ISTORIJA JUGOSLAVIJE, IVAN BOZIC, SIMA CIRKOVIC, MILORAD EKMECIC, VLADIMIR DEDIJER, II IZDANJE, BEOGRAD, 1970. IV dio autor je Vladimir Dedijer od poglavlja XXX do L. Tematski naredni tekst obadjuje period od kraja Velikog rata do zavrsetka socijalisticke revolucije. To su poglavlja od XXXIX do L. Posljednji dani Austro-Ugarske Ruska revolucija je imala veliki uticaj na zbivanja u jugoslavenskim zemljama. U cijeloj Europi je ojacao radnicki pokret, izbili su veliki strajkovi; caristicki rezim je bio u krizi. Nijedna od velikih drzava u Europi nije htjela unistenje Austro-Ugarske. Tako su izgledi za ujedinjenje do 1917. bili veoma mali. Vilson nije bio za nestanak Monarhije. Na tim pozicijama je bio sve do kraja rata. Krfska deklaracija ljeto 1917. – sastanak predstavnika srpske vlade i Jugoslovenskog odbora – Nikola Pasic i Ante Trumbic. Na ovom sastanku se najvise raspravljalo o odnosima izmedju Hrvata i Srba. Pojavile su se dvije teze unitaristicka i federalisticka. Prvu je branio Nikola, koji je smatrao da samo jaka drzava moze da izdrzi sve spoljne pritiske. Drugu je zastupao Trumbic, koji nije bio otvoreno za federalisticko urejenje, vec je smatrao da drzava mora biti decentralizovana. Na Krfu su zanemareni interesi ostalih jugoslovenskih naroda. Frano Supilo clan jugoslovenskog odbora je smatrao da su Slovenci Alpski Hrvati i nije imao razumijevanja za njihovo ujedinjenje. Pitanje Makedonije se nije uopste postavljalo, a status Crne Gore, je izjednacen sa dinastickim pitanjem superiornosti Karadjordjevica nad Petrovicima. Socijalna pitanja su postisnuta u drugi plan. Trumbic je bio protiv ukidanja kmetskih odnosa i latifundija, u cemu je odnio prevagu nad bosanskim Srbinom Dusanom Vasiljevicem. Majska deklaracija 1917. – Antun Korosec, Slovenska ljudska stranka, predlaze u Beckom parlamentu, ujedinjenje Hrvata i Slovenaca, pod Habsburskom krunom, i paritet nove drzavne zajednice sa Ugarskom. Kada je nakon 1917. godine Rusija izasla iz rata, pozvala zaracene strane na mir, i postivanje prava naroda, a protiv aneksije i teritorijalnih aspiracija, doslo je i do objavljivanja svih tajnih sporazuma o podjeli interesnih sfer. Tako je jugoslovenska javnost saznala za tajni Londonski ugovor iz 1915. prema kojem su slovenacke i hrvatske zemlje date Italiji. Dedijer pisuci o uticaju ruske revolucije na raspolozenje u narodnim masama buduce Jugoslavije pise kako je: ‘’…1918. godine u Terezinu umro Gavrilo Princip, ali njegovu rodnu Bosnu obasjavao je plamen zapaljenih begovskih konaka, oznacavajuci kraj ropstva koje je trajalo vijekovima…’’ (str. 400). Ni Britaniji (zbog ogranicavanja ruskog uticaja), ni Francuskoj (zbog velikog kapitala kojeg je imala u Becu, i zbog jacanja njemackog uticaja), ni Vatikanu (zbog jacanja pravoslavnog uticaja, na stetu katolickog) nije bilo u interesu da Dvojna Monarhija nestane sa lica zemlje. Cercil u svojim memoarima pise kako je unistenje Austro-Ugarske monarhije jedna od najvecih tragedija Prvog svjetskog rata.
U 1918. se raspala Austro-Ugarska feudalna monarhija, pobunom njenih naroda Slovaka, Ceha, Poljaka, Rumuna, Slovenaca, Srba, Hrvata…Saveznicke snage pokusavaju da je ocuvaju, ali mire se sa tokom dogadjaja (ne zbog toga sto im je zao Monarhije, jer novu vlast preuzimaju opet burzuji, vec zelji da ogranice uticaj socijalist i radnicke klase – od dva zla biraju manje). Narodno vijece SHS, se 29. oktobra 1918. proglasilo u Hrvatskom saboru kao vrhovni organ vlasti Juznih Slavena u Monarhiji. Istovremeno je proglaseno stvaranje nove drzave Slovenaca, Hrvata i Srba. 1. 12. 1918. proglaseno je ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom i Crnom Gorom u jedinstvenu drzavu, Kraljevinu SHS. Nova drzava je imala oko 12 miliona stanovnika, a konacne granice su joj odredjene 1919. i 1920. godine. Francuska je ostala zastitnica nove jugoslovenske drzave, Britanci su bili rezervisani, jer je trazila protutezu francuskoj dominaciji na kontinentu, a Italija je na novu drzavu gledala kao na glavnu smetnju svome uticaju na Balkanu, i svim je silama radila na njenom razbijanju. Italija je po svaku cijenu trazila da se realizuju tacke iz ugovora 1915. godine. Pasic je smatrao da se treba sto prije nagoditi sa Italijom, kako bi dopustila prisajedinjenje Crne Gore, a Trumbic se protivio vodeci se interesima stanovnistva Istre, Dalmacije i drugih dijelova obecanih Talijanima. Taj spor je rijesen ugovorima u Saint Germainu, Rapalu i Rimu, prema kojem su Talijani prigrabili cijelu Istru, Rijeku, Slovenacko primorje i jedan dio Kranjske, cime je preko 600 000 Hrvata i Slovenaca palo pod talijansku vlast. Odmah se zapocelo sa nasilnom italijanizacijom