Univerzitet u Novom Sadu Filozofski fakultet Katedra za Komparativnu književnost sa teorijom književnosti
ISTORIJA UMETNOSTI Ranohrišćanska i srednjovekovna umetnost islama i zapadne Evrope
1
PITANJA 1. Ranohrišćanska umetnost - osnovne karakteristike
2. 3. 4. 5. 6. 7.
Ranohrišćanska arhitektura (katakombe, bazilike, građevine centralnog plana) Ranohrišćanska arhitektura, bazilike Ranohrišćansko slikarstvo (katakombe, mozaici, rukopisi) Ranohrišćanska plastika i skulptura (sarkofazi, slonovače, portreti) Islamska umetnost (džamije, mauzoleji, palate, tkanine, minijature) Islamska arhitektura, džamije 8. Karolinška umetnost - osnovne karakteristike 9. Karolinška arhitektura (Ahen, Centula, Sankt Galen) 10. Karolinške minijature 11. Otonska umetnost - osnovne karakteristike 12. Otonska arhitektura (Sv. Panteleon u Kelnu, Sv. Mihailo u Hildeshajmu) 13. Otonska skulptura i reljef (Gerovo raspeće, vrata biskupa Bernvarda) 14. Otonske minijature 15. Romanička umetnost - osnovne karakteristike 16. Romanička arhitektura (Francuska, Engleska, Nemačka) 17. Romanička arhitektura u Francuskoj 18. Romanička arhitektura u Italiji (Lombardija i Toskana) 19. Romanička skulptura - osnovne karakteristike 20. Romanička skulptura u Francuskoj (Tuluz, Moasak, Oten, Vezle) 21. Romaničko slikarstvo (monumentalno i minijaturno) 22. Gotička arhitektura - nastanak (Sen Deni) 23. Gotička umetnost - osnovne karakteristike 24. Gotička arhitektura - osnovne karakteristike 25. Gotička arhitektura u Francuskoj (Sen Deni, Notr- Dam, Šartr, Oten, Rems) 26. Gotička arhitekt. u Engleskoj i Nemačkoj (Solzberi, Gloster, Vestminster, Nirnberg) 27. Gotička arhitektura u Italiji (Fosanova, Firenca, Orvijeto, Milano) 28. Gotička skulptura u Francuskoj - osnovne karakteristike 29. Gotička skulptura u Francuskoj (Šartr, Strazbur, Rems, Amijen) 30. Gotička skulptura u Nemačkoj (Naumburg) 31. Klaus Sluter (Šamol- portal kartuzijanskog manastira, Mojsijev kladenac) 32. Gotička skulptura u Italiji - osnovne karakteristike 33. Gotička skulptura u Italiji (Nik. i Đovani Pizano, Lorenco Maitani, Lorenco Giberti) 34. Gotičko slikarstvo u Francuskoj (minijature- Vijar, Onore, Pisel, Braća iz Limburga) 35. Gotičko slikarstvo u Italiji - osnovne karakteristike 36. Gotičko slikarstvo u Italiji (Firenca i Sijena) 37. Čimabue (Madona, Asizi, Raspeće u Santa Kroče) 38. Dučo (Maesta, Madone- di Krevole, Franjevaca, Ručelai) 39. Đoto (Asizi, Rim, Padova, Firenca) 40. Simone Martini (Maesta, Asizi- sv. Martin, Gvido Ričo, Blagovesti, Avinjon) 41. Pijetro Lorenceti (Asizi, Oltar Karmelićana, Rođenje Bogorodičino) 42. Ambrođo Lorenceti (Dobra i Loša uprava, Sretenje, Blagovesti, Pejzaži) LITERATURA 2
Pročitati H. W. Janson, Istorija umetnosti, Beograd (bilo koje izdanje), 157-169, 184-282 Islamska umetnost, ed. Kako prepoznati umetnost (=KPU), Beograd 1980. L 602 Romanika, KPU, Beograd 1980. L 593 M. Milani, E. Bakeski, Đoto, ed. Veliki majstori umetnosti, Beograd 1979. L 257 Ž. Dibi, Umetnost i društvo u srednjem veku, Clio, Beograd 2001. L 3014 Pročitati uvodne delove K. Oto- Dorn, Islamska umetnost, ed. Umetnost u svetu (=UUSV), N. Sad 1971. L 1073 E. Kubah, V. H. Elbern, Karolinška umetnost, UUSV, N. Sad 1973. L 1075 E. Kubah, P. Bloh, Romanička umetnost, UUSV, N. Sad 1974. L 3143 Pogledati zbog dobrih reprodukcija Rano hrišćanstvo F. Gerke, Kasna antika i rano hrišćanstvo, UUSV, N. Sad 1973. L 2901 Islam D. Talbot Rice, Islamska umetnost, SU, Beograd 1968. L 16/1 Ch. Schug- Wille, C. J. Du Ry, Bizant i svijet Islama, Umetnost u slici (=UUSL), Rijeka 1978. L 1285/IV Karolinška i otonska umetnost P. Vercone, Od Teodoriha do Karla Velikog, UUSV, N. Sad 1974. L 1076 W. Torbrugge, M. Backes, R. Dolling, Nastajanje Evrope, UUSL, Rijeka 1978.L 1285/III (drugi deo, o karolinškoj i otonskoj umetnosti, objavljen u knjizi M. Backes, R. Dolling, Rađanje Evrope, UUSL, Rijeka 1970. L 822) A Grabar, Le haut moyen age, ed. Skira, Geneve 1957. L 813 Romanika B. Rupreht, Romanička skulptura u Francuskoj, Beograd 1975. L 1724 A Grabar, La peinture romane, ed. Skira, Geneve 1958. L 811 F. Souchal, H. H. Hofstatter, Evropski srednji vek, UUSL, Rijeka 1978. L 1285/V (prvi deo, o romanici, objavljen je u knjizi F. Souchal, Srednji vijek, UUSL, Rijeka 1968. L 1798) Gotika F. Souchal, H. H. Hofstatter, Evropski srednji vek, UUSL, Rijeka 1978. L 1285/V (drugi deo o gotici) A. Martindale, Gothic Art, ed. Thames and Hudson, London 1988. L 1333 J. Dupont, C. Gnudi, La peinture gothique, ed. Skira, Geneve 1954. L 810 V. I. Stoichita, Simone Martini, Bucaresti 1975. L 1724
I RANOHRIŠĆANSKA UMETNOST 3
OSNOVNE KARAKTERISTIKE Vreme i mesto uobličavanja prvih hrišćanskih umetničkih dela nisu utvrđeni, a nijedno očuvano ostvarenje nije moguće pouzdano datovati u doba pre 200. U osnovi, vrlo malo se zna o hrišćanskoj umetnosti nastaloj pre vremena cara Konstantina Velikog (avgust 306-324, car 324337) i jedino svedočanstvo nalazi se u rimskim katakombama, podzemnim grobljima onovremenih hrišćana. - Niti hrišćanska umetnost ima svoj začetak u okvirima političkog ili privrednog života, niti u okvirima kulta bogova ili vladara. Ona ne nastaje pod primatom arhitekture, već je umetnost groba i ima svoju polaznu tačku u podzemnim katakombama jedne progonjene religiozne zajednice.1 - Pre Konstantina Rim nije bio središte hrišćanske vere, te je sakralna umetnost u toj sredini morala da crpi inspiraciju iz drugih izvora, a to su mogli biti ranija rimska ostvarenja i dela ranih hrišćana u prvim zajednicama u istočnim delovima carstva. Starije i veće hrišćanske zajednice postojale su u velikim gradovima severne Afrike i Bliskog istoka, kao što su Aleksandrija i Antiohija. Retka sačuvana ranohrišćanska dela, kao što su zidne slike u Duri Europos, navode na pretpostavku da su prizori sličnog karaktera u to doba ukrašavali mesta okupljanja vernika u Siriji i Palestini. Tokom III veka Rimskim carstvom, osobito njegovim jugoistočnim delom, raširile su se različite istočnjačke religije, naročito one koje su tokom helenističkog doba u sebi stopile istočne i grčke elemente i propovedale otkrovenje istine, pobedu dobra nad zlim, spasenje, dolazak mesije i različite rituale posvećenja. Mnogi od kultova bili su tajni ili polutajni i njihove estetske potrebe zadovoljavale su lokalne zanatlije koje su se ugledale na uzore koje su mogle da upoznaju u svojoj matičnoj sredini. Najznačajniji primeri takve umetnosti sreću se u gradu Dura Europos u gornjem toku Eufrata (danas u Siriji), rimskoj pograničnoj vojnoj postaji koja je ubrzo prerasla u živo trgovačko središte i živela kratko, od osnivanja do persijskog osvajanja (245-256). U ruševinama grada pronađene su zidne slike u jevrejskoj sinagogi, persijskom Mitrinom hramu i krstionici u hrišćanskoj kući koje su radili različiti slikari raznovrsnih mogućnosti i običaja koji su, svaki na svoj način, spojili grčke i istočne elemente. Svi oni su za cilj imali oblikovanje predstava koje su kroz sliku jasno prenosile sadržaje svetih spisa. - Herojskom natčovečanstvu se više ne veruje, jer se u umetnosti pojavljuje njegov protivnik: od početka izgubljen, siromašan, bedan čovek, bezimen. Umetnost pokazuje jedan do tada nepoznat tip čoveka, koji oličava ništavilo života u odnosu prema smrti. Ona pokazuje čoveka ne više jednosmislenog i neprikosnovenog, već u krajnostima njegovog postojanja, u njegovoj slomljenosti i predodređenosti za smrt. Umetnost oko 250. godine prikazuje čoveka, čija je fizionomija postala rastrgana, razrivena i često bezoblična. Što se više bližimo kraju ovog veka, portretna umetnost sve potresnije otkriva lik čoveka umiruće antike. Ova je umetnost stvorila osnovu za nove mogućnosti: za oblikovanje slomljenog čoveka, onakvog kakav zaista jeste, namesto herojskog kakav treba da bude. Od toga vremena će passio humana ostati uvek u evropskoj umetnosti jedan od njenih zadataka i isključivo će da vlada krizama i prelaznim periodima pod idejom Vanitas. Umetnost kao i 1
Fridrih Gerke, Kasna antika i rano hrišćanstvo – str. 21.
4
filozofija su pod uticajem Plotinovih ideja. Prihvataju se pozitivni simboli prethodne generacije, pojačani i preobraženi. Lav u novoj povezanosti deluje kao simbol smrti; grobna vrata postaju predmetno-simbolično središte ove umetnosti. Bajka o Amoru i Psihi opet dobija ozbiljnost i prasmisao, koji joj je nekad dao Plotin. On je ovu bajku opet učinio argumentum-om svoje nauke o besmrtnosti, pa se tako ovaj zaljubljeni par upotrebljava kao simbol oslobođenja duše iz njene upletenosti sa materijom; on upućuje na povratak zemaljskog čoveka u nebesku prapostojbinu, u kojoj ponovo postaje pravi čovek. Lik nove generacije nije obeležen samo neoplatonizmom, već je i istovremeno iskaz da je čovek određen za smrt, ali da u njoj nije izgubljen, već da kroz smrt dolazi do svog pravog postojanja. Nikada se ranije ni jedan filozofski pravac nije tako jasno odrazio u umetnosti, kao sada ovde na kraju antike. Samo je filozofija mogla tako da zavlada celokupnom zagrobnom umetnošću i da pripremi tle na kome su mogli da niknu rani tajanstveni znaci hrišćanske umetnosti u katakombama.2 - Osnove prepoznatljivog stila hrišćanske umetnosti razvile su se od vremena cara Konstantina Velikog (avgust 306-324, car 324-337). On je 313. Milanskim ediktom doneo odluku da hrišćanstvo postane jedna od ravnopravnih vera u carstvu, čime je započet razvoj zvanične hrišćanske umetnosti. Konstantin je 323. odlučio da preseli prestonicu iz Rima u mali grčki grad Bizantium, odnosno Konstantinopolj, Carigrad. Najvažnija središta hrišćanstva u to doba bili su Jerusalim, Rim, Carigrad, Aleksandrija i Antiohija. Najznačajnija umetnička ostvarenja toga vremena nastala su, odnosno sačuvana su u Rimu, Carigradu i Jerusalimu.
ARHITEKTURA Katakombe Najstarije bolje sačuvane spomenike hrišćanske umetnosti predstavljaju katakombe. One su služile isključivo za sahranjivanje članova hišćanske zajednice, a ne za njihovo okupljanje i održavanje bogoslužbenih obreda. Posebni pogrebni rituali i obezbeđenje groba predstavljaju veoma važnu stavku u životu hrišćana, jer njihova vera počiva na nadi u večni život u raju. U istočnim provincijama carstva nije sačuvano ili istraženo dovoljno spomenika i nije poznato da li su rimske katakombe uobilčavane pod njihovim uticajima. Teme slikane u katakombama jasno izražavaju preokupaciju drugim svetom. U katakombama su radili slikari skromnijih sposobnosti. Slike su rađene na beloj osnovi, a način oblikovanja figura, pejzaža i kompozicija i podela ukrašenog prostora slede običaje paganskog rimskog slikarstva, osobito podela tavanice na odeljke predstavlja uprošćeni odjek iluzionističkih arhitektonskih shema pompejanskog slikarstva. Tradicionalni rečnik paganske rimske umetnosti korišćen je za iskazivanje nove simbolične sadržine. Pored toga, pojavljuje se čitav niz motiva koji su za hrišćane imali posebno simbolično značenje, kao što su, na primer, krst, dobri pastir, jagnje, riba, orans, loza, paun, gozba, kao i starozavetne priče, osobito o proroku Joni, ali i ceo niz motiva iz klasične antike. Ako se baci pogled na motive najstarijih hrišćanskih katakombi, onda najpre pada u oči jedna velika grupa, koja pokazuje da se u katakombama ponovo javlja čitav svet rimskih rasutih 2
Fridrih Gerke, Kasna antika i rano hrišćanstvo – str. 9-15.
5
motiva. Među ovim motivima nalaze se najstarije hrišćanske scene. Bele odaje su najčešće četvorougaone, lebdeće prirode, a utisak njihovog širenja u beskonačnost tačno se slaže sa hrišćanskom simbolikom. Ovi simboli izgledaju, na nematerijalnoj beloj pozadini, kao da lebde na nebu. Centralni simbol vere je naslikan u krugu. Na cvetnim poljima, na kojima su ranije igrali Eroti ili su se nalazili pauni ili je nicalo vitko cveće, ovde lebde, naspramno postavljeni vitka figura pastira koji nosi spasenu ovcu na ramenima, i figura žene koja, moleći se, podiže ruke prena pastiru donosiocu spasa. Odatle vode poreklo pastor bonus i orans. U ovom uporednom paru, hrišćanska umetnost oblikuje ideju povratka duše u raj uz pomoć Hrista. Pastir i žena u molitvi stoje jedno naspram drugog, kao što naspramno stoje Hristos i čovečanstvo. Pratema ove umetnosti je čovečanstvo koje se moli pred Bogom koji donosi spas.3 Domiciline katakombe, Rim, Dekoracija tavanice kubikuluma Dobrog pastira - Podela tavanice, osnovni kružni oblik tavanice označava nebeski svod, središnji krug nebo nad nebesima, a spojeni su segmentima koji stvaraju krstoobraznu shemu.
Milanski edikt i hrišćanska arhitektura Do Milanskog edikta 313. hrišćani nisu smeli javno da obavljaju bogosluženje i službe su vršene tajno u kućama bogatijih članova zajednice. Za novu zvaničnu veru i bogosluženje koje će se obavljati i za okupljanje vernika (za razliku od paganskih hramova, u hrišćanski su ulazili vernici koji su prošli posebnu inicijaciju, odnosno obred krštenja) trebalo je stvoriti odgovarajući arhitektonski obrazac. O podizanju prvih hramova brinuo je sam Konstantin i njegovim staranjem, kao i trudom njegove majke Jelene, za nekoliko godina podignut je veliki broj monumentalnih crkava u Rimu, Carigradu i Svetoj Zemlji i u drugim mestima važnim za hrišćansku istoriju i za Rimsko Carstvo.
