Kaligirang Pangkasaysayan ng El Filibusterismo Bago pa man bumalik sa sariling bayan si Jose Rizal noong Oktubre 1887, marami ng kasawiang dinanas ang kanyang mga kamag-anakan at kaibigan dahil sa pagkakasulat niya ng Noli e !angere" Nang mga panahong yao#y nagdaranas din ng suliranin sa lupa ang mga magsasaka ng $alamba" %to ay kanilang inilapit kay Rizal na humingi naman ng tulong ang pagdinig sa kasi ng problema sa lupa, napasabay pa sa pagdinig ng kaso ni Rizal ukol sa pagpapalathala ng tinaguriang &makamandag' na babasahing Noli e !angere" araming mga tuligsa at pagbabanta ang tinanggap ni Rizal" (ng kanyang pamily ay giniyagis din ng maraming mga panggigipit" )inimulan ni Rizal and nobelang *l +ilibusterismo sa harap ng karanasang ito" agkakabisa sa kanya kaipala ang mga sakit sa loob na dinanas niya at ng kanyng pamilya" Bagaman may mga pagpapalagay na mayplanosi Rizal para sa ikalwang nobela, naiba ito ng mga pangyayaring kinasangkutan niya sa pagbabalik sa sariling bayan" !uwiran at di-tuwiran, naapektuhan ito ng wala pang anim na buwang pagkamalas niya ng mga kasamaang ginagawa ng mga pari, katulad ng &pagpapayaman sa kanilang mga asyenda, pangaakit sa mga babae, panggugulo, pagliligpiy sa mga kaaway atbp"' Nilisan ni Rizal ang ilipinas noong ebrero , 1888 dahil sa pangamba niyang manganib ang buhay ng mga mahal sa buhay" .atakut-takot na liham ng mga pagbabanta na karamihan ay walang lagda ang dumarating at ipinayo ng gobernador na bumalik siya sa ibang bansa" (ni Rizal sa isang sulat na ipinadala niya kay Blumetritt habang naglalakbay" “Lahat ng mga punong panlalawigan at mga arsobispo ay naparoroon sa Gobernador Heneral araw-araw upang ako’y ipagsumbong. Ang buong ahente ng Dominiko ay sumulat ng sumbong sa mga alkalde na nakita nila akong lihim na nakikipagpulong sa mga babae at lalaki sa itaas ng bundok. Totoong ako’y naglalakad sa bundok kung bukangliwayway na kasama ng mga lalaki, babae at bata upang damhin ang kalamigan ng umaga ngunit laging may kasamang tenyente ng guwardiya sibil na marunong managalog !nalok ako ng salapi ng akong mga kababayan para lisanin ang pulo. Hiniling nila ang mga bagay na ito hindi lamang sa aking kapakanan kundi sa kanila na rin sapagkat marami akong kaibigan at kasalamuha na maaaring ipatapon kasama ko sa "alabag o #arianas. Dahil dito kahit may kaunting karamdaman, ako’y dalidaling nagpaalam sa aking pamilya.$
/indi nagwakas sa paglisan ni Rizal ang suliranin" (ng kanyang pamilya ay inusig" 0makyat ang kaso sa lupa ng mga erado-Rizal hanggang .ataastaasang /ukuman ng *spanya" araming kamag-anakan niya ang namatay at pinag-usig" ay isa pang tinanggihang mapalibinng sa libingang .atoliko" )a gitna ng mga pag-aalalang
ito, ginigiyagis si Rizal ng mga personal at pulitikal na suliranin2 nangungulila siya kay 3eonor Ri4era at waring walang kasiglahan ang insipirasyong dulot ng paniningalang-pugad kay Nellie Boustead2 sinasagot niya ang kabi-kabilang tuligsang tinatamo ng Noli e !angere2 namatayan siya ng dalawang kaibigan at mababa ang pagkikilalang iginagawad sa kanya ng mga kasama sa .ilusang ropaganda" Bukod dito#y dumanas si Rizal ng suliranin sa pananalapi" Naisiwalat ni Rizal ang kanyang paghihirap sa isang liham na naipadala kay Jose aria Basa5 “Ako’y nanghihinawa na sa paniniwala sa ating mga kababayan. %arang sila’y nagkakaisa upang maging mapait ang aking buhay& pinipigilan nila ang aking pagbabalik, nangangakong bibigyan ako ng tustos, at pagkatapos na gawin sa loob ng isang buwan ay kalilimutan nang muli ako 'aisanla ko na ang aking mga alahas, nakatira ako sa isang mumurahing silid, kumakain ako sa mga pangkaraniwang restawran upang makatipid at mailathala ko ang aking aklat. Hindi naglao iyon, ititigil ko kung walang darating sa aking salapi. A, sasabihin ko sa iyong kung hindi lamang sa iyo, kung hindi lamang ako naniniwalang may mga mabubuti pang %ilipino, nais kong dalhin ang aking mga kababayan at ang lahat sa demonyo$
)a kabutihang palad, nang lahat ang pag-asa ni Rizal, dumating ang hindi niya inaasahang tulong ni 6alentin 6entura mula sa aris" %pinadala niya ang kabuuang gugol sa pagpapalimbag ng aklat matapos mabalitaan ang pangangailangan ni Rizal sa salapi" Natapos limbagin ang aklat noong )etyembre 18, 181 sahent,Belgium" %nihandog ni Rizal ang nobela sa alaala ng mga paring sina omez,Burgosat9amora" (ng pagkahandog na ito sa tatlong paring martir ng ikalawang nobela ni Rizal ang panunahing dahilan kung bakit ito ay itinuturing na isang nobelang politial" Naglalahad dito sa isang malatalaarawang pagsasalaysay ang mga suliranin ng sistema ng pamahalaan at ang mga kaakibat na problema5 problema sa lupa, pamamahala, pamamalakad ng relihiyon at edukasyon, katiwalian atbp" !uwiran at di-tuwiran, masasalamin din ang mapapait na karanasang gumiyagis kay Rizal sa ilang mga eksena at yugto ng nobela" asagisag at malarawan ang ebolusyon ni )imoun mula kay $risostomo %barra, bagaman hindi maiiwasang makilala ang mga kapaitan at kabiguan sa paraang hindi maipagkakamali : kasama na pati ang pangungulila at pag-aasam sa pag-ibig" )a *l +ilibusterismo, ipinakilala ni Rizal ang isang pagbabanyuhay niya bilang nobelista" Karagdagang Impormasyon:
ito, ginigiyagis si Rizal ng mga personal at pulitikal na suliranin2 nangungulila siya kay 3eonor Ri4era at waring walang kasiglahan ang insipirasyong dulot ng paniningalang-pugad kay Nellie Boustead2 sinasagot niya ang kabi-kabilang tuligsang tinatamo ng Noli e !angere2 namatayan siya ng dalawang kaibigan at mababa ang pagkikilalang iginagawad sa kanya ng mga kasama sa .ilusang ropaganda" Bukod dito#y dumanas si Rizal ng suliranin sa pananalapi" Naisiwalat ni Rizal ang kanyang paghihirap sa isang liham na naipadala kay Jose aria Basa5 “Ako’y nanghihinawa na sa paniniwala sa ating mga kababayan. %arang sila’y nagkakaisa upang maging mapait ang aking buhay& pinipigilan nila ang aking pagbabalik, nangangakong bibigyan ako ng tustos, at pagkatapos na gawin sa loob ng isang buwan ay kalilimutan nang muli ako 'aisanla ko na ang aking mga alahas, nakatira ako sa isang mumurahing silid, kumakain ako sa mga pangkaraniwang restawran upang makatipid at mailathala ko ang aking aklat. Hindi naglao iyon, ititigil ko kung walang darating sa aking salapi. A, sasabihin ko sa iyong kung hindi lamang sa iyo, kung hindi lamang ako naniniwalang may mga mabubuti pang %ilipino, nais kong dalhin ang aking mga kababayan at ang lahat sa demonyo$
)a kabutihang palad, nang lahat ang pag-asa ni Rizal, dumating ang hindi niya inaasahang tulong ni 6alentin 6entura mula sa aris" %pinadala niya ang kabuuang gugol sa pagpapalimbag ng aklat matapos mabalitaan ang pangangailangan ni Rizal sa salapi" Natapos limbagin ang aklat noong )etyembre 18, 181 sahent,Belgium" %nihandog ni Rizal ang nobela sa alaala ng mga paring sina omez,Burgosat9amora" (ng pagkahandog na ito sa tatlong paring martir ng ikalawang nobela ni Rizal ang panunahing dahilan kung bakit ito ay itinuturing na isang nobelang politial" Naglalahad dito sa isang malatalaarawang pagsasalaysay ang mga suliranin ng sistema ng pamahalaan at ang mga kaakibat na problema5 problema sa lupa, pamamahala, pamamalakad ng relihiyon at edukasyon, katiwalian atbp" !uwiran at di-tuwiran, masasalamin din ang mapapait na karanasang gumiyagis kay Rizal sa ilang mga eksena at yugto ng nobela" asagisag at malarawan ang ebolusyon ni )imoun mula kay $risostomo %barra, bagaman hindi maiiwasang makilala ang mga kapaitan at kabiguan sa paraang hindi maipagkakamali : kasama na pati ang pangungulila at pag-aasam sa pag-ibig" )a *l +ilibusterismo, ipinakilala ni Rizal ang isang pagbabanyuhay niya bilang nobelista" Karagdagang Impormasyon:
(ng nobelang El Filibusterismo ;literal na &(ng ilibusterismo ;literal ilibusterismo&< &< o Ang Paghahari ng Kasakiman ay ang pangalawang nobelang isinulat ng pambansang bayani ng ilipinas ilipinas na na si Jos= Rizal, Rizal, na kaniyang buong pusong inialay sa tatlong paring martir na lalong kilala sa bansag na omburza o omez, Burgos, at 9amora" %to ang karugtong o se>uel sa 'oli #e Tangere at tulad sa 'oli, nagdanas si Rizal ng hirap habang sinusulat ito at, tulad din nito, nakasulat ito sa .astila .astila" " )inimulan niya ang akda noong Oktubre ng 1887 1887 habang habang nagpapraktis ng medisina sa $alamba $alamba" " )a 3ondon 3ondon, , noong 1888 1888, , gumawa siya ng maraming pagbabago sa plot at pinagbuti niya ang ilang mga kabanata" %pinagpatuloy ni Rizal ang pagtatrabaho sa kaniyang manuskrito habang naninirahan sa aris aris, , adrid adrid, , at Brussel Brussel, , at nakumpleto niya ito noong arso ?, ?, 181 181, , sa Biarritz Biarritz" " %nilathala ito sa taon ring iyon sa ent ent" " %sang nagngangalang 6alentin 6entura na 6entura na isa niyang kaibigan ang nagpahiram ng pera pera sa sa kanya upang maipalimbag at mailathala ng maayos ang aklat noong )etyembre ??, ??, 181" (ng nasabing nobela ay pampulitika pampulitika na na nagpapadama, nagpapahiwatig at nagpapagising pang lalo sa maalab na hangaring makapagtamo ng tunay na kalayaan kalayaan at at karapatan ng bayan bayan" " Mga Tauhan: •
•
•
•
•