Hrvata i Slovenaca. Sve skole na maternjem jeziku su zabranjene, imena italijanizirana, cak su se morali mijenjati natpisi na nadgrobnim plocama i spomenicima. U Koruskoj je izvrsen plebiscit na kojem se vecina stanovnistva izjasnila da ostane u Austriji, cemu je doprinijela katolicka crkva, ali i socijaldemkrati jer su smatrali kako je bolje u Austriji nego u monarhiji kralja Aleksandra u kojem progone komuniste. Granica izmedju Madjarske i Jugoslavije je regulisana ugovorom u Trijanonu 1920. godine. S Bugarskom u Nejiu, 1919. a sa Turskom u Sevru 1920. Jugoslavija je bila samo beocug u sistemu dominacije Francuske, u Europi. Valjalo je stvoriti u pokornosti Austriju, Madjarsku, i Bugarsku, da ne bi doslo do revizije granica, koristenjem oruzja. S tim ciljem je obrazovana Mala Antanta 1921. godine koju su sacinjavale Rumunija, Cehoslovacka i Jugoslavija. Mala antanta je sluzila kao cordon sanitaire prema boljseviskoj Rusiji, i njenom uticaju u Srednjoj Europi. Pietro Badoljo, talijanski general je vec u decembru 1918. neposredno nakon ujedinjenja podnio memorandum u Rimu o razbijanju nove drzave, principom divide et impera, naglasavajuci razlike i podrzavajuci separatisticke krugove u novoosnovanoj drzavi. Badoljo je u ostvarenju tog cilja koristio tajne agente, koje je trebao rasporediti po cijeloj drzavi i ostvariti uticaj nad nekoliko listova dnevne stampe. Osim toga, na njegovom platnom spisku su se nasli i crkvena lica. Talijanska vlada je prihvatila njegov prijedlog. Taj njegov memorandum je dugo godina bio osnov politike prema Jugoslaviji. Za saveznike su imali Britance, ali u pitanju Bugarske i Albanije, kako bi pojacali svoj uticaj, u odnosu na Pietro Badoglio Francusku. Iako su Pasicevi radikali tvrdili da izmedju Jugoslavije i Francuske vlada ‘’porodicna atmosfera’’ postojala je i druga strana medalje. Godine 1927. Jugoslavija se obavezala da ce za sve medjunarodne sporove, konsultovati Pariz. Pariz i London su se
dogovorili o stvaranju Balkanskog pakta u koji su 1934. godine usle Jugoslavija, Ruminija, Grcka i Turska, a koji je nastao kao protuteza sve vecem uticaju Njemacke i Rusije. Iako nisu odrzavali diplomatske veze Jugosloveni su glasali za prijem Sovjeta u Drustvo naroda. Sovjeti su trazili oslonac na Francusku u protiv jacanja Njemacke. U zelji da ojaca veze sa Francuskom, nakon dolaska Hitlera na vlast, kralj odlazi u Pariz, ali u Marselju biva ubijen u atentatu. I Italija i Njemacka su vijest o atentatu primile sa olaksanjem. Nakon atentata, knez Pavle od 1936. vodi drugaciju spoljnu politiku, u kojoj se oslanja na Hitlera kako bi unistio uticaj Francuske. Pod uticajem britanske desnice, nastala je politika upucivanje hitlerove Njemacke na suzbijanje ruskog uticaja; knez Pavle je bio za tu ideju. Taj pravac u politici ojacavaju vlade Bogoljuba Jevtica, i Milana Stojadinovica. Knez Pavle sklapa ugovore sa Italijom i Bugarskom. Godine 1938. Mala Antanta se raspala Cehoslovacka je pustena na milost i nemilost Njemackoj. Politika ‘’neutralnosti’’ Jugoslavije, dovodi do jacanja njemackoj uticaja u privredi i trgovini. Njemacki kapital je ispred francuskog i britanskog krajem tridesetih godina XX vijeka. Jugoslavija izmedju centralizma i federalizma Protagonisti stvaranja zajednicke drzave 1.12. 1918. zbog straha od spoljne opasnosti, nisu utvrdili da li ce drzava biti centralisticka ili federalisticka. Sve gradjanske stranke su ucestvovale u stvaranju drzave osim frankovaca, koji su jos s pocetka vijeka kompromitovane kao stranka na platnom listu Vojne kancelarije nasljednika prijestolja Franca Ferdinanda, koji su bili na pozicijama trijalistickog uredjenja. Kada je osnovana drzava oni su raspusteni kao stranka jer je njihov program dozivio poraz. Do tog datuma su izazivali sukobe sa Srbima, sa Beogradom, protiveci se ujedinjenju. Pobune seljaka, demobilisanih vojnika, nadiranje talijanskih trupa; sve to je uticalo na predstavnike Narodnog vijeca SHS da potrazi pomoc od srpske vojske i sto hitnije izvrsi ujedinjenje. Jedini koji je glasao protiv tako brzopletog ujedinjenja bio je Stjepan Radic. 