ λατινοµαθεῖς καὶ ἑλληνοµαθεῖς ληθυσµοὺς διασχίζει τὴν ᾽Αδριατικὴ Θάλασσα ἀὸ τὴ Βενετία ὣς τὴν ἀϕρικανικὴ Μεγάλη Σύρτη, ἀϕήνοντας ἀνατολικὰ ῞Ελληνες καὶ ἑλληνόγλωσσους καὶ δυτικὰ Ρωµαίους καὶ ᾽Ιταλοὺς λατινόγλωσσους. Μέριµνα τῆς Ρώµης, καὶ ὄχι µόνο γιὰ λόγους διοικητικούς, ὑῆρξε ἡ διάδοση τῶν λατινικῶν σ ᾽ ὅλη τὴν ἐικράτειά της, ράγµα οὺ δηµιούργησε ἀντιαλότητα µὲ τὰ ἑλληνικά. Οἱ γλωσσικὲς ἀαιτήσεις τῆς κοσµοκράτειρας Ρώµης ἄκρως ἀνησύχησαν τοὺς ἑλληνικοὺς νευµατικοὺς κύκλους. ῎Ετσι, ὁ Λιβάνιος (δεύτερο ἥµισυ τοῦ 4ου αἰώνα), ἐιϕανὴς εἰδωλολάτρης ρήτορας τῆς ᾽Αντιόχειας, θὰ αρακαλέσει τοὺς θεοὺς νὰ ροστατεύσουν τὴν ἑλληνικὴ γλώσσα. Στὴν αὐτοβιογραϕία του θὰ µνηµονεύσει τὴν ἀελιστικὴ θέση τῶν «ἑλληνικῶν λόγων καὶ γραµµάτων» ἐξαιτίας τῶν διοικητικῶν διατάξεων οὺ ἐιβάλλουν τὴ χρήση τῶν λατινικῶν καὶ ἐξαιτίας τῶν ρονοµίων οὺ ἀολαµβάνουν οἱ λατινόϕωνοι. Πρόβληµα ὡστόσο τῶν Ρωµαίων σχετικὰ µὲ τὴ διοίκηση τῶν ἑλληνόϕωνων ληθυσµῶν ἀοτέλεσε ἡ γλωσσικὴ ἀκατανοησία. ῎Ηδη ἀὸ τὰ ρῶτα χρόνια τῆς αὐτοκρατορίας ὁ ᾽Αολλώνιος ὁ Τυανεὺς εἶχε συµβουλεύσει τὸν 87
Α ΠΟ Τ ΟΝ ∆ ΙΑ ΣΤ ΟΝ Χ ΡΙ ΣΤ Ο
Ρωµαῖο αὐτοκράτορα Βεσασιανὸ νὰ στέλνουν οἱ ρωµαϊκὲς ἀρχὲς ἀξιωµατούχους ἑλληνοµαθεῖς στὶς ἑλληνόγλωσσες εριοχές, ἂν θέλουν νὰ βελτιώσουν τὴ σχέση τους µὲ τοὺς ἐκεῖ ληθυσµούς. Πρόκειται γιὰ τὸν ᾽Αολλώνιο οὺ θεωρήθηκε ἕνα εἶδος ψευδο-᾽Ιησοῦ γιατὶ ὁ ἑλληνοµαθὴς αὐτὸς ϕιλόσοϕος, ὀαδὸς τοῦ Πυθαγόρα, ἔκανε λέγεται θαύµατα αρόµοια µὲ αὐτὰ τοῦ Χριστοῦ. ῾Ο Φιλόστρατος ἔγραψε τὸν βίο του γύρω στὸ 200 καὶ τὸ κείµενο αὐτὸ θεωρήθηκε ἀὸ ολλοὺς ὡς ἕνα ᾽Αντιευαγγέλιο. Πολυταξιδεµένος ὁ ᾽Αολλώνιος, ἔϕτασε ϕαίνεται ὣς τὶς ᾽Ινδίες, ἔµεινε καὶ στὴν ᾽Αθήνα, ἀὸ ὅου ἔγραψε στοὺς Μουσαίους