INTERNET U FUNKCIJI UČENJA Dušan Kljakić, mr sc. Pedagoška akademija Sarajevo Adresa: Skenderija 72, Sarajevo; Tel.: Tel.: ++ 387 33 214 606; Email:
[email protected]
Rezime. Rad «Internet u funkciji učenja» nastao je kao rezultat istraživanja na Internetu, pretraživanjem njegovih resursa i korišćenjem njegovog istraživačkog instrumentarija. To To je kao da je sam Internet prikazao sebe u funkciji učenja. U višemjesečnom istraživanju pregledano je i analizirano više od 2 000 relevantnih dokumenata objavljenih u posljednjih desetak godina, upravo u periodu burnog razvoja Interneta. Traženi Traženi su odgovori na pitanja: kako je definisano učenje podržano novom tehnologijom, koja se teorija učenja može primijeniti, kakav je pedagoški okvir WebWebokruženja, koja se tehnologija koristi, koje praktične aktivnosti se mogu izvoditi na mreži, kakvi programi i kursevi se izučavaju na mreži, kakav put je prošla implementacija takvog učenja? U toku analiziranja dokumenata otkrivala se i struktura sadržaja ove teme. Od preko 2 000 stranica sirovog teksta preuzetog s Interneta sintetiziran je reprezentativni tekst od oko 16 stranica, sa citiranom literaturom. Ključne riječi: Internet u funkciji učenja, online učenje, elektronsko učenje, nova paradigma učenja.
I Uvod U toku posljednjih desetak godina Internet je fundamentalno izmijenio praksu učenja i podučavanja, podučavanja, posebno na fakultetima i univerzitetima dobro opremljenim novom tehnologijom. Ova činjenica nije nigdje tako evidentna kao u transformaciji univerziteta sa učenjem na daljinu, koji nastoje da iskoriste beneficije izazovne infrastrukture informacione i komunikacione tehnologije za svoju osnovnu djelatnost, sa izgledima da poboljšaju kvalitet i smanje troškove nastave koju nude studentima. Šta je Internet i kakvo se učenje može obezbijediti na njemu?
Internet Internet je mreža velikih dimenzija povezana linijama za prenos podataka velikim brzinama preko modema, telefonskih linija, kablova, satelita i korisničkih DSL (engl. digital subscriber line) linija. Internet je rezultat vizionarskog razmišljanja ljudi koji su početkom 1960-tih godina vidjeli veliku potencijalnu vrijednost u omogućavanju računarima da razmjenjuju informaciju o istraživanju i razvoju na naučnom i vojnom polju. Često se navode dva čovjeka kao «otac Interneta»: Leonard Kleinrock i J.C.R. Licklider. Prvi je prikazao proces «povezivanja kao na Internetu» u laboratoriji na Univerzitetu Kalifornija u Los Anđelesu, pri odbrani svoje doktorske disertacije. Drugi je iz Instituta za tehnologiju Masačusec, i važi za prvog pokretača Interneta. 1
Internet je počeo rad 1969. godine kao ARPANET ARPANET,, povezivanjem četiri velika univerzitetska računara na jugozapadu SAD. Internet je projektovan u periodu «hladnog rata», sa ciljem da obezbijedi mrežu komunikacija koja bi radila čak i kada bi neki njegov dio bio oštećen u nuklearnom napadu. U početku Internet su koristili eksperti za računare, inžinjeri, naučnici i bibliotekari. Tada Tada je bilo teško raditi. Nije bilo personalnih računara, a malobrojni korisnici imali su da i zuče upotrebu veoma kompleksnog sistema. U prvim godinama Internetom su prenošeni samo tekstualni dokumenti. Početkom 1970-tih godina univerziteti su počeli da upotrebljavaju elektronske table (engl. bulletin board ) na svojim time-sharing sistemima. One su poslužile za razmjenu informacije među univerzitetima. Elektronsku poštu, e-mail, za ARPANET ARPANET je prilagodio 1972. godine Ray Tomlinson. Tomlinson.
World Wide Web Godine 1989. desio se događaj koji je mrežu Interneta učinio lakšom za korišćenje. Tim Berners-Lee i saradnici iz Evropske laboratorije za nuklearnu fiziku predložili su izradu jednog sistema - protokola koji bi pomoću računara omogućio slobodan pristup raznim tipovima informacije i njihovo povezivanje. Taj Taj sistem, koji je 1991. godine postao World Wide Web, ili Web širom svijeta, baziran je na hipertekstu, sistemu ugrađenih linkova u tekst, koji ga povezuju sa drugim tekstom. Običan tekst kodira se u hipertekst kada se izrazi posebnim jezikom koji je nazvan hypertext markup language , html. Takođe je razvijen i protokol za prenos hiperteksta (engl . hypertext transfer protocol , http), kao i sistem za jedinstveno adresiranje mjesta na Webu Webu (engl. uniform resource locator , URL).
Web je engleska riječ koja označava tananu mrežu, poput one koju pravi pauk. Ona asocira na mrežu informacije (informacija nema masu!) na Internetu. Web Web je hipermedij koji objedinjuje informaciju pohranjenu na bezbrojnim računarima povezanim na mrežu Interneta. Ova dva pojma nekada se koriste kao sinonimi. Kada se želi istaći da se misli na informaciju pohranjenu na Internetu, tada se upotrebljava termin Web. Kada se misli samo na komunikaciju (e-mail) tada se upotrebljava termin Internet. Interesovanje za Web Web i njegova ekspanzija čekali su na razvoj odgovarajućeg softvera. Mark Andreessen sa Univerziteta Ilinois bio je prvi u kreiranju Mosaica, programa za čitanje hiperteksta (engl. brouser ) koji je transformisao viziju Weba Weba u praktičnu aplikaciju. Kasnije je Andreessen sarađivao i u kreaciji pretraživača Netscape Navigator. Yahoo i AltaVista takođe su među prvim pretraživačkim mašinama. Mnogo kasnije, 1998. godine, pojavio se Google, danas najsavremenija mašina za pretraživanje Weba, Weba, sa bazom od preko 8 milijardi webstranica. Kako je Internet upočetku finansirala Vlada SAD, on je tada bio korišćen za istraživanje, obrazovanje i potrebe Vlade. Komercijalno korišćenje bilo je zabranjeno ako nije direktno služilo ciljevima istraživanja i obrazovanja. Ta politika nastavila se do 1990-tih godina kada su nezavisne komercijalne mreže počele da se šire. Godine 2002. preko 600 miliona ljudi u svijetu koristilo se servisima Interneta, traženjem informacije na Webu i elektronskom poštom (e-mail). To je 10% od svjetske populacije.Tada je u Bosni i Hercegovini manje od 5% populacije koristilo Internet (daleko ispod svjetskog prosjeka!). Danas je broj korisnika Interneta Interneta u svijetu, pa i procent, dvostruko veći. veći. 2
Koje mogućnosti za učenje pruža Internet, a posebno Web, i kakva je praksa danas u korišćenju Interneta za učenje u institucijama osnovnog, srednjeg i visokog obrazovanja? obrazovanja?