Bazilike Tada je stvoren osnovni oblik hrišćanske crkve- ranohrišćanska bazilika- koji je poslužio kao uzor za kasniju crkvenu arhitekturu u zapadnoj Evropi. Nijedna ranohrišćanska bazilika nije se očuvala u svom izvornom obliku. Ranohrišćanska bazilika je originalno ostvarenje koje u sebi sažima elemente rimske arhitekture- bazilikalne dvorane za skupove, hrama i privatne kuće. 3
Fridrih Gerke, Kasna antika i rano hrišćanstvo – str. 24-31.
6
Građevini se prilazi sa zapada gde se najpre nalazi dvorište s kolonadom, atrijum, poput atrijuma u privatnim kućama, čija istočna strana obrazuje ulazni trem koji se zove narteks ili priprata. Odatle se ulazi u hram čiji je ulaz (za razliku od paganskih bazilika gde su portali često bočno postavljeni) na zapadnom kraju broda. Kao paganske bazilike, hram ima dugi glavni brod sa apsidom osvetljen prozorima u lateralnom prozorskom zidu, flankiran bočnim brodovima i ima drvenu tavanicu. Neprekinuti ritam arkada glavnog broda vodi ka istoku gde je smešten veliki luk koji se zove trijumfalni luk kojim se vizuelno odvaja oltar (bema), kao novo središte hrama, pridodat pod pravim uglom iza glavnog i bočnih brodova i ispred apside na istoku . Sva pažnja poklanja se unutrašnjem prostoru crkve, dok su spoljni zidovi izvedeni jednostavnom gradnjom u opeci.
Građevine centralnog plana U isto vreme, pored bazilika podužnog plana koje su služile kao hramovi i gde su se na bogosluženju okupljali vernici, podizane su i građevine centralnog plana. One imaju kružnu ili poligonalnu osnovu i zasvedene su kupolom nad središnjim delom, ponekad i poluobličastim svodovima nad ophodnim brodovima. Služile su kao grobnice (ili martirijumi) ili krstionice. Njihova koncepcija vodi poreklo iz starije rimske graditeljske tradicije. Grobnice i martirijumi direktni su naslednici rimskih paganskih grobnica koje su imale obično kružnu osnovu. Krstionice su ponikle iz tradicije građenja rimskih kupatila, koja su imala odaje kružne osnove zasvedene kupolom, te je na taj način kupanje kao sveti obred hrišćanske inicijacije potpuno preuzeo paganski obrazac i odenuo ga u hrišćansko ruho. Santa Kostanca, Rim, unutrašnjost
SLIKARSTVO Mozaici Nekropola ispod crkve Sv. Petra, Rim, Hristos Helios okružen vrežama vinove loze, podni mozaik, crkva započeta oko 333.
7
Razvoj sakralne arhitekture imao je snažnog uticaja na stvaranje monumentalnog slikarstva, jer je velike unutrašnje površine zidova sakralnih zdanja trebalo pokriti slikama. Na ukrašavanju tih građevina nisu radili slikari katakombi skromnih mogućnosti, već darovitiji umetnici koji su verovatno potekli iz radionica koje su radile za cara. Odbijanjem upotrebe senke – shvaćene kao jedne od manifestacija materije – samim tim lišavajući delo dubine i reljefnosti, nova umetnost nalazila je svoj izraz u ravnim površinama slika, u sjaju mozaika.4 Upravo se tada, umesto zidnih slika, javlja zidni mozaik. Mozaici su korišćeni za dekoraciju zidova još u Sumeru (na pr. Beli hram u Uruku), Grci i Rimljani poboljšali su tehniku i stvarali podne slike od kamenih tesera (na pr. ropografije, Bitka kod Isa), a tek u doba ranog hrišćanstva pojavljuju se zidni mozaici od tesera od bojenog stakla brojnih boja i tonova koji uključuju i tesere oplaćene zlatnim listićima. Nažalost, od dekoracije crkava podignutih pod carskim okriljem u IV veku gotovo da se ništa nije sačuvalo. Pored dekoracije simboličnog sadržaja (vreže, loze, ptice i td), izgleda da su, sudeći po nešto kasnijim spomenicima, već tada predstavljani veliki ciklusi scena duž zidova glavnog broda, trijumfalnog luka i u oltarskog apsidi. Estetska načela grčko-rimskih slikarskih tradicija sada su bila prilagođena novim zahtevima koji su naglašavali duhovni, a zapostavljali fizički aspekt.
Mauzolej Gale Placidije, mozaici – Dobri pastir.
4
Žorž Dibi, Umetnost i društvo u srednjem veku – str. 12.
8
Santa Kostanca, Rim, mozaici u svodu ophodnog broda, oko 350. - Ptice među grančicama kao slika raja.
Podni mozaici Podni mozaici, koji su krasili vile i dvorove tokom istorije Grčke i Rima, korišćeni su u iste svrhe i u vreme ranog hrišćanstva. Prilikom podizanja nove prestonice, Konstantinopolja, car Konstantin sagradio je Veliku palatu od koje, na žalost, ništa nije preostalo. Želeći da se pokaže kao Novi Konstantin, car Justinijan (527-565) iz temelja je obnovio mnoga zdanja koja je podigao prvi hrišćanski car. Iz tog vremena potiču i ostaci podnih mozaika iz carigradske Velike palate koji svojim temama i načinom obrade figura nose sećanje na antičke tradicije. Neprekinutu tradiciju klasicizma pokazuju i podni mozaici pronađeni na starim rimskim teritorijama kao što su, na primer, oni iz jedne vile u Trgu Armerina (Piazza Armerina) na Siciliji koji možda potiču iz IV veka. 9
Minijature Pretpostavlja se da su obrasci za prikazivanje narativnih scena u monumentalnom slikarstvu preuzeti iz iluminiranih rukopisa. Kao religija zasnovana na Svetom pismu, ranohrišćanska crkva morala je podsticati prepisivanje svetih spisa. Mogućnost da ovi spisi budu ukrašeni slikama bila je podstaknuta i tehničkim inovacijama. U ovo doba u upotrebu ulazi pergament ili velum, te tekstovi više nisu bili prepisivani na papirusu uvijenom u rotulus, već na štavljenoj koži koja je bila isečena i uvezana u oblik kodeksa, odnosno knjige, čime je bilo moguće ne samo crtati, već i bojiti ilustracije tekstova. Nažalost, rukopisi iz prvih stoleća hrišćanstva nisu sačuvani, te su ovde predstavljeni nekoliki primeri V i VI veka. 1.Paganske sadržine: Vatikanski Vergilije Bečki Dioskorides 2.Hrišćanske (starozavetne i novozavetne) sadržine: Purpurni (carski) rukopisi Bečka Geneza (Stari zavet) Rosansko jevanđelje (Novi zavet)
PLASTIKA I RELJEF Sarkofazi, slonovače, portreti Zabrana idola u Bibliji, za hrišćane se odnosila na velike kultne statue, idole obožavane u paganskim hramovima. Po svojoj prirodi, monoteističke religije se protive kultu ikona, verujući da se jedinstveni bog ne može figurativno predstaviti jer se njegovo prisustvo manifestuje posredno, preko znakova.5 Vajarstvo je zato u ranohrišćanskoj umetnosti imalo sporednu ulogu i bilo je svedeno mahom na plitke oblike malih dimenzija. Najstarija dela hrišćanske skulpture jesu mermerni sarkofazi izrađivani za važnije pripadnike hrišćanske zajednice od sredine II veka. Njihova tematika najpre je bila srodna onoj na slikama u katakombama, a vremenom se repertoar motiva postepeno širio, dok tretman figura i kompozicija odaje privrženost poznorimskim tradicijama (sarkofage Rimljana, i pagana i hrišćana, izrađivali su isti majstori). Pločice i diptisi od slonovače, namenjeni većinom privatnim potrebama, pokazuju još snažniju vezanost za antičke tradicije, prvenstveno u estetskom domenu, a neretko i u izboru tema. Portreti najvećim delom slede onaj estetski tok koji se pojavio u rimskoj umetnosti krajem III veka u kojem fizička sličnost nema vrednosti, već se očekuje da on bude predstava duhovne ličnosti.
5
Žorž Dibi, Umetnost i društvo u srednjem veku – str. 15.
10
Sarkofag Junija Basa (+359), Rim, Vatikan - Prednja strana sarkofaga je podeljena u deset segmenta koji su ukrašeni prizorima iz Starog i Novog zaveta.
Arhanđeo Mihailo, pločica od slonovače, početak VI
veka - Hrišćanska tema obrađena po uzoru na antičke predstave i postepeno gubljenje dubine i trodimenzionalnosti.
11
Portret Eutropija Efeskog, oko 450. Duhovni ideal važniji od spoljašnjeg izgleda i fizičke sličnosti portreta i portretisane ličnosti. Plotinova misao da je telo nezgrapna slika prave, duhovne ličnosti.
II ISLAMSKA UMETNOST Osnove islamske umetnosti Islamski umetnici oslanjali su se na nasleđe koje je obuhvatalo ranohrišćansku i naročito vizantijsku tradiciju i njene helenističke i rimske korene, kao i baštinu Persije. Naseljena 12
pretežno nomadskim stanovništvom, Arabija nije imala monumentalnu arhitekturu i od preislamske arabljanske sredine islamska umetnost je preuzela samo ornamentalno pismo. Zbog Muhamedove zabrane idolopoklonstva, vajarstvo je bilo svedeno na dela manjih razmera i većinom na ornamentalne reljefe, dok je u slikarstvu, osobito minijaturnom, figuracija ostala neprekinuto da živi. Realističko podražavanje prirode, a naročito živih bića, smatralo se mešanjem u božju tvoračku moć, te je bilo nepoželjno. Na to se nadovezivala i zabrana izrade kultnih slika, koje bi mogle postati predmet idolatrije.6
Omajadi, 661-750. Guverner Sirije iz porodice Omajada Muavija 661. osnovao je dinastiju Omajada. Muavija se postarao da kalifat postane nasledni, a ne više izborni položaj i ova promena omogućila je njegovoj porodici da vlada 89 godina, ali joj je stvorila i mnogo neprijatelja. Osvajanja pod Omajadima iz Damaska uključila su Avganistan, veliki deo severne Afrike i docnije prelazak u Evropu i naseljavanje Iberijskog poluostrva, a na njihovo napredovanje u Provansi tačku je stavio tek 732. Karlo Martel u Bici kod Poatjea. Njih su sa trona skinuli 750. bagdadski Abasidi, te su poslednji Omajadi pronašli utočište u Andaluziji, u kalifatu Kordove. Sa Omajadima započinje istorija islamske umetnosti.
Prve džamije Prvih pedeset godina nakon Prorokove smrti muslimanima je za molitvu mogao da posluži bilo kakav prostor i bilo je važno samo da se obeleži kibla (pravac u kome su vernici okrenuti pri molitvi). Krajem VII veka muslimanski vladari počeli su da podižu džamije i palate velikih razmera kao vidljive simbole svoje moći koji je trebalo da nadmaše dimenzijama i sjajem preislamske građevine. Za njih su radile zanatlije iz Egipta, Sirije, Persije i Vizantije, a jasno određena islamska tradicija iskristalisala se tek tokom VIII veka. Kao uzor za gradnju džamija (mesdžid-bogomolja ili mesto na kome se pri molitvi kleči) služila je Muhamedova kuća u Medini. Osnovu čini popločano dvorište opkoljeno zidom od opeka sa više prostorija zaštićenih tremom (pod takvim tremom je Prorok razgovarao sa sledbenicima i kasnije u džamijama se pod tremovima obučavalo veri). Uskoro su se pojavili novi elementi, sveta česma (zemzem, šedrvan) za obredno pranje u dvorištu, kibla koja označava smer molitve (u početku prema Jerusalimu, kasnije prema Meki) koja je dobila nišu (mihrab), kao i minare sa kojeg mujezin poziva verne na molitvu. Islamski graditelji naročito su koristili dva arhitektonska elementa: luk i kupolu i dva konstruktivno-dekorativna: ivan i mukarnas.7
Drugi tip džamije, medresa
6
Kako prepoznati umetnost: Islamska umetnost – str. 4.
7
Kako prepoznati umetnost: Islamska umetnost – str. 10.
13
Drugi tip džamije, džamija medresa, nastala je, po svemu sudeći, u Persiji pod Turcima Seldžucima negde u XI veku. Turci Seldžuci su prihvatili islam i počev od X veka postepeno napredovali, a naročito od 1055, kada je jednom od njihovih vođa abasidski kalif dodelio titulu sultana, potčinili najveći deo Persije, Mesopotamije, Sirije, Svetu zemlju, Egipat i krenuli u ofanzivu protiv Vizantije u Maloj Aziji i 1078. osvojili Anadoliju i tu osnovali državu nezavisnu od Irana (za njima su u XIII veku došli Mongoli Džingis-kana i potom Turci Osmanlije). Džamija medresa u sredini ima četvrtasto dvorište sa šedrvanom u centru, a sa svake strane po jednu zasvedenu dvoranu pravougaone osnove od kojih ona okrenuta prema Meki služi kao svetilište, dok se u ostale tri održava verska nastava (medresa je viša verska škola). Zasvedene dvorane sa tri zida i jednom lučno otvorenom stranom koje podsećaju na velike niše neposredni su potomci ivana u persijskim sasanidskim palatama, dok su geometrijska strogost i jasnoća plod seldžučkih majstora. Pored toga, pod uticajem persijske tradicije Turci Seldžuci su gradili mauzoleje kvadratne osnove zasvedene kupolama (ponekad uobličenim po vizantijskim uzorima), a to je običaj koji je docnije prenet i u druge oblasti kojima su gospodarili vladari dinastija poniklih iz Persije i okolnih zemalja kao što su Veliki Moguli (potomci Mongola koji su zauzeli Irak) koji su vladali severnom Indijom.
Turci Osmalije (Otomanski Turci) i treći tip džamije Od XV veka interese islama uglavnom je predstavljalo moćno Osmansko carstvo. Otomanski Turci ne samo da su 1453. srušili vizantijsko carstvo, već su pod svojom vlašću imali i ceo Bliski istok i Egipat i tako postali najveća sila u muslimanskom svetu. Već u doba nakon što su zauzeli Malu Aziju stvorili su treći tip džamije koji u sebi spaja elemente seldžučke džamije medrese i vizantijske crkve s kupolom. Često su te džamije građene po uzoru na starije vizantijske crkve, ali na osnovu još pravilnijih razmeravanja i uz geometrijsku preciznost i strogu simetriju. Za ovaj tip džamija karakterističan je centralni molitveni prostor prekriven prostranom kupolom. Ispred glavnog molitvenog prostora nalazio se trem kao i veliko ograđeno dvorište, sa šedrvanom u sredini.8
Tekstil, vajarstvo i slikarstvo i odnos islama prema figuraciji Muhamed je osudio idolopoklonstvo i kada se 630. vratio u Meku uklonio je sve idole koji su se nalazili u svetilištu Ćaba, verovatno statue. Kuran izričito kaže da su statue delo Satane, dok se slikarstvo i figuralne predstave uopšte ne pominju i izgleda da Muhamed nije imao određen stav prema slikarstvu i da u najstarijoj muslimanskoj teologiji, za Proroka i njegove neposredne naslednike, slikane predstave svetih uopšte nisu predstavljale ozbiljan problem. Kod Arabljana nije postojala slikarska tradicija i islamsko versko slikarstvo moglo je da bude stvoreno samo pozajmicama iz tuđih izvora, što je moglo biti prihvaćeno jedino podsticajem vladajućih krugova, koji za to nisu bili zainteresovani. Tek od vremena oko 800. u verskoj književnosti javlja se osuda figuralnih predstava (možda pod uticajem preobraćenih Jevreja). Ni tu se ne 8
Kako prepoznati umetnost: Islamska umetnost – str. 24.