του (στοὺς µαθητές του στὰ Τύανα): «Βεβαρβάρωμαι ὅτι χρόνιος ἐντὸς῾ Ελλάδος γέγονα» αραϕράζοντας τὸν Εὐριίδη ὁ ὁοῖος εἶχε γράψει ὅτι ὁ ᾽Ορέστης ἐκβαρβαρώθηκε γιατὶ ἔµεινε χρόνιος ἐκτὸς ῾Ελλάδας. ῾Η αρατήρηση αὐτὴ τοῦ ᾽Αολλώνιου στοὺς µαθητές του οὺ γράϕτηκε γύρω στὰ µέσα τοῦ 1ου αἰώνα µ.Χ., ἂν δὲν εἶναι κακόβουλη, µαρτυρεῖ κάοια νευµατικὴ αρακµὴ καὶ αὐτὸ ρὶν τὴν καταστροϕὴ οὺ ὑέστη ἡ ᾽Αθήνα, ἀὸ τὴν εἰσβολὴ ρῶτα τῶν ᾽Ερούλων τὸ 267 καὶ ὕστερα τῶν Γότθων τοῦ Α ᾽ λάριχου τὸ 397. ῾Οωσδήοτε ἦταν µεγάλο λεονέκτηµα τότε γιὰ κάοιον νὰ µορεῖ νὰ χειρίζεται καὶ τὶς δύο διεθνεῖς γλῶσσες τῆς ἐοχῆς. Φέρνω γιὰ αράδειγµα τὸ κείµενο ἐιγραϕῆς ἀὸ τὴν ᾽Αϕροδισιάδα τῆς Μικρᾶς ᾽Ασίας οὺ ἐγκωµιάζει τὸν Οἰκουµένιο (4ος αἰώνας) γιὰ 88
ΓΛ Ω Σ Σ Ι ΚΗ Ε Ξ Ε Λ ΙΞ Η
τὴ δίγλωσση δεινότητα: «Τὴν ἰταλιώτιδα μοῦσαν [τὰ λατινικά], ᾽Ατθίδος [τὰ ἑλληνικά] ἡδυεπεῖ κιρνάμενον μέλιτι». Τὸ θέµα τῆς γλωσσικῆς ταυτότητας ρέει νὰ εἶχε καὶ λαϊκὴ ἀήχηση. Αὐτὸ τουλάχιστον ἀϕήνει νὰ ὑοθέσουµε τὸ ὅτι τὸ ἔδικτο τοῦ Κωνσταντίνου οὺ ροστατεύει τοὺς χριστιανοὺς γράϕτηκε, ὅως ἀναϕέρει ὁ Εὐσέβιος στὸν Βίο Κωνσταντίνου, στὰ ἑλληνικά, γιὰ νὰ εὐχαριστήσει τοὺς ἑλληνόϕωνους οἱ ὁοῖοι ἦταν ἄλλωστε οἱ ρῶτοι καὶ οἱ λέον ἐκχριστιανισµένοι. ῞Οσο γιὰ τὸν ἴδιο τὸν Κωνσταντίνο, ρόβληµα αραµένει ὁ βαθµὸς τῆς ἑλληνοµάθειάς του, τόσο οὺ ολλοὶ σύγχρονοι µελετητὲς ἀναρωτιοῦνται σὲ οιά γλώσσα ὀνειρεύτηκε (ἂν βέβαια ὀνειρεύτηκε οτέ…) τὸν σταυρὸ µὲ τὴν ροτροή· ἦταν «᾽Εν τούτῳ νίκα» ἢ «In hoc signo vinces»; Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι αρὰ τὴν ἐικράτηση, διοικητικὴ καὶ νοµοθετική, τῶν λατινικῶν, τὰ ἑλληνικὰ αραµένουν ἡ γλώσσα τοῦ ολιτισµοῦ, αὐτὴ οὺ ξεχωρίζει τοὺς λαοὺς τῆς