1. decembra je obavljen akt ujedinjenja izmedju delegacije koja je stigla iz Zagreba od 28 predstavnika i regenta Aleksandra. Na svecanostima nije bilo Nikole Pasica, koji se prije ujedinjenja u Zenevi sa Trumbicem dogovorio o sljedecim uslovima ujedinjenja: - da ce se obrazovati drzava Srba, Hrvata i Slovenaca, kao jedna nedjeljiva drzavna cjelina - da ce obje vlade, Kraljevine Srbije i Narodnog vijeca, produziti da otpravljaju poslove u svom teritorijalnom i pravnom djelokrugu, do saziva ustavotvorne skupstine. Zenevski sporazum je predvidjao dualisticku drzavu, jer bi vlada bila sastavljena od polovine vlade Kraljevine Srbije i polovine vlade Narodnog vijeca. Velika Narodna skupstina u Crnoj Gori je zbacila dinastiju Petrovica, i proglasila ujedinjenje sa Srbima, Hrvatima i Slovencima. Aktima ujedinjenja 24. novembar i 1. decembar odluceno je da se sazove Ustavotvorna skupstina, koja bi donijela konacnu odluku o uredjenju drzave. Izbori za ustavotvornu skupstinu su odrzani 28. novembra 1920. godine. Uvedeno je opste pravo glasa za muskarce. Prvo mjesto su zauzeli radikali, zatim demokrati, te hss, i komunisti. Antun Radic je umro 1919. pa ga je na njegovom mjestu zamijenio Stjepan Radic. On je stranku proglasio republikanskom, a za Hrvate je izjavio kako su oni ‘’posebni drzavni individualitet u etnografskoj zajednici Juznih Slavena’’. Zbog te izjave je
uhapsen, (kasnije je pusten pred izbore), a ocajna udovica Antuna Radica, je izvrsila samoubistvo na Mirogoju, na grobu svog muza. KPJ je na izborima 28. novembra 1920. postala treca stranka u zemlji. Dobila je 200 000 glasova i 59 mandata. (dalje u tekstu autor pise o razvoju i historijatu KPJ). U strahu pred ovakvom snagom KPJ, vlada u Beogradu je 30. decembra 1920. godine proglasila Obznanu kojom je obustavila rad KPJ, i uveden Zakon o zastiti drzave. Izglasan je ustav, Vidovdanski, 28. juna 1921. godine, sa 233 glasa, poslanika, za 196 protiv, ili odsutnih. U korist vlade prevagnuli su glasovi iz Kosova, Sandzaka, BiH, jer je njime bila obecana odsteta za zemlju, koju ce izgubiti agrarnom reformom. U znak protesta protiv terora rezima, Spasoje Stenic, je bacio bombu na vozilo u kojem je bio Aleksandar. Bomba je pala, kada je auto vec proslo, tako da nije bilo zrtava. Policija je napravila raciju i optuzila rukovodstvo KPJ da je organizovalo atentat. Uhapseni su mnogi clanovi KPJ. Stejic je osudjen na smrt, a kasnije mu je kazna preimenovana u dozivotnu robiju. Alija Alijagic je u Delnicama ubio ministra unutrasnjih poslova Milorada Draskovica. Godine 1922. je uhapsen i ubijen u Zagrebu. Vidovdanski ustav je prihvatio centralisticko uredjenje drzave, i u sustini nije priznao postojanje posebnih nacija u Jugoslaviji. Nasuprot toj tezi HSS je smatrala da Jugoslavija treba da bude kofederativna drzava, sa tri nacije. Radic nije poznavao postojanje ostalih nacija. Komunisti su zanemarili nacionalni problem u Jugoslaviji, smatrajuci da je to burzoasko pitanje. Tek se III kongres 1926. godine izjasnio protiv unitarizma, i za pravo naroda na ravnopravnost. Iako je postojalo licnosti koje su bile protiv centralizma (Stojan Protic, Svetozar Pribicevic) Stjepan Radic je bio najjaca licnost koja se ostro suprotstavljala centralizmu, trazeci pravo na samoopredjeljenje hrvatskog naroda. Bio je protiv crkve, govoreci: ‘’Hvaljen Isus i Marija, dole biskupi’’. Korosec i Spaho su se ponasali prema pravcu vjetra, kolebali su se izmedju jedne i druge pozicije. Radic 1923. odlazi u inostranstvo, putuje u London, i Bec, dolazi u Moskvu i pristupa III seljackoj internacionali. Nakon povratka, prema Zakonu o zastiti drzave, uhapsen je i predat sudu. Nakon toga dolazi do zaokreta, i 1925. godine priznaje drzavno stanje ustanovljeno Vidovdanskim ustavom. Nakon toga ulazi u vladu, a sa Pasicevim sinom, Radetom, se javno izljubio na jednom beogradskom balkonu – to je bio poljubac smrti. Nezadovoljan sa radikalima, koji su htjeli samostalno vladati, izlazi iz vlade, i osniva sa Pribicevicem SDK, u kojoj je ostao do svoje smrti. Aleksandar je bio centralna politicka licnost koja je nakon 1918. potcinjavala cjelokupnu vlast, sebi. Nakon pada Apisa 1917. on je ostvario svoj uticaj u vojnim krugovima. Stalno je obarao vlade, kako bi pokazao nestabilnost politickog sistema, opravdajuci time uvodjenje diktature. Galamio je na svoje saradnike, Pasica je otjerao u smrt. Kraljev covjek, Punisa Racic, blizak generalu Petru Zivkovicu, je izjavio kako je ubistvo u skupstini izveo u afektu, jer ga je Ivan Pernar optuzio da je ‘’opljackao begove’’. Medjutim, to je bilo ubistvo sa predumisljajem. Punisa Racic je osudjen na 20 godina robije. Jedino je Korosec podupira novu vlast uvedenu nakon 6. januara 1929. godine, postavsi ministar saobracaja. Macek i Pribicevic su se odupirali diktaturi. Pribicevic je uhapsen interniran u Brus, a nakon intervencije predsjednika Cehoslovacke republike Tomasa Masarika, otisao je u Prag. Pavelic je od Talijana dobijao pomoc da radi na razbijanju Jugoslavije, pripadao je frankovcima. I VMRO u sluzbi Bugarske se pridruzila Pavelicu. Usljed ekonomske krize kralj je bio primoran da donese ustav. Zakonom o podjeli i nazivu drzave – drzava je podijeljena na 9 banovina i nazvana je Kraljevina Jugoslavija.