14
iskazuje strah od idolopoklonstva, već od ljudske sujete- ako umetnik slika živa bića, bespravno sebi prisvaja stvaralački čin koji je rezervisan samo za Boga jer jedino Bog može da udahne dušu stvorenjima. Ipak, figuralne predstave u muslimanskoj umetnosti jesu postojale, a osobito su bile popularne u manjem formatu, u iluminiranju knjiga različite sadržine.
Kako prepoznati umetnost: Islamska umetnost - MINIJATURA - Što se tiče same minijature, potrebno je napomenuti da, u skladu s verskom zabranom prikazivanja likova, nijedan Kuran nikad nije ilustrovan, već je imao samo geometrijske ukrase. Usledilo je ilustrovanje knjiga bajki i priča, delatnost u kojoj je minijatura našla široku primenu. Tipično obeležje stranice sa islamskom minijaturom jeste uokvirivanje stranice geometrijskim ukrasima. Figure su brižljivo iscrtane i teže da budu što stvarnije prikazane. Kompozicija se formira na stranici unutar bogatog okvira, tako da ne ostavlja prazan prostor. (STR. 48 – 52)
Kako prepoznati umetnost: Islamska umetnost - TEPISI - U početku, ćilimovima su prekrivani zidovi svetilišta. Muslimanski vernici sui h prostirali in a njima klečeći izgovarali molitvu. Svi tepisi imaju borduru obrađenu kao okvir, koja se sastoji o djedne ili više paralelnih traka različite širine. Centralno polje se može podeliti u više kvadrata ili ukrasiti stilizovanim i simboličnim motivima, može imati centralni medaljon kao i četvrtine medaljona u uglovima, ili se mogu ukrasiti cvetnim motivima, prizorima ljudskim ili životinjskim figurama. Zavisno od tehnike rada, tepisi se mogu podeliti na tri vrste: s čvorovima ili uzlani, tkani (karaman) i s lančićima (sumak). (STR. 54 – 57)
III KAROLINŠKA UMETNOST Franačka država, doba Karolinga Pobeda nad muslimanima ohrabrila je vođe Franaka da razmišljaju o sebi kao novom narodu koji je Bog izabrao i izabrano pleme iz Bibilje postalo je obrazac za franački narod koji je kasnije uobličio lice Evrope, a franački kralj počeo je da predstavlja novi tip vladara uobličen po Davidu i, kao i David, on je bio pomazanik Božji. Naslednika Karla Martela, njegovog sina Pipina Mlađeg (741-768) majordoma Merovinga, papa Zaharije je miropomazao i krunisao ga 754. za kralja Franačke države u crkvi Sen Deni (Sv. Dionisija) kod Pariza. Pipina su nasledili sinovi, Karlo (768-814) i Karloman (768-771) i, pošto dva brata nikako nisu mogla da se slože, za državu je predstavljala srećnu okolnost Karlomanova rana smrt, a Karlo je brzo zavladao čitavim franačkim kraljevstvom ne obazirući se na Karlomanovog malog sina. Karlo (768-814), po kome je nazvana dinastija Karolinga, bio je u tesnim savezničkim odnosima sa papom Lavom III, pošto je preobratio Saksonce, pokorio kraljevinu Langobarda koja je predstavljala pretnju za papu. Karlo je morao mnogo godina da provede u ratovanjima protiv Sasa, Langobarda, Arapa i Avara 15
kako bi osigurao državu. Tek je nakon 804. nastupio relativno miran period. Njegov život ilustruje preobražaj od germanskog plemića do vladara koji je izuzetno poštovao antiku i kome je najveća ambicija bila obnova (renovatio) stare imperije.
Krunisanje Karla Velikog carskom krunom Karlo Veliki je više puta boravio na Apeninskom poluostrvu, a 800. bio je pozvan u Rim da bi izbavio papu od neprijatelja iz redova tamošnje aristokratije. Na Božić 800. zahvalni papa Lav III pristupio je kralju dok je ovaj ustajao posle molitve i proglasio ga za cara stavivši mu krunu na glavu. Papa se nije podčinio novom zapadnohrišćanskom caru, već je carev legitimitet zavisio od pape, dok je do tada bilo obratno (vizantijski car potvrđivao je novoizabranog carigradskog patrijarha). Od tada Zapad karakteriše međuzavisni dualizam duhovne i političke vlasti, crkve i države. Car, iako se krunisao u Rimu, nije tamo boravio. Karlo Veliki je podigao prestonicu daleko na severu, u središtu svoje stvarne moći, u Ahenu, gradu koji se danas nalazi kraj tromeđe Nemačke, Belgije i Holandije. Centralizovao je vlast, uveo plaćanje poreza i uredio državni aparat prostrane teritorije tako što je sinove postavio za titularne kraljeve u različitim delovima države, a ispod njih su bili pomoćnici, markgrofovi (u graničnim oblastima) i grofovi, a postojali su i posebni činovnici koji su vršili proveru. Karlo je, podsticajem Fridriha I Barbarose, 1165. poglašen svetim.
Karlo Veliki i učenjaci Karlo Veliki je smatrao da bi crkva trebalo da bude obrazac za život ostalom delu hrišćanstva, ali mu je bilo jednako jasno da biskupi i sveštenstvo moraju da poseduju obrazovanje i inteligenciju kojima su jedino mogli da budu dostojni za službu Bogu i carstvu. Gledao je da oko sebe ima učenjake i znao je da ih ne može naći u svom narodu. Smetali su mu neznanje i nepismenost franačkog sveštenstva. Pokazivao je živo interesovanje za crkvu, povećao je broj obrazovanih crkvenih ljudi, poboljšao sistem obrazovanja, a u Ahenu je osnovao dvorsku školu i davao sredstva za osnivanje novih škola. Na svom dvoru u Ahenu Karlo je okupio ljude koju su ulazili u red najučenijih u svom vremenu. Okupljao je učitelje iz anglosaksonskih, irskih, lombardijskih i španskih škola da bi oni formirali literarni krug blisko vezan za dvorsku školu. Mnogi su samo kraće vreme proveli na dvoru, da bi stvarali nova središta kulture, kao što su Rems, Mec, Tur, Fulda, Sankt Galen. Karlo je sakupljao knjige. Car i njegovi savetnici 799. doneli su odluku o reakciji na zaključke vizantijskog ikonoborskog Nikejskog sabora (787) koja je izneta u knjigama “Libri Carolini”.
ARHITEKTURA Prilikom posete Apeninskom poluostrvu Karlo Veliki upoznao se s arhitektonskim spomenicima Konstantinove ere u Rimu i Justinijanove vlade u Raveni i smatrao je da njegova prestonica u Ahenu mora da izrazi veličanstvo carstva isto tako impresivnim građevinama. Njegova palatinska kapela u Ahenu (790 ili 792-805), koju je papa Lav III 805. posvetio Hristu i 16
Bogorodici, neposredno je nadahnuta crkvom San Vitale u Raveni. Po uzoru na ranije bazilike na Apeninskom poluostrvu građene su i onovremene crkve, obično trobrodne bazilike sa drvenom tavanicom koje u doba Karolinga dobijaju i posebno zapadno postrojenje zvano vestverk.
Ahen - novi Rim
Ahen, Palatinska kapela Karla Velikog, Arhitekta Odo iz Meca, 790-805, osnova – Vestverk / ulaz sastavljen od predvorja sa galerijama na dva nivoa flankiran kružnim stepeništem. Nakon 794. stari merovinški običaj stalnog putovanja kralja po državi bio je napušten. Karlo je osnovao u Ahenu svoju stalnu prestonicu. I on je trebalo da ima “sveto mesto” kao što je palatinska crkva u Carigradu, ali je trebalo da se Karlo, kao “novi Konstantin” okrene i Rimu, te je Ahen trebalo da postane “Drugi Rim”. Pošto je, prema predanju, Lateran bio palata Konstantina Velikog koju mu je poklonila crkva, i palata Karla Velikog nazivala se “Lateran”. Svoju rezidenciju podigao je u Ahenu koji su savremenici smatrali novim Rimom. To je Karlo svesno podupirao prevozom spolija sa Apeninskog poluostrva. U vestibilu palatinske kapele 17
bronzana vučica podsećala je na kapitolinsku vučicu koja se tokom srednjeg veka čuvala u Lateranu, a jedna konjanička statua (cara Zenona ili Teodoriha kao prvog velikog gotskog vođe na Apeninskom tlu), doneta iz Ravene, bila je postavljena u predvorju palate kao paralela bronzanoj konjaničkoj statui Marka Aurelija, sada na Kapitolu, koja se u srednjem veku čuvala u Lateranu jer se verovalo da predstavlja prvog hrišćanskog cara. Moguće da je uzor bila i dvorana Hrisotriklinijum (koja nije očuvana) pokraj Velike palate u Carigradu koju je podigao car Justin II (565-578) kao državnu dvoranu). U Hrisotriklinijumu carski presto se nalazio u istočnoj apsidi, dok je presto u Ahenu na tribini iznad zapadnog ulaza. Unutar ahenske kupole bili su mozaici koji su predstavljali Hrista na prestolu okruženog simbolima jevanđelista i 24 starca Apokalipse, a ispod se nalazio carski presto. Na zapadu je bilo otvoreno predvorje koje je dvospratni hodnik spajao sa stambenim krilom dvora.
+ Centula, Sankt Galen MINIJATURE Dvorska škola i učenjaci U dvorskoj školi u Ahenu učila su ne samo deca Karla Velikog, već i sinovi franačkih plemića, a i sam Karlo je, u poznim godinama života i nakon mnogo godina vođenja ratova, uzimao lekcije gramatike kod Petra iz Pize i drugih veština kod Alkuina iz Jorka (u VIII veku u Jorku je postojala velika biblioteka vezana za katedralnu školu čiji je najznačajniji učenjak bio Alkuin čiji su omiljeni pisci bili Vergilije i Ovidije). Pored Alkuina (Horacije), Karlo Veliki je sa Apeninskog poluostrva na svoj dvor privukao i druge učene ljude, Pavlina iz Akvileje i Petra iz Pize, potom i Franke i Špance (Angilbert (Homer), Teodulf (Vergilije)), Irce (Dangal, astronom Dikuil), a na čelu učenog kruga “Akademije” stojao je lično vladar kao novi Cezar i David. Na taj način se u duhovnim stremljenjima ogledala ideja “Zlatnog Rima”. Antičke tekstove (latinske i određene grčke) karolinški učenjaci čitali su kroz prizmu teologije tako što su ih reinterpretirali sa hrišćanske tačke gledišta. Mnogi naučnici Karla Velikog nisu bili sveštenici. Jedan od glavnih zadataka Alkuina i njegovih kolega bilo je umnožavanje tekstova.
Značaj autentičnosti Još je značajnija bila potreba za korektnim tekstovima Svetog pisma i liturgije. Alkuin je bio određen da pripremi korektan tekst Biblije, zadatak na kome su još uvek bili angažovani sirijski i grčki savetnici kada je Karlo Veliki umro. Bile su potrebne i nove zbirke propovedi, revidirani oblici Gregorijanskih pevanja, kao i sredstva za određivanje pokretnih praznika. Bilo je neophodno da se franački dvor, kad god bi došlo do dvoumljenja, obrati Rimu. Papa Hadrijan bio je zamoljen za prepis crkvenog zakona, za “autentičan” Sakramentar pape Grgura Velikog (Hadrijanov sakramentar), i kada su pribavljene te verzije (između 784. i 791), svi prepisi su nosili sertifikat da su preuzeti sa “autentičnog” originala. Taj kult “autentičnog” je jedna od glavnih karakteristika karolinške obnove. 18
Minijature Karlo Veliki sproveo je veliku akciju sakupljanja i prepisivanja stare rimske književnosti. To zalaganje bilo je deo težnji da se zajedno sa carskom titulom obnovi stara rimska civilizacija. Upravo ta težnja pružila je osnovu za sjedinjavanje keltsko-germanskog duha sa duhom sredozemnog sveta. Najstariji sačuvani tekstovi velikog broja latinskih pisaca nalaze se u karolinškim rukopisima koji su donedavno pogrešno smatrani za rimske U stvari, današnja štampana slova, poznata kao rimska ili latinična, izvedena su iz pisma karolinških rukopisa, samo su pogrešno nazvana latinična. Rukopisi su prepisivani u više skriptorija, kao što su oni u Ahenu, Remsu, Turu, Mecu, a svi su crpli osnove iz dvorskog okruženja koje su negovali Karlo Veliki i njegovi naslednici.
Ahen – dvor Najstariji i najvažniji skriptorijum nalazio se pri palati u Ahenu i među rukopisima nastalim u njemu izdvajaju se dve grupe: 1. Ada grupa i 2. Druga, mlađa, dvorska grupa Obe grupe rukopisa nastale su pod snažnim uticajem poznoantičkog, odnosno ranohrišćanskog rimskog nasleđa i u manjoj ili većoj meri nose izvesne elemente starije hibernosaksonske umetnosti: •
Godeskalkovo jevanđelje (Jevanđelje monaha Godeskalka), Dvorska radionica Karla Velikog (Ada grupa), 781-783. - pisan zlatom na purpurnom pergamentu. Rukopis naručili Karlo Veliki i njegova supruga Hildegard u znak sećanja na posetu Karla Velikog Rimu na Uskrs 781. i na krštenje sina Pipina na Veliku subotu.
•
Dagulfov psaltir, između 783. i 795., dvorska Ada grupa - purpurna osnova, zlatna slova, inicijal sa prepletom, klasična slova.
•
Adin jevanđelistar, Dvorska radionica Karla Velikog (Ada grupa), oko 800. - naručila izvesna Ada koja je, po predanju, bila Karlova sestra.
•
Jevanđelje iz Soasona, Dvorska radionica Karla Velikog, početak IX veka - zlatni raskošni rukopis možda rađen za Karla Velikog.
•
Krunidbeno jevanđelje Karla Velikog, Dvorska radionica Karla Velikog, oko 800. antički uzori. Postoji pretpostavka, koja nije dovoljno argumentovana, da je ovo rad nekog carigradskog majstora. Jevanđelje za koje predanje tvrdi da ga je Oton III uzeo iz groba Karla Velikog prilikom otvaranja grobnice 1000. 19
Rems Skriptorijum u Remsu doživeo je vrhunac u doba nadbiskupa Eba ili Ebona (816-835). Ebo je bio sin kraljevog kmeta- slobodnog čoveka ali ne plemića- ali pošto je postao nadbiskup bio je istaknuti sluga carske kuće i kasnije bibliotekar Ludviga Pobožnog. U Remsu su uzori, klasični jednako kao i u palatinskom skriptoriju, prevedeni na osoben i lako prepoznatljiv slikarski jezik kojim dominiraju nervozan ekspresivan potez i ustreptala energija koji svaki detalj stavljaju u neprekidan pokret.
•
Jevanđelje nadbiskupa Eba, Radionica u Remsu, oko 830. - antički uzori, ekspresivna linija, veći deo ilustracija u ovom rukopisu slikan zlatom.
•
Utrehtski psaltir, Rems, oko 820-830.
•
Biblija Karla Ćelavog, Rems, oko 870. -nastala verovatno u čast druge Karlove ženidbe, sa Rišildom, početkom 870.
•
Jevanđelje iz Lindaua, Rems, oko 870. - uticaji keltsko-germanske tradicije.