αὐτοκρατορίας ἀὸ τοὺς ὅοιους βαρβάρους οὺ ἄρχισαν νὰ ἀειλοῦν τὴ Ρώµη ἀὸ τὸ τέλος κιόλας τοῦ 2ου αἰώνα· αὐτὸ ἄλλωστε, ἡ ἄγνοια τῶν ἑλληνικῶν, ἦταν ἡ ἔννοια βάρβαρος ἀὸ τὰ αλαιότερα ἑλληνιστικὰ καὶ κλασικὰ χρόνια. Λογικὸ λοιὸν νὰ ἀναϕέρει ἡ ἀρετολογία, τὸ ἐγκώµιο δηλαδή, τῆς ῎Ισιδας ὅτι «ἐγὼ [ ῎Ισις] διαλέκτους ῞Ελλησι καὶ βαρβάροις ἔταξα», ἢ ἀκόµη ιὸ ἀναλυτικά, «αὕτη [ ῎Ισις] τῶν ἀνθρώπων οἷς μὲν βάρβαρον, οἷς 89
Α ΠΟ Τ ΟΝ ∆Ι Α Σ ΤΟ Ν Χ ΡΙΣ ΤΟ
δ᾽ ἑλληνίδα διάλεκτον ἔστησεν». Παρενθετικὰ νὰ σηµειώσω ὅτι ἡ ἀρετολογία τῆς ῎Ισιδας θυµίζει ὡς ρὸς τὴ µορϕή της τὸ ἐγκώµιο τῆς Παναγίας, τοὺς Χαιρετισµούς. Παραθέτω µέρη τῆς ἀρετολογίας: «᾽Εγὼ [ἡ ῎Ισις] νόμους ἐθέμην. ᾽Εγώ εἰμι πολέμου κυρία. ᾽Εγώ εἰμι τύραννος πάσης χώρας». ῍Αν ἀντὶ τοῦ «ἐγὼ» βάλουµε τὸ «Χαῖρε ἐσύ…», ἔχουµε τὸ σχῆµα τῶν Χαιρετισµῶν οὺ εἶναι βέβαια ολὺ µεταγενέστεροι. ῎Εγιναν τὰ ἑλληνικὰ ἐίσηµη γλώσσα ἤδη τὸ 439, θὰ ρέει ὅµως νὰ εριµένουµε τὴ βασιλεία τοῦ ῾Ηρακλείου (610-641) γιὰ νὰ γίνουν τὰ ἑλληνικὰ ἡ µόνη ἐίσηµη γλώσσα τῆς χριστιανικῆς ἐξελληνισµένης Ρώµης, τοῦ Βυζαντίου, µολονότι ἑλληνικὰ εἶναι γραµµένοι ἢδη οἱ νόµοι τοῦ ᾽Ιουστινιανοῦ µὲ τὸ ὄνοµα «Νεαραί». Θὰ ἦταν, νοµίζω, χρήσιµο, χωρὶς βέβαια νὰ διατείνοµαι ὅτι θὰ ἐξαντλήσω τὸ θέµα, νὰ αραθέσω µερικὲς ἔννοιες, λέξεις καὶ ὅρους, οὺ εἴτε δηµιουργήθηκαν τὴν ἐοχὴ οὺ ἐξετάζουµε εἴτε ἄλλαξαν τότε σηµασία. Τὸ ιὸ χαρακτηριστικὸ αράδειγµα εἶναι βέβαια ὁ ὅρος ῞Ελλην καὶ τὰ συναϕῆ, οὺ ἀώλεσε τὴν ἐθνικὴ σηµασία. Σηµαίνει τώρα τὸν «εἰδωλολάτρη» οὺ καταδιώκει ἡ ἐκχριστιανισµένη αὐτοκρατορία τῆς Ρώµης, τὸ Βυζάντιο δηλαδή. ∆ηλώνει ἐκ τοῦ λαγίου ὅτι ἐχθροὶ τοῦ χριστιανισµοῦ, ερισσότερο καὶ ἀὸ τοὺς ῾Εβραίους, εἶναι οἱ ιστοὶ στὸν ∆ία. ῾Η Κωνσταντινούολη λοιὸν θὰ ὀνοµαστεῖ Νέα Ρώµη, Νέα Σιών, 90