Učenje podržano novom tehnologijom Široki obim resursa, dinamička priroda sadržaja i nezavisnost od vremena i lokacije stvorili su od Interneta veliki potencijal za učenje. Ali, kako sve to najbolje iskoristiti? Od svakodnevnih procesa koji se odvijaju u školskoj učionici, fokusirajmo pažnju samo na tri: komunikacija i kolaboracija, istraživanje i publiciranje. Komuniciranje sa učenicima je integralni dio procesa učenja. Tipično, Tipično, ova komunikacija se obavlja u učionici i sastoji se od interakcije između nastavnika i učenika u toj prostoriji. Internet raspolaže mogućnostima da proširi tu komunikaciju na druge razrede učenika, druge nastavnike i eksperte za sadržaje. Ovakvi razgovori i resursi nisu uvijek neophodni u razredu, ali mogućnost da se proširi područje interakcija, različitost pogleda i širina pristupa koju učenici mogu uzeti u rješavanju problema može samo obogatiti okruženje učenja. Istraživanje je svakako nova tema u školama, ali opet Internet nudi učenicima i nastavnicima novi način pristupa informaciji i materijalima. Jedna od trenutnih beneficija je proliferacija resursa i materijala koji su danas na raspolaganju učenicima i nastavnicima preko Weba. Weba. Detaljnije Detaljn ije o istraživanju u poglavlju V. Praktične aktivnosti aktivnost i na Webu. Publiciranje radova učenika odražava njihovo poznavanje saržaja nastavnog predmeta i činjenica proučenih u konkretnom razredu. Internet omogućuje nastavnicima i učenicima da o izradi zadataka sada razmišljaju drugačije nego ranije – kao o nečemu što će vidjeti ljudi širom svijeta i što može biti dodatak Internetu, kao upotrebljivi resurs. Studenti koji stiču formalno univerzitetsko obrazovanje obrazovanje na mnogim fakultetima širom svijeta već imaju određene predmete koje izučavaju preko Interneta, tj. online. Mnogi zaposleni, kao i oni iz udaljenih ruralnih krajeva, za svoje doškolovanje upisuju se na koledže i univerzitete koji organizuju, dijelom ili u cjelini, online nastavu . U Sjedinjenim Američkim Državama 65% fakulteta koji nude postdiplomske studije, takođe nude postdiplomski studij online. Za dodiplomske studije stanje je skoro isto: 63% fakulteta uz tradicionalni studij ( face-to-face ) nudi i dodiplomski studij online. Ovakvim oblikom studija – online - na jedan ili više kurseva samo na koledžima i univerzitetima Sjedinjenih Američkih Država 2004. godine upisano je 2,35 miliona studenata (The Sloan Consortium, 2005). Najbrojniji univerzitet na svijetu sa organizovanom organizovanom online nastavom , tj. učenjem na daljinu je Anadolu Univerzitet u Turskoj sa preko 500 000 studenata. Državni univerzitet u Njujorku (SUNY) je jedan od vodećih u svijetu koji nudi 100 kompletnih stepena i sertifikata, sa 4300 online kurseva godišnje, koji godišnje upisuje 100 000 studenata iz čitavog svijeta, a sa kojima radi 2 000 instruktora svjetske klase (http://sln.suny.edu). (http://sln.suny.edu). Open University u Hong Kongu obezbjeđuje kurseve i programe za 100 000 studenata. Universidad Nacional de Educacion a Distancia u Španiji ima oko 130 000 studenata. Osim toga, velike svjetske korporacije organizuju stručno osposobljavanje svojih radnika širom svijeta izradom programa za online učenje. Procijenjeno je da će u Sjedinjenim Američkim Američkim Državama 2004. godine tržište e- učenja prevazići sumu od 23 milijarde dolara, što je značajno povećanje u odnosu na dvije milijarde iz 1999. godine godine (IDC, 2001) 3
Velike organizacione promjene i nova usavršavanja u visokom obrazovanju ubrzani su dinamičkim pomacima pomacima u globalnim digitalnim komunikacijama komunikacijama i sve sofisticiranijim tehnologijama učenja. Barijere za pristupanje mogućnostima učenja globalno su reducirane poboljšavanjem poboljšavanjem tehnologija t ehnologija učenja (Hanna, 1999).
Definicije učenja podržanog tehnologijom Internet je unio u rječnike novi termin za učenje, učenje preko mreže, tj. online učenje (engl. ). Online učenje je klasificirano kao jedan sveobuhvatni termin koji se odnosi online learning ). na učenje pomoću računara računara i Interneta ili intraneta. Nivoi ovog učenja variraju, počevši počevši od osnovnih programa koji uključuju tekst i grafiku kursa, vježbe, testiranje i snimanje rezultata rada, kao što su rezultati testa, pa sve do visoke sofistikacije. Sofistikacija bi mogla uključiti animacije, simulacije, audio i video sekvence diskusionih grupa sa vršnjacima i ekspertima, online mentorstvo, linkove na materijale pohranjene na intranetu ili na Webu Webu i druge resurse obrazovanja (Urdan & Weggen, 2000). Uz online učenje formirao se i termin online obrazovanje. Online obrazovanje omogućuje studiranje kurseva visokog obrazovanja kroz elektronski medij Interneta. Svim materijalima kursa, uključujući referentnu dokumentaciju, te kontaktima sa tutorima i kolegama studentima, pristupa se preko personalnih računara i telekomunikacija. Online obrazovanje omogućuje studentima ranije nepoznatu slobodu da studiraju u virtuelno bilo kojoj lokaciji i bilo kojim tempom koji se može prilagoditi njihovim drugim uslovima, kao što su rad i porodica. Za sticanje diplome, dodiplomskog i magistarskog stepena, koji maksimalno traju pet godina, može se studirati danju i noću u stanu, kancelariji, pa čak i u hotelskoj sobi, ako često putujete (Kearsley, (Kearsley, 1999). Srodni termini online učenju su učenje bazirano na Webu Webu (engl. Web-based learning ), ), učenje bazirano na tehnologiji (engl. technology-based learning ). ). U posljednje vrijeme u trendu je upotreba termina elektronsko učenje, ili elektronski podržano učenje, e-učenje (engl . e-learning, eLearning ). ). Postoje različite definicije ovog učenja. Najkraća je definicija koju je dalo englesko Ministarstvo obrazovanja i vještina 2003. godine: «Ako neko uči na način da koristi informacionu i komunikacionu tehnologiju (IKT), on upotrebljava elektronsko učenje» (DfES, 2003). Ova se definicija može razviti i po potrebi dopuniti sa više detalja. Elektronsko učenje je način učenja pri kojem se koristi računarska mreža za dostavljanje informacije, za interakciju i unapređivanje procesa učenja. Pritom se mogu koristiti različite vrste računarskih mreža kao što su LAN, WAN WAN ili Internet, zatim audio i videotrake, satelitski prenos, interaktivna TV i CD-ROM. Najavljeno je i skoro uključivanje mobilne mreže. Najzad, u učenju baziranom na novim tehnologijama spomenimo i oblik učenja nazvan učenje bazirano na resursu (engl. resource-based learning ). ). Ovaj termin postao je popularan djelimično i zato što reflektuje nove trendove i napredovanja, kao i što služi kao krovni koncept koji pokriva termine kao što su otvoreno učenje (engl. open learning ), ), fleksibilno 4
učenje ( flexible learning ), ), individualizirano učenje, učenje potpomognuto računarom (computer aided learning ), ), i učenje bazirano na projektu ( project based learning ). ). Termin je širok i uopšten, ali je dobar da označi šta nije učenje bazirano na resursu: nastavnik koji prezentira predavanja ili seminare za 2-3 studenta, ili grupe od 200-300 studenata. U tradicionalnoj nastavi dodatni resursi nastavniku su udžbenici i laboratorijska oprema. Međutim, uloga nastavnika je ključna. On upravlja nastavnim sadržajima koji se izučavaju. Od njega se očekuje sposobnost da izlaže nastavne sadržaje, da podučava, da odgovara za napredovanje napredovanje studenata i da zna ocijeniti njihovo napredovanje. Iz ove perspektive, učenje bazirano na resursu u kontrastu je sa centralnom ulogom nastavnika u učenju.
II Teorija online učenja Uvođenje računara računara u učionicu i pojava Interneta intenzivirali intenzivirali su debatu o tome šta poboljšava učenje: upotreba posebne tehnologije ili primjena odgovarajuće nastavne metode. Za promociju mišljenja višeg reda na Webu, Webu, online učenje mora kreirati izazovne aktivnosti koje omogućuju učenicima/studentima učenicima/studentima da povežu novu informaciju sa starom, da usvoje novo značenje i upotrijebe svoje kognitivne sposobnosti, jer je strategija nastave ta, a ne tehnologija, koja utiče na kvalitet učenja (Ally, (Ally, 2004). Posebni atributi računara potrebni su da prikažu modele realnog života i simulacije učeniku/studentu, učeniku/studentu, tako da medij utiče na učenje. Ali računar sam po sebi nije taj koji čini da učenik nauči, već su to modeli realnog života i simulacije, i učenikove interakcije sa tim modelima i simulacijama. Računar je više sredstvo koje omogućuje procesiranje i isporučuje instrukciju učenicima/studentima (Clark, 2001). Online učenje dozvoljava fleksibilnost pristupa «u svako doba, sa svakog mjesta» (engl. anytime & anywhere ), Međutim, materijali za učenje moraju biti adekvatno izrađeni da angažuju učenika i unaprijede učenje. Prije izrade nastavnih materijala nastavnici bi morali eksplicitno znati principe učenja, posebno što su ovdje nastavnici i učenici fizički rastavljeni. Izrada nastavnih materijala za efektivno online učenje trebala bi biti bazirana na provjerenim i čvrstim teorijama učenja. Kao što je ranije naglašeno, medij nije determinišući faktor za kvalitet učenja; više od toga, razrada programa određuje efektivnost učenja. Postoji više škola mišljenja o učenju, ali ni jedna ekskluzivno nije primjenljiva za razradu online materijala za učenje. U takvoj situaciji čovjek mora upotrijebiti kombinaciju teorija za izradu online materijala za učenje. Teorije učenja, kojih ima više od 50, mogu se razvrstati r azvrstati u tri glavna pravca, prema teoretičarima koji ih zastupaju, a to su bihejvioristi, kognitivisti i konstruktivisti. Bihejvioristi tvrde da je opservabilno ponašanje ono što indicira da li je, ili nije, učenik nešto naučio, a ne nešto nešto što se zbiva zbiva u učenikovoj glavi. glavi. Kognitivna psihologija kaže da učenje uključuje upotrebu pamćenja, motivacije i mišljenja i da razmišljanje igra značajnu ulogu u učenju. Oni vide učenje kao integralni proces i tvrde da količina naučenog zavisi od učenikovog kapaciteta procesiranja, količine uloženog truda u procesu učenja, dubine procesiranja i učenikove postojeće strukture znanja (Craik & Tulving, 1975; Ausubel, 1974). 5
U posljednje vrijeme napravljen je pomak prema konstruktivizmu. Teoretičari Teoretičari konstruktivisti tvrde da učenici interpretiraju informaciju i svijet u skladu sa njihovom ličnom stvarnošću i da oni uče opserviranjem, procesiranjem i interpretiranjem, a zatim personaliziraju informaciju u personalno znanje (Cooper, 1993; Wilson, 1997), Kada se bliže analiziraju škole bihejviorista, kognitivista i konstruktivista, zapažaju se mnoga preklapanja ideja i principa. Razrada online materijala za učenje može uključiti principe svih triju teorija. Strategije bihejviorista mogu se upotrijebiti za učenje «šta» (činjenice), kognitivne strategije mogu se upotrijebiti za učenje «kako» (procesi i principi), a strategije konstruktivista mogu se upotrijebiti za učenje «zašto» (mišljenje ( mišljenje višeg nivoa koje unapređuje personalno značenje i kontekstualno učenje).