Tur Alkuin iz Jorka (“Horacije”), sa kojim se, kao đakonom i upravnikom velike biblioteke u Jorku, Karlo Veliki susreo 781. u Parmi, povukao se sa dvora u Ahenu i osnovao skriptorij u samostanu Sv. Martina u Turu. Pod njegovim nadzorom prepisivani su skoro svi dostupni rukopisi. U početku se više pažnje polagalo na kopiranje teksta, a tek kasnije na raskošnu opremu rukopisa. Tada su rađene velike Biblije zasnovane na starijim rukopisima nastalim u Rimu. Ilustracije u prilično ograničene •
Biblija Mutije-Granval, Tur, 834-843., vreme Karla Ćelavog - poznoantički uzor očigledan po odeći, tipovima likova, retkim arhitektonskim detaljima, kao i po činjenici da je Bog-Otac predstavljen kao golobradi mladić.
20
•
Biblija grofa Vivijana, Tur, 846. - jedna od najranijih predstava savremenog događaja poznatih u zapadnoj umetnosti. Idealizovan portret Karla Ćelavog veoma blizak idealizovanom portretu kralja Davida da bi se iskazao aspekt vladara kao “Novog Davida” u karolinškoj političkoj teoriji. Ova knjiga najverovatnije je predata Karlu Ćelavom kada je boravio u Turu početkom 851.
Grof Vivijan (843-851) predaje bibliju kralju Karlu Ćelavom
•
Jevanđelistar cara Lotara (840-855) polubrata Karla Ćelavog, Tur, između 849. i 851. tip lica sličan onom kralja Davida iz Biblije grofa Vivijana. Izobilna upotreba zlata i delikantnost oblika naglašavaju da je pod carskim patronatom monaški skriptorijum dostigao visoke domete.
•
Biblija iz Bamberga, Tur, druga četvrtina IX veka, vreme Karla Ćelavog - ilustracije više podsećaju na crtež nego na sliku. Male figure određene siluetom postavljene u snažne kompozicije.
•
Boecijeva Aritmetika, Tur, druga četvrtina IX veka, vreme Karla Ćelavog
Mec
21
Skriptorij u Mecu takođe je bio blizak dvoru, a najznamenitiji rukopis ove radionice jeste Sakramentar rađen za Droga, nezakonitog sina Karla Velikog, nadbiskupa Meca (826-855) i kapelana cara Lotara (840-855). Izrada rukopisa u Mecu pre dolaska nadbiskupa Droga prilično je nejasna i Sakramentar je čist slučaj uticaja dvora na lokalnu radionicu i produkcije visokog kvaliteta. Ukrašen je sjajnom serijom inicijala sa karakterističnim ornamentima.
Dvor Karla Ćelavog Lokacija dvorske škole Karla Ćelavog i dalje je predmet rasprave. Ta radionica proizvela je Krunidbeni sakramentar (krunisan je za kralja Lotaringije u Mecu 869), a moguće da je razlog obustave rada na rukopisu smrt Karla Ćelavog (877). Za cara su radili i drugi skriptorijumi (na pr. već pomenuta Biblija Karla Ćelavog prepisana u Remsu), ali i umetnici koji su sledili različite uzore od onih kakvi se vide na najranijim palatinskim rukopisima Ada škole, preko ekspresivnih scena bliskih onima iz Remsa, do mirnih hijeratičnih dvorskih prikaza poput onih iz Tura. •
Krunidbeni sakramentar Karla Ćelavog, Dvor Karla Ćelavog, oko 870.
•
Biblija Karla Ćelavog, nastala verovatno u čast druge Karlove ženidbe 870. - podsećanje na rukopis pomenut među rukopisima nastalim u Remsu.
•
Codex Aureus iz Sv. Emerama u Regensburgu izrađen za Karla Ćelavog.
Sankt Galen Irski manastir Sankt Galen (u današnjoj Švajcarskoj) doživeo je najveću slavu u IX i X veku. Manastir je tada pod nizom velikih opata dobio mnoge posede i postao škola muzike, literature i umetnosti. U njegovom skriptorijumu čuvao se tradicionalni način ukrašavanja irskih rukopisa zasnovan na velikim inicijalima sačinjenim od prepleta, lisnatih oblika i naročito akantusovog lišća. •
Psaltir Folšar, Sankt Galen, oko 870.
•
Druga biblija Karla Ćelavog, Sankt Galen, 871-877.
SLONOVAČE Radovi u slonovači, pored građevina i minijatura u rukopisima, najznačajnija su umetnička ostvarenja karolinškog doba. Otkako je uvezani kodeks postao u IV veku uobičajen, oprema knjige postajala je sve raskošnija, te su ponekad korice rađene u slonovači. I u slonovačama, kao i u rukopisima, mogu se zapaziti određene lokalne karakteristike, na pr. palatinske radionice u Ahenu ili radionica u Remsu i Mecu
22
NAPOMENA: Detaljnije o opštim karakteristikama karolinške umetnosti, arhitekturi i minijaturama u knjizi „Karolinška i otonska umetnost“ Eriha Kubaha i Viktora Elberna.
IV OTONSKA UMETNOST
OSNOVNE KARAKTERISTIKE Od sredine X veka započeo je novi razvoj umetnosti na području nekadašnjeg istočnog dela karolinške države. U podređenju sa sveeropskom umetnošću karolinškog doba, otonska ostaje, uprkos širokom uticaju izvan stvarnog područja carevine, ipak ograničena pojava. Svesnom nadovezivanju otonskih careva na Karla Velikog i njegovu zamisao carevine odgovara u negovanju umetnosti vraćanje na karolinški stil kao bitni temelj. Iskrsli su tu i drugi činioci, pre svega tešnji odnosi sa Vizantijom, ali vizantijski stil poslužio je manje za podražavanje, a više za usmeravanje. Pored toga, umetnici su se ponekad vraćali neposredno na hrišćansku antiku. Naročit značaj u to vreme imale su i relikvije što su čuvane u najznačajnijim svetilištima i za koje su pravljena spremišta od dragocenih materijala. Tada su konačno utvrđeni temelji za kulturu zapadnjačkog srednjeg veka. Otoni su smatrali da su najezde mađarskih i slovenskih plemena usmerene porotiv Zapada i započeli su pomoću novoosnovanih biskupija hristijanizaciju istočnih zemalja carstva. Novi gradovi u istočnom delu proširene države postali su centri hrišćanskih misija za istočne varvare. Te misije su uključivale insistiranje na crkvenoj reformi i u politici saksonskih careva dominanatna je bila podrška papstvu. Zato su na minijaturama u rukopisima često prikazivane personifikacije pokorenih provincija kako se klanjaju otonskom vladaru i na taj način stvarali sliku apoteoze univerzalističkog carstva. Kasnoantičko i starohrišćansko predanje bilo je duhovni izvor otonskog doba koje je, pored karolinške tradicije, prihvatilo i vizantijske običaje zasnovane na antičko-rimskim i hrišćanskim osnovama i zato se ova umetnost naziva i “otonskom renesansom”. Imala je kasnoantičke, karolinške i vizantijske korene, ali predstavlja samostalnu i autentičnu stvaralačku epohu. Zajednička crta umetnosti karolinškog i otonskog doba počiva u tome što su obe imale aristokratsko-dvorski karakter. Najznačajniji patroni umetnosti bili su carevi i članovi njihove porodice, odnosno carevi, biskupi koji su bili u srodstvu sa vladarskim domom ili povezani sa njim i žene carskog roda koje su bile opatice. Većina od njih bila je povezana sa reformom iz Gorca (tzv. Lotarinškom reformom), monaškim reformističkim pokretom začetim u Gorcu kod Meca koji je bio prožet aristokratskim duhom carskih manastira i bio oslonac otonske carske ideje. Carevi su preneli svetovna ovlašćenja i prava na biskupe i opate u svojoj državi. Vrlo često su rođaci carske kuće dobijali crkvena i svetovna visoka zvanja, kao, na pr, Bruno nadbiskup Kelna (935-965), brat Otona I, koji je bio i kancelar carstva i nadvojvoda Lotaringije, u isti mah nosilac najviše duhovne i svetovne vlasti u državi. Na biskupskim stolicama sedeli su i najotmeniji plemići verni caru, kao 23
Egbert u Trijeru 977-993 (nekadašnji kancelar Otona II), Gero u Kelnu, Bernvard u Hildeshajmu (učitelj i prijatelj Otona III). Zato je umetnost nastala za vlade otonskih careva izrazito aristikratsko-dvorska. Umetnici su poticali pretežno iz duhovničkog staleža i većinom su bili redovnici. Pri nekim samostanima i katedralama stvorene su umetničke radionice. Karakteristična z aumetnost otonskog doba, tanka zlatna oplata frontalnih strana oltara na kojoj su predstavljeni plitki reljefi nayzva se antependium.9
ARHITEKTURA Kako je deo otonske politike bio da afirmiše nasleđe Karolinga, tako je neizbežno da se arhitektura i umetnost razviju iz karolinške osnove. Na nesreću, što se tiče arhitekture, nije lako pronaći dokaze. Osnove, iskopavanja, ostaci, sve naglašava karolinšku osnovu otonske arhitekture; svi osnovni planovi građevine su zasnovani u karolinškom periodu, ali je moguće da su otonski arhitekti radili na novim koncepcijama prostora i mase, novom pristupu podele zidova, galerija, apsidalnih prostora, grupisanja kula. Nekoliko novoosnovanih manastira i zadužbina u zemlji ubrzo je počelo da igra važnu ulogu, ali to nije išlo na uštrb visokog ranga starijih umetničkih središta smeštenih između Rajne i Meze. U državi su svuda procvala nova verska i kulturna središta: uz starija mesta kao što su Korvej i Rajhenau ili biskupske gradove Keln, Trijer i Majnc, sada su se istakli gradovi Hildeshajm, Regenzburg i Bamberg i manastiri Ehternah i Zeon. I u južnoj Nemačkoj ističu se nova kulturna središta.
+ Sv. Panteleon u Kelnu, Sv. Mihailo u Hildeshajmu Skulptura i reljef Tokom otonskog razdoblja, od sredine X do početka XI veka, u vajarstvu se osećaju jasne promene u poređenju sa ranijom karolinškom tradicijom i stvaranje novih i originalnih crta. Slobodna skulptura i dalje je retka, ali dobija monumentalne razmere i pune i snažne oblike. Malobrojni očuvani reljefi rađeni u većem formatu upućuju na raznorodne uticaje, u prvom redu na one ponikle iz bogatih tradicija rimskih reljefa i ranohrišćanskih i karolinških iluminiranih rukopisa.
Vrata kripte, SV. Mihailo u Hildeshajmu Bronza, 1015. Scene rađene u dubokom reljefu smeštene u dva niza: Levo – Geneza. Sled pripovedanja odozgo nadole. Od scene stvaranje Eve (gore) do scene Kain ubija Avelja (dole). Desno - scene iz Hristovog života. Sled pripovedanja odozdo nagore. Od scene Blagovesti (dole) do scene Marija Magdalena sreće vaskrslog Hrista (gore). 9
Žorž Dibi, Umetnost i društvo u srednjem veku – str. 30.
24
Prva ukrašena bronzana vrata izlivena iz jednog dela na Zapadu od rimskih vremena, čak je i na Apeninskom poluostrvu u XI veku bio običaj da se naručuju bronzana vrata iz Carigrada i mnoga od njih sastoje se od nizova bronzanih ploča pričvršćenih za drveni okvir. Bernvard je nekoliko puta putovao u Rim- mogući uzori- drvena vrata Sv. Sabine u Rimu iz V veka ili vrata stare crkve Sant’ Ambrođo u Milanu iz IV veka.
+ Gerovo raspeće MINIJATURE Iluminirani rukopisi Najvažnije središte iluminatorskog rada u to vreme bio je manastir Sv. Đorđa na ostrvu Rajhenau na Bodenskom jezeru, carska opatija koju je osnovao papa Grgur V, rođak Otona III. Rajhenau je uživao privilegije otonskih careva i pape Grgura V, manastir je bio carska opatija čiji je opat odgovarao jedino autoritetu cara i imao politički rang jednak biskupu ili čak nadbiskupu, a neki naučnici veruju da je ovaj manastir jedno vreme bio sedište germanskog sudstva i stoga glavni centar carske umetnosti. Do 1000. Rajhenau je bio jedan od vodećih crkvenih centara i, prema jednom natpisu, bio je ispred Majnca, Trijera i Kelna. Problem umetničke produkcije u Rajhenau je, međutim, veoma kompleksan, delimično jer rukopisi za koje se pretpostavlja da su izrađeni u Rajhenau predstavljaju različite stilske faze, delimično jer su vidovi tih faza vidljivi u rukopisima koji izgleda da imaju dodatne veze sa drugim centrima (Trijerom, Kelnom, Loršom, Salzburgom, Ehternahom), delimično zato što identitet pojedinih posvetnih portreta nije siguran i delimično i zbog slučajeva da je i kada je posvetni portret pouzdan jasno da su za jednog naručioca radili majstori koji su negovali različite estetske pravce. Čak se dešava da se u jednom rukopisu nalaze minijature različitog stila.
Primeri rukopisa rađenih za visoki kler i vladare: •
Gero nadbiskup Kelna, 969-976 (Knjiga perikopa, Gerov kodeks)
•
Egbert nadbiskup Trijera, 977-993 (Egbertov psaltir, Codex Egberti, Registrum Gregorii)
•
Car Oton III, 983-1002 (Jevanđelje Otona III)
•
Redovnik (monah) Liutar, oko 1000, (Liutarovo jevanđelje za Otona III)
•
Kralj Henrih II, 1002-1024 (Sakramentar Henriha II, Perikope Henriha II) 25
•
Hitda opatica visokog roda, 978-1042 (Jevanđelje opatice Hitde)
Slonovače Radovi u slonovači, pored građevina i minijatura u rukopisima, kao i u vreme Karolinga, ulaze među najznačajnija umetnička ostvarenja doba Saksonske dinastije. Pored korica knjiga, u slonovači su rađeni i diptisi, prednje stranice oltara (antependijumi), škropionice za osvećenu vodu i drugi delovi crkvenog mobilijara. Određene lokalne karakteristike, jednako kao i u iluminiranim rukopisima, ne mogu se jasno naznačiti (za razliku od karolinških), a jasno se zapaža pojava određenih novih tema koje su služile da iskažu teokratsku doktrinu vlasti
Insignije carstva i crkvene relikvije Carske insignije bile su spoljni simbolični znaci svete vladarske ideje “Svetog Rimskog carstva nemačkog naroda”. Među njih su ulazile kruna, žezlo, plašt, krst i državne svetiteljske mošti, odnosno relikvije kao što su sveto koplje ili čestice časnog krsta. U skupocenim materijalima rađeni su i relikvijari, posebna spremišta za mošti svetitelja, ili naročito poštovane predstave svetih koji su se čuvali na posebnim oltarima i bili važni kultni objekti zbog kojih su brojni hodočasnici obilazili pojedine crkve.
NAPOMENA: Detaljnije o otonskoj umetnosti, opisanim traženim primerima iz arhitekture i skuplture, kao i minijaturama u knjizi „Karolinška i otonska umetnost“ Eriha Kubaha i Viktora Elberna.
V ROMANIČKA UMETNOST
NAPOMENA: O opštim karakteristikama romaničke umetnosti u knjizi “Romanička umetnost” Eriha Kubaha i Petera Bloha, strana 143. i od 172. do 179.