)imoun : ayamang mag-aalahas, pinagkakamalang %ndiyong %ngles, (merikano, ulato, ortuges at $ardenal oreno %sagani : %sang binatang may matayog na isipan, makata at katipan ni aulita omez aulita omez : .atipan ni %sagani, mayaman, maganda, pamangkin ni @onya 6itorina Basilio : %sang binatang nakapag-aral ng medisina dahil sa sariling sikap Juli : .atipan ni Basilio, anak ni .abesang !ales, nagpaalila upang matubos ang ama
•
ari $amorra : aring mukhang artilyero
•
ari )al4i : !inatawag na mosamuerta o patay na langaw
•
ari )ibyla : 6ie Retor ng 0nibersidad
•
•
• •
ari %rene : .aibigan at tagapayo ni .apitan !iyago, namamahala sa pagpapatayo ng (kademya ng Aikang .astilang ari +ernandez : ay kaibigang pangangatwiran, kaiba sa kapwa pari ari +lorentino : (main ni %sagani .abesang !ales : Naging $abeza de Barangay, dati#y isang tahimik na tao, ngunit nang angkinin ng korporasyon ng mga prayle ang lupang sinasaka ay sumama sa mga tulisan
•
•
• •
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
@on $ustodio : inakamasipag sa lahat ng nagpapalagay, kilala rin sa tawag na Buena !inta inoong asta : %sang abogadong sanggunian ng mga prayle kung may suliranin, pinagsanggunian din ng mga estudyante tungkol sa pagpapatayo ng (kademya Ben 9ayb : anunulat at mamamahayag @onya 6itorina : ilipinang kumikilos at umaasal na tulad ng isang tunay na *spanyola at itinuturing na mapait na dalandan ng kaniyang asawa uiroga : .aibigan ng mga prayle, naghahangad na magkaroon ng konsulado ng mga %ntsik @on !imoteo elaez : %sang negosyante, masuwerteng nakabili ng bahay ni .apitan !iyago, ama ni Juanito ataas na .awani : (ng nagmamalasakit sa mga ilipino na kawani ng pamahalaang .astila, katunggali ng .apitang /eneral sa pagpapalaya kay Basilio .apitan /eneral : (ng pinakamataas na pinuno ng bayab, sugo ng *spanya, malapit na kaibigan ni )imoun /ermana enhang :(ng manang na umampon kay Juli na ginawang katulong ang dalaga, mahilig sa pagpaparami ng indulgenia laido enitente : Nag-aaral ng pagkamanananggol, magaling sa 3atin, pinakamatlino sa bayan ng Batangas, hindi naagiliwan ng mga propesor kaya binalak nang huminto sa pag-aaral akaraig : ayaman at isa sa pinakamasigasig na isang magkaroon ng (kademya ng Aikang .astila Juanito elaez : apaglangis at kinagigiliwan ng mga propesor, mapanukso, kuba at umaasa sa katalinuhan ng iba )ando4al : %sang .astilang kawani na salungat sa mga ginagawa ng kanyang mga kababayan, nagpatuloy ng pag-aaral sa ilipinas eson : %sang mag-aaral na palaisip subalit pesimistiko o laging may kabiguang laging natatanaw sa hinaharap
El Filibusterismo: Buod ng Bawat Kabanata 1-39 Kabanata 1 Sa Ibabaw ng Kubyerta Buod
0maga ng @isyembre" )a %log asig ay sumasalunga ang Bapor !abo" 3ulan nito sa kubyerta sina @on $ustodio, Ben 9ayb, " %rene, " )al4i, @onya 6itorina, .ap" /eneral at )imoun" Napag-usapan ang pagpapalalim ng ilog asig" ungkahi ni @on $ustodio5 mag-alaga ng itik" (ni )imoun namang kilalang tagapayo ng .ap" /eneral5 umawa ng tuwid na kanal na mag-uugnay sa lawa ng 3aguna at sa look ng aynila" Nagkasagutan sila ni @on $ustodio at ng ilang pari" (yaw ni @onya 6itorina na matuloy ang pag-aalaga ng pato dahil darami ang balot na pinandidirihan niya"
Kabanata 2 Sa Ilalim ng Kubyerta Buod
!inungo ni )imoun ang ibaba ng kubyerta" asikip sa pasahero ang ilalim ng kubyerta" Naroon ang dalawang estudyate na pinakukundangan pinakukundanganan an ng iba-si Basilio na nag-aaral ng medisina at mahusay ng manggamot at isang katatapos pa lamang sa (teneo, isang makata, si %sagani" .ausap sila .ap" Basilio" Napag-usapan si .ap" !iyago" inauwi raw siya, ani na naging tagapayo ng kapitan nitong mga huling araw" Napaling ang usapan sa paaralang balak ng mga estudyante ukol sa pagtuturo ng mga .astila" /indi raw ito magtatagumpay ayon kay .ap" Basilio" agtatagumpay, ayon sa dalawang binata" 3umayo ang matandang Basilio" Napag-usapan si aulita omez, ang kasintahan ni %sagani at tukod ng ganda, mayaman at may pinag-aralan kaya nga lamang ay tiya si @onya 6itorina" %pinahahanap ni @onya 6itorina kay %sagani ang asawa , si @e *spadaCa, na sa bahay pa ni adre +lorentino, amain ng binata, nagtatago" @umating si )imoun at kinausap ng magkabigan" %pinakilala ni Basilio kay )imoun si %sagani" )inabi ni )imoun na di niya nadadalaw ang lalawigan nina Basilio sapagka#t ang lalawigan nina Basilio sapagka#t ang lalawigang ito#y mahirap at di makabibili ng alahas" atigas na tumutol )i %sagani at anya5 /indi kami namimili ng alahas dahil di namin kailangan" Napangiti si )imoun" Nasabi raw niyang dukha ang lalawigan, dahil ang mga pari sa simbahan ay ilipino" Nag-anyaya si )imoun sa pag-inom ng serbesa" !umanggi ang dalawa" (yon kay )imoun, )inabi ni adre $amorra na kaya tamad ang mga ilipino ay dahil pala-inom ng tubig at di ng serbesa" abilis na tumugon si
Basilio2 )abihin ninyo kay adre $amorra na kung siya ay iinom ng tubig sa halip ng serbesa, marahil ay mawawala ang sanhi ng mga usapusapan" (t dagdag ni %sagani5 lumuluhod sa alak at sa serbesa na pumapatay ng apoy2 na kapag pinainit ay sumusulak2 nagiging malawak na dagatan at gumugunaw ng santinakpan" /indi niya pinakinggan ang pagsingkil ni Basilio" %tinanong ni )imoun kung ano ang itutugon niya sakaling itanong ni adre $amorra kung kailan magiging sulak at malawak na karagatan ang tubig" !ugon ni %sagani5 .apag pinainit ng apoy2 sa sandaling ang mumunting ilog na watak-watak ay magkakasamasama sa kailalimang hinuhukay ng tao" Binigkas ni Basilio ang isang tula ni %sagani na rin ukol sa pagtutulong ng apoy at tubig sa pagpapatakbo sa makina ;steam engine<" angarap daw ayon kay )imoun dahil ang makina ay hahanapin pa" Nang umalis si )imoun saka lamang nakilala nang lubusan ni %sagani ang mag-aalahas na tinawag na .ardinal oreno" ay dumating na utusan" %pinatawag ni adre +lorentino ang pamangkin" Nguni#t nakita ng kapitan si adre +lorentino at ito#y inanyayahang pumanhik sa ibabaw ng kubyerta"
Kabanata 3 Ang mga Alamat Buod
@inatnan ni adre +lorentino na nagtatawanan na ang nangasa kubyerta" Nagdaraingan ang mga prayle sa pagkamulat ng mga ilipino at pag-uusig sa mga bayarin sa simbahan" @umating si )imoun" )ayang daw at di nakita ni )imoun ang mga dinaanan ng bapor" .ung wala raw alamat ay walang kuwenta sa kanya ang alinmang pook ayon kay )imoun" %sinalaysay ng kapitan ang alamat ng alapad-na-bato alapad-na-bato" " %to raw ay banal sa mga katutubo noong una bilang tahanan ng mga espiritu" Nang panahanan daw ng mga tulisan ay nawala ang takot sa espiritu, nasalin sa mga tulisan" )inabi ng .apitan na may isa pang alamat na ukol kay @onya eronima" )i adre +lorentino ang nahingang magkuwento" ay magkasintahan daw sa *spanya" Naging arsobispo sa aynila ang lalaki" Nagbabalatkayo ang babae" Naparito at hinihiling sa arsobispo na sundin nito ang pangako pakasal sila" %ba ang naisip ng arsobispo" %tinira ang babae sa isang yungib na malapit sa %log asig" Nagandahan si Ben 9ayb sa alamat" Nainggit si @onya 6itorina na ibig ding manirahan sa kuweba" !inanong ni )imoun si adre )al4i" )a inyong palagay, hindi ba higit na mainam ay ilagay sa isang beateryo tulad ni )ta" $laraD /indi raw siya makakahatol sa mga ginawa ng isang arsobispo, ayon kay padre )al4i" (t upang mabago ang paksa ay isinalaysay ang alamat ni )an Niolas na nagligtas sa isang %ntsik sa
pagkamatay sa mga buwayang naging bato nang dasalan ng intsik ang santo" Nang datnan nila ang lawa ay nagtanong si Ben 9ayb sa .apitan kung saan sa lawa napatay ang isang ue4arra, Na4arra o %barra" %tinuro ng .apitan" Naghanap si @onya 6itorina ng bakas ng pagkamatay ng tubig labingtatalong taon matapos mangyari iyon" Nakasama raw ng ama ang bangkay ng anak, ani adre )ibyla" %yon daw ang pinakamurang libing, ayon kay Ben 9ayb" Nagtawanan ng ibaE )i )imoun ay namumutla at walang kibo" %pinalagay ng .apitan na si )imoun ay nahilo dahil sa paglalakabay"
Kabanata 4 Kabesang Tales Buod
)i !andang )elong umampon kay Basilio sa gubat ay matanda na" (ng ama ng dalagang si 3uia, si .abesang !ales, na anak ni !andang )elo, ay isa nang kabesa de baranggay" Fumaman ito dahil sa tiyaga" Nakisama muna sa isang namumuhunan sa bukid" Nang makaipon ng kaunti ay naghawaan ng gubat na nang ipagtanong niya ay walang may-ari, ar ginawa niyang tubuhan" %nisip niyang pag-aralin na sa kolehiyo si /uli upang mapantay kay Basilio na kasintahn nito" Nang ang bukid ay umunlad ito ay inangkin ng mga prayle" inabuwis si .abesang !ales" !inaasan nang tinaasan ang pabuwis" @i na nakaya ni .abesang !ales" Nakipag-asunto sa mga prayle" atigas ang sabi ni .abesang !ales" %pinakita ng mga prayle ang kanilang titulo sa lupa" Aala" Naging kawali si !ano" @i ibinayad ng kapalit ang anak" (nya5 Binungkal ko#t tinamnan ang lupang ito, namatay at nalibing dito ang aking asawa#t anak na dalaga Gsi 3uiaH sa pagtulong sa akin kaya#t di ko maibibigay ang lupang ito kundi sa sino mang didilig muna rito ng kanyang dugo at maglilibing muna ng kanyang asawa#t mga anak" (t anya pa rin ukol sa pagiging kawal ni !ano, ako#y bumabayad sa abogado" .ung mananalo ako sa asunto ay alam ko na ang aking gagawin upang siya#y mapabalik2 nguni#t kung ako#y matalo, di ko na kailangan ang anak" !inanuran ni .abesang !ales ang kanyang bukid" 3agi siyang may pasang baril" @i makapasok doon ang sino man dahil balita si .abesang !ales sa pagbaril" Nagdala siya ng gulok" Balita sa arnis ang kabesa" %pinagbawal ang gulok" Nagdala siya ng palakol" )i .abesang !ales ay nahulog sa kamay ng mga tulisan at ipinatubos" %sinanla ni /uli ang kanyang mga hiyas liban sa isang loket o agnos na bigay sa kanya ni Basilio" /indi rin nakasapat ang panubos" %pinasyang mangutang kay /ermana enhang at maglingkod dito bilang utusan" Noon ay bisperas ng asko" .inabukasan" (raw ng asko ay maglilingkod na siyang alila" asalimuot ang naging panaginip ni /uli nang gabing iyon"
Kabanata Ang !o"he Buena ng Isang Kutsero Buod
abi na#t inilalakad na ang prusisyong pang-nohe buena nang dumating si Basilio sa )an @iego" Naabala sila sa daan dahil nalimutan ng kutsero ang sedula nito at ito#y kinakailangang bugbugin muna ng mga guwardiya sibil" %dinaan ang imahen ni etusalem, ang pinaka-matandang taong nabuhay sa mundo" .asunod na idinaan ang mga imahen ng tatlong /aring ago" Nakapagpaalaala kay )inang ang itim na /aring elhor" %tinanong kay Basilio kung nakawala na ang kanang paa ni Bernardo $arpio na naipit sa kabundukan ng )an ateo" .asunod sa prusisyon ang mga batang malulngkot sa pag-ilaw" )i )an Jose naman" .asunod naman ay mga batang may mga parol" Nasa dulo ng prusisyon ang Birhen"
Natapos ang prusisyon" Napuna ng mga sibil na walang ilaw an parol ng karitela" inarusahan uli ng mga sibil ang kutsroong si )inong" Naglakad na lamang si Basilio" !anging bahay ni .ap" Basilio ang tila masaya sa mga nadaraanan ni Basilio" ay mga manok na pinapatay" Nasilip ni Basilio na ang .apitan ay nakikipag-usap sa kura, sa alperes, at kay )imoun"" nagkakaunawaan na tayo, " )imuon, ani .apitan Basilio, !utungo tayo sa !iani upang tingnan ang inyong mga alahas" Nagbilin ng isang kairel sa relo ang alperes" %sang pares na hikaw naman ang ipinakikibili# ng kura" ;Bakit kaya hikawD< Nasabi ni Basilio s sarili na si )imuon ay may kasindak-sindak na pagkatao" (ng lahat ay nakapaghahanap-buhay sa bayang ito maliban sa amin" )a bahay ni .ap" !iyago ay iginagalang si Basilio, lalo na ng matandang utusan, nang makitang tumistis ng isang maysakit si Basilio na parang walang ano man" %binigay ng mga utusan ang mga ulat" ga kalabaw na namatay, mga katulong na napipiit at namatay ang matandang nagtatanod sa gubat" Nanghinayang si Basilio nang mabatid na sa katandaan namatay ang matanda"" %big niyang makatistis ng tao" (ng huling balita#y ukol sa pagkadukot ng mgs tulisan kay .ab" !ales" @i nakakain ng hapunan si Basilio"
Kabanata # Si Basilio Buod
Nang tumutunog ang mga batingaw ng nohe buena si Basilio ay palihim na nagtungo sa gubat" aliit ang buwan" .aya#t paaninaw na tinungo ni Basilio ang libing ng kanyang ina" %pinagdasal ang kaluluwa ng ina at gunita ng nakaraang may 1 taon" Namatayan ang kanyang ina" ay dumating na lalaking sugatan" inahakot siya ng kahoy na ipansusunog sa bangkay ng ina at ng sugatang lalaki" ay dumating pang isang lalaki" !umulong ito sa pagtatalsakan ng kahoy at paglilibing sa kanyang ina" 0malis siya sa gubat" 3ummuwas ng aynila" aysakit at gulanit ang damit" Ninais nang pasagasa sa mga karuwahe dahil sa hirap at gutom" Natagpuan niya sina .ap" !iyago na katatpos dalhin sa beateryo si aria $lara" .inuha siyang katulong o utusan" ing-aral sa 3etran" 0nang taon5 wala siyang nabibigkas kundi ang pangalan niya at ang salitang adsum o narito po" inaliit siya dahil sa luma at gulanit na suot" ayunman ay lagi siyang nagsasaulo ng leksiyon" (t nang matuos niyang sa tatlo o apat na paraan sa kanyang klase ay may I lamang ang nagtatanong di na sumama ang loob niya" Nang magsulit, natugon niya ang tanong sa kanya at ang marka niya para sa unang taon ay apro4ado" (ng siyam niyang kasamahan sa pagsusulit ay nangag-ulit na lahat" %katlong taon" Naisipan ng proKessor na @ominiko ang pagtanong kay Basilio na akala niya#y tanga upang magpatawa sa klase" Natugon ni Basilio ang tanong" arang loro siya sa pagsagot" Noo#y di na tinanong si Basilio" Bakit pa tatanugin ito#y di naman nakapag-papatawa sa klaseD Nawalan ng sigla sa pag-aaral si Basilio" Nguni#t isang proKessor niya ang nasiyahang tumanggap ng hamon ng mga kadete sa isang pasyalan at nagyakag ng mga estudyante niya na inilaban niya sa mga kadete sable laban sa baston" Namayani si Basilio sa labanan" Nakilala ng proKessor" Nang magtapos5 sobresaliente at may mga medalya pa" uhi si .ap" !iyago sa mga prayle mula nang magmongha si aria $lara" inalipat si Basilio sa (teneo uniipal" alaki ang natutuhan ni Basilio" Nagsulit siya sa pagkabatsilyer" %pinagmalaki siya ng kanyang mga proKesor" Nakasulit siya at kumuha ng medisina" agkatapos, naging matiyaga at masigasig sa pag-aaral si Basilio" .aya di pa man nakakatapos ay nakapanggamot na siya" (t huling taon na ng pag-aaral ni Basilio" agkatapos niya#y pakaksal na sila ni /uli"
Kabanata $ Si Simoun Buod
auwi na sana si Basilio nang may marinig siyang mga yabag at liwanag na palapit" Nangubli siyan sa puno ng baliti" )a kabila ng puno tumigil ang dumating" Nakilala ito ni Basilio-ang mag-aalahas nang mag-alis ito ng salamin" Nangsimulang maghukay si )imoun sa tulong ng isang asarol" Naalaala si Basilio" %to ang taong tumulong sa paglilibing sa kanyang ina at sa pagsunog sa isa pang lalaking doon namatay" Nag-isip si Basilio" )ino sa dalawang lalaking ito ang namatay o ang buhay na nagbubuhay )imoun- ang si %barraD Napakita na kay )imoun si Basilio at nag handog ng pagtulong bilang ganti sa tulong na ipanagkaloob nito nam ay 1 ton na ang nakalilipas" !initutukan ni )imoun ng baril si Basilio" )ino ako sa palagay moD tanong ng mag-aalahas" !ugon ni Basilio" .ayo po#y isang taong mahal sa akin, kayo#y ipinalalagay ng lahat, matangi sa akin, na patay na at ang mga kasawian sa buhay ay madalas kong ikinalulungkot" 3umapit si )imoun sa binata" (niya5 Basilio, ika#y naghahawak ng isang lihim na maaring magpangayaya sa akin, at ngayo#y natuklasan mo pa ang isa na kung mabubunyag ay ikasisira ng aking mga balak" (t sinabi ni )imoun na dapat ay patayin na niya si Basilio upang iligtas ang kanyang layunin" Layunman, hindi ko marahil pagsisihan na ika#y di ko patayin" aya ko rin ay may dapat kang ipakipagtuos sa lipunan" %kaw at ako ay uhaw sa katarungan @apat tayong magtulungan" (t inamin ni )imoun na siya nga si %barra" %sinalaysay nito ang pagkakapaglibot sa buong daigdig upang magpakayaman" Nagbalik upang ibagsak ang pamahalaang marumi sukdang ipagdanak ng dugo" )iya raw ay sadyang nagpapalala sa pag-iimbot at pagmamalabis ng taong pamahalaan at simbahan upang gisingin ang damdamin ng bayan sa paghihimagsik" Nguni#t sinuwatan niya sina Basilio at mga kasamahan na nagbabalak magtayo ng paaralan ng Aikang .astila at humihinging gawing lalawigan ng *spanya ang pilipinas at bigyan ng pantay na karapatan ang mga .astila at ilipino" %to raw ay magbibigay daan sa ilipinas sa pagiging bayang walang sariling pagkukuro, walang kalayaan at pati kapintasan ay hiram dahil sa pagpipilit manghiram ng wika" %big raw nina Basilio na matulad ang ilipinas sa mga bansang magugulo sa !imog (merika ;)outh (merika<" (yon kay Basilio ang kastila ay isang wikang magbubuklod-buklod sa mga pulo ng ilipinas" %to#y pinabulaan ni )imoun" (nya5 (ng kastila kailanman ay di magiging wikang pangkalahatan sa bayang ito 2 sapagka#t sa mga kulubot ng kanyang isip at sa pintig ng kanyang puso ay wala ang mga akmang pananalita sa wikang iyan" %ilan lamang daw ang nakapagsasalita ng
.astila" (t ang iilang ito ay mawawalan ng sariling kakayahan, magpapailalim sa ibang utak, paaalipin" !inuligsa ni )imoun ang mga pangkat na naghahangad luminang sa wikang .astila at di sa kaalamang magsalita o sumulat sa sarili nilang wika" !inuligsa rin niya ang mga nagpapanggap na di sila maalam magsalita at umunawa ng sariling wika" abuti, ani )imoun, at hangal ang pamahalaang .astila na ayaw magpaturo ng wika nito sa mga nasasakupang di tulad ng Rusya at (lemanya" (ni )imoun5 .ayo#y nakalilimot na habang ang isang bayan ay may sariling wika, napananatili rin nito ang kanyang paglaya" (ng wika ay isang pag-iisip ng bayan " %nihimutok ni )imoun na ang kilusan ng kabataan sa pagpapaturo ng .astila ay ipinagdurusa ng kanyang loob" Naniniwala siyang matapat sa kabataang ito ang paniniwala na sa kapakanan ng bayan ang kanilang ginagawa" Ninais niyang kausapin sina %sagani at aaraeg" Nguni#t baka di siya pakinggan ng mga ito" Naisip rin niyang pagpapatayin ang mga ito" Nagpatuloy si )imoun ukol sa kilusang ibinunsod ng kabataan Bukod sa isang pag-aaksaya ng panahon ay nilinlang ninyo ang bayan sa pag-asa sa wala at tinutulungan ninyong magyuko ng ulo sa mga mapangamkam" (yaw silang matulad kayo sa mga .astilaD NapakabutiE aunlarin ninyo ang katutubong ugali" (yaw kayong bigyan ng kinatawan sa .ortesD abuti" (no ang magagawa ng isang tinig sa karamihanD /abang nagmamaramot sila sa pagbibigay ng karapatan sa inyo lalong malaki ang matatamo ninyo pagkatapos upang ibagsak sila at gantihan ng sama ang sama" (yaw ituro sa inyo ang kanilang wika, paunlarin ang isang katutubong wikain nang mawala ang pagtatangi-tangi at magkaroon ng mga layuning pambansa" /uwag hayaang magpalagay ang .astila na sila ang panginoon dito at sila#y bahagi ng bayang ito kundi manlulupig at dayuhan" )a gayo#y matatamo ninyo ang paglaya" %yan ang dahilan at binayaan ko kayong mabuhayE Nakahinga si Basilio" (niya#y di siya pulitiko" 3umagda siya sa kahilingan ukol sa paaralan dahil inaakala niyang iyo#y mabuti" )a panggagamot daw siya nakaukol" )a kasalukukuyang kalagayan daw ay di makapanggagamot Basilio ayon kay )imoun" (ng sakit ng bayan ay siyang nangangailangan ng kagamutan" Aalang halaga ang buhay isang layuning dakila, parang isang bato sa linang sa sangkap sa isang gusali"