Računarski podržano kolaborativno učenje Internet kao medij sa elektroničkom poštom i navigacijom hiperteksta može pružiti ućeniku šansu da aktivno učestvuje u procesu učenja i lako komunicira sa drugim učenicima. Mogućnosti interakcije i povratne informacije u obrazovnom procesu učenja na daljinu mogu imati i kontraefekt sa negativnim reperkusijama, a često i izolaciju koju osjećaju učenici. Uprkos činjenici da su oni rastavljeni u prostoru i vremenu, učenici moraju biti ohrabreni da djeluju kao grupa razvijanjem aktivnosti učenja koje učvršćuju interakciju i kolaboraciju među partnerima. Isto tako je važno strukturirati pedagoške parametre u virtuelnom okruženju na metodički i logički način, kao i prezentirati sav materijal za učenje jasno i precizno (Harasim, 1993).
Personalizirano Web-okruženje za učenje Učenje podržano Webom Webom brzo se razvijalo u posljednjih nekoliko godina. Kreirani su. brojni medijski podržani pristupi formalnom i neformalnom učenju, uključujući inovativne primjene mobilnih tehnologija. Personalizirane tehnologije su definisane kao pristupi za adaptaciju obrazovnih sadržaja, prezentacija i navigacione podrške tako da se prilagode specifičnim potrebama, karakteristikama i preferencijama svakog učenika ili zajednice učenika. Personalizacija se obično primjenjuje na tri različita načina: prilagođavanje nivoa sadržaja, prilagođavanje nivoa prezentacije i prilagođavanje nivoa navigacije. Prvi pokušaji u personaliziranom, ili adaptiranom, okruženju učenja pojavili su se početkom 1990-tih godina, a 1996. godina godina se smatra prekretnom tačkom u području području adaptivnih sistema (Brusilovsky, (Brusilovsky, 2000). Projekti ovakvih sistema izrađeni su u Evropi, Sjevernoj i Južnoj Americi i Australiji.
III Pedagoški okvir Web-okruženja Informaciona i komunikaciona tehnologija otvorila je široke mogućnosti za razvoj obrazovne tehnologije, ali to ne garantuje njenu efektivnu primjenu u obrazovanju niti kvalitet procesa učenja koji se želi postići. 6
Da bi se odgovorilo na brze promjene u društvu, na povećani broj studenata i ekonomske probleme, visoko obrazovanje u značajnom dijelu svijeta prolazi kroz teškoće t eškoće sopstvenog sopstvenog adaptiranja. Predavači se sastaju sa sve brojnijim auditorijima, kvalitet podučavanja i ocjenjivanja ponekad postaje nezadovoljavajući. nezadovoljavajući. Malo vremena preostaje za savladavanje novih tehnologija za učenje. Kako pomoći profesorima i predavačima predavačima na fakultetima da se suoče sa izazovima izazovima novih tehnologija i da odgovore zahtjevima vremena? U okviru programa istraživanja i razvoja učenja na daljinu SOCRATES SOCRATES koji je sponzorirala Evropska zajednica, posebnim posebnim projektom razvijen je pedagoški okvir prilagođen okruženju u kojem se odvija proces online učenja (Socrates, 1998). Pedagoški okvir obuhvata tri glavna dijela: (a) situacija obrazovanja, (b) pedagoški okvir i (c) organizacioni organizacioni kontekst, slika 1.
Organizacioni kontekst Pedagoški okvir Situacija obrazovanja
Filozofija Pedagogija visokog nivoa Pedagoška strategija Pedagoška taktika
Okruženje Zadaci
(uključujući obrazovnu tehnologiju)
Aktivnosti studenta
Postignuća učenja
Slika 1. Pedagoški okvir, okvir, situacija obrazovanja obrazovanja i organizacioni kontekst kontekst
A. Situacija obrazovanja Situacija obrazovanja služi da se prikaže kako su u zajednici zadaci, aktivnosti i okruženje. Situacija obrazovanja može sadržavati, recimo, 10 studenata, jedan zadatak i jedan čas aktivnosti učenja. Tipično, Tipično, ona sadrži stotine studenata koji rade na više zadataka u toku nekoliko mjeseci. l aboratorijske vježbe, diskusije, Zadatak specificira aktivnosti studenta. To mogu biti eseji, laboratorijske teme za istraživanje, izrada proizvoda. Zadatak treba da je dovoljno dobro specificiran da se 7
šanse studenta angažiranog na neproduktivnim aktivnostima tolerantno ograniče, ali mora imati i stepen otvorenosti da odgovori potrebama studenta i inicira kreativan odgovor. odgovor. obuhvata fizički prostor sa svim sadržajima, od papira i olovke do računara i Interneta sa resursima. Učenje je pod snažnim uplivom okruženja.
Okruženje
i ma više Aktivnosti učenja interpretiraju specifikacije zadatka. Ako želimo da student ima odgovornosti za svoje učenje, moramo prihvatiti njegove sopstvene interpretacije zadatka ućenja. Posljedica aktivnosti učenja je niz osvojenih postignuća učenja. Aktivnosti i zadaci imaju dijalektičku povezanost sa okruženjem učenja. Okruženje bi moralo biti projektovano da podrži aktivnosti studenta.
B. Pedagoški okvir Pedagoški okvir sastoji se od četiri elementa međusobno povezana povezana hijerarhijskim vezama. Filozofija , na vrhu, sastavljena je od niza uvjerenja: o prirodi znanja i kompetencije, o tome
kako dolazi do učenja, kako treba i kako ne treba sa studentima raditi, itd. Duboke i neapsolvirane filozofske rasprave u okviru jednog stručnog tima mogu dovesti do fatalnih razlika u svakodnevnom operativnom radu. Nije neobično da neki članovi tima t ima vjeruju da su studenti osiromašeni ako se sami organizuju i najbolje uče ako se snabdijevaju malim količinama informacije, dok drugi članovi tima žele da primijene aktivno učenje kojim studenti upravljaju. Što ranije se te razlike uklone, tim bolje. uspostavi Pedagogija visokog nivoa brine o uspostavi
filozofskih stajališta u kontekstu kreiranja nove obrazovne situacije. Ima mnogo formi pedagogije visokog nivoa, kao «učenje otkrićem», «učenje bazirano na problemu», «računarski podržano kolaborativno učenje». Sa stanovišta njihovog mjesta u pedagoškom okviru, oni su na nivou apstakcije, između filozofije i akcije. je direktno povezana sa akcijom. Strategija je detaljan opis planova – šta treba uraditi da se izvrše određeni zadaci. Ona podržava opis akcija i intencija na nivou gdje su skriveni elementi konfuzije. Opis akcija i intencija može biti koristan i članovima razvojnog tima, a kasnije i studentima.
Strategija
Pedagoške taktike su detaljni pomaci kojima se ostvaruje strategija. Unutrašnja struktura pedagoškog okvira sastoji se od četiri elementa koja su labavo povezana. Labava veza je realna, a ima i prednosti. Ona reflektuje potrebu da se radi sa nedovršenim konceptom, posebno u prvim fazama izrade projekta.