ARHITEKTURA Crkve podizane nakon otonskog perioda, a pre gotike nazivaju se romaničkim. Ovaj naziv dolazi stoga što su imale oble svodove i lukove i bile čvrste i masivne, zidane na način sličan rimskom načinu građenja. Za razliku od karolinške umetnosti koju su kreirali Karlo Veliki i njegovo 26
okruženje kao deo svesne političke obnove i otonske umetnosti koja se razvijala uz carsku podršku članova saksonsko-salijevskog roda, romanika se pojavila širom cele zapadne Evrope otprilike u isto vreme. Za gotovo istovremeni razvoj ove arhitekture na celom Zapadu zaslužni su bili i popularnost hodočašća i delatnost reformisanih monaških redova. U ovo doba zapaža se ogroman porast građevinske delatnosti u odnosu na ranija vremena, a i same građevine su veće, bogatije razuđene, zasvedene, ukrašenih fasada. Romanička arhitektura, rasprostranjena širom Zapada, ipak nije jedinstvena u svom izrazu, već se sastoji od velikog broja raznolikih karakterističnih regionalnih osobenosti koje su ipak višestruko međusobno povezane iako nemaju jedan centralni izvor. U njoj su sažeti elementi karolinško-otonske tradicije zajedno sa mnogim drugim koje se teže zapažaju, kao što su poznoklasična i starohrišćanska, a ponekad i uticaji Vizantije, islama i keltsko-germanskog nasleđa. Evropa tog vremena još nije Evropa nacija i zato se u razmatranju graditeljstva ne može držati istorijskih međa u određenom trenutku, već određenih oblasti. Romanička arhitektura može se pratiti od severne Španije do Rajnske oblasti i od škotsko-engleske granice do Jadranskog mora. Najbogatija skupina, a i najveća raznorodnost regionalnih tipova i najsmelije ideje, nalaze se na tlu današnje Francuske. Značaj crkve u srednjem veku bio je veliki i crkvena građevina je njegov odraz. Pod njenim krovom su mogli da se obavljaju obredi koji danas ne potpadaju pod crkvenu nadležnost nego su čisto svetovni ili državni, na pr. obavljanje poslova vrhovne državne vlasti ili vršenje pravde. Srednjovekovne crkve, posebno romaničke, razlikovale su se po svojoj nameni. Razlikuju se katedrala smeštena pored biskupije kao matična crkva dijeceze, opatijska ili manastirska u samostanu, parohijska crkva i kapela namenjene svetovnoj zajednici, kapela u utvrđenom gradu ili dvorcu obično kao parohijska crkva plemićke porodice, a i grobne crkve. Međutim, oblik i plan crkve često ne dozvoljavaju da se iz njih raspozna njena namena. Crkvene građevine imaju specifičan raspored prostora, odnosno sklopljene su od više prostora. Većinom su to bazilike sa galerijama (ili triforijumima) iznad bočnih brodova, ali pored njih postoje i tzv. dvoranske crkve sa bočnim brodovima skoro iste visine kao srednji. Gotovo redovno se pojavljuje transept čija se ukrsnica ističe kulom. Istočni kraj crkve završava se horom različitih oblika, četvrtastim, sa ili bez apside, sastavljenim od tri broda koji se produžavaju na brodove crkve, a u nekim oblastim pojavljuje se deambulatorijum. Zapadni deo može imati različit oblik fasade, kao što su one sa kulama, a ponekad se javlja i zapadni hor. Pored osnovnih, pojedine crkve imaju i sporedne prostore kao što su galerije, kapele, kripte, odaje sa posebnim oltarima. Romaničko graditeljstvo još od samog početka zna za brojne oblike svodova (poluobličasti, ponekad pojačani lukovima, krstasti, ispupčeni, rebrasti), a put opšteg razvoja išao je ka tome da sve različito zasvedene delove prostora obuhvati i, stvaranjem sistema, jače ih veže za njihovu unutrašnju strukturu. Natkrivanje prostora kamenim svodovima glavni je motiv romaničke arhitekture. Ceo prostor crkve izdeljen je na traveje koji ponekad imaju ulogu modula.
REGIONALNE VARIJANTE ROMANIČKE ARHITEKTURE (Prekucano iz knjige „Kako prepoznati umetnost: Romanika“) 27
Francuska Francuska je jedna od najbogatijih zemalja romaničkim ostvarenjima i, istovremeno, regionalnim školama. Jedan od najznačajnijih elemenata je pročelje sa dve kule, koje je nastalo u Normandiji, a zatim se proširilo na Englesku. Crkva Sent Etjen u Kaenu predstavlja jedan od najlepših primeraka. Kroz Francusku su prolazili veliki srednjovekovni putevi za hodočašća. U romaničkom periodu razvio se karakterističan tip religioznog zdanja, koje je svojim brojnim apsidama omogućavalo održavanje više službi istovremeno. Sa arhitektonske tačke gledišta, zapaža se ogroman razvoj završnog dela građevine, kao kod opatijske crkve u Vezleu. Obično su mnogobrojne apside imale oblik zrakastih kapela (to jest bile su postavljene prema zracima kruga čiji se centar nalazio u osi crkve) i bile su smeštene duž deambulatorijuma, to jest hodnika, koji je, nastavljajući se na bočne brodove, okružavao hor crkve.
Nemačka Jedna od tipičnih nemačkih odlika je dvostruki hor, zbog čega je središnji deo zatvoren između dve impozantne apsidalne mase – kao što je crkva San Mikele u Hildeshajmu. Shema dvostrukog hora vodi poreklo od karolinše arhitekture, ali u romaničkom periodu dostiže visok stupanj monumentalnosti. U crkvu se ulazi s bočne strane. Osim sklonosti prema zdanjima sa dvostrukim horom, nemački romanički period ispoljava vidnu naklonost prema složenom oblikovanju građevine, posebno što se tiče kula koje postaju glani motiv spoljašnje strane. U okviru samo jednog zdanja mogu se naći kule svih geometrijskih oblika, kao na primeru Marije Lah, grandiozne benediktinske opatije u Nider-Mendigu, nedaleko od Koblenca. Ona istovremeno ima osmougaoni tiburio i četvrtastu srednju kulu (uvučenu), dve vitkije i oble, i na istočnoj fasadi još dve male četvrtaste kule. Upravo ova šuma kula oblikuje zdanje, a građevinama nemačkog romaničkog perioda daje svojstvenu i živopisnu odliku.
Italija Za Italiju je karakteristično, osim pročelja crkve tipičnog oblika „kolibe“ sa portalom ispred kojeg se nalazi protiron a iznad tribina, širenje ornamentalnog motiva male lođe, to jest slepih arkada, skupljenih u redove. Što se tiče podele glavnih funkcija, potpuno suprotno Nemačkoj, Italija ispoljava otvorenu naklonost čak i prema fizičkom razdvajanju različitih delatnosti jednog religioznog centra. Tipičan obrazac italijanskog romaničkog perioda je sledeći: zdanje za verske obrede (crkva), pored kojeg se nalazi kula-zvonik. Ispred njega je vekika krstionica (obično osmougaonog oblika) kao što je slučaj sa katedralom i krstionicom u Parmi. Katedrala u Pizi je prevashodno zanimljiv primer dekorativnosti italijanskog romaničkog perioda. Obrada zidova je svojevrsna, posebno fasadnih, gde se osnovni element romaničke arhitekture, polukružni luk sa svojim nosačima, koristi kao uzor koji se beskrajno ponavlja da bi se dobila trodimenzionalna fasada. Najčešće korišćen i rasprostranjen više od svih dekorativnih elemenata koje je razvio romanički period je arakda, to jest luk sa svojim nosačima, kao ornamentalni detalj fasada, koji 28
se razvio sve do primera kao što je čuven akatedrala u Pizi. Ovde taj element postaje motiv na kojem počva čitava arhitektura zdanja.
Engleska U Engleskoj, romaničku arhitekturu nisu sačinjavale samo crkve, mada religiozna zdanja predstavljaju najvećih broj sačuvanih građevina i sigurno najtipičnije primere stila. Srednji vek je u pravom smislu doba zamkova koji su nicali na svakom koraku u svim delovima Evrope određujući njen pejzaž. Postoji niz obeležja koja su svojstvena utvrđenjima podizanim u romaničkom periodu. Značajn primer zamka u Ročesteru, opasan sa dva pojasa zidina koje su pojačane kulama na uglovima, predstavlja veoma izražajnu sintezu tih obeležja.
SKULPTURA – OSNOVNE KARAKTERISTIKE Ni karolinška ni otonska umetnost nisu pokazivale nikakvu težnju ka obnovi monumentalne kamene skulpture. Ona je iz zapadne umetnosti iščezla posle V veka, dok su se kameni reljefi zadržali samo u obliku plitko klesanih dekorativnih ornamenata (poput parapetne ploče sa natpisom biskupa Sigvalda (725-750) iz krstionice u Čividaleu), a vajarstvo se postojano očuvalo samo u formama minijaturne plastike u slonovači, metalu ili drvetu. Čak ni u otonskoj umetnosti, gde se pojavljuju radovi većih dimenzija, nema monumentalne kamene skulpture, već reljefa (radovi u bronzi u Hildeshajmu) ili drvenih skulptura (Gerovo raspeće u Kelnu). U drugoj polovini XI veka započela je obnova kamene skulpture koja se prevashodno pojavljuje na fasadama crkava. Nije precizno utvrđeno kada i gde je otpočela, a prvenstvo u takvim razmatranjima imaju oblasti današnje jugozapadne Francuske i severne Španije kuda su prolazili hodočasnički putevi za Santijago de Kompostelu. Takvo razmišljanje je logično jer skulptura na arhitekturi, osobito na fasadama crkava, nije trebalo da se obraća članovima manastirske zajednice, već vernicima svetovnjacima sa ciljem da se ojača verska revnost i tako uveća broj hodočasnika i potom da se privuku verni da krenu u Prvi krstaški rat. Skulptura je ograničena na određene delove građevine, njene funkcionalne ili izražajne “čvorove”- u prvom redu portale, a ponekad i kapitele, konzole, amvone (propovedaonice). Portal, kao mesto prelaska iz profanog u sakralni svet, iz svetovne u duhovnu sferu, najkarakterističniji je element. On ima pravougaoni ulaz, obično sa središnjim stupcem (trimo), iznad kojeg se nalaze arhitravna greda (nadvratnik) i polukružno polje (timpanon) i polukružni venac (arhivolta), a portal nikada nije otvoren u zidu oštrim rezom, već je više ili manje udubljen u zidnu masu i postepeno se, nizom pojaseva koji se klešu jedan iza drugog, sužava od spoljašnjeg ka unutrašnjem delu, zadržavajući uvek isti oblik. Najvažniji deo ukrasa je onaj na timpanonu gde se gotovo uvek ističe figura Hrista na prestolu, veća od ostalih, zatvorena u mandorli koja označava božanski sjaj, a na arhitravnoj gredi se u jednom ili dva horizontalna pojasa predstavljaju motivi koji su obično u neposrednoj vezi sa temom u timpanonu, dok su u arhivolti, upisani u krugove ili vreže, simbolični prizori. Često se zapaža sklonost prema anegdoti, detaljima iz svakodnevnog života (predstave zanata i veština). Kapiteli nemaju standardni oblik, a najčešći su zvonasti (u obliku obrnutog zvona) sa različitim prizorima na površinama i imaju imposte (nadglavnike). 29
NAPOMENA: O primerima romaničke skulpture u Francuskoj, strane 180. – 189., a o romaničkom slikarstvu strane 220. – 234. u knjizi “Romanička umetnost” Eriha Kubaha i Petera Bloha.
VI GOTIČKA UMETNOST
GOTIČKA ARHITEKTURA – NASTANAK I OSNOVNE KARAKTERISTIKE Nastanak i širenje gotičke arhitekture Naziv gotika nastao je da bi se jasno izdvojila posebna vrsta gradnje koja se pojavljuje sredinom XII veka i prvobitno se odnosio većinom samo na arhitekturu. Na početku, oko 1150, oblast koju je obuhvatala gotička umetnost bila je mala i obuhvatala je samo oblast Il-de-Frans, odnosno Pariz sa okolinom (većinom severno od grada gde je bilo i dobrog kamena pogodnog za gradnju, postojanog i lakog za obradu). Započela je kao lokalna forma u Il-de-Fransu i šireći se po ostalim oblastima Francuske i celoj Evropi postala međunarodna i poznata tada pod imenom opus modernum ili francigenum (moderni ili francuski rad). Tokom XIII veka sve više do izražaja 30
dolaze regionalne varijante. Oko sredine XIV veka u tim lokalnim ostvarenjima zapaža se sve jača tendencija međusobnih uticaja i od oko 1400. skoro svuda preovlađuje tzv. međunarodni stil. Ubrzo ovo jedinstvo nestaje jer se na Apeninskom poluostrvu i u Flandriji rađa renesansa .
Okolnosti u kojima se razvijala gotička arhitektura Za razliku od društva koje je podržavalo feudalnu hijerarhiju, društvo u kome je cvetala gotička umetnost bilo je dinamično. Građanski stalež trgovaca i zanatlija živeo je slobodno u gradovima i nije bio u obavezi prema feudalcu. Centralizacija vlasti s moćnim kraljevima u zemljama kao što su Francuska i Engleska označila je kraj mešanju obesnih vlastelina u trgovinske odnose. Trgovina je cvetala i sve veći gradovi postali su svesni uticaja koji su sada mogli da vrše. I moć sveštenstva bila je značajna: biskupi, manastirske starešine, sveštenici i monasi nastojali su da čestim sukobima s plemstvom prošire svoj uticaj i na ovozemaljske stvari. Tri značajna činioca doprinela su stvaranju uslova pod kojim su građene gotičke crkve: 1. želja da se proslavljaju Bog i vera, 2. u moćnim gradovima biskupi i bogati građani želeli su da njihovi gradovi imaju katedralu koja će nadmašiti druge i biti vidljiva izdaleka, 3. tadašnja teologija zastupala je mišljenje da se do Boga može dosegnuti ne samo verom već i razumom i naporom misli. Ideje uzvišenosti i stremljenja ka Bogu upravo su bile podsticaj za podizanje sve viših zdanja, a to fizičko stremljenje u vis bilo je moguće zahvaljujući brojnim tehničkim novinama (kao što su prelomljeni krstasti svod sa rebrima, prelomljeni luk i potporni stubovi i lukovi).
Uspon gradova Trgovina u Sredozemlju nikada nije sasvim prestala, ali je u XII veku ona naglo krenula napred zahvaljujući putevima koje su otvarali krstaški ratovi. Dok su se hrišćani borili sa muslimanima, trgovci italijanskih gradova (Venecije, Firence, Pize, Đenove i drugih) počeli su da se bogate zahvaljujući stupanju u trgovinske odnose sa obe zaraćene strane. Tako su gradovi u Sredozemlju, kao posrednici u trgovanju svilom i začinima sa Istoka, postizali sve veći napredak. Gradovi zapadne Evrope sporije su se razvijali. Većina ranih srednjovekovnih gradova nalazila se na teritoriji pod nadzorom feudalnih gospodara, ali pošto su gradovi sada bivali sve bogatiji, građani su nastojali da im obezbede samostalnost, te su često u vladaru nalazili svog saveznika. Vladarima je uvek bio potreban novac; pored toga, i oni, kao i građani, žarko su želeli da ukrote obesne plemiće, pa su često pokazivali spremnost da bogatim gradovima daju trgovačka prava, samoupravu i vojnu zaštitu, u zamenu za obilan porez. Tipičan nezavisan grad imao je svoju samoupravu u vidu saveta trgovaca. Trgovci i zanatlije bili su ujedinjeni u svoje cehove koje su osnivali radi zaštite svojih interesa (pored toga, 70 nemačkih gradova udružilo se i obrazovalo zaštitnu ligu Hanzu, koja je štitila trgovinu na velikom prostranstvu od Rusije do Engleske). 31
Namena gotičkih građevina Oseća se promena u prirodi tada podignutih zdanja, jer su to većinom katedralne crkve. Osim nekoliko očiglednih izuzetaka (kao što je Sen Deni pokraj Pariza), monaška crkvena građevina izgubila je na značaju. To ne znači da je ovo doba opadanja monaštva, već da su do 1200. najveći manastiri imali crkve koje su zadovoljavale njihove potrebe. Za razliku od njih, mnogi gradovi nisu bili zadovoljni svojim glavnim crkvenim zdanjima i bili su radi da dobro plate da bi ih zamenili novim. Godine od 1140. do 1250. bile su period u kojem je postalo moguće da se izgrade crkve veličine i visine koje nisu bile poznate još od vremena Rimskog carstva, a inicijalni podsticaj koji leži iza ovih različitih poduhvata mora da je delom bio vođen građanskim ponosom.