7. decembra 1932, godine u Zagrebu je nekoliko politicara, na inicijativu SDK, donijelo rezoluciju uperenu protiv rezima, pod nazivom Punktacije. Razjedinjenja opozicija je pokusala da stane na zajednicku platformu, borb protiv rezima, ali bezuspjesno. Razlog tom neuspjehu je zelja jednih da se stanje vrati na vrijeme prije 6. januara, a drugi su zahtijevali preuredjenje zemlje na federativnim principima. Macek je uhapsen i osudjen na tri godine zatvora zbog Punktacija, i odveden na izdrzavanje kazne u Sremsku Mitrovicu. Kralja Aleksandra je ubio u Marseju Vlada Makedonski ili Velicko Georgijev-Kerin. U stampi se pojavilo kako su njegove posljednje rijeci bile:’’Cuvajte mi Jugoslaviju’’. Atentator je ubijen, njegovi pomagaci uhapseni i osudjeni na robiju, kao i Pavelic, Eugen Dido-Kvaternik, i pukovnik Percevic, kao organizatori atentat, na smrt u odsustvu. Osim Italije, umijesanost u atentat imala je i Njemacka. Poslije smrti kralja, umjesto Petra II, kao namjesnik vladao je knez Pavle. Nova vlada je obrazovana pod Bogoljubom Jevticem, i izbori su raspisani 1935. godine. SDK i srbijanska opozicija su istupile sa zajednickom listom, na celu sa Vlatkom Macekom. Vlada je odnijela pobjedu. Novu vladu stvorio je Milan Stojadinovic. On je osnovao politicku partiju JRZ – Jugoslovensku radikalnu zajednicu, u koju su usle stranke Spahe i Korosca. Opozicija sa Macekom nije htjela uci u vladu. Svi sefovi opozicionih stranaka su u Farkasicu, potpisali ugovor 1937. godine, u kojem je priznat prioritet drzavnog pitanja, utvdjeno je da je potrebno preci na parlamentarizam, i donesena je odluka da se ustav ne moze izglasati bez pristanka vecine. Sporazum u Farkasicu su potpisali, HSS, SDK, Radikali, Demokrati, Zemljoradnici. Pitanje KONKORDATA, je u sirem okviru, bilo djelomicno rjesenje hrvatskog pitanja. Odnose izmedju Jugoslavije i Vatikana, trebalo je rijesiti konkordatom, ciji je projekat izradjen jos u vrijeme zivota kralja Aleksandra. U julu 1937. knez Pavle i Milan Stojadinovic su bili spremni da ga iznesu pred Narodnu skupstinu. SPC, je smatrala da ce nakon konkordata katolicka crkva postati dominantna u drzavi. Uprkos zestokom otporu SPC, projekat je prihvacen. Svi oni koji su glasali za njega su ekskomunicirani od strane SPC, cak i Milan Stojadinovic. U medjuvremenu je patrijarh Varnava umro, sto je dodatno zaostrilo odnose. Projekat Konkordata nije usvojen, a Rimokatolicka crkva je ostala jedina vjerska organizacija koja nije regulisala svoje odnose sa drzavom. Godine 1938. odrzani su novi izbori, na kojima je Stojadinovic porazen od opozicije. Knez Pavle je zbog medjunarodne situacije insistirao na rjesavanju hrvatskog pitanja. Novi predsjednik vlade bio je Dragisa Cvetkovic, koji se sastajao sa Macekom nekoliko puta. Bila je namjenjena podjela BiH. Spaho je protestovao protiv toga kod kneza, govoreci da se BiH dijeli izmedju Beograda i Zagreba. Macek je pregovarao u to vrijeme sa talijanskom vladom, koristeci to kao sredstvo pritiska protiv Beograda. Jedan dio opozicije u Beogradu je bio protiv podjele BiH, smatrajuci da se time krnje interesi srpskog naroda. U banovinu Hrvatsku usle su Savska i Primorska banovina, te srezovi Dubrovnik, Ilok, Sid, Brcko, Gradacac, Travnik i Fojnica. Kao i u burnim vremenima 1918. srpska i hrvatska burzoazija se 26. augusta 1939. dogovorila na racun ravnopravnosti drugih naroda. Pokoravanje i komadanje Jugoslavije Hitler je na jugu Europe morao intervenirati, zbog napada Musolinija na Grcku, bez Hitlerovog znanja. Bugarsku je privukao u svoj tabor, jer je obecao Borisu, prosirenje na racun Makedonije i dijelova Srbije. Jugoslavija je bila potrebna diplomatski da se uvrsti u red sila Osovine, jer je bilo potrebno osigurati zaledje prilikom napada na Sovjetski savez. Knez Pavle je bio pod uticajem britanske desnice koju je predvodio bivsi premijer Cemberlen, koji je smatrao da treba podrzavati Hitlera u njegovom napadu na SSSR. Nakon pristupanja Madjarske, Rumunije i Bugarske Trojnom paktu, to je 25.