C. Organizacioni kontekst Organizacioni Organizacioni kontekst posebno je značajan kada se podrška učenju obezbjeđuje u velikim i kompleksnim institucijama kao što su univerziteti i korporacije. Ako Ako ne poklonimo dužnu pažnju organizacionom organizacionom kontekstu, tada postoji opasnost od idealiziranja procesa kroz koje se kreiraju i razvijaju pedagoški okviri, obrazovne situacije, zadaci, okruženje za učenje, itd. 8
Organizacioni Organizacioni kontekst obezbjeđuje brojne provjere u tim procesima, kao što su provjera logistike, finansija idr i dr.. Izrada modela pedagoškog okvira rada u Web-okruženju Web-okruženju namijenjena je za podršku članovima stručnih timova angažovanih na izradi programa ili kurseva za online učenje. Ovaj model je samo u funkciji prijedloga za diskusiju o njihovom sopstvenom projektu, a ne gotova matrica za rad.
IV Tehnologije Web-okruženja Učenje je proces sticanja znanja, razvijanja vještina, formiranja pogleda i stavova u individualnom interaktivnom odnosu studenta sa informacijom i okruženjem. Učenje je i socio-kulturna aktivnost jer se odvija u manjim ili većim grupama i zajednicama studenata različitih kultura. U Web-okruženju komuniciranje među studentima, kao i komuniciranje sa nastavnikom / instruktorom, može se obavljati jednostavno, bez obzira na geografske udaljenosti među njima. U Web-okruženju Web-okruženju su i resursi za učenje, a raspoložive tehnologije Web-okruženja omogućuju i ocjenjivanje studentovih postignuća u učenju. Tehnologije Interneta od interesa i nteresa za obrazovanje, prema Centru za akademsku praksu ( Centre ), for Academic Practice, CAP) Univerziteta u Varviku, Velika Britanija ( www.warwick.ac.uk ), mogu se grupisati u tri skupine, kao (1) resursi za učenje, (2) komunikacija preko računara i (3) ocjenjivanje potpomognuto računarom.
1. Resu Resurs rsii za učen učenje je Mogu biti jednostavno plasirani Word Word dokumenti na Webu koje studenti učitavaju i štampaju, ili su to predavanja prezentirana u PowerPointu, digitalnom streaming videu i drugim interaktivnim programima..
2. Komu Komuni nika kaci cija ja prek prekoo račun računara ara Može se obavljati bilo kojim sredstvom kojim pojedinci i grupe «razgovaraju» međusobno. Glavne tehnologije sačinjavaju:
Elektronska pošta ( E-mail E-mail ) – najpopularniji servis Interneta koji se koristi za razmjenu poruka među pojedincima. Korisnici šalju i primaju poruke kroz programe kao što su MS Outlook Express, Hotmail, Yahoo Yahoo Mail, Eudora i dr., instalirane na svojim računarima. Korisnik može simultano poslati poruke na više adresa i pridružiti im datoteke (Word dokument, elektronsku tablicu, sliku). Ovim se olakšava kolaborativno online učenje. Poštanske liste (Mailing lists ) – komunikacioni kanali između grupa ( many-to-many ) kroz programe kao što su Listserv, Majordomo i Listproc. Pojedinci šalju poruke na poštansku listu, a primaju kopije svih poruka poslatih tamo.Može se koristiti za kolaborativne diskusije, rasprave, pa i osposobljavanje u okviru zajednica za učenje. Međutim, suviše velike grupe mogu više ometati nego pomoći procesu učenja. I nterneta koji omogućuje korisnicima Novinske grupe (Usenet newsgroup) – poseban sistem Interneta da pročitaju i učestvuju u radu globalnih specijalizovanih novinskuh grupa; broj tema novinskih grupa je ogroman, a predmeti rasprave se kreću od standardnih do potpuno bizarnih. 9
Računarski konferensing (diskusiona tijela, liste vezanih diskusija) – koji omogućuje grupama ljudi da vode diskusiju čitanjem i postavljanjem tekstualnih poruka na računarski sistem. Prednost u odnosu na poštanske liste je što se poruke arhiviraju, a struktura diskusije se snima. Računarski konferensing široko se koristi za podršku učenju. koji omogućuje korisnicima da Čat ( Internet Internet Relay Chat, IRC)- još jedan sistem Interneta koji komuniciraju sinhrono - «uživo» - kosteći tekst ili telefon preko Interneta. Mnogi IRC programi kao što su MSN Messenger, ICQ ili Yahoo Messenger nezavisni su od Weba, ali se mogu lansirati neposredno sa web-stranica. Softver na serveru drži podatke kad ste vi, i ljudi sa liste koje ste vi specifirali, online (na Internetu). I nternetu). Možete komunicirati pojedinačno pojedinačno ( one-toi maju elektronsku tablu ( electronic whiteboard ) na one) ili na konferenciji. Neki noviji sistemi imaju kojoj nastavnik može ispisivati informaciju vidljivu svim učesnicima čata, simulirajući situaciju u učionici.
Videokonferensing – sredstvo pomoću kojeg male grupe ljudi, geografski udaljene, mogu voditi diskusije u realnom vremenu, u toku kojih mogu jedni druge čuti i vidjeti i razmijeniti razne vrste podataka. Hibridni sistemi (WebBoard,YahooGroups, ebBoard,YahooGroups, SmartGroups, Sm artGroups, Forums ) – kombinuju liste vođenih diskusija, čat i poštanske liste, omogućujući korisnicima da se lako prebace iz jedne u drugu grupu, u zavisnosti od prirode diskusije. Jedan od besplatnih Internet servisa je YahooGroups koji korisniku omogućuje vođenje diskusije sa standardne elektronske adrese. On takođe omogućuje razmjenu dokumenata i slika. Komunikacija preko računara može biti sinhrona (razmjena poruka u realnom vremenu) ili asinhrona (poruke se postave u bilo koje vrijeme, a čitaju ih i odgovaraju na njih drugi korisnici u vrijeme koje njima odgovara; drugim riječima, korisnici ne moraju biti online u isto vrijeme, kao što moraju u sinhronoj razmjeni). Elektronska pošta, poštanske liste, računarski konferensing – sve su asinhrone, dok su čat, telefon preko Interneta, i videokonferensing videokonferensing – sinhrone komunikacije. Svi ovi tipovi asinhronih i sinhronih komunikacija preko računara na raspolaganju su u Web-okruženju. Koji tip komunikacije izabrati? Zavisi od vrste diskusije koju želite. Svaki tip ima svoju jaku stranu i svoje slabosti, kako u pogledu tehničkih pogodnosti za softver, tako i u pogledu tipa interakcije koju ohrabruje.
3. Ocjenj Ocjenjivan ivanje je potp potpomog omognut nutoo račun računaro arom m Može li se u Web-okruženju Web-okruženju omogućiti učenicima da samostalno ocijene svoje napredovanje napredovanje i razumijevanje programskih sadržaja? Bez povratne informacije od instruktora ili veoma sofisticirane vještačke inteligencije, to obično znači neku formu objektivnog testa, isporučenog u obliku online kviza. Kako je test objektivan i mogući odgovori su poznati, povratna informacija može se automatizirati. Prema tome, učenici mogu odmah dobiti povratnu informaciju kao rezultat na testu. Ovakva primjena ocjenjivanja potpomognutog računarom za samostalno dijagnostičko ocjenjivanje može se obaviti brzo, a daje vrijednu povratnu informaciju o efektivnosti učenja.