Osnovni elementi gotičke konstrukcije Naročito treba obratiti pažnju na: Krstaste svodove koji prenose težinu na četiri stuba i oslobađaju pritiska zidne površine. Ukrštena rebra za građenje svodova mogu da natkrile prostor bilo kog oblika. Lukovi rebara završavaju se zaglavnim kamenom (kamenom temencem) na vrhu. Silazni pritisak prihvataju spolja potporni stubovi (kontrafori). Bočni pritisak ublažuju spoljni potporni lukovi koji se pružaju od osnove svoda do kontrafora na bočnom zidu. Pinakli vrše pritisak nadole na tačku sastava potpornih lukova i vertiklanih kontrafora.
32
Rođenje gotičke arhitekture Mesto i vreme postanka gotičke arhitekture dobro su poznati - rođena je između 1137. i 1144. kada je opat Sižer preziđivao kraljevsku opatijsku crkvu Sen Deni pokraj Pariza. Između Sen 33
Denija i francuske monarhije postojale su posebne veze, jer su francuski kraljevi (dinastije Kapeta koju je posle poslednjeg vladara karolinške dinastije 987. osnovao Hugo Kapet) svoje pravo na vlast zasnivali na karolinškoj tradiciji. Francuski kraljevi, zbog moći plemstva, imali su samo nominalnu vlast nad državom, a nepostedno su vladali samo oblašću Il-de-Frans. Opat Sižer, glavni savetnik kralja Luja VI, igrao je glavnu ulogu u jačanju kraljevske vlasti. On je iskovao savez monarhije i crkve kojim je francuske biskupe (i gradove pod njihovom vlašću) preveo na kraljevu stranu, dok je kralj potpomagao papstvu u borbi protiv nemačkih careva. Sižerovi graditeljski podvizi u Sen Deniju potpuno su prožeti takvim podsticajima jer je ova opatijska crkva uživala dvostruki ugled, u njoj je bio kivot francuskog apostola, svetog zaštitnika države, a u isto vreme bila je i glavni spomenik karolinške dinastije (tu su krunisani Pipin Mali i Karlo Veliki i sahranjeni Karlo Martel, Pipin Mali i Karlo Ćelavi), a Sižer je od nje hteo da načini novo duhovno središte Francuske, žižu verskih i rodoljubivih osećanja i važno hodočasničko mesto.
Sen Deni (Saint Denis), Pariz, kraljevska opatijska crkva, osnova, - Opat Šižer (Suger, Sugerius) dogradio zapadni deo 1137-1140. i hor sa deambulatorijumom 1140-1144
Sam opat Sižer je opisao ceo svoj poduhvat i svoje ciljeve do pojedinosti i na osnovu tog spisa saznaje se mnogo više i o zapadnoj fasadi (danas veoma oštećenoj) i o horu (od kojeg se sačuvao samo deambulatoriju. U Il-de-Fransu nije postojala romanička tradicija i Sižer je morao da okupi 34
zanatlije iz raznih krajeva. Osnova nosi sve već poznate elemente hodočasničkog hora (apsida okružena deambulatorijumom i zrakasto raspoređenim kapelama), ali su oni sjedinjeni na nov način. Rebrasti krstasti svod zasnovan na prelomljenom luku primenjen je nad celim prostorom, sedam klinastih jedinica lepezasto se šire iz središta apside završavajući se zasvedenim petougaonim kapelama, dvostruki deambulatorijum deluje kao raščlanjen ali neprekinut prostor oslonjen na mrežu vitkih stubova, lukova i rebara koji podupiru svod, a prozori su uvećani i pokrivaju skoro celu površinu zidova. Bočni potisak svodova zadržavaju masivni spoljni potporni lukovi smešteni između kapela, glavna težina konstrukcije usredsređena na spoljašnjost. Sižer u spisima naglašava harmoniju (savršen odnos među delovima) kao izvor lepote (koja potvrđuje zakone po kojima je božanski razum sagradio svet) i svetlost koja obasjava hor i tako postaje božanska svetlost. Simbolično tumačenje numeričke harmonije i svetlosti zasnivalo se na spisima teologa V veka Pseudo-Dionisija Areopagita koji je u vreme Karolinga bio izjednačen sa francuskim apostolom, te je njegova teologija u vreme Sižera posmatrana kao francuska teologija. Sižer je započeo radove dodajući karolinškoj građevini masivan zapadni blok nadvišen dvema kulama koji će biti osnovni obrazac za kasnije gotičke građevine. Uzor za osnovnu koncepciju podele fasade (sa podelom pročelja na tri glavna dela uz pomoć kula sa naglašenim ugaonim stupcima, raspored portala, trospratno rešenje) verovatno su bile fasade normanskih romaničkih crkava (Sv. Stefan u Kanu). Uzor za bogato ukrašene portale svakako da je potekao iz nekog drugog izvora, moguće iz Burgundije (Oten, Vezle).
GOTIČKA ARHITEKTURA U FRANCUSKOJ Bogorodičina crkva (Notre Dame), Pariz započeta 1163, završena oko 1200, Vidljivi odjeci normanske romanike u šestodelnim svodovima (Kan) i tribinama (galerijama) iznad unutrašnjih bočnih brodova (Daram, Kan). Novina su veliki prozori u prozorskom zidu, lakoća i vitkost oblika i vertikalizam svih oblika . Uzor za osnovnu koncepciju zapadne fasade bila je fasada crkve Sen Deni. Uzor za bogatu skulpturalnu dekoraciju verovatno je potekao sa fasada romaničkih crkava zapadne Francuske (Poatje), a za raskošno ukrašene portale iz Burgundije (Oten, Vezle) . Od romaničkih crkava razlikuje se po lakoći, čipkastim arkadama, ogromnim portalima i prozorima koji razlažu snagu zidnih površina, kao i po uravnoteženoj i povezanoj celini, harmoniji, proporcijama i geometrijskom redu sa jasnom podelom: 1. Kule 2. Arkade (u gornjem delu fasade je galerija (sa prelomljenim lukovima na vitkim stubovima) koja spaja dve bočne kule, ona olakšava izgled kamene građevine, a ponekad je kasnije imala niz niša za statue) 3. Prozori i rozate na sredini 35
4. Galerija kraljeva 5. Portali
Katedrala u Šartru (Chartres) 1194-1220, Oko 1145. biskup Šartra (prijatelj opata Sižera) počeo je da prepravlja katedralu u novom stilu (pretpostavlja se da su se majstori iz Sen Denija preselili u Šartr), ali je oko 50 godina kasnije sve osim zapadnog pročelja bilo uništeno u požaru, te je katedrala obnovljena između 1194. i 1220. i ona pripada već zrelom gotičkom stilu. U gornjem delu fasade je galerija koja spaja dve bočne kule koja ima niz niša sa statuama, tzv. galeriju kraljeva (koje su u Parizu bile u zoni iznad portala) . Svodovi su četvorodelni (za razliku od Pariza gde su šestodelni). Prozorski otvori su veći. Umesto tribina (galerija koje postoje u Parizu) pojavljuju se arkade triforijuma. Otvori arkada imeđu brodova su viši.
GOTIČKA ARHITEKTURA U ENGLESKOJ Na prihvatanje gotičkog stila u drugim oblastima imali su uticaja poznata veština francuskih graditelja, ugled francuskih središta nauke, kao i delatnost cistercita čije su opatije, u skladu sa asketskim idealima reda, imale jasno određen strogi tip sa kvadratnim horom umesto razuđenog oltarskog prostora. U svakom slučaju, od značaja je bila i sposobnost novog stila da raspali maštu i probudi versko osećanje, kao i njegova velika prilagodljivost regionalnim lokalnim zahtevima. Engleska gotika nije izrasla iz anglo-normanske romanike, već iz gotike Il-de-Fransa (koju je doneo francuski arhitekta koji je iznova gradio hor u Kenterberiju) i cistercitske gotike. U Engleskoj je arhitektura prošla od ranog i srednjeg, preko dekorativnog do perpendikularnog stila.
Katedrala u Solzberiju (Salisbury), južna Engleska 1220-1270 Osnova sa vrlo istaknutim dvostrukim transeptom poput romaničkih, hor četvrtast kao u cistercitskim crkvama. Naglašena horizontalna podela prostora. Strma krivina svoda glavnog broda karakteristična za englesku gotiku, rebra započinju od triforijuma (kao u Daramu). Još uvek se čuvaju galerija (tribina) i prozorski zid u anglo-normanskoj tradiciji. Pojavljuju se kolonete duž stubova, ali ne teku kontinuirano prema višim delovima. Duga i niska građevina (kula nad ukrsnicom podignuta je 100 godina kasnije i viša je nego što je prvobitno bilo zamišljeno), potporni luci nemaju konstruktivnu funkciju.
Katedrala u Glosteru (Gloucester), zapadna Engelska Grobna crkva Edvarda II, 1332-1357. 36
Započeta ubrzo nakon 1330. Hor, po ugledu na cistercitske crkve, ima kvadratni istočni kraj. Izraziti primer perpendikularnog stila, građevina u kojoj se u svakom elementu zapažaju vertiklani naglasci i stremljenje uvis, sa kolonetama koje u neprekinutoj liniji teku od svoda do poda. Rebra svodova toliko su umnožena da stvaraju ornamentalnu mrežu i zaklanjaju granične linije između traveja i pružaju utisak jedinstva unutrašnjeg prostora.
Vestminsterska opatija (Westminster Abbey) u Londonu Prvu crkvu sagradio 1065. poslednji anglijski kralj Edvard Ispovednik (1042-1066) kanonizovan 1163, obnova započeta 1245. (Henri III), dogradnje vršene tokom više vekova. Hor i glavni brod u istočnom delu (1245-1269). Glavni brod u zapadnom delu (završen 1375). Henri III (+1272) nije uspeo da je dovrši i veći deo broda je vešta imitacija stila XIII veka, ali iz kasnog XIV i iz XV veka. Vrhunac poznog perpendikularnog stila. Rebra, šupljikavi ornament i čvorišta rebara koja podsećaju na stalaktite pokrivaju ceo svod i spajaju se sa lakim čipkastim zidovima.
GOTIČKA ARHITEKTURA U NEMAČKOJ Gotička arhitektura u Svetom Rimskom Carstvu nemačkog naroda mnogo je sporije prihvaćena jer su na tlu Carstva negovani romanički oblici prožeti otonskim tradicijama i tek od sredine XIII veka zrela gotika Il-de-Fransa počela je snažno da utiče na Rajnsku oblast.
Sv. Sebald, Nirnberg Izgradnja crkve započeta oko 1230. i završena oko 1275, a tokom XIV veka izvršeno nekoliko važnih izmena. Katedrale u Kelnu i Strazburu podignute su po ugledu na francuske gotičke bazilike sa glavnim brodom višim od bočnih. U Nemačkoj tada su mnogo popularnije bile dvoranske crkve (hallenkirche) u kojima bočni brodovi skoro da dostižu visinu srednjeg i nalaze se s njim pod istim dvoslivnim krovom (kakve su u doba romanike građene obično u zapadnim oblastima Francuske). Otvoren prostor, hor koji podseća na veliki baldahin, stupci načinjeni od neprekinutih snopova prislonjenih stubova koji teku od poda do svoda gde se pretvataju u rebra.
GOTIČKA ARHITEKTURA U ITALIJI Na Apeninskom poluostrvu otpor francuskim i pariskim idejama bio je veoma snažan, a lokalne tradicije su cvetale do te mere da tamošnji umetnici, dok su često uzajmljivali motive detalja iz oblasti severno od Alpa, nisu obično stvarali dela koja bi se mogla zameniti sa nekim severnjačkim. Postoje i raznorodne regionalne razlike koje su mogle i tehnički da otežaju Italijanima da imitiraju francuske građevine (na pr. u Lombardiji se tradicionalno gradilo opekama), ali svakako da to nije mogao biti osnovni razlog. Može se pretpostaviti da francuske građavine nisu odgovarale ukusu i estetskim merilima ovdašnjih graditelja i ktitora. Ove crkve su obično impresivnih dimenzija, jednostavnog sklopa, sa glavnim brodom koji je obično 37
dvospratan (sa visokom arkadom i uzanim prozorskim zidom) i retko kada imaju potporne lukove. Kao što je slučaj sa Engleskom, i ovde su u prenošenju arhitektonskih obrazaca važnu ulogu imali cisterciti.
Santa Kroče, Firenca Započeta 1295. Franjevačka crkva i najveća od svih franjevačkih građevina. Franjevački red, “red male braće”, jedan od najznačajnijih prosjačkih redova, osnovao je sv. Franja iz Asizija (1182-1226), koji je poticao iz trgovačke porodice, odrekao se svih zemaljskih blaga i oko 1208. počeo da vodi apostolski život. Propovedao je potpuno siromaštvo i privukao veliki broj sledbenika. Od pape Inoćentija III dobio je 1210. potvrdu pravila i reda, a 1224. odrekao se vođstva reda. Cistercitska jednostavnost bila je bliska prosjačkim redovima. Drvena tavanica po uzoru na jednostavnost ranih bazilika. Zidovi glavnog broda deluju kao da su lišeni težine. Hor zasveden rebrastim svodovima ima velike prozore
Katedrala u Firenci Započeta 1296, izmenjena 1366-1368, završena u XV veku Arhitekta Arnolfo di Kambio (Arnolfo di Cambio) - Završio Filipo Bruneleski (Filippo Brunelleschi) Svi elementi odlikuju se masivnošću i čvrstinom. Krstasti svodovi s rebrima odvojeni u traveje prelomljenim lucima leže neposredno na ogromnoj arkadi koja naglašava širinu a ne visinu broda. Na fasadama su gotički samo prozori, rozete i portali, nema potpornih lukova,. Fasade su, po staroj toskanskoj tradiciji, oplaćene raznobojnim mermerom. Kampanil katedrale u Firenci - Započet 1334. po Đotovom nacrtu. Kampanil je tradicionalno podignut pored crkve koja nema kule na svom zapadnom pročelju.
Katedrala u Orvijetu Započeta 1290. Drvena tavanica po uzoru na ranohrišćanske bazilike. Zidovi glavnog broda deluju lako. Hor zasveden krstastim svodovima ima velike prozore koji su u skladu sa onovremenim tumačenjima simbolike svetla. Mnogi elelmenti fasade potiču iz francuske arhitekture, ali oni su samo stavljeni na bazilikalno pročelje sa kulama svedenim na kulice niže od srednjeg frontona. Gotička je jasna raščlanjenost, ali nedostaje logičan dominantan motiv koji bi povezao sve elemente u logičnu celinu. Dok rozeta i portali nose podsećanje na francuske, same zidne površine nisu ispunjene otvorima i skulpturama, već su pokrivene mozaicima u višim i veoma plitkim reljefima u nižim delovima 38
Katedrala u Milanu Započeta 1386. Podizanje preduzeto na inicijativu vladara Milana vojvode Đangaleaca Viskontija (Giangaleazzo Visconti). Najveća gotička građevina na Apeninskom poluostrvu i izgledom najbliža severnjačkim uzorima. Njen projekat je bio predmet velike raspre između domaćih graditelja i savetnika iz Francuske i Nemačke, a trebalo je da predstavlja neku vrstu sinteze tradicija severa i juga. Crkva opterećena mahanički nagomilanom složenom gotičkom dekoracijom bez ikakvog osećaja jedinstva i sklada.