ΓΛ Ω Σ Σ Ι ΚΗ Ε Ξ Ε Λ ΙΞ Η
Νέα ῾Ιερουσαλήµ, ἀλλὰ οτὲ Νέαι ᾽Αθῆναι, οὺ εἶναι ἡ «κατείδωλος πόλις». Νὰ θυµηθοῦµε τοὺς χαιρετισµούς: «Χαῖρε [Θεοτόκε], τῶν ᾽Αθηναίων τὰς πλοκὰς διασπῶσα», καὶ ὅτι οἱ Βυζαντινοὶ δὲν θὰ διστάσουν νὰ οἰκειοοιηθοῦν τὰ ἰουδαϊκὰ χαρακτηριστικὰ καὶ νὰ ὀνοµαστοῦν Νέος ᾽Ισραὴλ καὶ Περιούσιος λαός. Ριζικὴ εἶναι ἐίσης ἡ ἀλλαγὴ τῆς σηµασίας τοῦ ὅρου δηµοκρατία. ᾽Αὸ τὸ εὐγενὲς ολίτευµα οὺ σήµαινε στὴν ἀρχαιότητα, ἔϕτασε µὲ τὸν καιρὸ ὁ ὅρος νὰ σηµαίνει «ὀχλοκρατία», τὴν ἐξουσία δηλαδὴ τῶν ἀθλητικῶν δήµων, τῶν ὁµάδων τοῦ ῾Ιοδρόµου. ῾Ο ᾽Ιουλιανὸς µιλᾶ γιὰ τὸν δῆµο οὺ καίει τὰ σίτια τῶν λουσίων· ἐδῶ βέβαια ρόκειται ἀκόµη, νοµίζω, γιὰ τὸ λαϊκὸ λῆθος καὶ ὄχι γιὰ τὶς ἀθλητικὲς ὁµάδες. ῾Η δηµοκρατία δηλώνει ἔκτοτε κίνηµα οὺ καταστέλλεται καὶ οἱ ὀαδοί του ἄκρως τιµωροῦνται ἀὸ τὸν νόµο. Στὸν χῶρο τῆς ἄθλησης καὶ ὅταν οἱ γυµνικοὶ ἀθλητικοὶ ἀγῶνες καταργήθηκαν, ἡ λέξη ἀθλητὴς χρησιµοοιήθηκε γιὰ νὰ δηλώσει τὸν ἀθλητὴ τῆς ίστης, δηλαδὴ τὸν καλόγηρο. Νὰ σηµειώσω σχετικὰ ὅτι ὅλοι οἱ ὅροι οὺ δηλώνουν τὸν µοναχό, ἀρχίζοντας ἀὸ τὸ ἴδιο τὸ µοναχός, ὅως ἀναχωρητής , ἐρηµίτης, ϕιλόσοϕος, ἀσκητής, ἀθλητής, εἶναι ὅροι οὺ ἄλλαξε ἡ ρωταρχική τους ἔννοια. ῾Η ἴδια ἐξέλιξη αρατηρεῖται στὴ λέξη κρίµα, οὺ σηµαίνει τώρα «κρίση», καταδικαστική. Καθὼς ἐίσης καὶ µὲ τὴ 91
Α ΠΟ Τ ΟΝ ∆Ι Α Σ ΤΟ Ν Χ ΡΙ ΣΤ Ο
λέξη ἁµαρτία, οὺ ἀὸ «ἀστοχία» ἔϕτασε νὰ σηµαίνει «κολάσιµο αράτωµα». Κλασικὸ αράδειγµα τοῦ ἴδιου ϕαινοµένου τὸ ρῆµα παιδεύω, οὺ ἀὸ «ἐκαιδεύω», λόγω τῆς τιµωρίας ού, κατὰ τὴν ἰουδαϊκὴ εοίθηση, ἐιβάλλει ὁ Κύριος στὸ αραστρατηµένο οίµνιο γιὰ νὰ τὸ συνετίσει, ἔϕτασε νὰ σηµαίνει «τυραννῶ», «αιδεύω» µὲ τὴ σύγχρονη σηµασία· ἢ ὅως τέλος ἡ λέξη αἰών, οὺ ἐκτὸς ἀὸ χρονικὸ διάστηµα, µία ερίοδο χρόνων, ἀοδιδόµενη τώρα στὸν Χριστὸ σηµαίνει τὴν «αἰωνιότητα». Στὴν κατηγορία αὐτὴ νὰ ἀναϕέρω ἐίσης ὅτι ὁ ὅρος ἔρως συνδέεται τώρα µὲ τὰ «ἱερὸς» καὶ «θεῖος» καὶ ὅτι τὸ ρῆµα ἀγαπῶ ἀντικατέστησε τὸ ϕιλέω, οὺ ἔχει άρει σεξουαλικὴ χροιά. Στὴν ὁµάδα τῶν λέξεων οὺ ἄλλαξαν χρήση, ὅως .χ. ἡ λέξη βάρβαρος (δὲν σηµαίνει ιὰ τὸν «µὴ ἑλληνίζοντα» ἀλλὰ τὸν ὅοιο εἰσβολέα), ρέει ἴσως νὰ συµεριληϕθεῖ καὶ ὁ ὅρος µύθος οὺ σηµαίνει τώρα ἁλῶς «µύθευµα», καθὼς καὶ ὁ ὅρος τάξις. ῾Η τάξη, στὰ χρόνια οὺ µᾶς ἀασχολοῦν, δηλώνει τὴ θέση σὲ µιὰ υραµοειδὴ ἱεραρχία, θρησκευτική, διοικητικὴ ἢ τὸ συνηθέστερο στρατιωτικὴ καὶ χρησιµοοιεῖται γιὰ νὰ ὀνοµάσει τµῆµα στρατιωτικῆς βαθµίδας, ἀλλὰ µόνο ότε ότε γιὰ νὰ δηλώσει, ὅως αλαιότερα, τὴν εὐταξία. ᾽Ιδιαίτερη κατηγορία λέξεων καὶ ἐννοιῶν ἀοτελοῦν αὐτὲς οὺ δηλώνουν νέα ραγµατικότητα στὴν ὀργάνωση τῶν ἀνθρώινων σχέσεων καὶ εοιθήσεων· αράδειγµα 92
ΓΛ Ω Σ Σ Ι ΚΗ Ε Ξ Ε Λ ΙΞ Η
ἡ λέξη ἐκκλησία, ἀλλὰ καὶ ὁ ὅρος κοιµητήριο, οὺ χρησιµοοιεῖται ἀντὶ νεκρόπολη ἢ νεκροταϕεῖο, καὶ µαρτυρεῖ ἀµέσως τὴ χριστιανικὴ ίστη στὴν ἀνάσταση νεκρῶν. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι οἱ λέξεις αὐτὲς ἔχουν υἱοθετηθεῖ ἀὸ ὅλες σχεδὸν τὶς εὐρωαϊκὲς γλῶσσες. ῞Οως ἄλλωστε τὸ ἅγιος καὶ τὰ αράγωγα οὺ θεωρεῖται ὅτι εἶναι χριστιανικά. ῎Ισως ρέει νὰ οῦµε τὸ ἴδιο γιὰ τὸν ὅρο ἱεραρχία, καθὼς καὶ γιὰ τὰ συναϕῆ µὲ τὶς εἰκόνες, ὅως .