10
V Praktične aktivnosti na Webu Internet je snažno sredstvo za angažovanje misaonih aktivnosti studenata. Pojedinci i grupe studenata mogu sarađivati na projektima, studenti mogu izraziti svoja sopstvena interesovanja, preuzimajući preuzimajući odgovornost za prikupljanje informacije, i svako može komunicirati sa svojim vršnjacima, pa i ekspertima širom svijeta. Za nastavnika / instruktora Internet otvara elektronska vrata ka resursima za učenje i praktičnim iskustvima ranije nedostupnim. Bez obzira koliko je specijalizirano područje interesovanja, na Internetu uvijek ima neko ko može ukazati na upotrebljive resurse. Puni potencijal Interneta kao sredstva za učenje još se istražuje, a mogućnosti su ograničene samo našom maštom. Koledž Lewis & Clark iz Oregona, SAD ( www.lclark.edu www.lclark.edu)) navodi pet vrsta, ili formata, praktičnih aktivnosti učenja na Webu Webu koje se mogu upotrijebiti u učionici. 1. Hotliste – Izrada hotliste je prvi korak za tekuću aktivnost učenja, a sastoji se u prostom prosto m sastavljanju liste list e resursa na Webu. To To je kao da za određeni zadatak, ili temu, tem u, donesete iz biblioteke više knjiga sa sadržajima koji su relevantni za izradu zadatka ili obradu teme. Time obezbjeđujete: - dopunj dopunjava avanje nje tradic tradicion ionaln alnih ih nastav nastavnih nih ma materi terijal jalaa - izbjeg izbjegava avate te da studen studenti ti gube gube vrije vrijeme me u surf surfanj anjuu po Webu Webu - svježu svježu inform informac aciju iju po po izbor izboruu i inter intereso esova vanju nju studen studenta ta - elimina eliminacij cijuu neophod neophodnog nog fotok fotokopi opiran ranja ja nastav nastavnih nih mater materija ijala. la. 2. Multimedijska sveska (Multimedia Scrapbook ) – Prikupljanje raznih izvora informacije i njihovo organizovanje u kategorije, kao što su fotografije, mape, izreke, činjenice, priče, audioklipovi (audiozapisi), videoklipovi (videosekvence) itd. Korisno kada su studenti već stekli izvjesno znanje o temi koja se izučava. Studenti zatim biraju informacije iz prikupljenih resursa i ugrađuju ih u projekte, kao što su izvještaji, školske novine, web-stranice, PowerPoint prezentacije i dr. dr. Šta se ovim postiže? - Akti Aktivn vnos ostt cent centri rira rana na na stud studen entu tu - Stude Studenti nti bira biraju ju aspe aspekte kte teme teme koji koji lično lično njih njih intere interesuj sujuu - Omogućava Omogućavanje nje studentima studentima da kreiraju kreiraju intere interesantn santnije ije izvje izvještaje štaje i prezenta prezentacije cije - Stude Studenti nti imaju imaju mogućn mogućnost ost da upotr upotrebl ebljav javaju aju multim multimed edijs ijske ke alatke alatke.. 3. Predmetni uzorak (Subject Sampler ) – Kada studenti steknu određeno znanje iz predmeta možete se zapitati da li su oni u tome afektivno angažovani. U tom cilju kreirajte predmetni uzorak. Pronađite pet-šest web-stranica o izabranoj temi koje sadrže elemente prakse, nečeg nečeg što treba uraditi, ili odslušati, ili razgledati. Zatražite da studenti izaberu jednu ili dvije web-stranice koje ih najviše interesuju. Šta time postižete? - Ohrabr Ohrabriva ivanje nje stud studena enata ta da se emot emotivn ivnoo vežu vežu za temu temu koju koju izučava izučavaju ju - Ostavljate Ostavljate studentima studentima da izaberu izaberu resurse resurse po po sopstve sopstvenom nom interes interesuu i stilu stilu učen učenja ja - Izaziv Izazivate ate afektiv afektivan an inter interes es za za temu temu koju koju ćete ćete obrađ obrađiva ivati ti 4. Potraga za blagom (Treasure Hunt ) – Izaberite 10-15 web-stranica i za svaku od njih pripremite pitanje na koje se traži t raži odgovor. Web-stranice Web-stranice i pitanja upućuju studente da prouče kritične aspekte teme. Od studenata se zatim traži da sintetizuju šta su proučili, da bi odgovorili na glavno pitanje na kraju Potrage za blagom. blagom. 11
Korisno da pomogne studentima proučavanje težih činjenica iz teme ili područja studiranja, i da sagledaju cjelinu. Efekti? - Ohra Ohrabr bruj ujee čitan čitanje je za za spec specija ijaln lnuu namj namjen enuu - Osnažuje Osnažuje izgrađivan izgrađivanje je saradnje saradnje i konsen konsensus susaa među među grupama grupama studenata studenata - Traži Traži od od studen studenata ata produbljen produbljenuu analiz analizuu i izvlačenje izvlačenje zaključak zaključaka. a. 5. WebQuest (Rješavanje problema) – Može se primijeniti na kompleksniju temu (problem), koja zahtijeva dublju analizu komponenata i rješavanje. Prije dijeljenja odjeljenja na grupe, svi studenti proučavaju osnovnu informaciju o temi (problemu). Nastavnik / instruktor prikuplja web-stranice i kategoriše ih prema posebnim ulogama, zadacima ili aspektima. Male grupe, pojedinci ili parovi studenata zadužuju se kao «eksperti» za jedan aspekt problema za koji se osposobljavaju čitanjem i razumijevanjem web-resursa . Kada se studenti ponovo okupe, oni otvaraju raspravu u cilju razmjene, vrednovanja i sintetiziranja informacije koju su obradili. Nakon toga studenti izvršavaju aktivnosti kao što je slanje poruka elektronskom poštom (konsultacije sa stručnim licima). Korisno da pomogne studentima da prevaziđu simplicistički prilaz rješavanju kompleksnih problema. Šta omogućuje rad u WebQuestu? - Omogućuje Omogućuje savremene savremene resurse resurse iz različi različitih tih aspek aspekata ata kompleksn kompleksnog og problem problemaa - Ohrabruje Ohrabruje čitanje čitanje sa sa razum razumijeva ijevanjem njem i vredno vrednovanje vanjem m (vješ (vještine tine kritičkog kritičkog čitanja) - Zahtijeva Zahtijeva razmjenu razmjenu informacije informacije i sintetiz sintetiziranj iranjee materija materijala la sa sa različit različitih ih stajal stajališta išta - Pomaže Pomaže studen studentima tima da vide vide kako se razmišljan razmišljanja ja ljudi ljudi razlikuju razlikuju u pogledu pogledu rješavanja kompleksnih problema - Proce Process ohrabru ohrabruje je respek respektov tovanj anjee stajali stajališta šta drug drugih ih stude studenat nata. a. Primjeri za sve ove formate praktičnih aktivnosti aktivnosti učenja na Webu Webu mogu se naći na Internetu u velikom broju, traženjem pomoću ključnih riječi ( Hotlist, WebQuest), odnosno fraza («Multimedia Scrapbook», «Subject Sampler», «Treasure Hunt»), na engleskom jeziku. Koji format aktivnosti učenja na Webu Webu izabrati? Zavisi od cilja. Ako je cilj prikupljanje resursa – Internet linkova, kolekcija multimedijskih materijala – treba izabrati Hotlist ili Multimedia Scrapbook . Za napredno učenje, možete se odlučiti za izgrađivanje, i zgrađivanje, odnosno akumuliranje znanja znanja (Treasure Hunt ), ), promjenu ponašanja studenta ( Subject Sampler ) ili rješavanje problema ( WebQuest ). ). Jedna napomena. Svi materijali na Webu Webu su, uglavnom, na engleskom jeziku. Studenti koji su položili engleski jezik ovdje imaju životnu priliku da vide zašto su to morali učiti, kakvu korist od toga imaju. Uz rječnik, sada im je na raspolaganju neizmjerno bogatstvo informacije na Internetu.
VI Programi i kursevi Obrazovanje, tradicionalno ili bazirano na Webu, uključuje rad eksperata za organizovanje sadržaja, sekvence nastavnih aktivnosti, strukturu zadataka, set interakcija, i evaluaciju procesa (Harasim i dr., dr., 1995). 12
Kurs koji je projektovan ili il i adaptiran za isporuku preko Weba, isporučuje isporučuje se u jedno okruženje različito od tradicionalne učionice, pa projektovani proces za ovo okruženje nameće razmišljanje o nizu pedagoških postavki, uključujući potrebu: -
promjene promjene uloge instruktora instruktora od predavača predavača ka pomagaču pomagaču ili voditelju voditelju procesa, procesa, vođenja vođenja studen studenata ata kroz kroz neline nelinearno, arno, hipermedijs hipermedijsko ko okruž okruženje enje koje im omoguća omogućava va da da konstruišu znanje i značenje na nov način, izgrađiva izgrađivanja nja osjećaja osjećaja za razrednu razrednu zajedn zajednicu icu i snažen snaženje je učenja učenja ugradnjom ugradnjom kolaborativnih elemenata, osig osigur uran anja ja akad akadem emsk skog og inte integr grit itet eta. a.
Odabrana pedagogija mora biti odgovarajuća za materijal, studente, instruktora i izabrani medij. Virtuelna Virtuelna učionica je nov medij i ima svoje jedinstvene karakteristike koje doprinose odabiru odgovarajuće pedagogije (McCormack & Jones, 1998). Glavne paradigme koje su u upotrebi u ovom okruženju uključuju slijedeće (Bourne, 1998): -
Upotrebu Upotrebu računa računarsko rskogg konferen konferensinga singa za podnoš podnošenje enje domaćih domaćih zadata zadataka, ka, rasprav raspravljan ljanje je o idejama i pomoć, Online Online materija materijale le koji koji sadrže sadrže nastavni nastavni program, program, zadatke, zadatke, literaturu literaturu za čitanj čitanje, e, probleme i interaktivne module učenja, Menadžmen Menadžmentt kursa kursa koji uključuje uključuje podnošenj podnošenjee domaćih domaćih zadata zadataka, ka, trenut trenutno no rangiran rangiranje je i napredovanje napredovanje studenta, Interakcije Interakcije sa stude studentima ntima koje uključuju uključuju elektronsku elektronsku poštu, poštu, poštan poštanske ske liste, liste, čat, Audios Audiosekv ekvenc encee predav predavan anja, ja, uživo uživo i sa moguć mogućnoš nošću ću učita učitavan vanja, ja, Videosekve ideosekvence nce predavan predavanja, ja, uživo i sa sa mogućnoš mogućnošću ću učitavanja učitavanja..
Još jedan kritični faktor može doprinijeti efektivnom online učenju. To je vebsajt razreda ili klase (The Class Web Site ). Vebsajt razreda obezbjeđuje organizacionu strukturu kroz koju se učesnici mogu angažovati angažovati za rad sa materijalom kursa i jedni sa drugim (Palloff & Pratt, 1999). Izrada materijala za Web Web razlikuje se od izrade štampanih materijala jer Web Web uključuje više čula (Porter, 1997). Projekt za Web Web mora biti čitljiv za oči, informativan i imati jasne konceptualne i intuitivne putanje među dijelovima informacije. Korisnici žele navigaciju na vebsajtu koja neće izazvati konfuziju (Hall, 1997). Što je više interaktivnosti na vebsajtu, tim lakše će studenti razumjeti sadržaj kursa (Porter, 1997). Mnogi autori se slažu da je interakcija značajna komponenta u jednom nastavnom programu. To je sredstvo kojim ljudi uče (Hall, 1997). Dalje, to je ključni sastavni sastavni element uspješnih kurseva i studenti ga moraju efektivno koristiti da bi postigli ciljeve učenja i bili zadovoljni stečenim iskustvom. Interakcije u online učenju pojačane su alatkama koje su specijalno projektovane za ugrađivanje interakcije u virtuelnu učionicu, za sugestije o pristupima učenju u Webokruženju, za identifikaciju i selekciju specifičnih aktivnosti učenja koje dobro služe u ovakvom online okruženju. Svaka alatka pruža specifične mogućnosti i ima svoje zahtjeve koji je čine odgovarajućom odgovarajućom za određenu namjenu, ali ne za druge (McCormack & Jones, 1998). 13
Tako, uspjeh interakcija za učenje, bar jednim dijelom, zavisi od odabira odgovarajuće alatke. U ovom prikazu ranije smo s mo spomenuli te alatke (elektronska pošta, poštanske liste, novinske grupe, čat, hibridni sistemi...). Mnogi primjeri kurseva nalaze se na Webu, predstavljajući različite tipove komunikacije i interakcije između instruktora i studenata. Mogu se naći primjeri različitih nastavnih pristupa, filozofija, aktivnosti i metodologija.
Softver za izradu programa Softver koji se upotrebljava za izradu programa i kurseva različitog je kvaliteta. Od prvih online kurseva koji su samo isporučili postojeće studijske programe na Web, Web, softver je u stanju stalnog usavršavanja. Postavljeni Postavljeni su novi zahtjevi za softver: da se studenti upisuju na kurs, da se prati njihovo napredovanje u elektronskom učenju, da se bilježe rezultati rada i učenja. Za takvo upravljanje procesom učenja, softver je dobio naziv Learning Management System (LMS). Ako se upravljanje odnosi na kurs u cjelini, softver se zove Course Management System (CMS). Jedan od najvećih proizvođača softvera za online programe je organizacija Blackboard Inc. (www.blackboard.com (www.blackboard.com). ). Njen softver ( The Blackboard Learning System ) upotrebljavaju hiljade institucija i milioni korisnika u svijetu. Zatim, tu su WebCT (www.webct.com www.webct.com), ), Trainersoft (www.trainersoft.com ), i drugi. Sve su to «veliki igrači» sa skupom licencom za korišćenje programa. Moodle je besplatni (!) paket softvera projektovan na pedagoškim principima, kao pomoć
edukatorima da kreiraju efektivne zajednice online učenja. Program se može besplatno učitati sa Weba (http://moodle.org ( http://moodle.org), ), i može uslužiti od jednog jednog nastavnika, nastavnika, pa do 40 000 studenata. studenata. Moodle ima veliku i raznovrsnu zajednicu korisnika sa više od 50 000 registrovanih korisnika, koji govore 60 jezika u 120 zemalja. Moodle je dijete Martina Dougiamasa koji je projektovao program radeći na svojoj
doktorskoj disertaciji na Curtin University of Technology, echnology, Perth, Australia. On ga je izradio kao alatku ( Course Management System ) za svoj doktorat baziran na sociokonstruktivističkom pristupu online učenju. Nedostatak većine ovakvih sistema je što su zatvoreni, pa sadržaje kreirane u jednom sistemu nije moguće koristiti u nekom drugom sistemu. Da bi se obezbijedila upotreba sadržaja iz jednog sistema u drugom, dogovoren je referentni model SCORM ( Sharable Courseware Object Reference Reference Model ) koji treba da posluži kao međunarodni standard za izradu online programa.
Tipovi akademskih programa Akademski programi za online učenje, izuzev onih na virtuelnim univerzitetima, uvijek se realiziraju jednim dijelom u tradicionalnoj učionici (lice-uz-lice, face-to-face ). Ako se preko 14
Weba realizira 80% i više sadržaja programa, smatra se da su to online programi (The Sloan Consortium, 2005). Ako sadržaji isporučeni preko Weba Weba obuhvataju 30...79% ukupnog programa, takvi programi nazivaju se miješani/hibridni programi (blended/hybrid programs ), tabela 1. Tabela 1. Tipovi akademskih programa (The Sloan Consortium, 2005) Proporcija
Tip
sadržaja
programa
Tipičan opis
isporučenog online
0%
Tradicionalni
1 do 29%
Olakšan Webom
30 do 79%
Blended/ Hybrid
Program se upotrebljava bez online tehnologije. Sadržaj se prezentira usmeno ili pismeno Program koji koristi Web tehnologiju da olakša upotrebu u suštini tradicionalnog programa. Koristi Course Management System (CMS) ili web-stranice da izloži program i zadatke, naprimjer Program koji miješa online i face-to-face isporuku. Značajan dio sadržaja isporučuje se online, tipično se upotrebljava online diskusija, a tipično ima i sastanke face-to-face
80+%
Online
Program čiji sadržaj se većinom, ili u potpunosti, isporučuje online. Tipično, nema sastanaka face-to-face .
Uz blended/hibrid programe upotrebljava se i izraz blended/hybrid learning (miješano/hibrid učenje), o kojem će biti riječi u poglavlju VII.
VII Miješano učenje (Blended learning) Tradicionalna Tradicionalna učionica bila je dominantna forma za transfer znanja najmanje 3 000 godina. Još i danas skoro 80% tog transfera provodi se u učionici. Posljednja univerzalna tehnologija u učenju, štampana knjiga, stara je više od 500 godina. Razvoj informacione i komunikacione tehnologije doveo je do bržih promjena u obrazovanju. Samo u posljednjih 10 godina, uvedeno je više od 10 novih tehnologija za učenje i kolaboraciju. Prva iskustva sa ovim tehnologijama otkrila su mogućnosti za potpunije poboljšanje kvaliteta učenja, njegove efektivnosti, prilagođenosti i cijene. Sada postaje jasno da će iskustva učenja evolvirati do eksploatacije «miješanih» kombinacija kombinacija tradicionalnih metoda i metoda učenja baziranog na tehnologiji (Singh & Reed, 2001). Miješano učenje je jedno od vodećih trendova današnjeg obrazovanja. Ustvari, miješano učenje je kombinacija elektronskog učenja i tradicionalnog učenja u učionici, u cilju postizanja maksimalne efektivnosti učenja. Miješano učenje preuzima ono što je najbolje u isporuci elektronskog i tradicionalnog učenja, učenja, radi postizanja fleksibilnog, fleksibilnog, po cijeni prihvatljivog obrazovanja i osposobljavanja, kojem može pristupiti najširi auditorij, kako geografski, tako i u pogledu stilova učenja učenja i nivoa obrazovanja obrazovanja (Clark, 2003).