GOTIČKA SKULPTURA U FRANCUSKOJ - OSNOVNE KARAKTERISTIKE Mesto skulpture na crkvenom zdanju i njene osnovne teme Vajarstvo na gotičkim crkvama u Francuskoj pojavljuje se većinom na fasadama u obliku velikih gotovo slobodnih skulptura, plitkih reljefa, ukrasa na svežnjevima tornjića, stubovima, stupcima i kontraforima. Ove skulpture delovale su gotovo kao enciklopedije sa predstavama u kamenu. Verske teme, iz Starog i Novog zaveta, obuhvataju proroke i svetitelje i druge ličnosti sa njihovim prepoznatljivim simbolima, kao i narativne cikluse o Hristovom životu. Među profanim temema bile su najomiljenije sedam slobodnih veština (gramatika, retorika, dijalektika, aritmetika, geometrija, astronomija i muzika), često su predstavljani meseci u godini nizom sezonskih poljoprivrednih radova, potom zodijački znaci, ponekad čak i istorijski događaji. Profane teme nisu nikakvi žanr-motivi, već su prikazivane zato što su bile neophodne za proučavanje teologije i nikada nisu bile u središtu osnovnog prizora, već u bočnim delovima (arhivolti, dovratnicima, soklu). Mnoge francuske katedrale imaju galerije kraljeva za koje se verovalo da predstavljaju francuske vladare počev od Karla Velikog.
Portal i izmena koncepcije njegovog ukrašavanja Portali, kao mesto na kome se napušta profani i ulazi u sakralni prostor, bili su posebno ukrašeni. Ulazi na katedralama u domenu francuskog kraljevstva dostigli su ranije nepoznate dimenzije, arhitektonski delovi i figure ušli su u sistematski odnos, a struktura kompozicije dostigla je logičnost i jasnoću. Centralne teme, kao i u romanici, i dalje su (osim u retkim izuzecima iz kasnijih vremena) nosili timpanoni, ali je u XIII veku on bio podeljen da bi primio više scena (timpanon i arhitrav se često više ne razlučuju) i nestao je njegov monumentalni i hijeratični izgled, polje zatvoreno prelomljenim lukom nad ulazom podeljeno je u jednake trake i nizovi figura postavljeni su jedni iznad drugih kao redovi na stranici rukopisa, a na dovratnicima pojavljuju se figure koje se vremenom sve više umnožavaju. Mnogi elementi osnovne kompozicije u timpanonu sele se ne samo na arhitrav već i na arhivoltu, a kasnije i na dovratnike. 39
Teme - napuštanje i preoblikovanje starih i pojava novih Na ranim gotičkim portalima predstavljan je Strašni sud, ali ova tema, česta na romaničkim portalima, kombinovana najpre sa Vaznesenjem i potom sa Hristom u slavi, oko 1170. gotovo da je nestala iz gotičke umetnosti i vrlo je retko bila prikazivana. Pojavljuje se novo tumačenje Strašnog suda, tumačenje čiji je sastavni deo bila molitva za milost (Bogorodica i sv. Jovan pokraj Hrista Sudije- Deizis). Od tog vremena u centar programa postepeno ulaze nove teme, osobito one vezane za Bogorodicu, a gotika počinje da pokazuje svoju sklonost ka davanju prvenstva narativnosti za razliku od starijih hijeratičnih kompozicija.
Kult Bogorodice Period nastanka i širenja gotike bio je vreme povećanog proslavljanja Bogorodice. Veliki osnivači verskih redova XII veka, a pre svega Bernar iz Klervoa, mnogo su učinili da uvedu kult Bogorodice, a u XIII veku su ih sledili franjevci i dominikanci. Mnogo prostora na gotičkim portalima bilo je posvećeno Marijanskim temama, što je vremenom čak i Strašni sud pomerilo s centralnog mesta najvećih programa (već je severni portal u Sen Deniju bio posvećen Bogorodici). Šartr, kao najvažniji centar hodočašća Bogorodice u Francuskoj, imao je posebnog razloga da pruži počasno mesto Bogorodici na prestolu na južnom Kraljevskom portalu. Bogorodica na prestolu obično se javlja kao deo neke scene (kombinovana sa Blagovestima, Poklonjenjem mudraca itd). Povest o začeću i rođenju Hristovom navela je egzegete da tragaju po Starom zavetu, čak i po starim spisima o prirodnoj istoriji, za parabolama, paralelama i prefiguracijama rođenja Spasitelja iz utrobe device i one su ponekad predstavljane na Bogorodičinim portalima (neopalima kupina, kovčeg zaveta, stamnos s manom, jednorog).
Bogorodica Kraljica neba Štovanje Marije i Marijanska egzegeza, koji su se razvili u XII veku, stvorili su bogatstvo metafora o njenim vrlinama i devičanstvu. Ipak, epifanija nije najvažnija tema gotičkog Bogorodičinog portala. Tokom XII veka koncept Marije kao Kraljice neba (Regina Coeli) dovela je do stvaranja novog lika koji je uživao veliku popularnost na gotičkim portalima XII i XIII veka. Pojavljuje se scena Krunisanje Bogorodice, kao i predstave Smrti Bogorodice i njenog Vaznesenja (njenog telesnog vaznesenja na nebo). Tradicija prikazivanja smrti Bogorodice i Hrista koji nosi njenu dušu odavno je postojala i bila je istočnog porekla, ali se pre XII veka vrlo retko nalazi predstava njenog Vaznesenja i ova novina je dokaz o povećanom poštovanju Marije na Zapadu. Na kasnijim portalima jedan anđeo postavlja krunu na njenu glavu ili pak sam Hristos kruniše Majku i Devicu. Na ovim Bogorodičinim portalima svoj vidljivi oblik dobijaju ideje o Mariji kao Regina Coeli i Nevesti Hristovoj. Uskoro se uz timpanon sa Bogorodicom javlja ciklus scena iz Detinjstva Hristovog (Blagovesti, Susret Marije i Jelisavete, Rođenje, Pokolj vitlejemske dece, Poklonjenje mudraca, Sretenje i td) koji čak prelazi na dovratnike gde se gotovo slobodne skulpture okupljaju u kompozicije. 40
Starozavetne teme Starozavetni ciklusi i figure nikada nisu u centru programa gotičkog portala. Oni se uvek odnose na predstave zasnovane na Novom zavetu. Pri iščitavanju programa starozavetne teme postaju razumljive tek kada se povežu sa figurama i prizorima iz Jevanđelja pokraj kojih se nalaze. U većini slučajeva odnos je tipološki: događaj zabeležen u Starom zavetu posmatra se kao tip (praslika) događaja zabeleženog u Novom zavetu (na pr. Avramova žrtva- Raspeće, JonaVaskrsenje). Crkveni oci, a još više srednjovekovni teolozi, izgradili su tipološko shvatanje iskupljenja čoveka u sistem. Taj sistem je igrao važnu ulogu između XII i XV veka i imao snažan uticaj na ikonografiju hrišćanske umetnosti, a tipologija je igrala značajnu ulogu u programima kasnog XII i ranog XIII veka
Galerije kraljeva Na gotičkim portalima i fasadama postoje starozavetne teme koje nije moguće s pouzdanošću protumačiti. Na primer, 22 figure kraljeva, kraljica i drugih starozavetnih ličnosti koje su ukrašavale zapadni portal Sen Denija, a koje su stari benediktinci razumeli kao merovinške vladare. Cikluse ove vrste zagrejani revolucionari posebno su napali jer su u njima videli sećanje na monarhiju koju su zbacili (na Kraljevskom portalu u Šartru još postoji 17 takvih figura, a ilustracije iz XVIII veka pokazuju da su takve figure postojale i na katedrali u Parizu i na mnogim drugim crkvama). Već su pažljivi gledaoci XVIII veka zapazili da je njihova identifikacija sa francuskim kraljevima bila pogrešna jer se u ciklusu javlja i Mojsije sa tablicama zaveta. Prema današnjim znanjima najviše što bi se moglo reći jeste da su to starozavetne figure koje su bile u tipološkom odnosu sa osnovnim temema izraženim na zdanjima na kojima su prikazane
Hristova genealogija, galerije kraljeva i monarhija U ovom periodu na Zapadu se razvio novi tip predstave genealogije Hristove koji je dospeo i u programe portala. Na osnovu reči proroka Isaije (11:1), Hristova genealogija bila je predstavljena kao Stablo Jesejevo (Loza Jesejeva). Deblo drveta (ili stablo loze) izrasta iz bedara starozavetnog Jeseja koji spava, a na granama (ili u vrežama) su figure koje predstavljaju Hristove pretke. Zapanjuje koliko su važnu ulogu imali starozavetni vladari i Hristovi preci u programima ukrašavanja gotičkih crkava. To je bio period kada su obnavljani vladarski grobovi i podizane statue kraljeva ktitora u manastirima. Naučnici su, prirodno, spekulisali o mogućoj vezi između predstavljanja biblijskih kraljeva i uspona francuske monarhije čiji je napredak u XII veku bio tako blisko povezan sa Sen Denijem i takva mogućnost ne treba se isključiti. Starozavetni ciklusi, kako se pojavljuju na dovratnicima u Sen Deniju i kasnije, nepoznati su romaničkoj arhitektonskoj skulpturi, ali treba imati na umu da u toj ranijoj skulpturi (pre Sen Denija) nema tipologije. Nema podataka u sačuvanim izvorima koji bi potvrdili tezu da su starozavetni vladari tipovi francuskih kraljeva 41
Svetitelji Veoma važnu ulogu imali su svetitelji, a svetitelj zaštitnik predstavljan je na trimou (na pr. sv. Dionisije na trimou centalnog portala crkve Sen Deni). Ponekad je svetitelju zaštitniku bio posvećen ceo portal (na pr. sv. Dionisiju južni portal crkve Sen Deni). Lokalni svetitelji prikazivani su na portalima kada je bilo važno da se pruži dokaz o velikoj starosti sedišta ili da na ulazu u crkvu koja je bila stolica biskupije svedoče da ona ima pravo na posebne privilegije. Bilo je i figura svetih postavljenih iz naročitih razloga, kao što je slučaj sa velikim portalom u Remsu - u težnji da se podvuče značaj nadbiskupije i posebno pravo katredrale da se tu krunišu kraljevi Francuske, privilegije koja je vešto čuvana u ranom srednjem veku, ali je neprestano morala da bude branjena zbog protivnih tvrdnji koje su dolazile iz Sen Denija i Sensa- na trimou je sv. Kalikst (čije su mošti čuvane u crkvi), a na dovratnicima su sv. Nikasius (mučenik-episkop Remsa) i sv. Remigius (koji je krstio Hlodoveha (Klodovika) i pomazao ga za kralja Franaka uljem poslatim s nebesa).
GOTIČKA SKULPTURA U ITALIJI Kao i arhitektura, i vajarstvo na Apeninskom poluostrvu pokazuje znatno opiranje severnjačkim idejama. Najstarije gotičko vajarstvo na tom području bilo je, po svoj prilici, stvoreno na jugu, u Apuliji i na Siciliji, teritoriji pod vlašću cara Fridriha II Hoenštaufena (1215-1250) koji je na svom dvoru upošljavao i domaće i nemačke i francuske majstore. Od tih dela malo šta se očuvalo, ali na osnovu malobrojnih nalaza, a i podataka o samoj naravi carevoj, očigledno da je on cenio klasične uzore, što je bio i pogodan likovni izraz za vladara koji je u sebi video naslednika antičkih careva, a i sasvim u sladu sa tradicijama romaničkog vajarstva na Apeninskom poluostrvu.
42
Nikola Pizano (Nicola Pisano) Nikola Pizano, italijanski vajar i graditelj, rođen je verovatno u Apuliji oko 1225. U dokumentima se pominje kao Nichola di Apulia i kasnije Nicolaus de Pisis. Smatra se da je proizišao iz vajarske škole na dvoru Fridriha II kojoj je uzor bila antika i da je došao u Toskanu oko 1250, nakon careve smrti. Njegova sačuvana dela nalaze se u Pizi, Pistoji, Bolonji, Sijeni, Peruđi. Umro je pre 1287.. On je ne samo jedan od najvećih vajara duečenta, već i “otac italijanske skulpture”. Vrhunac njegovog stvaranja bio je u vreme postepenog prihvatanja gotike i postepenog potiskivanja romanike na ovom tlu, ali su tada tu još bile žive i stare umetničke tradicije (antičke, vizantijske, langobardske), a ove komponente su se u njegovim delima odrazile tako što je on stvorio snažan i prepoznatljiv svoj lični pečat. Njegova razvojna linija kretala se od realizma antike prema sve jačoj psihološkoj ekspresiji, dok se u ikonografiji odražava vizantijska baština. O njegovoj graditeljskoj delatnosti nema izričitih podataka, a smatra se da je- kao i njegov sin Đovani i učenik Arnolfo di Kambio- bio graditelj. Nikola Pizano (Nicola Pisano), Predikaonica (propovedaonica) krstionice u Pizi, Oko 1260. Mermer - Gotički elementi vide se na samoj konstrukciji, na lukovima i kapitelima, kao i na stavovima stojećih figura u uglovima. Opštim izgledom dominira klasicistički duh, naročito uočljiv na reljefnim prizorima.
Đovani Pizano (Giovanni Pisano) Đovani Pizano, vajar i graditelj, rođen je verovatno u Pizi oko 1250. Pretpostavlja se da je u mladosti, možda između 1270. i 1275, boravio u Francuskoj (u Remsu i Parizu) i da je to uticalo na njegov potonji razvoj. Kao mlad radio je u radionici svoga oca Nikole, najpre kao pomoćnik (predikaonica katedrale u Sijeni, 1265-1286), potom kao ravnopravni partner (velika fontana u Peruđi, 1275-1277) i već tada su njegova dela pokazivala lični tretman jasno drugačiji od onog njegovog oca i učitelja. Zatim je započeo samostalnu karijeru i posebno se proslavio kao vođa radova na izgradnji i ukrašavanju katedrale u Sijeni, ali i drugim delima. Njegova samostalna ostvarenja nalaze se u Sijeni, Pistoji, Pizi, Pratu i drugde. Umro je u Sijeni posle 1314. Njegova 43
umetnost predstavlja dalji dosledni razvoj dostignića njegovog oca, proces prodiranja gotike prelazi u potpuno gotiziranje toskanske skulpture. Katedrala u Sijeni - Đovani izradu fasade nikada nije završio iznad linije zabata nad vratima (gornji deo sa rozetom dodat u drugoj polovini XIV veka) i moguće da je u pizanskoj tradiciji, prema obrascu katedrale u Pizi, za gornji deo planirao fasadu sa arkadama. Donji deo je sačuvao svoju prvobitnu dekoraciju i ovde se po prvi put može sresti italijanski majstor koji uključuje veliki broj slobodnih skulptura velikih dimenzija u nacrt fasade. Ova zamisao je mogla da dođe samo iz Francuske, ali je neobično da figure nisu na dovratnicima portala, već u višem delu, između zabata, a nije poznato šta je podstaklo ovakvu zamisao.
Đovani Pizano (Giovanni Pisano), Platon sa zapadne fasade katedrale u Sijeni, oko 1290. Za tretman figura na fasadi u Sijeni paralele se mogu naći samo severno od Alpa, i to ne u Francuskoj, već na području Nemačkog carstva, prvenstveno na zapadnoj fasadi katedrale u Strazburu. Ipak naglasak na dramatici koji dominira kod Đovanija prevazilazi skoro sve što se nalazi na severu. Velike figure na fasadi komuniciraju među sobom i sa gledaocem sa upečatljivom ozbiljnošću.
44
Đovani Pizano (Giovanni Pisano), Predikaonica (propovedaonica) crkve Sv. Andrije (Sant’Andrea) u Pistoji, 1301, mermer, Pokolj vitlejemske dece, detalj - Naglašena drama, figure u pokretu, draperija u dubokim dramatičnim naborima, nema minuciozne obrade detalja kakva je postojala kod Nikole.