nang mahusay si higit na di nauukol sa halip maging
(ni Basilio pinili niya ang siyensiya para makapaglingkod sa bayan" Nauwi sa kadakilaan ng karunungan ang pag-uusap" (ng karunungan ay panghabangpanahon, makatao at pandaigdig" )a loob ng ilang daantaon, kapag ang sangkatauhan ay tumalino na, kung wala nang lahi-lahi, lahat ng bayan ay malaya at wala nang mang-aalipin at napaaalipin, iisa na ang katarungan at lahat ng tao#y mamamayan na ng daigdig at ang tanging layunin ng tao ay pagkakamit ng karunungan, ang salitang
kagitingan at pag-ibig sa bayan ituturing na panatisismo o kabaliwan at ikabibilanggo ng nagsasabibig nito" Napailing si )imoun" 0pang makaabot daw sa kalagayang sinabi ni Basilio ang daigdig kailangan munang lumaya ang mga tao at ito ay nangangailangan namang pagpapadanak ng dugo upang ang mga sinisikil ay makalaya sa mapaniil" angarap lamang daw ang kay Basilio" (ng kadakilaan ng tao ay di magagawa sa pagpapauna sa kanyang panahon kundi nasa pagtugon sa kanyang pangangailangan at hangarin sa pagunlad" Napuna ni )imoun na hindi naantig ang kalooban ni Basilio" %nulos niya ng tuya si Basilio" )inabi ni )imoun na walang ginagawa si Basilio kundi tangisan ang bangkay ng ina na parang babae" aano ako makapaghihigantiD tanong ni Basilio" (ko#y dudurugin lamang nila" )inabi ni )imoun na tutulungan siya" /indi na raw bubuhayin ng paghihiganti ang ina o kapatid niya, tugon si Basilio" (no ang mapapala ko kung sila#y ipaghihigantiD " akatulong sa iba nang di magdanas ng gayon ding kasawian, tugon ni Basilio" (ng pagpapaumanhin ay di laging kabaitan, ito#y kasalanan kung nagbibigaay-daan sa pang-aapi" Aalang mang-aalipin kung walang paaalipin" (t ipinaalaala ni )imoun na sa pag-aaral ni Basilio ay maaaring danasin nito ang dinanas ni %barra" Nagtaka si Basilio" )iya na raw ang inapi ay siya pa ang kamumuhian" 3ikas sa tao ang mamuhi sa kanyang inaapi, ani )imoun" Nguni#t di ko sila pinakikialaman2 pabayaan nila akong makagawa at mabuhay" !ugon ni Basilio na sinundan ni )imoun ng5 (t magkaanak ng mababait na alipin (ng mga damdaming mabuti o masama ay namamana ng anak" .ayo ay walang hangad kundi isang munting tahanan, kaunting kaginhawahan, isang asawa2 isang dakot na bigas2 at iyan ang mithiin ng marami sa ilipinas, at kung iyan ay ibigay sa inyo, ituturing ninyong kayo#y mapalad na"
agmamadaling araw na" atapos sabihing di niya pinagbabawalan si Basilio sa pagbubunyag ng kanyang lihim ay sinabing kung may kailangan si Basilio ay magsadya lamang ito sa kanyang tanggapan sa *solta" Nagpasalamat si Basilio" Naiwan si )imoun na nag-iisip5 @i kaya niya napaniwala si Basilio sa paghihiganti o may balak itong maghiganti nguni#t naglilihim lamang at nais sarilinin iyon o sadyang wala nang hangad maghiganti" 3along nagtumining sa loob ni )imoun ang matinding nasa na makapaghiganti"
Kabanata % Maligayang &as'o Buod
/indi naghimala ang birhen" @i nagbigay ng karagdagang salaping kailangan ni /uli" Natuloy si /uli sa pagpapaupa kay /ermana enhang" ;%yon ay araw ng asko<" )a sama ng loob ay napipi si !andang )elo"
Kabanata ( Ang mga &ilato Buod
inag-usapan sa bayan ang nangyari kay !andang )elo at kung sino ang may kasalanan sa ipinagkagayon ng matanda" (ng alperes o tenyente ng guardia sibilD (no raw ang kasalanan niyaD .aya lamang daw niya sinamsam ang mga sandata ay utos sa kanya iyon, hindi upang bigyan ng pagkakataon ang mga tulisan upang madukot si .abesang !ales" (t di raw niya kasalanan kung di man matagpuan si .abesang !ales" (ng asenderong bagong gumagawa ng lupa ni .abesang !alesD aano raw niya isusuplong ang pagdadala ni .abesang !ales ng armas e kung tingnan siya#y parang pinipili ang pinakamabuting patamaan sa kanya" .ung namalagi raw si .abesang !ales sa bahay ay di sana nadukot ng mga tulisan" )i /ermana enhang na bagong panginoon ni /uliD (ng may sala raw ay si !andang )elo na rin na may kasalanan dahil di marunong magdasal at di nagturo ng wastong pagdarasal sa mga kaanak na tulad ng ginagawa niya ngayon kay /uli na tinuturuan niya ng dasal at pinababasa niya ng aklat na" !andang Basyong akunat" Nang mabalitaang tutubusin ni Basilio ang kasintahan ay nagsabing si Basilio ay isang demonyong nagaanyong estudyante na ibig magpahamak sa kaluluwa ng dalaga" Nakauwi si .abesang !ales sa tulong ng salaping napagbilhan ng mga alahas ni /uli at nautang ng dalaga kay /ermana enhang" Nabatid niyang iba na ang gumagawa ng kanyang lupa, nagpaupang utusan si /uli, pipi ang amang si !angdang )elo, at pinaalis siya sa kanyang bahay, sa atas ng hukuman at sa katuwaan ng mga kura at gugmawa ng lupa" )i .abesang !ales ay naupo sa isang tabi at nanatiling walang kibo"
Kabanata 1) Kayamanan at Karalitaan Buod
)a bahay ni .abesang !ales nakipanuluyan si )imoun" %to#y nasa pagitan ng )an @iego at !iyani" Nagdarahop si .abesang !ales ngunit dala nang lahat ni )imoun ang pagkain at ibang kailangan at dalawang kaban ng mga alahas" %pingmalaki ni )imoun ang kanyang rebolber kay .abesang !ales" Nagdatingan ang mga mamimili ng alahas" )i .apitan Basilio, ang anak na si )inang at asawa nito, )i /ermana enhang mamimili ng isang singsing na brilyante para sa birhen ng (ntipolo" Binuksan ni )imoun ang dalawang maleta ng alahas" ga alahas na may iba#t ibang uri, ayos, at kasaysayan" Napatingin si .abesang !ales sa mga alahas ni )imoun" Naisisp niyang parang sa tulong ng kayamanang iyon ay tinutudyo siya ni )imoun, nilalait ang kanyang kapahamakan" )a bisperas pa naman ng araw ng kanyang pag-alis sa bahay niyang iyon isa lamang pinakamaliit sa mga brilyanteng iyon ay sapat nang pantubos kay /uli at makapagbigay ng kapanatagan sa matanda na niyang ama" Aala namimili isa man sa mga nagsitawad sa mga luma ang makasaysayang alahas ni )imoun" %nilibas ni )imoun ang mga bagong hiyas" @ito namili sina )inang at iba pa" )iya raw ay namimili rin ng alahas, ani si )imoun" !inanong si .abesang !ales kung may may ipabibili" %minungkahi ni )inang ang kuwintas" !inawaran agad ni )imoun ng makilalang iyon nga ang kuwintas ng kasintahang nagmongha" 3imandaang piso" O ipagpalit ng .abesa sa alin mang hiyas na maibigan niya" Nag-isip si .abesang !ales" (ni /ermana enhang ay di dapat ipagbili iyon dahil minabitu pa ni /uli ang paalila kaysa ipagbili iyon" %sinangguni raw muna ni .abesang !ales sa anak ang bagay na iyon" !umango si )imoun" Ngunit nang nasa labas na ng bahay ay natanaw ni .abesang !ales ang prayle at ang bagong gumagawa ng lupa" Nangagtawanan pa iyon ng makita si .abesang !ales" !ulad niya ay isang lalaking nakita ang kanyang asawa na kasama ang ibang lalaki at pumasok sa isang silid at nangagtatatwanang inaglahi ang kanyang pagkalalaki" Bumalik ng bahay si kabesang !ales" )inabi kay )imoun na di niya nakausap ang anak" .inabukasan, wala si .abesang !ales" ayundin ang rebolber ng magaalahas-wala sa kaluban at ang naroroon ay isang sulat at kuwintas ni aria $lara" /umingi ng paumanhin si .abesang !ales sa pagkakahuha ng baril na kailangan daw niya sa pagsapi niya sa mgas tulisan" inagbilinan si )imoun na mag-ingat sa paglakad sapagkat pagnahulog ang mag-aalahas sa kamay ng mga tulisan ay mapapahamak ito" (ni )imoun-sa wakas ay natagpuan ko ang taong aking kailangan5 angahas ngunit mabuti nga ito-marunong tumupad sa mga pangko"
@inakip ng mg a guwardiya sibil si !andang )elo" Natutuwa si )imoun" !atlo ang pinatay ni .abesang !ales ng gabing iyon" (ng prayle, ang lalaking gumagawa sa lupa, at ang asawa nito ay nagkaroon ng madugong pagkamatay-putol ang leeg at puno ng lupa ang bibig" )a tabi ng bangkay ng babae ay may papel na kinasusulatan ng !ales na isinulat ng daliring isinawsaw sa dugo"
Kabanata 11 *os Ba+os Buod
(ng .ap" /eneral ay nangaso sa Bosoboso" ay kasama siyang banda ng musiko sapagka#t siya ang pangalawang patrono real ng ilipinas o kinatawan ng patrono real ng hari" Aalang nabaril na ibon o usa ang .apitan heneral" %big na sanang pagbihisang- usa ang isang tao" abuti na raw iyon sapagka#t maawain siya sa hayop" (ng totoo#y natutuwa siya#t di makikita na di siya makatatama ng ibon o usang babarilin" Nagbalik sila sa 3os Banos" Noo#y ika-1 ng @isyembre" Naglalaro ng tresilyo sa bahay-aliwan sa 3os-Banos ang .apitan /eneral, si adre )ibyla at adre %rene" alit na galit naman si adre $amorra" /indi alam ng huli na kaya nagpapatalo ang dalawang kura ay sapagka#t nais nilang makalamang sa isa sa pakikipag-usap sa .apitan ukol sa paaralan ng kastilang balak ng kabataan" )amantalang nagsusugal ay pinag-aralan at pinasyahan ng .apitan ang mga papeles ng pamamahala na inisa-isa ng kalihim pagpapalit ng tungkulin, pagbibigay ng biyaya, pagpapatapon at iba pa" )aka na ang ukol sa paaralan ng kastila" Naroon si @on $ustodio at isang prayleng @ominiko- si adre +ernandez" Nagalit si adre $amorra dahil sa isang sinadyang maling sugal ni adre %rene na ikinapanalo ng .apitan" unyales, si .risto na ang makipagsugal sa inyoE ani adre $amorra at tumayo na" )i )imoun ang pumalit kay adre $amorra" )iya ay biniro ni adre %rene na kanyang itaya ang kanyang mga brilyante" umayag si )imoun" Aala raw namang maitataya ang kura" (ni )imoun5 (ko#y babayaran ninyo ng pangako" .ayo adre )ibyla, sa bawat limang bilang ay mangangako na kayo#y di kikilala sa karalitaan, kababaang loob, at pagsunod sa kabutihang asal ;magmamalabis siya sa maluhong pamumuhay at paggugol, di siya magpapakita ng awa sa mga dukha, at di siya susunod sa mga tuntunin ng kabutihang asal"<2 at kayo, adre %rene, sasabihin lamang ninyo na lilimutin ninyo ang kalinisang ugali, ang awa sa kapuwa, at iba pa" )a maliit na hinihingi ko#y kapalit ang aking mga brilyante" (t ito ;tinapik pa ang .apitan /eneral<, sa limang bilang ay isang 4ale na limang araw sa piitan ;karapatan ni )imoun na mapabilanggo sa isang tao nang limang araw<2 isang pag-papapiit sa limang buwan2 isang