marta uradila i Jugoslavija. Obecana je luka Solun, iako su prije nacisti tu luku obecali Bugarskoj. Odgovor naroda bile su demonstracije sirom zemlje. KPJ je trazila potpisivanje pakta o uzajamnoj pomoci sa Sovjetima, i da se stvori narodna vlada koja ce braniti interese masa. Dan kasnije 26. marta u Beogradu je KPJ organizovala demonstracije. Ogorcenje prema politici vlade, izazvano je i u nekim oficirskim krugovima. Tako je general Dusan Simovic, organizovao drzavni udar, 27. marta kada je sruseno namjesnistvo i oborena vlada Cvetkovic-Macek. Postoji razlicito misljenje ko je stajao iza ovog puca, Britanci, Amerikanci ili Sovjeti, preko Mustafe Golubica. Hitler je optuzio U.K. i SAD. Nista bitno se nije promijenilo u politici Jugoslavije. Tako je Hitler naredio napad. Zagreb je pao 12. a Beograd 14. aprila. Vlada je 15. aprila sa kraljem Petrom napustila Beograd, avionom za Grcku. General Kalafatovic je dobio naredjenje da zakljuci primirje sa okupatorom. Ovaj je ovlastio CincarMarkovica, i generala Radivoja Jankovica, koji su 17. aprila potpisali Odredbe o izvrsenju primirja izmedju Njemacke i jugoslovenske oruzane sile (citaj:kapitulaciju). Cijela Jugoslavija je bila raskomadana i potpala pod direktnu vlast jednog od okupatora: Bugarskoj, Italiji, Madjarskoj, Njemackoj, Albaniji… Proglasena je NDH, na podrucju Hrvatske i BiH. Edmund Vazenmajer, izaslanik Ribentropa, je organizovao progslanje NDH, vodeci pregovore sa HSS i vodjom ustasa u Zagrebu Slavkom Kvaternikom. Macek je pristao da preda vlast ustasama. Kvaternik je preko radio stanice procitao deklaraciju o uspostavljanju NDH, a odmah poslije je procitana Macekova izjava u kojoj poziva narod da se pokori novoj vlasti, a sve clanove HSS, da saradjuju s njom. Pavelic je bio sa 600 ustasa u Firenci, i Musolini je naredio da se prebace u Hrvatsku, ali zahtijevao je od Pavelica da Dalmaciju dati Italiji. Tako je Pavelic u Zagreb stigao tek 15. aprila. Iako je Italija imala Hrvatsku kao interesnu sferu, Njemacka je drzala stvarnu vlast. Njemacka, Italija, Madjarska, Bugarska su izvrsile subjugaciju Jugoslavije, to jest njeno unistenje kao subjekta medjunarodnog prava. Jedan od ciljeva napada Njemacke, na Jugoslaviju (ili njenog potcinjavanja, prije napada) jeste osiguravanje eksploatacije prirodnih bogatstava, kao i koristenje radne snage u njemackoj ratnoj privredi. Koristeci suprotnosti naroda u Jugoslaviji, on je dopustao rasplamsavanje sukoba i medjusobni rat i istrebljenje kako bi lakse germanskim narodima omogucio kasniju kolonizaciju ovog teritorija. Zbog toga je dopustao genocid Pavelicevih ustasa, nad Srbima. U rasizmu Pavelica, i Hitlera, bilo je mnogo podudarnosti. Uostalom, frankovci su bili orudje austrijskog nacionalizma, i u doba anekcione krize, kao i nakon atentata 1914. kada su bili glavni inicijatori zlostavljanja i proganjanja Srba, kao glavnih krivaca za atentat. NDH je smatrala da Srbi ne postoje u Hrvatskoj, vec da su to Hrvati koji su prihvatili pravoslavnu vjeru, te ih Paveliceva vlast, vraca u krilo svoje iskonske vjere. Svoje teze su opravdavali kopajuci po historijskim knjigama. Odmah po osvajanju vlasti objavljena su sabrana djela Ante Starcevica. Pavelic je zabranio cirilicu, a i prema Slovencima (koji su prema pravaskoj ideologiji Planinski Hrvati) je sprovodio politiku diskriminacije. Kako je Slovenija bila pod njemackom okupacijom, ti zahtjevi ustasa, su odbaceni i kampanja protiv Slovenije je obustavljena. Pavelic je 30. aprila donio Zakon o zastiti arijske krvi i casti hrvatskoj naroda, a ministar unutrasnjim poslova Andrija Artukovic, je izdao naredbu prema kojoj se Srbima, Ciganima, Jevrejima i psima, zabranjuje pristup u parkove grada Zagreba, restorane i javna prevozna sredstva. Ministar prosvjete i vjera dr. Mile Budak je izjavio: ‘’Mi cemo jedan dio Srba ubiti, jedan dio deportirati, a ono sto ostane bice primorano da prihvati rimokatolicku vjeru….’’ Hitlerove metode i koncepte genocida nisu samo prihvatili Hrvati (koji su kasnije trebali biti unisteni od strane Germana, i od Dalmacije stvoriti Ljetovaliste Germana),