Lorenco Majtani (Lorenzo Maitani) Lorenco Majtani, rođen u Sijeni pre 1275, graditelj, vajar, muzičar i slikar u staklu, potekao je iz sijenske umetničke porodice. Kao veoma mlad učestvovao je na radovima na katedrali u Sijeni. Njegova glavna delatnost vezana je za izgradnju katedrale u Orvijetu, gde se 1310. pominje kao “universalis caput magister”. Izveo je fasadu katedrale i njen plastični ukras- bronzane figure anđela i simbole jevanđelista, kao i kamene plitke reljefe u donjim zonama pilastara. Za vreme delatnosti u Orvijetu radio je povremeno i u drugim gradovima, na primer u Peruđi. Umro je 1330. u Orvijetu. Lorenco Majtani (Lorenzo Maitani), Katedrala u Orvijetu, 1310-1320. Zapadna fasada, srednji portal, luneta, Bogorodica sa malim Hristom, 45
Udaljavanje od nasledstva Pizanijevih, ljupkost, delikatnost, elegancija, rafiniranost pod francuskim uticajima.
Lorenco Giberti (Lorenzo Ghiberti) Lorenco Giberti, rođen 1378. u Firenci, bio je vajar, zlatar, graditelj, slikar i pisac. O njegovom vajarskom školovanju nema podataka, ali se već 1401. nadmetao sa šestoricom toskanskih vajara (među kojima su bili Filipo Bruneleski i Jakopo dela Kverčija) za izradu severnih vrata krstionice u Firenci. Na temelju rada za konkurs sa temom Žrtva Avramova dobio je narudžbinu na kojoj je dugo radio (1403-1424). Sledeće godine poverena mu je izrada istočnih vrata za krstionicu, koja je takođe dugo radio (1425-1453). Umro je 1455. u Firenci. Realizam u modelaciji živo pokrenutih likova označava raskid sa srednjovekovnim ikonografskim shemama i afirmaciju renesansnog shvatanja prožetog smislom za prirodnost i lepotu.
GOTIČKA SKULPTURA U NEMAČKOJ Gotičko vajarstvo počelo je da se širi na teritoriji Nemačkog carstva počev od dvadesetih godina XIII veka i pretpostavlja se da su se nemački majstori školovali u vajarskim radionicama koje su 46
radile pri velikim francuskim katedralama i odatle preneli novi stil u svoju otadžbinu. Ipak, kao i u Engleskoj, novi stil nije dobio odjeka na fasadama i portalima crkava. Nemačka arhitektura dugo je bila vezana za romaničke i otonske obrasce, pa je i vajarstvo bilo manje vezano za arhitektonski okvir. Najznačajnija dela gotike na ovom tlu su crkveni mobilijar (dela stvarana da budu unutar crkvenog zdanja) i predmeti lične pobožnosti, što je dozvolilo da se razviju mnogo veća individualnost i snažnija izražajnost nego u Francuskoj. Za privatne potrebe vernika, počev od posledjnih decenija XIII veka, na području Germanskog carstva pravljene su drvene figure svetih (andachtsbild) koje, upravo zbog svoje funkcije vezane za privatnu pobožnost, nose snažno naglašene emocije. Redovno su bojene, čime je pojačavan realizam prizora, a time i njihova ekspresija. Mnoge su budile u vernima raznežene emocije, kao što su predstave mlade Bogorodice sa malim Hristom. Najraširenija tema je Pieta, predstava Bogorodice koja oplakuje mrtvog Hrista, koja svoju ikonografsku podlogu nema u jevanđeljima. Pojavljuje se realizam koji bi se pre mogao nazvati naturalizomom, lica su upala i ispunjena patnjom, tela krhka, tankih udova, izmučena, ukočena (Hristovo prekriveno krvavim ranama). Na taj način su verni duboko proživljavali stradanja koja je Hristos pretrpeo radi spasenja ljudskog roda.
Bogorodica na prestolu sa malim Hristom - Keln, Oko 1270. Drvo.
47
Bogorodica sa mrtvim Hristom (Pieta) - Bon, Oko 1300. Drvo.
Klaus Sluter Klaus Sluter bio je vajar, rodom Nizozemac, verovatno rodom iz Harlema. Jedno vreme je boravio u Briselu gde se 1379. pominje kao član ceha vajara, klesara i graditelja. Stupio je u službu burgundskih vojvoda u Dižonu 1384/85, gde je od 1389. vodio dvorsku vajarsku radionicu dve do smrti 1406. Tu su nastala njegova dela koja ulaze među najznačajnija ostvarenja evropskog vajarstva pozne gotike. Sva ta njegova dela za vojvodu rađena su za Kartuzijanski manastir u Dižonu. Kartuzijanski red, oslanjajući se na benediktinska pravila, osnovao je 1084. sv. Bruno iz Kelna (1032-1101) koji je bio kanonik u Kelnu i kasnije rektor škole u Remsu. On je 1076. pobegao iz Remsa, postao benediktinac i povukao se sa još šest redovnika, željnih da se povuku u samoću i posvete kontemplaciji i duhovnom životu, u pećinu zvanu Kartuzija u alpskim predelima severno od Grenobla. Papa Urban II pozvao ga je u Italiju gde je Bruno opet osnovao svoju kartuziju.
48
Klaus Sluter, Kartuzijanski manastir u Dižonu, kapela, zapadni portal, 1385-1393 - Portal podseća na portale ranijih gotičkih francuskih katedrala, ali su figure velikih dimenzija i sasvim trodimenzionalne i svojim odnosom povezane u jednu celinu (Bogorodica na trimou i figure na dovratnicima). Figure kao da su slobodne i samo nanete na portal, nisu njegov integralni deo, a sa gotičkim tradicijama povezuju ih tradicionalni baldahini i postolja za noge. Klaus Sluter, Kartuzijanski manastir u Dižonu, Mojsijev kladenac, 13951406, Platforma za monumentalno Raspeće (Kalvarija) na kojoj se nalaze figure šest proroka (Mojsije, David, Jeremija, Zaharija, Danilo i Isaija) i u višem delu na uglovima šest anđela.
49
Mojsije - Snažna figura masivnog tela prožeta antičkim uzorima, meka raskošno drapirana odeća, izlazak u prostor. Figure, sa jasno naznačenim individualizmom, deluju poput pravih portreta.
Klaus Sluter, Kartuzijanski manastir u Dižonu, Mojsijev kladenac, 13951406. Isaija i Mojsije – Realizam oblika, pažljiva obrada svakog detalja, osećaj za tretiranje inkarnata i draperije. Proroci imaju oštro diferencirane fizionomije. Na liku Isaije jasno se zapažaju upali obrazi i naborana koža.
50
GOTIČKO SLIKARSTVO U FRANCUSKOJ Francuski vitraži i Vijar iz Onekura Gotičko slikarstvo razvijalo se sporije od arhitekture i vajarstva.Veliki prozori gotičkih crkava bili su ispunjeni bojenim staklom. Vitraž, tehnika slikanja bojenim staklom, bila je usavršena već u doba romanike. U doba gotike pojavio se već u velikim prozorima hora crkve Sen Deni, a kada su prozori u prozorskom zidu katedrala dostigli velike razmere, vitraž je postao najvažnija grana slikarstva. Prozori se sastoje od stotina malih komada bojenog stakla (čija je veličina bila ograničena tadašnjim jednostavnim metodama proizvodnje stakla) povezanih među sobom olovnim trakama. Slikar je pomoću stakla, od fragmenata nepravilnog oblika koje je rezao da se uklope u obrise, sastavljao svoj nacrt, a jedino su fini detalji (crte lica, kosa, nabori draperija) bili naknadno naslikani crnom ili sivom bojom na površini stakla. Ovakva tehnika odupirala se pokušaju stvaranja iluzije trodimenzionalnosti, ali su majstori svoje figure i predstave radili tako da imitiraju figure i scene rađene u kamenu na fasadama crkava. Umetnost vitraža dostigla je vrhunac u vreme podizanja najznamenitijih katedrala tokom prve polovine XIII veka i zato se taj period ponekad naziva zlatnim dobom bojenog stakla. Gotički graditelji, ali i vajari i slikari vitraža, morali su unapred da do detalja isplaniraju i pažljivo proračunavaju svoja dela koja su redovno bila zasnovana na sistemu geometrijskih odnosa. O njihovom načinu rada svedoči sačuvana beležnica arhitekte Vijara iz Onekura (Villard de Honnecourt) sastavljena u godinama oko 1240. U njoj se vide nacrti sastavljeni od geometrijskih shema, od mreža krugova i trouglova, a potom je taj apstraktni okvir popunjavan pojedinostima zasnovanim na posmatranju i tako su konstruisani crteži različitih ljudskih i životinjskih figura.
MINIJATURE Francuski iluminirani rukopisi druge polovine XIII veka Ukrašavanje rukopisa kasnije je dobilo svoj gotički izraz, tek tokom druge polovine XIII veka, kada je bila smanjena tražnja za vitražima, a uzore je imalo u arhitekturi, vajarstvu i vitražima koji su već prošli svoj osnovni razvojni put tokom prve polovine XIII veka. Poznato je da je kralj Luj IX Sveti (1226-1270) sakupio biblioteku rukopisa i sam naručivao brojna dela, očuvano je nekoliko knjiga rađenih za njega, a one označavaju početak novog stila. U ovo doba rukopisi nisu rađeni samo u manastirskim skriptorijumima, već se pojavljuju gradske radionice koje su vodili svetovnjaci.
Majstor Onore Majstor Onore bio je svetovno lice, živeo je u Parizu na levoj obali, pomenut je u tri dokumenta i pretpostavlja se da je umro pre 1318. Može da mu se pripiše mala grupa rukopisa u kojima se zapaža da se stil ranijih slikara Luja IX u međuvremenu znatno izmenio. Prizori su i dalje ljupki i 51
elegantni, ali arhitektonski okvir igra daleko manju ulogu. Lica i ruke su i dalje bledi, crtež ima veoma važnu ulogu. Ipak, draperija je punija sa težim pregibima, a takav utisak stvoren je novom tehnikom modelovanja snažnim akcentima svetla i senke . Rad Majstora Onorea označava novu stepenicu u razvoju pariske iluminacije. Pojavljuju se bodljikavi listovi koji će više od stoleća dominirati pariskim rukopisima. Knjiga časova (po sadržaju se vidi da je knjiga rađena za upotrebu u Engleskoj), Oko 1290. Početna strana Bogorodičinih časova
Molitvenik Filipa Lepog (kralj Filip IV Lepi, 1285-1314, unuk Luja IX Svetog), Oko 1290-1295. David i Golijat 52
Žan Pisel Žan Pisel (Jean Pucelle), francuski iluminator u prvoj polovini XIV veka, upravljao je radionicom u Parizu u kojoj je imao brojne saradnike. Radio za Filipa grofa od Evrea i za kraljicu Jovanku od Navare (Jeanne d’Evreux), kao i za bogate francuske porodice. U početku je radio pod uticajem Majstora Onorea (bledi likovi i inkarnat), ali vremenom uvodi mnoge novine u svoj rad. Pisel je stvorio novu koncepciju iluminacije, oslobodio se gotičke plošne stilizacije i prvi nastojao da oblikuje ljudske likove s izvesnom notom individualnosti. Napustio je dekorativnu pozadinu i pokušao da pomoću svetla i senke oblikuje prostor (verovatno pod italijanskim uticajem). Naročito prepoznatljiv deo njegovih iluminacija su ukrasi u okvirima i trake kojima je tekst uokviren gde su upletene žanr-scene, često prožete humorom, cveće i životinje (droleries - lakrdije). Njegovim imenom potpisano je više rukopisa, među kojima se izdvajaju: •
Brevijar izrađen za porodicu Belvil (Breviaire de Belleville), između 1323. i 1326.
•
Knjiga časova Jovanke od Navare, između 1325. i 1328.
Brevijar Belvil (Belleville), između 1323. i 1326. Majstor Onore je krajem XIII veka uneo novine u parisku iluminaciju, bodljikave listove koji su dominirali više od stoleća, kao i scene upisane u inicijal iz kojih izniče stilizovana lisnata dekoracija koja teče duž grančice nadole i naokolo da bi zatvorila tekst koji se nalazi u donjoj polovini strane. Žan Pisel još veću važnost pridaje brojnim ukrasima koji i u donjem delu 53
ispunjavaju stranicu, dok su oblici plastičniji. Snažan uticaj Majstora Onorea, ali je Pisel odmah proširio skalu tipova likova i ekspresiju i tako stvorio osnovu za prikazivanje dramske radnje.
Knjiga časova Jovanke od Navare (Livre d’heures de Jeanne d’Evreux), između 1325. i 1328, Blagovesti - Rad u grizaju (ceo ovaj rukopis ukrašen je
54
u grizaju10), poput Đotovih personifikacija u Kapeli Areni u Padovi. Stvaranje dubokog prostora pod uticajem istraživanja italijanskih slikara. Voluminozne figure unutar malih građevina koje liče na kuće za lutke (sa tipično rimskom kasetiranom tavanicom), odnosno na laki kavez koji lebdi na praznoj pozadini i uklapa se sa ornamentalnim okvirom u kome se nalaze droleries (lakrdije).
Braća iz Limburga Braća iz Limburga (Limbourg), Pol, Žan i Herman (Paul, Jean i Hermann), flamanski iluminatori, bili su sestrići burgundskog dvorskog slikara Žana Malula (Jean Malouel). Pol je verovatno boravio u Avinjonu i Lombardiji i Toskani (jedan od prvih severnjaka koji su proučavali italijansku umetnost), a braća su učila zlatarski zanat u Parizu. Pol i Herman su oko 1402-1403. stupili u službu burgundskog vojvode u Dižonu, a nakon smrti vojvode Filipa Lepog, verovatno od 1405, sva trojica radila su za vojvodu Žana od Berija (Jean du Berry, 1340-1416), sina francuskog kralja Jovana Dobrog (1350-1364), brata francuskog kralja Šarla V (1364-1380) i burgundskog vojvode Filipa Lepog, velikog kolekcionara i mecene. U njihovim delima naziru se uticaji italijanskog slikarstva XIV veka, ali i svojevrsni realizam, prizori su smešteni u prostranu slikanu arhitekturu ili pejzaže prožete prozračnom svetlošću (gotovo pleneristički), vitke i voluminozne figure predstavljene su u savremenoj nošnji. Iluminirali su veliki broj bogato ukrašenih rukopisa, a posebno treba izdvojiti krunu njihovog rada, a to je: •
Knjiga časova Veoma bogati časovi vojvode od Berija (Les tres riches heures du Duc de Berry), 1413-1416.
GOTIČKO SLIKARSTVO U ITALIJI Od kraja XIII veka na Apeninskom poluostrvu dolazi do izuzetnog razvoja slikarstva u kojem je gotika na ovom tlu našla svoj najsnažniji izraz. Ovo područje, iako pod snažnim uticajem umetnosti zapadne Evrope još od vremena Karolinga, ostala je u neprekidnom dodiru sa Vizantijom i zato su slikarstvo na drvetu, mozaik i freska (koje severno od Alpa nisu postale deo umetničke tradicije) neprekidno živele na ovom tlu. Novi talas vizantijskog uticaja pojavio se u XIII veku kada su zapadni vitezovi u Četvrtom krstaškom ratu (1204-1261) zauzeli samu prestonicu Carigrad. Stil nastao u to vreme, grčki manir (maniera graeca), dominirao je slikarstvom na Apeninskom poluostrvu sve do kraja XIII veka. Tek oko 1300. osećaju se postepeni prodori gotike u slikarstvu i iz tog uzajamnog delovanja grčkog manira i gotičkih obrazaca stvoren je novi stil karekterističan za ovo podneblje. Najznačajniji slikari tog vremena ponikli su iz umetničkih radionica Firence i Sijene. 10
Grisaille - Painting technique by which an image is executed entirely in shades of gray and usually severely modeled to create the illusion of sculpture, especially relief. (Btitannica Online Encyclopaedia)
55
NAPOMENA: Za slikare – Čimabuea, Duča, Đota, Martinija i Lorencetije i njihova dela pogledajte prezentacije Gotičko slikarstvo 1 i Gotičko slikarstvo 2 prof. Starodubcev. Erik K.
56