χ. οἱ ὅροι εἰκονοκλάστης, εἰκονόδουλος , εἰκονοµάχος, ἢ ἀκόµη ὁ σύγχρονος ὅρος εἰκονοκρατία γιὰ τὴν τεχνολογία τῆς ἐοχῆς µας. ᾽Ιδιαίτερα θὰ µνηµονεύσω τὴ διάδοση καὶ τὴ χρήση τοῦ ὅρου πατήρ. ῞Οως ϕαίνεται ἀὸ τὴν ρώτη χριστιανικὴ ροσευχή, τὸ «Πάτερ῾ Ημῶν» δηλώνει τὸν Θεό, κοινὸ ατέρα ὅλων τῶν ἀνθρώων. ᾽Εκϕράζει τὴν νευµατικὴ σχέση κάθε ιστοῦ µὲ τοὺς ἐκροσώους τοῦ κλήρου. Κατ ᾽ ἐέκταση χρησιµοοιεῖται καὶ στὸν κοσµικὸ τοµέα γιὰ νὰ δηλώσει σεβασµὸ σὲ ἀνωτέρους στὸν διοικητικό, στρατιωτικὸ ἢ ἁλῶς στὸν κοινωνικὸ τοµέα. Κατάλοιο ἴσως τῆς χρήσης αὐτῆς ἡ συνήθεια, ὅως .χ. στὴ σηµερινὴ Ρωσία, τῆς ὀνοµασίας τῶν κοσµικῶν ἡγετῶν µὲ τὴν ροσωνυµία «ατέρας». Εἶναι άντως ἡ ἐοχὴ αὐτὴ οὺ ἔδωσε νέο εριεχόµενο στὴ λέξη πατήρ, ἐκκλησιαστικὸ καὶ κοσµικό. Θὰ ἦταν εὔκολο νὰ διευρύνουµε τὸν κατάλογο τῶν ἐννοιῶν καὶ τῶν λέξεων οὺ ἄλλαξαν σηµασία, ροσθέτο 93
Α ΠΟ Τ ΟΝ ∆Ι Α Σ ΤΟ Ν Χ ΡΙ ΣΤ Ο
ντας, .χ., ὅλους σχεδὸν τοὺς βαθµοὺς τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας, ἀὸ τὸ διάκονος µέχρι τὸ µητροπολίτης ἢ ἀκόµη καὶ τὸ πατριάρχης . ῎Εδωσα µόνο µερικὰ αραδείγµατα οὺ κατὰ τὴ γνώµη µου µαρτυροῦν ριζικὴ κοινωνικὴ ἀλλαγή, ὅως συνέβη µετὰ τὴν ἐικράτηση τοῦ χριστιανισµοῦ. Θὰ ρέει ὅµως, νοµίζω, νὰ σταθῶ, γιὰ λίγο ἔστω, στὴ διεύρυνση τοῦ νοήµατος τοῦ ὅρου µάρτυς. ∆ὲν σηµαίνει ἡ λέξη σήµερα µόνο αὐτὸν οὺ µαρτυρεῖ τὴν ἀλήθεια, ἀλλὰ καὶ αὐτὸν οὺ µαρτυρεῖ γιὰ τὴν ἀλήθεια. ῾Η διλὴ αὐτὴ ἔννοια τῆς λέξης µάρτυς-µάρτυρας ϕτάνει, νοµίζω, νὰ µαρτυρήσει µὲ λακωνικὸ τρόο γιὰ τὴν ἱστορία τῶν κατὰ τῶν χριστιανῶν διωγµῶν, οὺ εριγράϕουν ἀκριβῶς οἱ Πράξεις τῶν Μαρτύρων. ᾽Αοτελεῖ ἡ διττὴ σηµασία τοῦ ὅρου µάρτυς µάθηµα ἀδιάψευστο γιὰ τὶς ἀλλαγὲς οὺ ροκάλεσαν τὰ γεγονότα ἀὸ τὴν ἐοχὴ τοῦ ∆ία σ ᾽ αὐτὴν τοῦ Χριστοῦ, ἀλλαγὲς ού, µὲ τὸν τρόο της, κατέγραψε ἡ γλωσσικὴ ἐξέλιξη. ῾Υάρχουν βέβαια καταστάσεις καὶ γεγονότα τὰ ὁοῖα, ἄσχετα ἀὸ τὴ σηµασία καὶ τὴν ὀνοµασία οὺ ἔχουν, ὑογραµµίζουν τὸ βάθος τῆς ἀλλαγῆς. Νὰ ἀναϕέρω γιὰ αράδειγµα τὰ νέα θεάµατα, τὶς θηριοµαχίες καὶ τὶς µονοµαχίες, οὺ ἔγιναν δεκτὲς ἀὸ τὸν λαὸ κυρίως τῆς Ρώµης, µολονότι δὲν υἱοθετήθηκαν εὔκολα ἀὸ τοὺς ἑλληνοµαθεῖς ολίτες, ἢ ἀκόµη τὴ διαγραϕὴ ἀρχαίων ἔνδοξων ὀνοµάτων ἀὸ τὶς ἐιγραϕές, ἀλλὰ καὶ τὴ θλίψη οὺ ἐκϕρά 94
ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ
ζουν οἱ εἰδωλολάτρες ὅταν βλέουν, ὅως ἀναϕέρει ἕνα ἐίγραµµα τῆς Παλατινῆς ᾽Ανθολογίας , χάλκινα ἀγάλµατα, ἀριστοτεχνικῆς κατασκευῆς, τῶν θεῶν τους νὰ µετατρέονται ἀὸ τὰ ϕανατικὰ τῶν µοναχῶν λήθη σὲ µία ἄµορϕη µάζα µετάλλου. Μιλᾶ βέβαια τὸ ἐίγραµµα γιὰ τὴν τήξη τῶν ἀρχαίων ἀνδριάντων, οὺ µὲ ἰδιάζοντα ζῆλο ἐκτελοῦν οἱ θριαµβευτὲς χριστιανοί.
95
ΠΟΛ ΙΤ Ι Κ Ε Σ Ι ∆ Ε Ε Σ
σθήµατά τους ὑὲρ τῆς µοναρχίας ροβάλλοντας τὰ ροτερήµατα τοῦ ολιτειακοῦ αὐτοῦ συστήµατος, οὺ ἦταν σύγχρονο µὲ τὴ ρωµαϊκὴ δόξα. Κύριοι ἀντιρόσωοι τῆς τάσης αὐτῆς, ὁ ∆ίων ὁ Κάσσιος οὺ τονίζει ὅτι χάρη στὴ µοναρχία ὁ Αὔγουστος έτυχε ἰσορροία ολιτικὴ καὶ σεβασµὸ τῆς ἐλευθερίας, γιατὶ «ἐτήρησε τὸν κόσμο […] ἔξω τοῦ δημοκρατικοῦ θράσους καὶ τῶν τυραννικῶν ὕβρεων»· ἐγκωµιαστὴς τῆς µοναρχίας καὶ ὁ Αἴλιος ᾽Αριστείδης, οὺ διαιστώνει ὅτι ἡ οἰκουµένη ζεῖ ὑὸ τὴν ἐξουσία τῆς Ρώµης ἀέναη σχεδὸν εἰρήνη. ᾽ Εκθειάζει δηλαδὴ ὡς αὐτοκρατορικὸ κατόρθωµα τὴν Pax Romana, τὴν τάξη τῆς αγκόσµιας Ρώµης. ῾Η εἰρηνοοιὸς ἰδιότητα τοῦ αὐτοκράτορα ροβάλλεται ὅλο καὶ ερισσότερο. ῾Ο βασιλεὺς εἶναι ἥρωας καὶ σωτήρας τοῦ λαοῦ. ῎Ετσι αίρνει σωτηριολογικὲς σχεδὸν διαστάσεις ἡ ἔννοια τῆς βασιλείας καὶ ἀοκτᾶ µὲ τὸν καιρὸ µεταϕυσικὸ χαρακτήρα. ῎Ετσι, αὐτὸς οὺ τὴν ἀσκεῖ εἶναι ὑεράνω τῶν κοινῶν θνητῶν, ὅµοιος θεοῦ. ῾Η λατρεία τοῦ ζῶντος αὐτοκράτορα ἀορρέει ἀὸ τὴ θεώρηση αὐτή, ὅως ἄλλωστε καὶ ἡ σχεδὸν σύγχρονή µας θεωρία τοῦ droit divin, τοῦ θείου δικαιώµατος κάθε µονάρχη. ῾Η διολίσθηση ρὸς τὴν ἀολυταρχία θὰ γίνει αἰσθητὴ καὶ µισητή, θὰ ἔλεγα, µὲ τὸν καιρό. ᾽ Εκϕράζεται µὲ τὴν ἀοδοχὴ συνηθειῶν καὶ στοιχείων ἀσιατικῆς καταγωγῆς, ὅως .