15
Ključ miješanog učenja je selekcija prave kombinacije medija koja će dovesti do optimalnog rješenja. Mogu se kombinovati komponente online medija sa komponentama offline medija (tradicionalna učionica). Zatim ostaje problem selekcije prave smjese.
Offline komponente miješanog učenja mogu se svrstati u šest grupa: 1. Učenje Učenje samost samostalno alno (u kući, kući, na radnom radnom mjestu) mjestu) 2. Učenje Učenje uz uz tutora tutora,, vodit voditelj eljaa ili ment mentora ora 3. Učenje Učenje u učionic učionicii (predavan (predavanja, ja, laborat laboratorije, orije, seminari) seminari) 4. Štampani Štampani mediji mediji (udžben (udžbenici, ici, praktikumi praktikumi,, časop časopisi) isi) 5. Elektrons Elektronski ki mediji mediji (audiokase (audiokasete, te, audio-CD audio-CD,, videotrake videotrake,, CD-ROM, CD-ROM, DVD) 6. Radiotele Radiotelevizijs vizijski ki mediji mediji (TV, (TV, radio, interak interaktivna tivna TV) Online komponente miješanog učenja mogu se, takođe, svrstati u šest grupa: 1. Online Online sadržaj sadržaj za za učenje učenje (prosti (prosti i interakti interaktivni vni resursi resursi za učenje) učenje) 2. Elektr Elektrons onski ki tutor tutor,, vodite voditelj lj ili ment mentor or 3. Online Online kolaborativ kolaborativno no učenje učenje (e-mail, poštan poštanske ske liste, liste, čat, audiokonfe audiokonferensi rensing, ng, videokonferensing, videokonferensing, virtuelna virt uelna učionica) 4. Online Online menadžmen menadžmentt znanja (pretraživ (pretraživanje anje baza, baza, izvlačenj izvlačenjee dokumenata dokumenata)) 5. Web (pretraživ (pretraživačke ačke mašine mašine,, vebsajtov vebsajtovi,i, korisničke korisničke grupe) grupe) 6. Mobiln Mobilnoo učenje učenje (lapto (laptop, p, mobiln mobilnii telefon telefoni). i). Selekcija komponenti za izradu smjese vrši se po kriterijima koji će dati najbolju kombinaciju kvaliteta učenja i cijene troškova. U projektovanju miješanog učenja mora se voditi računa o planiranim postignućima učenja, učenicima, njihovoj kulturi, raspoloživim resursima za učenje, elektronskoj infrastrukturi, obimu i mogućnostima opsluživanja predloženog rješenja. Dobri kokteli, normalno, nisu napravljeni od što većeg broja raspoloživih pića. Oni su brižljivo sklopljena blenda komplementarnih ukusa, gdje suma nadmašuje sastavne elemente. U nekim slučajevima, kao što je viski, prosta malta je superiornija od blende! (Clark, 2003).
VIII Implementiranje online učenja Od početka 1980-tih godina veliki pomaci su napravljeni u području informacione i komunikacione tehnologije, tehnologije, sa brzim širenjem mikroračunara, razvojem kompakt diskova i postepenom konvergencijom konvergencijom telekomunikacija, televizije i računarske tehnologije. Izazov Interneta 1990-tih, kao jedne međunarodne mreže informacije, naveliko raspoložive za javnost, revolucionisao je mišljenje o tome kako se informacija može procesirati, distribuirati, prikupiti i upotrijebiti u svakoj sferi čovjekove aktivnosti. aktivnosti. Danas je samo pitanje retorike govoriti o «informatičkom društvu», «informatičkoj eri» ili «informatičkoj revoluciji», kada se analizira uticaj informacione i komunikacione tehnologije tehnologije na ekonomski i društvenokulturni razvoj u zadnjoj polovini 20. stoljeća (Byron & Gagliardi, 2002). Raspoloživost snažnih elektronskih elektronskih mreža nudi mnoge nove mogućnosti za učenje i formalnim obrazovnim institucijama i široj zajednici. Elektronske mreže ne samo da daju pristup ogromnim količinama informacije, nego one omogućuju i vrijedno dijeljenje resursa, ideja i iskustava između zajednica studenata i nastavnika. U razvijenim zemljama uspostavljene su brojne formalne i neformalne mreže za studente i nastavnike, kako na regionalnom, tako i na nacionalnom, pa i na internacionalnom nivou. 16
Velika Britanija i SAD U Velikoj Velikoj Britaniji na inicijativu Vlade, počev od 1998. godine, izgrađuje i zgrađuje se nacionalna mreža za učenje National Grid for Learning , na kojoj se prezentiraju materijali za potrebe učenika u školama, za nastavak školovanja, za visoko obrazovanje, za bibliotekare, za doživotno učenje (http://www.ngfl.gov.uk ). ). Problemi obrazovanja povjereni su specijaliziranoj agenciji BECTA, British Educational Communications and Technology Agency (http://www.becta.org.uk http://www.becta.org.uk ). ). Stalna izložba proizvoda za škole i posebni sajmovi najnovije opreme mogu se vidjeti na Internetu na adresi http://www.bettshow.co.uk http://www.bettshow.co.uk .. U Sjedinjenim Američkim Državama implementiranje novih tehnologija u obrazovanje prati Fondacija Sloan (The Sloan Consortium, http://www.sloan-c.org ). Fondacija Sloan je najrazvijenija nacionalna američka asocijacija institucija i organizacija organizacija zainteresovanih za kvalitetno online obrazovanje. Ona sarađuje sa Odborom za koledže (College Board, http://www.collegeboard.com), http://www.collegeboard.com ), asocijacijom čija misija je da poveže studente sa koledžima. Okuplja više od 5 000 škola, koledža, univerziteta i drugih obrazovnih institucija. Svake godine Odbor za koledže opslužuje 3,5 miliona studenata, 23 000 srednjih škola i 3 500 koledža kroz programe i servise za upis na koledže, vodiče za studij, finansijsku fi nansijsku pomoć i dr.
Evropska zajednica Nedavna studija Evropske zajednice «New Learning Environments in School Education» identificirala je postojanje inovativnih trendova u teoriji i praksi okruženja za učenje. Nalazi iz studije sugerišu jasan pomak prema novoj paradigmi učenja. Nova paradigma učenja predstavlja pomak od instruktivizma ka konstruktivizmu. Izgleda da će vizije konstruktivista u budućem obrazovnom obrazovnom sistemu biti globalno prihvaćene prihvaćene i dijeljene. dijeljene. Nova paradigma učenja (elearningeuropa.info, 2005) ukazuje na niz potencijalnih promjena:
Učenici kao pojedinci : Postaju aktivniji i odgovorniji za svoj sopstveni proces
učenja;
Planiranje učenja prema individualnim stilovima u čenja: Planiranje učenja,
različito za različite učenike, omogućujući im da rade po svom individualnom stilu učenja i svojim tempom učenja; Fokus na socijalnu participaciju : Pojačan fokus na socijalnu participaciju, na razvijanje vještina međusobne komunikacije i saradnje (kolaboracije); Promjena uloge nastavnika : Od nastavnika kao izvora znanja, ka nastavniku – savjetniku, voditelju, kontroloru procesa učenja u parovima ( pupil-to-pupil ) i učenja u grupi, te koji svojim učenicima obezbjeđuje uslove za proces učenja; Od reprodukcije ka konstrukciji znanja : Od sposobnosti reprodukcije naučenih činjenica i znanja, ka kreiranju znanja. Učenici moraju biti aktivni učesnici u konstruiranju znanja kroz svoj sopstveni proces učenja, radeći samostalno i zajedno sa vršnjacima. Eksperimentisanje i istraživanje su značajni aspekti ovog aktivnog konstruisanja znanja; Reorganiziranje situacije učenja: Nova paradigma učenja unosi vjerovanje da će učenje dobiti reorganiziranjem situacije učenja na način da se tradicionalni način mišljenja vezan za nastavni program prevaziđe multidisciplinarnim pristupima i
17
radikalno modificiranim planiranjem vremena - i organizacije, organizacije, i učenja i nastavnikovog rada. Izgleda da je opšteprihvaćeno da upotreba informacione i komunikacione tehnologije (IKT) sadrži veliki potencijal za podršku podršku i transformisanje gore pomenutog pomaka ka novoj paradigmi učenja. Vijeće ministara Evrope podržalo je inicijativu elektronskog učenja ( eLearning ) i važnost IKT za obrazovanje i osposobljavanje u rezoluciji od 13. jula 2001. godine, podstičući zemlječlanice «da nastave u svojim naporima za efektivnu integraciju IKT u sistemima obrazovanja i osposobljavanja». Ovi napori već daju ohrabrujuće rezultate. U izvještaju «Evropska mladost u digitalnom dobu» za 2001. i 2002. godinu stoji da su postignuti inicijalni ciljevi programa «eEurope» o spajanju svih škola na Internet i osposobljavanju osposobljavanju dovoljnog broja nastavnika, a da sada pažnju treba usmjeriti na obezbjeđenje boljeg okruženja za e-učenje, integrisanje IKT u sisteme obrazovanja i osposobljavanja osposobljavanja i bolji kvalitet infrastrukture telekomunikacija (širokopojasna konekcija na Internet). U periodu 2004 – 2006. godina u toku je realizacija višegodišnjeg programa za efektivnu integraciju IKT u sisteme obrazovanja i osposobljavanja u Evropi ( eLearning Programme ) koji su 5. decembra 2003. godine usvojili Evropski parlament i Evropski savjet.