vec i Nedic, kao i Draza Mihailovic, koji su istu politiku vodili prema Hrvatima i Muslimanima. Hitler je namjeravao stvoriti drzavu Eugeniju (prema Eugenu Savojskom), na Dunavu sa Festungom (Beograd) kao glavnim gradom. Sa istrebljenjem stanovnistva, i stalnim preseljenjima, Hitler je intenzivno radio na tome, ali ga je pocetak ustanka i njegov razvoj omeo u dovrsavanju projekta. Stav politickih snaga prema okupaciji Kako je rat tek poceo nije se znalo ko ce pobijediti, sto je dovelo do kolebanja politickih stranaka. Frankovci, ustase, Dimitrije Ljotic i crnogorski federalisti su se stavili na stranu okupatora. Vlatko Macek, se kolebao : ‘’U svaku korpu treba staviti po jedno jaje, pa ce nesto na kraju rata preostati.’’ Desno krilo stranke je saradjivalo sa Pavelicem, a pokusavao je da se oslanja na Britaniju i vladu u izbjeglistvu. Slovenska ljudska stranka je vodila istu politiku. Dio stranke se opredijelio za London, a dio pod Banom Markom Natlacen bio direktno pod uticajem Musolinija. Draza Mihailovic se odbija predati pred okupatorom i povlaci se iz Doboja, prema Ravnoj Gori. Prije je upoznao Sarl De Gola, i neke druge licnosti iz vojnog miljea. Njega je podrzavao Dragisa Vasic; pisac koji je tridesetih godina branio komuniste, i koji je postao clan SKK – srpskog kulturnog kruga – organizacije, koja je okrivila Dragisu Cvetkovica, sto je dao velike ustupke Hrvatima prilikom sklapanja sporazuma iz 1939. Odrzavao je veze sa Sovjetima, bio glavni covjek obavjestajne sluzbe, dok ga na tom mjestu nije zamijenio Mustafa Golubic. Vasic je uvjerenja kako Rusija stiti pravoslavni element na Balkanu, sto je zastarjelo misljenje iz doba carske Rusije, kada je Nikoli Pasicu, savjetovano da se ne dopusti jacanje katolickog elementa bilo saradnjom sa Slovencima ili Hrvatima. Iako su postojale razlike medju gradjanskim strankama sve one su iscekivale okoncanje rata na svjetskim i europskim frontovima i rezultate bitaka izmedju velikih sila, tako da su na domacem tlu koristile taktiku, opreznosti i cekanja. Znakovita je izjava Dusana Simovica, na pocetku rata: ‘’Ne smije se dopustiti da anarhisti i komunisti rat iskoriste u svoje svhre’’. Jedino je KPJ bila opstejugoslovenskog karaktera, koja je na pocetku rata izdavala proglase, protiv Hitlera, protiv Pavelica i okupatora. U maju 1941. je odrzano majsko savjetovanje, u Zagrebu, na kome je donesena odluka, da je potrebno dici se na oruzanu borbu protiv okupatora. Odluke majskog savjetovanja su objavljene u Proleteru. U odluci je naglaseno da je potrebno boriti se do socijalnog i nacionalnog oslobodjenja. Kominterna se nije slagala sa tim, vec je insistirala da se u prvoj etapi ustanici posvete samo oslobodjenju od fasistickog okupatora, a ne sprovodjenju socijalne revolucije. Osim toga, ukazano je i na potrebu saveznistva izmedju seljastva i radnistva. Prvi masovni ustanak u okupiranoj Europi Prvi masovni ustanak u Hitlerovoj Tvrdjavi Europi je zapocet u Jugoslaviji. Prve pobune su poveli srpski seljaci, koji su se branili od ustaskog terora, u BiH, domovini gerilskog rata u Europi naseg doba. Od pocetka juna 1941. citava Hercegovina je bila zahvacena ustankom. Osim Hercegovine, Bosne ustanci su se javljali i u Lici, kao i u Bosanskoj krajini. Ta borba je imala bratobilacki karakter. Ubijani su i muslimani iz osvete. Komunisti su imali tezak zadatak prevaspitanja te ustanicke mase, da njihovu svijest podignu na visi nivo, da im uliju humanisticke principe, i da usmjere svoju mrznju prema okupatoru. Ulazak Sovjeta u rat 21. juna 1941. dalo je podstrek ustanku u Jugoslaviji. Onaj dio stanovnistva koji se kolebao, nakon stupanja u rat Sovjeta, je odlucio da se prikljuci ustanku posto je ojacala antihilerovska koalicija. CK KPJ je odlucio da se sa subverzija u
gradovima predje na opsti ustanak u cijeloj zemlji, posebno na selu, i da rat treba da bude partizanski. Postojala je veliko pouzdanje u pomoc Sovjeta. Npr. u Crnoj Gori, u kojoj su komunisti imali veliki uticaj (odgovor prema rezimu kralja Aleksandra) su na pocetku ustanka, kosili travu, kako bi se sovjetski padobranci lakse prizemljili. Nisu samo Crnogorci, vec i narod, kao i vodstvo KPJ, vjerovali da ce rat uskoro zavrsiti te su se pripremali da preuzmu vlast u Beogradu i cijeloj zemlji. Ubrzo je doslo do regresije ustanka. Talijani su preuzeli kontraofanzivu, prezueli izgubljene gradove, i saobracajnice, nakon cega su ustanici zapali u letargiju. U BiH, je ustanak tekao neravnomjerno. Svetozar Vukmanovic – Tempo je u izvjestaju Titu, augusta 1941. godine, pisao o teskocama na koje je naisao. On navodi da ustanici pljackaju muslimanska sela i tako