utos na pagpapatapon na walang nakasulat na pangalan2 karapatan sa isang madaliang utos na pagpapabaril sa iasng taong pipiliin ko at iba pa" )a kakaibang kundisyong ito ng pagsusugal ay napalapit sina @on $ustodio , adre +ernandez at ang ataas na .awani" (ng huli ay nagtanong kung ano ang mapapala ni )imoun sa kanyang mga hiling" ara raw luminis ang bayan at maalis na lahat ang masasamang damo, tugon ni )imoun" %pinalalagay ng nangakarinig na ang gayong kaisipan ni )imoun ay gawa ng pagkaharang sa kanya ng mga tulisan" )inabi naman ni )imoun na nang pigilan siya ng mga tulisan ay walang kinuha sa kanya kundi ang ? niyang rebolber at mga bala" .inumusta pa raw ang heneral" arami raw baril ang tulisan " (nang heneral ay ipagbabawal niya ang mga sandata" (ni )imoun5 /uwag" (ng mga tulisan ay marangal2 sila ang tanging marangal na kumikita ng ikabubuhay nila" /alimbawa, pawawalan ba ninyo ako nang di man lang kukunin ang aking mga alahas D (ng kasamaan ay wala sa mga tulisan sa bundok nasa mga tulisan sa bayan at siyudad" aya ninyo, ani adre )ibylang nakatawa" aya natin , ganti ni )imoun, !ayo nga lamang ay mga di-hayagang tulisan" %ka-115 na" %tinigil ng heneral ang laro at parunggitan" ay kalahating oras pa#t manananghali na marami pa tayong suliraning paguusapan" %pinasiya ng heneral na ipagbawal ang armas de salon ;sandatang pampalamuti sa salas<" !umutol ang ataas na .awani" Aala raw bansa sa daigdig na nagbabawal niyon" anok lang daw ang kayang patayin niyon" 3aging sinasalungat ang heneral ng ataas na .awani" Aalang nangyari sa pagtutol ng huli" Nagbigay ng payo si )imoun" /uwag ipagbawal ang armas de salon liban sa iisang sukat na kasalukuyang nabibili noon" %to ang nasunod" )unod na pinag-usapan ang suliranin ng paaralan sa !iyani" (ng guro ay humihingi ng bahay-paaralan" (ni adre )ibyla si )orates ay nagturo sa plasa, si lato sa ilalim ng mga kahoy at si /esus ay sa mga bundok" ilibustero raw ang guro sa !iyani, ayon kay adre $amorra" %pinasiya ng heneral na pigilin sa pagtuturo ang guro" !umutol ang ataas na .awani" (nang heneral ay di dapat humusay pa sa *spanya ang mga paaralan pa sa ilipinas" )a susunod , dugtong pa nito, lahat ng daraing ay pipigilin sa tungkulin" %pinayo ni @on $ustodio na gawing paaralan ang sabungan" .ung linggo at pista lang lang daw ginagamit at pinakamaayos na gusali, ang mga sabungan" .ung simpleng araw daw ay nakatiwangwang lamang"
inutol ng heneral ang pagtatalo" ag-aaralan daw niya" %sinunod ang balak na paaralan ng kabataan ukol sa Aikang .astila" (nim na buwan nang naghihintay ito ng pagpapasiya" !inanaong ng heneral ang kawani )ang-ayon ang tinanong" inuri ang balak ng kabataan" !umutol sa balak si adre )ibyla" Aala raw sa panahon at isang paghamak sa mga @ominiko" (yon kay )imoun ay kahinahinala ang balak" %niisip ni adre %rene na tagapagsalita ng kabataan para sa paaralan na wala nang pag-asa ang paaralan" !utol si )imoun" %pinasyang huwag nang magsalita" %nisa-isa ang kabataang may panukala ng paaralan" )i %sagani raw ay mahilig sa pagbabago at pagsulong kaya#t mapanganib" %pinagtanggol ni adre +ernandez si %sagani" (ni adre $amorra, ang binata ay bastos" )a bapor da ay itinulak niya at siya#y itinulak din nito" (ng mayamang si aaraig na paborito ni adre %rene ay may tagatangkilik na isang kondesa kaya#t di ito pinag-usapan" %sinunod si Basilio" !ubig na tulog daw ito, ayon kay adre %rene" !ahimik daw at may pinagmulang si adre )al4i ang higit na nakaaalam;ngunit wala si adre )al4i"< !ila raw nakabangga na ito ng mga sibil at may ama itong napatay sa isang paghihimagsik" %tala raw ang pangalan ni Basilio, utos ng heneral" !umutol ang kawani" %pinagtanggol ang kabataan" !umango sina adre +ernandez, adre %rene at @on $ustodio" !umutol si adre $amorra5 (ng mga %ndiyo ay di dapat matuto ng kastila at pagnatuto ay makikipagtalo sa mga kastila" (ni adre )ibyla5 /indi pinag-uusapan dito ang pagtuturo ng kastila5 dito ay may isang lihim ng paghahamok ng mga estudyante at ng 0nibersidad ng )to" !omas" ag nasunod ang kanila, natalo kami ;mga @ominiko<, yayabang ang mga iyan at tuloy-tuloy na" agkatapos naming bumagsak, isusunod nila ang amahalaan" Nagsalita si adre +ernandez na isa ring @ominiko5 ulitikahin natin sila para di nila masabing tinalo nila tayo" )a halip na labanan natin sila ay sang-ayunan natin at purihin sa balak nila" Bakit makikipagkagalit tayo sa Bayan2 kakaunti tayo, marami sila" .ailangan natin sila, tayo#y di nila kailangan" Ngayo#y mahina ang bayan" Ngunit bukas-makalawa#y lalakas iyan" atuwid ang mga kahilingan ng mga estudyante" .ikilala pa sila sa atin ng utang na loob" umaya tayo sa mga /esuwita" 3along nagalit si adre )ibyla nang mabanggit ang hesuwita" Nagsabadsabaran ang magkakaharap at di naunawaan ang lahat" umasok ang kura sa 3os Banos upang sabihing nakahanda na ang pananghalian" )iyang pagbulong ng mga .awani sa /eneral" (ng anak noong si .ab" !ales ay humihiling na palayain ang kanyang nuno na napipiit kapalit ng ama"
.umatig si adre $amorra sa pagpapalaya" )umang-ayon ang /eneral" Kabanata 12 &la"ido &enitente Buod
alungkot na patungo sa 0nibersidad ng )anto !omas si laido enitente sapagkat ibig na niyang tumigil ng pag-aaral tulad ng nasabi na niya sa ? sulat niya sa ina" inakiusapan nga lamang siya ng ina na kahit batsilyer sa artes ay matapos niya"Nasa ikaapat na taon na siya" (ng paghahangad ni laido na magtigil ng pag-aaral ay palaisipan sa kanyang mga kababayang taga !anawan" )iya ang pinakamatalino sa bantog na paaralan ni adre 6alerio roon" /indi naman siya sugarol, walang kasintahang magyayayang pakasal, at laban sa mga aral ng !andang Basyong akunat, masalapi" Nagulat pa si laido nang makapasok na siya sa agallanes ;dating )to"@omingo< at siya#y tapikin ni Juanito alaez sa balikat" )i alaez ay mapaghangin at paborito ng mga guro" (nak ng mestisong .astila" ayaman" ay pagkakuba" .inumusta ni Juanito ang bakasyon ni laido" agkatapos ay ibinalita ang pagbabakasyon niya sa !iyani, kasama si adre $amorra" Nangharana raw sila ng magagandang babae" Aala raw bahay na hindi nila napanhik" (t may ibinulong kay laido na ikinamangha tila ng huli" !anga raw si Basilio sa pagkakaroon ng katipang tulad ni /uli" ero susuko rin daw si /uli kay adre $amorra" Nagtanong ng leksyon si alaez kay enitente sapagkat noonh lamang papasok ang kuba" ulos walang pasok noong nakaraang mga araw" ay kaarawan ng guro, may pista ng santo, mayroong umambon" (ng leksyon daw nila ay ukol sa mga salamin" Niyaya ni elaez si enitente na maglakwatsa" !umutol ang huli" Nagpatuloy sila ng paglakad" ay naalala si elaez" Nang hingi ng abuloy para sa monumento ng isang paring @ominiko" Nagbigay si laido para magtigil na si elaez at alam din ng Batangueno na nakatutulong ang gayong mga abuloy sa pagpasa ng estudyante" alapit na sila sa 0nibersidad" Naroon si isagani na nakikipagtalo ukol sa aralin" (ng ibang estudyante ay naniningin ng magagandang dalagang nagsisimba" Namutla at namula sa lugod si %sagani nang magkulusan ang mga mag-aaral at magtinginan sa isang bagong dating na 4itoria o karuwahe" Nakita niya si aulita omez, ang kanyang katipan, na kasama si @onya 6itorina" )i @onya 6itorina ay ngumiti kay Juanito elaez" )i !adeo na kaya lamang pumasok sa paaralan ay upang alamin kung may pasok at kung mayroon ay aalis at magdadahilang maysakit ngunit nakapapasa, sa anong himala ay napasunod kay aulita sa simbahan" Nagpasukan na sa paaralan ang mga estudyante" Nguni#t may tumawag kay laido" inalagda si plaido sa kasulatang tutol sa balak na paaralan ni aaraig" /indi lumagda si laido" Aalang panahong basahin ang kasulatan" Nalaala niya ang isang amain na nawalan ng mga pag-aari
nang lumagda sa isang kasulatang di binasa" Nguni#t sa matagal na pagpipilitan ay nahuli sa klase si laido etinente" umasok parin si laido" /indi na patiyad" inatunog pa ang takong ng sapatos" %nakala niyang ang pagkakahuli niya ay pagkakataon na upang siya#y mapuna at makilala ng kanyang guro" )ila#y may mahigit na 1M sa klase" (t siya nga#y napuna ng guro na lihim na nagbanta" Bastos magbabayad ka sa akin"
Kabanata 13 Ang Klase sa &isi'a Buod