Strategija elektronski podržanog obrazovanja u Bosni i Hercegovini (Preporuke) U projektu «eObrazovanje u BiH – Preporuke» koji je finansijski podržala Asocijacija WUS Austrija, radna grupa, preporučujući strategiju, navodi i slijedeće (WUS Austria, 2005): Elektronski podržano učenje, kao važan aspekt u društvu znanja će zauzimati sve značajnije mjesto zbog razloga sve većeg pritiska na obrazovne institucije za povećanjem obrazovnih mogućnosti, mogućnosti, bez povećanja budžeta. Samo institucije sa dobrim kapacitetima u opremi i ljudstvu će moći odgovoriti takvim zahtjevima, i time se nametnuti na tržištu obrazovanja. Da bi se omogućio što brži prelazak sa klasičnog, na kombinaciju klasičnog i elektronskog obrazovanja, obrazovanja, neophodno je posjedovati opremu za podršku elektronskom učenju, te osposobiti nastavno osoblje za razvoj multimedijalnih sadržaja. Za tu svrhu na univerzitetima treba formirati centre koji će pružati tehničku, organizacionu organizacionu i didaktičku podršku razvoju daljinskog obrazovanja. Za razvoj elektronski podržanog učenja na fakultetima / univerzitetima potrebno je definisati budžetska sredstva za finansiranje centara za razvoj daljinskog obrazovanja, te za razvoj r azvoj elektronskih obrazovnih sadržaja. Razvoj elektronskih obrazovnih sadržaja treba potencirati na poslijediplomskim studijima, gdje se dio prikupljenih novčanih sredstava od uplata kandidata treba striktno i namjenski koristiti u ove svrhe. Također Također je potrebno definisati procenat sredstava prikupljenih od upisnina dodiplomskih studenata koji će se uložiti u razvoj elektronski podržanog učenja, u prvom redu obrazovnih sadržaja.
18
Dodatni izvori za finansiranje ovih centara se mogu pronaći u njihovom tržišnom djelovanju, kroz ponudu namjenskih elektronskih kurseva razvijenih za potrebe privatnih i javnih kompanija, iznajmljivanje postojeće opreme, ponudu klasičnih kurseva i seminara i sl.
IX Zaključak Internet je globalni medij sa neograničenim resursima za učenje i velikim mogućnostima za individualnu i grupnu interakciju. Sadašnje korišćenje Interneta za učenje može se ocijeniti kao «faza djetinjstva» kroz koju prolazi i sazrijeva ovaj gigant informacione i komunikacione tehnologije. Ne znamo kakva će sve tehnološka i metodološka usavršavanja usavršavanja doživjeti Internet i teorije učenja, ali se čini izglednim predviđanje jednog vizionara da će do 2025. godine više od 90% programa i kurseva za obrazovanje i osposobljavanje u razvijenim zemljama biti prilagođeno online učenju.
X Literatura Ally, M. (2004). Foundations of Educational Theory for Online Learning. In T. Anderson & F. Elloumi (Eds.) Theory and Practice of Online Learning (pp. 3-30). Athabasca, AB: Athabasca University Ausubel, D. P. (1974). Educatinal Psychology: A Cognitive Wiew. New York: Holt, Rinehart and Winston Bourne, J.R. (1998). «Net Learning: Strategies for on-Campus and off-Campus NetworkEnabled Learning». Journal of Asynchronous Learning Networks 2(2): 70-88. Preuzeto 4. februara 2000. sa adrese http://www http://www.aln.org/alnwe .aln.org/alnweb/journal/jaln_vol2issue2 b/journal/jaln_vol2issue2.htm .htm.. Brusilovski, P. (2000). Web Lectures: Electronic Presentations in Web-Based Instruction. Syllabus , 13 (5), 18-23 Byron, I. & Gagliardi, R. (2002). Communities and the Information Society: The Role of Information and Communications Technologies Technologies in Education. Preuzeto 5. novembra 2002. sa adrese http://www.idrc.ca/acacia http://www.idrc.ca/acacia/studies/ir-unes1 /studies/ir-unes1.htm .htm Clark, D. (2003). Blended Learning. Preuzeto 25. novembra 2005. sa adrese http://www.epic.co.uk . Clark, R.E. (2001). A Summary of Dissagreements with the «Mere Vehicles» Argument. In R.E. Clark (Ed.) Learning from Media: Arguments, Analyses. Analyses. and Evidence. Greenwich, CT: Information Age Publishing Cooper, Cooper, P. P. A. (1993). Paradigm Shifts in Designing Instruction: From Behaviorism to Cognitivism to Constructivism. Educational Technology, 33(5), 12-19 Craik, F.I.M. & Tulving, E. (1975). Depth of Processing Processin g and the Retention Retenti on of Words in Episodic Memory. Journal of Experimental Psychology : General , 104, 268-294 19
DfES. (2003). Department for Education and Skills. Preuzeto 5. decembra 2005. sa adrese http://www.dfes.gov.uk/ Elearningeuropa.info. Elearningeuropa.info. (2005). The New Learning Paradigm in i n School Education. Preuzeto 19. januara 2005. sa adrese http://www http://www.elearningeuropa .elearningeuropa.info/index.php .info/index.php Hall, B. (1997). Web-Based Training cookbook. New York: John Wiley & Sons Hanna, D.E. (1999). Higher Education in an Era of Digital Competition: Choices and Challenges. Madison, WI: Atwood Publishing Harasim, L. (1993). Global Networks: Computers and International Communication. Cambridge, MA: MIT Press Harasim, L., Hiltz, S.R.,Teles,L. S.R.,Teles,L. & Turoff, M. (1995). Learning Networks: A Field Field Guide to Teaching and Learning Online. Cambridge, MA: MIT Press IDC (2004). International Data Corporation. Preuzeto 28. marta 2005. sa adrese http://www.idc.com/ http://www.idc.com/
Kearsley, G. (1999). Online Education: Learning and Teaching in Cyberspace. Wadsworth McCormack, C. & Jones, D. (1998). Building a Web-Based Education System. New York: John Wiley & Sons Palloff, R.M. & Pratt, K. (1999). Building Learning Communities in Cyberspace: Efective Strategies for the Online Classroom. San Francisco, CA: Jossey-Bass Porter, L.R. (1997). Creating Virtual Virtual Classroom: Distance Learning with the t he Internet. New York: John Wiley & Sons Singh, H. & Reed, C. (2001). A White Paper: Achieving Success with Blended Learning. Preuzeto 30. novembra 2005. sa adrese http://www.centra.com/downlo http://www.centra.com/download/whitepapers/blende ad/whitepapers/blendedlearning.pdf dlearning.pdf SOCRATES. (1998). Socrates. Preuzeto 15. septembra 2005. sa adrese http://europa.eu.int/comm/education/programme http://europa.eu.int/comm/education/programmes/socrates/socrates_ s/socrates/socrates_en.html en.html The Sloan Consortium.(2005). Growing by Degrees: Online Education in the United States, 2005. Preuzeto 10. decembra decembra 2005. sa adrese http://www.sloan-c.org/ http://www.sloan-c.org/ Urdan,T. & Weggen, C. (2000). Corporate e-learning: Exploring a new frontier. WR Hambrecht & Co. Wilson, B. G. (1997). Reflection on Constructivism ang Instructional Design. Design. In C.R. Dills & A.J. Romiszowski (Eds.). Instructional Development Paradigms (pp. 63-80). Englewood Cliffs, NJ: Educational Technology Technology Publications WUS Austria. (2005). eObrazovanje eObrazovanje u Bosni i Hercegovini – Preporuke. Banja Luka: Europrint
20
NAPOMENA. Ovaj tekst prvi put je objavljen u Časopisu za teoriju i praksu odgoja i obrazovanja «Naša škola» (Sarajevo), broj 36, godina LII, 2006., str. str. 3 – 23.
21