χ. ἡ ροσκύνηση (ἦταν ἄλλοτε ἡ αἰτία, µᾶλλον ἡ ἀόδειξη τυ 97
Α ΠΟ Τ ΟΝ ∆Ι Α Σ ΤΟ Ν Χ ΡΙΣ ΤΟ
ραννικῆς διαγωγῆς ἀντίθετης ρὸς τὰ ρωµαϊκὰ ρότυα), ὅως ἐίσης ἡ µεγαλορέεια τοῦ αὐτοκρατορικοῦ ἐνδύµατος καὶ κυρίως, ὅως τὸ διάδηµα, σῆµα ἱερατικὸ οὺ ἀργότερα χρησιµοοίησε ἕως καὶ ὁ χριστιανισµὸς γιὰ τοὺς ἀνώτατους ἱερεῖς καὶ κληρικούς. ᾽ Ειβάλλεται ὡστόσο νὰ ὑογραµµίσω ὅτι ἡ ἀντιδιαστολὴ µεταξὺ βασιλείας καὶ τυραννίας ἔδινε άντα τὴν εὐκαιρία, ὅως .χ. στὸ Περὶ βασιλείας καὶ τυραννίδος τοῦ ∆ίωνος τοῦ Χρυσοστόµου, νὰ ροβληθοῦν τὰ ἀὸ τὴν ἄσκηση τῆς βασιλείας ἀορρέοντα ἀγαθὰ καὶ νὰ καταδικαστοῦν ἡ τυραννία καὶ οἱ ἐίδοξοι τύραννοι. Γενικὰ ὑὲρ τῆς αὐτοκρατορίας εἶχαν ταχθεῖ οἱ στωικοὶ ϕιλόσοϕοι, µὲ ἐλάχιστες ἐξαιρέσεις. Αὐτοὶ ἄλλωστε ἐεξεργάστηκαν τὴν άγια ερὶ αὐτοκρατορίας θεωρία, στὴν ὁοία ἔβρισκε θεµέλιο ἡ ερὶ κοσµοολιτισµοῦ εοίθησή τους. Εἶναι βεβαίως αὐτονόητο ὅτι ὁ κόσµος τῶν ἰδεῶν γνώρισε διάϕορες ϕάσεις καὶ διακυµάνσεις κατὰ τοὺς τέσσερις αἰῶνες οὺ ἀνιχνεύουµε. Καὶ µόνο ἡ ερίοδος τῆς ἀναρχίας τὴν ἐοχὴ τῶν Σεβήρων (193-284 µ.Χ.), οὺ ἐέϕερε τὴν ἐικράτηση ἀνατολικῶν στοιχείων σὲ βάρος τῶν ἑλληνικῶν καὶ τῶν ἰταλικῶν συνηθειῶν, ἐξηγεῖ τὴν ρὸς ἀολυταρχία στροϕὴ τοῦ αὐτοκρατορικοῦ θεσµοῦ. Στροϕὴ τὴν ὁοία ἐνθάρρυνε ἡ ἐικράτηση ἀργότερα τοῦ χριστιανισµοῦ µὲ τὴν ἀνάδειξη τοῦ χριστιανοῦ αὐτοκράτορα ὡς µόνου ἐὶ γῆς ἀντιροσώου τοῦ µοναδικοῦ Θεοῦ, σύµϕωνα 98
Αναζητ�στε το εδ�
www.gutenbergbooks.gr
/gutenbergbooks