okrecu protiv sebe citav muslimanski svijet. Osim toga, vladalo je shvatanje o brzom zavrsetku rata, pa zbog toga se narod nije mogao podici na ustanak, jer zasto rusiti fabrike i vrsiti diverzije, ako ce rat brzo stati, jer ce ta postrojenja biti potrebna u poratnom periodu. U Hrvatskoj je ustanak isao teze, jer je Vlatko Macek pozivao seljastvo i narod na lojalnost prema ustaskom rezimu. U Sloveniji se brze organizovao ustanak jer je Slovencima prijetila germanizacija. Tako je nastala Osvobodilna fronta, koja je okupljala KPJ i druge stranke u borbi protiv okupatora. Talijani su odgovorili represijom i upotrebom sile. Jedno vrijeme je Ljubljana bila opkoljena bodljikavom zicom. Stanovnici Slovenije su hapseni, ubijani, proganjani… U Makedoniji se osjetila bugarska nacionalizacija. Makedonci su morali potpisivati dokumente u kojima su se izjasnjavali kao pripadnici bugarske nacije. Velikosrpske ideje prije rata, sada su zamijenjene velikobugarskim. CK BRP (k), je stao na stranu burzoaskih partija i smatrao kako je Makedonija dio Bugarske. Njihov predstavnik Metodij Shatorov, odbio je da ucestvuje na Majskom savjetovanju. Taj spor oko pripadnosti PK KPJ, je rijesila Kominterna dajuci za pravo CK KPJ. Sto se Srbije tice, tu je tradicija odigrala znacajnu ulogu. Naoruzani i spremni na borbu, borci iz krajeva Prvog, Drugog srpskog ustanka, ratnika iz Prvog svjetskog rata. U Vojvodini je ustanak organizovalo nekoliko zatvorenika koji su pobjegli iz Sremske Mitrovice. Tako je u Srbiji ubrzo stvorena oslobodjena teritorija od predgradja Beograda do Uzica i Krusevca. Uspjeh ustanka u Srbiji je imao pozitivan uticaj na sirenje ustanka u cijeloj zemlji. Na savjetovanju u Stolicama 26. septembra 1941. odrzano je savjetovanje partizanskih odreda iz cijele Jugoslavije. Tu je stvoren Vrhovni stab, i glavni stabovi pojedinih zemalja. Razradjeni su novi planovi za dalju borbu. SIC!!! U Srbiji su partizani imali odlucan stav, prema Drazi Mihailovicu, koji se borio za centralizam, i nepriznavanje ravnopravnosti, i ocuvanje starog poretka. Iako je sumnjao da bi srpska vlada mogla preci na pozicije vlade u Londonu, nastavio je saradnju sa Milanom Acimovicem, kojeg je i zamijenio Milan Nedic, sa vladom ‘’nacionalnog spasa’’, dok je Dimitrije Ljotic bio posrednik izmedju njemackih vlasti i srpske burzoazije. Nedic je okupio vojsku od 10 000 vojnika koja je nosila uniformu kraljevske Jugoslavije, kako bi pokazao stanovnicima ‘’da se stara vlast vraca’’. On je inicirao potpisivanje sramnog dokumenta protiv komunista, kojeg su potpisale stotine vodecih ljudi. Ovaj dokument su odbili potpisati Isidora Sekulic, Ivo Andric, kao i Milos Djuric, profesor u Beogradu. Kada je vidio da se na univerzitetu potpisuje dokument krenuo je ka izlazu. Kolega profesor muzike, mu je rekao: ‘’Ne bjezi
Milose’’, a ovaj mu odgovorio: ‘’Lako je tebi ti u diple sviras, a ja studentima predajem etiku’’. PRVA OFANZIVA- oslobodjenje teritorije pod kontrolom partizana u zapadnoj Srbiji. Iako je Draza Mihailovic iz Londona dobio poruku, da ne stupa u rat protiv neprijatelja, neki cetnicki odredi su ratovali rame uz rame sa partizanima, protiv Nijemaca. Cak se Tito sastao sa Mihailovicem u selu Struganiku, ali taj sastanak nije donio rezultate. Zeleci da se sacuva jedinstvo ustanka, Tito je i dalje nastojao da nadje zajednicki jezik sa Mihailovicem, pa je u oktobru 1941. zajedno sa cetnicima potpisan sporazum o zajednickoj borbi protiv okupatora. Medjutim, nedugo nakon toga, medju cetnike je dosao britanski obavjestajni oficir Hudson, nakon cega su cetnici napali Uzice, i partizane. Pretpostavlja se da je to ucinjeno na nagovor ovog britanskog oficira, u zelji da jednim munjevitim napadom unisti partizane. London je insistirao da se partizani potcine Mihailovicu. O tome su raspravljali sovjetska i britanska vlada. Sovjeti su stali na stranu Mihailovica, priznavajuci ga kao vodju pokreta u Jugoslaviji. Na taj izvjestaj je reagovao Tito. U medjuvremenu Mihailovic je ratovao protiv partizana, nudeci saradnju Nijemcima, kako bi se unistio komunizam. Medjutim, Nijemci su trazili kapitulaciju cetnika. U prvoj ofanzivi Nijemci su uspjeli poraziti partizane. Bitka kod Kadinjace, ce ostati upamcena kao bitka kod Termopilskog klanca, gdje su svi pripadnici Radnickog uzickog bataljona njih 250 izginuli svi do jednog. Glavnina partizanskih snaga