%sang silid na taluhaba ang silid ng klase" (ng upuan ay parang hagdan na tatlong baytang at nakapaligid sa panig ng silid" )a isang dulo ng silid ay ang hapag ng guro na sa likod ay ang pisarang may nakasulat na 6i4aE na naroon mula pa nang unang araw ng pasukan sa taong iyon" Aalang palamuti ano man ang mga dingding na bato" ay mga kasangkapan sa pisika nguni#t ito ay nakasusi sa isang aparador na may salamin at kung gamitin man ay ipinakikita lamang sa klase mula sa malayo tulad ng )antisimo ng are" %yon ay ipinakikita lamang sa mga dayuhan upang di masabi ng mga ito na nahuhuli ang 0)! sa ibang bansa sa kahusayan sa pagtuturo at kaya lamang di natututo ang mga ilipino ay dahil katutubo ang walang-katalinuhan" (ng guro, si adre illon ay isang batang @ominikong napabantog sa pilosopiya sa .olehiyo ng )an Juan de 3etran" %yon ang una niyang pagtuturo ng pisika" 0nang tinanong sa klase ang isang antukin" arang ponograpo itong tumugon ng isang isinaulong leksiyon na ukol sa salamin, bahagi nito, kauriang bubog o kalaing" inatigil ng guro ang estudyante" inilosopiya ang musika" .ung kalaing, metal at bubog daw ang salamin ano raw uri ang kahoy na may makintab na barnis o marmol na binuling maigiD @i tinugon ng estudyante ang tanong" %pinagpatuloy ang isinaulong aralin na parang plakang natigil at muling pinaandar sa ponograpo" inatigil uli ang estudyante, muling tinanong sa sampay bakod na kastila" Binulungan ito ni elaez" ali ang idinikta" )inunod nito" Natawa pati ang guro matapos insultuhin ang estudyante" Binigyan uli ng tanong sa bahagi ng salamin" .ung ano ang ibabaw ay siyang salamin, bale wala ang harapan2 ang mahalaga#y ang nasa likuran" @i baD Nalito ang estudyante" 3ahat ay sumesenyas na sumang-ayon na siya at nadiktahan siya ni elaez nang $onedo, adre, ;sang-ayon adre<" %yon ang itinugon ng estudyante" !anong uli ng prayle5 .ung katkatin ang asoge sa likod at palitan ng bibingka, ano mayroonD Bulong ni elaez5 BibingkaE
!inawag ng propesor si elaez" !umayo ang tinawag" Napabubulong ito kay laido" )a katatapak sa paa ni enitente ay napasigaw sa sakit ang tagadikta" )iya ang tinatanong ng propesor matapos na siya#y murahin at taguring espiritu sastre" )inasabi ng aklat na ang mga salaming kalaing ay binubuo ng tanso o ng iba pang kalaing, totoo o hindiD tanong ng guro" anyan ang sabi ng aklat, adre, tugon ni laido" (ng salaming bubog ay binubuo ng isang patag na bubog na ang magkabilang mukha ay pinakintab ng maigi at ang isang mukha ay kinulapuan ng tinggang puti, tamaD %yan ang sabi ng aklat,adreD (ng tinggang puti ba ay kalaingD )abi po ng aklat" *rgo ;samakatuwid<, ang salaming bubog na may merkuryo, isang kalaing, ay salaming bubog-kalaing" aano mo maipaliliwanag, espiritu sastreD Nalito si laido" %nulan ng mura si laido" Nagtawanan ang klase" %tinanong ang pangalan ni laido" Napalatak na patuya ang kura" (nito5 laido enitente lalong angkop ang laido suplado" 3alapatan kita ng penitenia" /inanap sa mahabang talaan ang pangalan ni laido" ( labinlimang paglibanE %sa lang at aalisin ka na sa klase" Napatindig si laido" (apat daw ang liban niya at ikalima ang pagkahuli niya" /imig intsik na nanuya ang guro" Bihira akong bumasa ng talaan kaya#t sa bawat isang huli ay limang liban ang inilalagay ko" akaikatlo kitang nahuli kaya#t labinlima" .ung ang limang liban mong inamin ang susundin ko, may utang ka pang 1" (t bibigyan kita ng masamang marka sa masamang sagot mo ngayon" Ngunit adre, hindi dapat na ang isang wala sa klase ay makabigkas ng mali sa aralin, tanong ni laido" L(""" pilosopong metapisikoE /indi mo ba alam na maaaring ang lumiban sa klaseng iyon, saan man siya naroon, ay di rin nakaalam ng aralinD ilisopastroEL panunuya pa ng ari" Nagpanting ang tainga ni laido" !ama na, adre" aaring markahan ninyo ako nang ano mang marka nguni#t wala kayong karapatang umaglahi sa akinE %nyo na ang inyong klaseE (t ang estudyante ay umalis nang walang paalam " Natigagal ang klase" @i nila akalaing magawa iyon ni laido" Nagsermon ang pari" Nagsuwail daw si laido sa mga tumataguyod sa paaralan ng kastila" Nagmura si adre illon hanggang sa tumugtog ang
kampanilya" Naglabasan ang may ?I na estudyanteng di pumapasok nang walang nalaman at lumabas nang sa gayon ding kalagayan"
Kabanata 14 Sa Bahay ng mga Mag,aaral Buod
alaki ang bahay na tinitirahan ng estudyanteng si akaraig" aluwag ang bahay na ito at puro binata ang nakatira na pawang nangangasera" %ba-iba ang kanilang edad at pag-uugali" )i akaraig ay isang mayamang mag-aaral ng abogasya at pinuno ng kilusan ukol sa isyu sa (kademya ng wikang kastila" (ng pangunahing estudyante na sina %sagani, )ando4al, eson at elaez ay inimbitahan ni akaraig upang pag-usapan ang kanilang pakay" ananalig sina %sagani at )ando4al na pagbibigyan hiling, samantalang nag-aalinlangan si eson" )i )ando4al ay larawan ng mga kastilang may malasakit at pagpapahalaga sa mga ilipino" ay dalang magandang balita si akaraig" %binalita nila na si adre %rene ay ang nagtatanggol sa kanila laban sa mga sumalungat sa kanilang adhikain" .ailangan ng grupo ang pagkiling ni @on $ustodio, isa sa mga kataas-taasang lipon ng paaralan sa kanilang panig" @alawang paraan ang kanilang naisipupang pumanig sa kanila si @on $ustodio, si " asta isang manananggol at si epay na isang mananayaw na matalik na kaibigan ni @on $ustodio" Napagkaisahan ng lahat na piliin ang manananggol upang maging marangal ang kapamaraanan"
Kabanata 1 Si Senyor &asta Buod
%kinuwento ni %sagani kay )enyor asta ang kanilang sitwasyon at ang naging reaksyon nito ay mapanganib daw ang ganyang uri ng mga petisyon, mas mabuting hayaan daw na gobyerno ang kumilos" Kabanata 1# Ang Kasawian ng Isang Intsi' Buod
)i uiroga, isang negosyanteng %ntsik na naghahangad magkaroon ng konsulado ang kanyang bansa ay naghandog ng isang hapunan" @inaluhan ito ng mga tanyag na panauhin, mga kilalang mangangalakal, mga prayle, mga militar, mga kawani ng pamahalaan, gayun din ang kanilang mga suki" @umating si )imoun at nang singilin niya si uiroga sa utang na siyam na libong piso, sinabi nitong nalulugi siya" %nalok ni )imoun na bawasan ng dalawang libong piso ang utang ni uiroga kung papaya gang intsik na itago sa kanilang bodega ang mga armas na dumating" /indi raw dapat mangamba ang %ntsik, sapagkat ang mga baril ay unti-unting
ililipat sa ibang bahay na pagkatapos ay gaagawan ng pagsisiyasat at marami ang mabibilango" )iya ay lalakad sa mga mapipiit upang kumita" Napilitang sumang-ayon si uiroga" (ng pangkat ni @on $ustodio ay naguusap tungkol sa komisyong ipapadala sa %ndia para pag-aralan ang paggawa ng sapatos para sa mga sundalo")a pulutong ng mga pari, ay pinag-uusapan nila ay tungkol sa ulong nagsasalita sa may perya sa uiapo na pinamamahalaan ni r" 3eeds" Kabanata 1$ Ang &erya sa -uiapo Buod
aganda ang gabi" (ng perya#y punong-puno ng panonoorin at manonood" (ng 1? galing sa bahay ni uiroga ay patungo sa kubol ni r" 3eeds" !uwang-tuwa si adre $amorra sa dami ng magagandang dalagang nakikita lalo na nang makasalubong si aulita na kasama nina %sagani at @onya 6itorina" unyalesE .ailan pa ako magiging kura sa uaipo, anang makamundong prayle at kinurot sa tiyan si Ben 9ayb" )i %sagani nama#y inis sa bawa#t tumititig kay aulita" ay pinasok na tindahan ng mga tau-tauhang kahoy ang pangkat nina adre $amorra" Naghawigan sila-sila" (ng isa raw ay kahawig ni 9ayb" .ahawig daw ni adre $amorra ang isa" arami ang lilok na anyong rayle" ay isang kuwadrong tanso ng babaing pisak ang mata, gula-gulanit ang damit, nakalupasay at namimirinsa at namimirinsa ng lumang damit" (yon kay adre $amorra ay isang hanggal ang umisip ng larawang iyon" )umagot si Ben 9ayb na iyon ay ayon sa pamagat5 la renza +ilipina o prinsang ginagamit sa ilipinas" %sa namang kuwadro ay naglalarawan ng isang lalaking nakagapos ang mga kamay at tinuturuan ng mga guwardiya sibil" amagat (ng Bayan na (kaba " inagtawanan din nila ito" ay nakitang larawan na kahawig ni )imoun" /inanap nila ang magaalahas" Aala ito" (yon kay adre $amorra#y natakot na baka pagbayarin nila sa pagpasok sa paglabas ni r" 3eeds" (ni Ben 9ayb naman5 Baka natakot na matuklasan natin ang lihim ng kanyang kaibigan si r" 3eeds" akikita ninyo#t ang lahat ay sa salamin lamang"
Kabanata 1% Ang mga Kadayaan Buod
)inalubong ni r" 3eeds ang mga panauhin sa kanyang perya" Bago nagsimula ang palabas, nagsiyasat si Ben 9ayk upang akita ang salamin sa kanyang inaasahang matagpuan, ngunit wala siyang nakita" umasok si r" 3eeds sa isang pinto at may dalang kahong kahoy sa kanyang pagbabalik" %pinaliwanag niya na ito ay natagpuan naiya sa isang libingang nasa-piramid ni .huKu, isang araon ng *hipto" (ng kahon ay may lamang abo at kapirasong papiro na kinasusulatan ng
dalawang salita" )a pamamagitan ngpagbigkas ngunang salita ang abo ay nabubuhay at nakakausapang isang ulo at pagbanggit ng ikalawang salita ito ay babalik sa dating kinalalagyan nito" Bumigkas ng isang salita si r" 3eeds, lumabas ang isang ulo at sinsbi nitong siya si %muthis" )iya ay umuwi sa sariling bayan pagkatapos ng pag-aaral at mahabang paglalakbay" )a kanyang pagdaraan sa Babilonia ay nabati niya ang isang lihim na hindi ang tunay na )umerdis ang namamahala doon kundi si autama, isang magnanakaw ng kapangyarihan at namamahala sa tulong ng pandaraya" )a katakutang isumbong siya kay $ambises ay binalak ang ikakasawi ni %muthus sa tulong ng mga saserdoteng !aga-*hipto na siyang nakapangyayari noon sa kanilang bayan" )iya ayumibig sa isang anak ng pari at naging kaagaw niya rito ang pari sa (bidos" Nagpanukala ang pari ng kaguluhan at siya ang sinangkalan" %sinakdal siya at napiit, tumakas at napatay" (yon sa ulo siya ay nabuhay muli upang ihayag ang gayong kataksilan" !itig na titig kay adre )al4i ang espinghe habang nagsasalita ito" @ahil sa takot hinimatay ang prayle" .inabukasan nagpalabas ng utos ang gobernador na nagbabawal sa palabas ngunit wala na si r" 3eeds, nagtungo ito sa /ongkong dala ang kanyang lihim"