se povukla u Bosnu, i Sandzak. Revolucija je imala egalitaristicki karakter. U njoj su ravnopravno ucestvovali omladinci, clanovi SKOJ-a, kao i zene, a osim njih, i svi narodi i narodnosti Jugoslavije. U toku revolucije ispoljio se u veoma teskim ratnim uslovima i revolucionarni asketizam. Partizani su uzivali veliko povjerenje masa. Ogroman broj ih je poginuo, ne samo clanova KPJ, vec i onih iz najuzeg rukovodstva. Kriza ustanka Pocetkom 1942. partizani su shvatili da se rat nece brzo zavrsiti pobjedom saveznika. Sredina je brzo kopnila, razlike izmedju shvatanja o potrebi rata protiv okupatora, ili saradnji sa istim se sve vise uocavala. Draza Mihailovic je sve otvorenije prelazio na stranu okupatora. U svijetu partizani su bili izlozeni zavjeri cutanja, jedine veze su odrzavane sa Moskvom. Moskva se zauzimala, pod uticajem Londona, za rat protiv okupatora, bez revolucionarnih elemenata. Zato je trazila saradnju sa cetnicima. Tek od sredine 1942. pocinje da raspolaze sa pravim informacijama o stanju u Jugoslaviji. U decembru 1941. godine osnovana je prva proleterska brigada, na cijem se celu nalazio Koca Popovic. Okupatorske snage su pokrenule Drugu ofanzivu, krecuci u potjeru za komunistickim vodstvom koje se iz zapadne Srbije, sklonilo u Istocnu Bosnu. Partizani su presli pored Sarajeva, preko planine Igman (Igmanski mars) u veoma teskim uslovima, sa teskim posljedicama. Stab se smestio u Foci, gdje je ostao preko 100 dana. Tu se izdaju tzv. Focanski propisi, kojima se utvrdjuju i izgradjuju novi organi vlasti, ali zbog slozene situacije, oni se nisu primjenjivali svuda, vec samo u Bosni, posto su odgovarali tamosnjim prilikama. Treca Ofanziva, je karakteristicna po tome sto u njoj vec na strani okupatora stoje cetnici. U medjuvremenu, Draza Mihailovic, je unapredjen za generala, ministra vojske i komandant svih oruzanih snaga u Jugoslaviji. Nakon poraza u Srbiji, pojavilo se misljenje, da je potrebno raspustiti seljake, i vojnike kucama, i preci na etapu revolucije.
Godine 1942. iz Foce, Vrhovni stab se povukao prema Bosanskoj krajini, koja je predstavljala najtvrdje uporiste u BiH. Cetnici nisu uspjeli da razbiju ustanak, a njemu su prilazili u sve vecem broju Hrvati i muslimani. Zajednickom akcijom, krajiskih i hrvatskih brigada osvojen je Bihac. To je najveci grad u to doba, koji je pao u ruke partizana. Iz Lenjinovog doba je postojao jedan sistem tzv. URAVNILOVKA, koja podrazumijeva drugarski, egalitaristicki odnos, komandanta i vojnika. Staljin je to sve sveo na golu zapovijest. Tek sa dolaskom spanskih boraca, taj odnos se mijenja i podize se moral, zbog prisustva ‘’spanaca’’ koji su svojim vojnim iskustvom uspjeli ojacati pozicije partizana u ustanku. Iako je Kominterna izjavljivala kako ne smije narusavati dobre odnose sa UK i USA, stav prema Jugoslaviji se sredinom 1942. polako poceo mijenjati. Staljinov dogmatizam je kocio jacanje saradnje izmedju jugoslovenskih partizana i sovjetskih komunista. On bi podrzavanjem Draze, nakon rata, u dogovoru sa Cercilom, imao odredjeni uticaj u Jugoslaviji. Ipak, odnosi su jos bili nerazjasnjeni. Moskva nije slala zatrazenu pomoc, od strane CK KPJ. Pod uticajem Moskve, sve radio stanice (ukljucujuci i Slobodnu Jugoslaviju, koja je bila podvrgnuta cenzuri), francuska, i americka (komunisticka), javljaju da je Draza Mihailovic, vodja pokreta. Partizani u Jugoslaviji su osudjeni kao trockisti i anarhisti, i receno im je prilikom zvanicnih posjeta sovjetskih diplomatskih predstavnika da im Staljin ne vjeruje. Stav Staljina se mijenjao ukoliko je dolazilo do promjene snaga u Jugoslaviji. Kada je vec 1943. bilo ocigledno da ustanak jaca, da se partizanski pokret uspjesno razvija, Sovjeti su kritikovali Drazu Mihailovica, a hvalili partizane. Krajem 1942. doslo je do zakljucka u CK KPJ da je za nastavak borbe potrebno stvoriti neku vrstu narodne vlade, a Moskva, na to odgovara, da se ne smije postavljati pitanje monarhije, i da se republicko uredjenje uopste ne spominje. Tito je pristao na to (uz nagovor da ce to pitanje biti rijeseno nakon poraza njemacko-talijanske koalicije), ali je 26. novembra 1942. godine, obrazovan AVNOJ, koji je oformio Izvrsni odbor, koji ima da se stara o pitanjima drzavnog zivota, jer nema drugih organa vlasti (osim narodnooslobodilackih odbora na nizem nivou). NERETVA I SUTJESKA - ODSUDNE BITKE REVOLUCIJE