Kabanata 1( Ang Mitsa Buod
3umabas sa klase si laido enitente" /indi na siya ang dating mapagtimpi" alit na galit siya" Nais niyang gumawa ng isang libot isang paghihiganti" arang ibinubulong ng kanyang budhi5 laido enitente, ipakilala mong ikaw ay may karangalan, na ikaw ay matapang at maginoo" !aga-Batangas ka na ang paglait ay hinuhugasan ng dugo" Nakitang nagdaan ang isang sasakyang kinalulunanan nina adre )ibyla at @on $ustodio" Nais niyang habulin ang kura at ihagis sa ilog" Napadaan sa *solta" ay naraanang dalawang (gustino sa pinto ng basar ni uiroga" %big pag-uundayan ng suntok" Nagpigil" ay naraanang dalawang kadete na nakikipag-usp sa isang kawani" )inagasa niya ito" !umabi ang mga kadete" %naalihan ng hamok si laido" %nakala na ni laidong wala na siyang pagkakataong mag-aral" (niya sa sarili" /indi raw kami marunong maghiganti" @umating na sana ang lintik at nang makita nila" Naratnan ni laido sa bahay na kanyang tinutuluyan ang kanyang ina si .abesang (ndang" .ararating nito mula sa Batangas" )inabi ni laido na di na siya mag-aaral" Naghinagpis ang ina" Nakiusap sa anak" Nagpaalam si laido sa ina" inala nito ang )ibakong, !undo, )an Niolas, )to" .risto" ainit pa ang ulo" Ngunit nakaramdam ng gutom" Naisipang umuwi" %nakalang wala na sa bahay inat nagtungo na sa
kapitbahay upang makipangginggi" ali siya" Naroon pa ang ina" Naghihintay" %pinakiusap daw ni .abesang (ndang sa prokurador ng (gustino na iayos ang suliranin ni laido sa nakagalit na @ominiko" (yaw ni laido" !atalon daw muna siya sa ilog asig o magtutulisan bago mag-aral na muli" Nagsermon uli ang ina ukol sa pagtitiis" @i na kumain muna, muling umalis ang binata" Nagtungo sa daungan ng mga bapor" %nisip niyang magtungo sa /ongkong, magpayaman at kalabanin ang mga prayle" inabi siya sa paggagala" Aalang natagpuang kaibigan" Napatungo siya sa perya" Nakita niya si )imoun" )inabi niya dito ang nangyari sa kanya at ang hangad niyang pasa- /ongkong" Napatulog siya sa magaalaha" %sinama ni )imoun si laido sa kanyang karuwahe" ag-karaan ng pagtakbo ipinatigil ang sasakyan" Bumaba sina )imoun at laido" Nakita nina laido sina %sagani at aulita na namamasyal" Nainggit si laido" .inainisan sina )imoun at %sagani" (nya5 )a ganyan lamang mapapakinabangan" Nagpatuloy ng paglalakad sina )imoun at laido hanggang sapitin nila ang isang bahay na munti pagawaan ng mga pulbura na pinangangasiwaan ng dating guro sa )an @iego" %natasan si )imoun na pakipagkitaan ng guro ang tenyente at ang kabo ng mga militar, gayundin si .abesang !ales" Nagtanong ang guro sa di pa nila kahandaan" (ni )imoun5 sapat na sina .abesang !ales, ang mga naging kabinero at isang rehinameyento ng mga kawal" .ung ipagpapaliban ay baka patay na si aria $lara" !umalima ang dating guro" @alawang oras na nag-usap sa bahay ni )imoun ang magaalahas at ang binata bago umuwi sa kaserahan si laido" Nang mapag-isa ang mag-aalahas ay nagtalo ang loob ni )imoun" )inurot siya ng budhi dahil bahagi siya ng kabulukang nais niyang puksain" Aaring nakita niya ang anyo ng kanyang ama at ng kay *lias na tumututol sa kanyang ginawa" Ngunit umiling siya" .ung akoy tumulad sa inyo ay patay na ako, aniya" umawa ako ng masama upang mabigyang daan ang mabuti" Nilalagnat noon si simoun" .inabukasan ay buong bait na nakikinig si laido sa nangangaral na ina" /indi tumututol sa mungkahi nito" %pinayo na lamang sa ina na bumalik na sa lalawigan kaagad dahil kung malaman daw ng prokurador na naroon si .abesang (ndang ay hihingian pa ito ng regalo at pamisa"
Kabanata 2) Si .on /ustodio Buod
(ng usapin ukol sa akademya ng salitang kastila ay nasa mga kamay ni @on $ustodio, na siyang pinagkatiwalaan lumutas sa suliraning ito" )i @on $ustodio de )alazar y )anhez deonteheredondo ay kilalang tanyag sabahagi ng lipunan sa aynila at tinaguriang &Buena !inta'" )iya ay nakapag-asawa ng isang mayaman at sa pamamagitan ng yaman ng asawa, nakapagnegosyosiya kahit kulang sa kaalaman sa mga tungkuling kanyang hinahawakan siya ay pinupuri dahil siya ay masipag" Nang bumalik siya sa *spanya walang pumansin sa kanya dahil sa kakulangan niya sa pinag-aralan, kaya walapang isang taon nagbalik na siya sa ilipinas at nagmagaling sa mga ilipino sa kanyang kunwaring magandang karanasan sa adrid" 3umagay siya parang amo#t tagapagtanggol, ngunit siyay naniniwalang may ipinanganak upang mag-utos at ang iba#y upang sumunod" (ng ilipino#y ipinanganak upang maging utusan, kaya#t kailangang pagsabihang lagi na ang mga ito#y sa gayon lamang ukol" )a loob ng labing limang araw, si @on $ustodio ay bumuo ng pasiya ukol sa kasulatan at handa na niya itong ipaalam sa lahat"
Kabanata 21 Mga Anyo ng Taga,Maynila Buod
Nang gabing iyon ay may pagtatanghal sa teatro de 6ariendades, ang 3es $hohes de $orne4ille ng bantog na mga ranses" 0bos kaagad ang tiket, at mahabang-mahaba ang hanay ng nagsipasok" %sang .astila ang tanging walang bahala sa pagpasok sa dulaan" %to#y si $amarronoido na anyong pulubi o palaboy" ay lumapit sa kanya na isang kayumangging lalaki na matanda at may amerikanang mahaba#t hanggang tuhod" )iya#y si !iyo .iko" inakitaan nito ng mga mamisong ehikano si $amarronoido" %isa ang kanilang hanapbuhay5 pagdidikit ng mga paskil" (nim na piso ang iniupa ng mga ranses kay !iyo .iko" (ni $amarronoido5 *, magkano naman ang ibinigay nila sa mga prayleD @apat mong malaman na ang buong kikitain ng palabas ay mauuwi sa mga kumbento" (ng palabas ay humati sa aynila" ayroong nagsitutol dito bilang masagwa at laban sa moralidad, tulad nina @on $ustodio at ng mga prayle" ayroon namang nagtanggol dito" ga pinuno ng hukbo at mga marino, ang kawani, at maraming matataas na tao" 3aban ang mga babaing
may asawa o may kasintahan" (ng wala nama#y sang-ayon sa opera" Naging malaki at malaganap ang bulung-bulungan at kasamang nababanggit ang .apitan /eneral, si )imoun, si uiroga at mga artista" (ni $amarronoido kay .iko5 (ng kalahati ng mga nagsisipasok sa teatro ay manonood dahil sinasabi ng mga prayle na huwag manood5 at ang palabas dahil ipinagbabawal ng mga prayle" abuti ang iyong mga paskil ngunit higit na mabisang pantawag ng tao ang pastoral o pagbabawal ng mga pari" Nang makaalis si !iyo .iko ay may napansin si $amarronoido na mga taong tila hindi sanay mag-amerikana at sa wari#y umiiwas mapuna" (nya5 ga sekretarya kaya o magnanakawD .inapa ang sariling mga bulsa" Aalang laman" (no sa akin sino man silaD anito at nagkibit-balikat" %sang kagawad ng hukbo ang kumausap sa mga di-kilalang tao na apat o lima sa bawat pulutong" agkatapos, ang kagawad ay lumapit sa karwahe at masiglang nakipag-usap sa taong lulan niyon si )imoun" ay narinig ang palaboy na .astila5 (ng hudyat ay isang putok" (t umalis ang karwahe" ay binabalakE ani $amarronoido" Nagpatuloy nag-uusap" ay malakas (t yayaman
ng lakad si $amarronoido" @alawang tao ang narinig niyang (nang isa na may hawak na rosaryo at kalmen5 (ng mga kura kaysa /eneral" (ng heneral ay umaalis2 ang mga ay naiiwan" tayo" (ng hudyat ay isang putok"
(ni $amarronoido5 @oon ang heneral dito si adre )al4i" .aawa-awang bayanE Ngunit anio sa akinD )a labas ng dulaan ay naroon si !adeo at isang kababayang baguhan sa lungsod" Niloloko ni !adeo ang kababayang tanga sa pagsasasbi ng mgsa kahanga-hangang kasinungalingan" araming mga taong nagdaraan ang sinasabi ni !adeo na mga kaibiga#t kakilala niyang malalaking tao kahi#t di totoo" @umarating sina aulita omez at ang tiyang si @onya 6itorina" Nakilala ni !adeo si adre %rene na nakabalatkayo nguni#t di naitago ng tunay na katauhan dahil sa mahaba niyang ilong" @umating din si @on $ustodio" Nang makita ni !adeo na dumating sina akaraig, eson, )ando4al at %sagani ay lumapit ito at bumati sa apat" ay labis na tiket ang mga ito dahil di sumama sa kanila si Basilio" %nanyayahang pumasok si !adeo" @i na naghintay ng ikalawang paanyaya si !adeo" %niwan ang taga-lalawigan na nag-iisa"
Kabanata 22 Ang &alabas Buod
aingay sa dulaan" 3ampas na sa oras ay di pa nagsisimula ang palabas dahil wala pa ang .apitan /eneral" ay nagsisipadyak ng baston at sumisigaw na buksan na ang tabing" araming pabastos na paghanga sa mga babae na maririnig sa mga artilyero" araming tsismisan" ausok" araming pagtatalo" ay isang matigas ang ulo sa isang luklukang di kanya at ayaw ibigay iyon sa may-aring si @on rimiti4o" /indi ito napakiusapan ng tagapamahala" Nagsigawan ang mga artilyero" %bibigay o hindi na oo na hindiE Nalibang ang mga tao" (ng mga tanod ay di makapangahas magpaalis sa nasa upuan ni @on rimiti4o dahil sa ito ay isang mataas na tao sa pamahalaan" @umating ang /eneral" !umugtog ng marha real" )i epay ay nasa isang palko na handog ni akaraig" .atapat ito ng palko ng mga estudyante" )i @on $ustodio ay tinipan ni epay sa dulaan kaya#t di man ibig ay napilitan ang tagapagmungkahi na pasadulaan" asaya si epay" asaya rin ang mga estudyante pati si eson" )i %sagani lang ang hindi dahil nakita niya sa dulaan si aulita na kasama ni elaez na kanyang karibal" %sang ransesa ang umawit, si ertude" %sang awit na puno ng tsismis ng linggo ang kanyang ipinaririnig" !igas na kasasalin ni !adeo sa .astila ng mga salitang ranses" ayon din ang ginawa ni Juanito elaez kina aulita at @onya 6itorina" .araniwan naman ay mali si Juanito" 0mawit si )erpolette" ay pumalakpak sa una" Nakilala ito ni !adeo" adre %rene na pinapag-espiya ni adre )al4i sa kung sadyang masama nga ang palabas ng mga ranses ay namukhaan ng mananayaw" .akilala pala siya ni )erpolette sa *uropa pa" %sang babae ang dumating na kasama ang asawa" %pinamalaki ang pagdating niya nang huli sa lahat" Nang makitang may palko pang walang laman ay inaway ng ginang ang asawa" )inutsutan siya ng mga tao" Aikang paismid5 (ng mga ungasE (kala mo#y marurunong ng ranses" ;!ama naman"< )i Juanito#y nagpapanggap na maalam ng ranses na di naman nalalayo sa *spaCol" .apag nagtawa ang mga tao#y nakikitawa siya" .apag nagsiungol o nagsiubo, napapailing siya" /umanga sa kanya si @onya 6itorina at hinangad pakasalan ang binatang kuba pag namatay si @e *spadaCa" %nubo nang masasal si Juanito" )inigawan siya" aalisin ang tisiko" Nais awayin ito ni elaez" Nakilalang si @on $ustodio iyon" Natakot ang binata" .undi lamang kasama ko kayo anya kina aulita" 3along humanga si @onya 6itorina kay elaez" (yon kay Ben 9ayb, na isa sa mga nagsiganap ay hindi artista, di marunong umawit"
Napag-usapan ang di pagsipot ni )imoun sa dulaan" inagtalunan ng mga estudyante ang kagandahan at kapangitan ng wikang ranses " @umating si akaraig mula kay epay" alungkot" Nag-usisa ang lahat" Napasiyahan na raw ang tungkol sa paaralan ayon kay adre %rene" )inang-ayunan nag paaralan" Ngunit ito#y ipaiilalim sa 0nibersidad ng )to" !omas, sa pamamahala ng mga @ominikano" .ung gayo#y mga kabesa de baranggay tayo, ani !adeo" /inagisan ni eson ng maruming medyas si )ando4al" (t ang masakit ayon kay akaraig ay ipinayo pa ni adre %rene na ipagdiwang ng mga estudyante ang tagumpay nila" (ni eson5 )igi, magdiwang tayo sa isang pansiteryang paglilingkuran ng mga %ntsik na hubadE inagtibay ang balak" /indi na hinintay ng mga estudyante ang ikalawang yugto ng opereta" Nagsialis sila sa gitna ng alingasngas ng buong bulwagan"
Kabanata 23 Isang Bang'ay Buod
Nang gabing iyon, ikapito, ay makalawang umalis at dumating si )imoun sa bahay na may iba#t ibang taong kasama" Nakita siya ni akaraig nang mag-iikawalo sa may daang Ospital, malapit sa kumbento ng )ta" $lara" Nakita siya ni $amarronoido sa may dulaan nang mag-iikasiyam na may kausap na tila estudyante" )i Basilio ay dir in nanonood" Nagrerepaso siya sa bahay" /indi na nag-sasama sa mga kamag-aaral mula nang tubusin si /uli sa pagkakaalila" inag-aralang mabuti ang pagpapagaling kay .apitan !iyago na noon ay lalong naging mahirao pakiba-gayan" .ung minsan ay mahal na mahal nito si Basilio at kung minsa#y nilalait" abigat nang pabigat ang karamdaman nito" (ng pagbabawas sa paghitit ni .apitan !iyago ay isinasagawa ni Basilio ngunit kung nasa lalawigan o nasa paaralan siya#y may nagbibigay ng labis na apyan sa matanda" )i )imoun at si adre %rene lang naman ay walang itinatagubilin kay Basilio kundi ang pagalingin ang maysakit, pagtiisan ito sa pag-aalaga" )a pagrerepaso ni Basilio ay dumating si )imoun" ula nang magkita sila sa )an @iego ay noon lamang sila nagkaharap" .inumusta ni )imoun ang maysakit" alubha, ani Basilio" alala na raw ang kalat ng lason sa katawan" !ulad daw ng ilipinas, ani )imoun" /inimok ni )imoun si Basilio na makiisa sa himagsikan liban sa pamahalaang .astila dahil ang hindi kakampi sa kanila ay ituturing na kaaway na dapat pata-yin" %natasan ni )imoun si Basilio na itakas si
aria $lara mula sa kumbento ni )ta" $lara habang nagkakagulo ang buong lungsod" )inabi ni Basilio na huli na, dahil sa nagpakamatay na si aria $lara" Naroon siya sa kumbento upang makibalita kaya niya nabatid" Nang bumalik siya ay nakita niya ang liham na padala ni adre )al4i kay adre %rene na siyang nagpabasa niyon kay .apitan !iyago na nagpanangis nang mabatid na patay na si aria $lara" 3itong-lito na patakbong nanaog ng bahay si )imoun" Nawala sa pagaaral ang isip ni Basilio" (ng naglaro sa isip ay ang kahabag-habag na buhay nina %barra at aria $lara"
Kabanata 24 Mga &angarap Buod
ag-uusap sina %sagani at aulita sa 3uneta" /andang-handa si %sagani sa pagbabagsak ng kanyang galit sa gabi" any raw ang tingin ni %sagani sa mga ransesa" .aya raw siya sumama kay Juanito ay para nga magkita sila ni %sagani" )i @onya 6itorina raw ang may ibig kay elaez" Nagkatawanan ang dalawa" Nagkapalitan sila ng mga pagtanaw sa kinabukasan" Nais ni %sagani na sa nayon manirahan" inakaiibig raw niya ang kanyang bayang iyon" Bago raw niyanakita si aulita, ang bayang iyon ang tangi niyang kaligayahan at magandangmaganda para sa kanya" Nguni#t nang makilala niya si aulita ay naging parang may kulang sa kanya ang bayang iyon at Natiyak niyang ang kulang ay si aulita
Nguni#t ayaw ni aulita na tumungo roon" (yaw niyang magdaan sa mga bundok na malimatik" (ng ibig niyang paglalakbay ya sa pamamagitan ng tren"
inaghambing ni %saganisa isip ang pansin ng mga taong pamahalaan sa nagkaramdam na si )imoun at ang mga sugatang kawal na galling sa digma" )a huli#y ni walang pumapansin" Nguni#t kay )imoun ay nabahala ang marami" %ba na raw ang mayaman, ayon sa binata" (ng bayang nasa isip niya ay di lamang ilipinas kundi pati ang *spanya" @umating sina aulita" Nginitian nito si %sagani" Nangiti na rin ang binata at napawi ang lahat ng kanyang mga hinanakit sa dalaga" Nalubos na sana ang kanyang tuwa nang
itanong sa kanya ni @onya 6itorina kung nakit ang binata ang pinaghahanap na asawang .astila" %pinagkaila ng binata na alam niya dahil sa kanilang bayan sa nayon ;kay adre +lorentino< nagtatago si @e *spadana" )inabi ng donya na nais niyang mag-asawa uli" Nagtanong pa ang donya kumg ano#t pakasal siya kay elaez" (ng pilyong %sagani naman ay namuri pa sa kinaiinisan niyang kamagaral" inagbigyan ng donya ang pamangkin at binatang kausap" .ung matutuloy ng naman si aulita kay %sagani, magiging sarili niya si Juanito"
Kabanata 2 Tawanan at Iya'an Buod
%dinaos ang piging ng mga estudyante sa aniteris aanista de Buen usto" 3abing:apat sila, kasama si )ando4al" inakyaw nilang lahat ang mesa" (ni ng isang paskin5 &3uwalhati kay @on $ustodio sa kaitaasan at ansit sa lupa sa mga Binatang may agagandang .aloobanE' atatlim ang mga salita ng mga estudyante" Naghalakhakan sila#y pilit at may tunog ng paghihinakit" @umating si %sagani" )i elaez na lang ang kulang" (ni !adeo sana#y si Basilio na ang inanyayahan nila sa halip ng impormal na si Juanito" (t malala-sing pa raw sana nila si Basilio upang mapagtapat ng mga lihim ukol daw sa nawawalang bata at sa isang mongha" Nagkainan" %nihandog nila ang pansit-langlang klay @on $ustodio" (ng sopas ay tinaguriang sopas ng panukala2lumpiang intsik ay inalay kay adre %rene 2 ang torta#y inukol sa prayle ;torta de +railes<" !umutol si %sagani" ay isa raw prayleng di dapat isama sa panunumpa" !umutol din si !adeo" .ahabag-habag daw na inihambing ang alimasag sa mga prayle2 ang pansit gisado ay inukol sa pamahalaan at sa bayan" (yon kay akaraig, ang pansit ay katutubong lutuing ilipino" ay ibig magalay ng pansitkay uiroga na isa raw sa apat na kapangyarihan sa ilipinas" (nang isa naman ay sa *minenia Negra ;)imoun< raw dapat ialay ang pansit" inapagtalumpati si !adeo" @i ito nakahanda" Nagsimula ito kahit papaano" )inigawan siya ng mga kasamahan " aya daw ang binigkas ni !adeo" Naghingian ng pagkain" Nahilingan ng talumpati si eson" %natake ni eson ang mga prayle" ula raw sa kamusmusan hanggang sa libingan ay prayle ang kasama natin" ay nakakita sa utusan ni adre )ibyla, ang biserektor sa 0nibersidad" )umakay ito sa karuwahe ni )imoun" Nagtiktik ito sa mga estudyante" (ni akaraig5 &(ng busabos ng bise-rektor na pinglilingkuran ng panginoon ng /eneralE'
Kabanata 2# Mga &as'il Buod
aagang nagbangon si Basilio upang magtungo sa ospital" Nais niyang pakialaman ang kanyang linsensiyatura sa 0nibersidad pagkatapos madalaw ang may sakit" 0utang siya kay akaraig ng perang gugugulin" (ng naimpok niya ay naipanubos kay /uli" )a tapat ng )an Juan de 3etran ay may nagtanong sa kanya ukol sa pagbabangon" %niugnay niya sa isip ang pagkakatungo sa kanya ni )imoun" arami raw nadadamay na mga estudyante ayon sa nagbabalita" Nagpatuloy sa paglalakad si Basilio" Nakasalubong niya ang isang katedratiko na malapit ang loob sa kanya" %tinanong kung nasa piging ng mga estudyante si Basilio" abuti raw at wala" Nang malamang kasapi si Basilio sa kapisanan ay pinayuhan nitop ang binata na umuwi na#t sirain niya ang lahat ng kasukatang magdadawit sa kanya" Nabanggit ni Basilio si )imoun" Aala raw kinalaman dahil nahihiga ang mag-aalahas dahil sa sinugatan ng kung sino" @ito#y may ibang mga kamay na nakapangingilabot, anang katedratiko" %tinanong ni Basilio kung may kasangkot na tulisan" Aala raw" anay raw mga estudyante" Nagkatagpo raw sa unibersidad ng mga paskil o mga paskin ;posters< na mapanghimagsik" ay nasalubong silang isa pang katedratiko na kakilala ni Basilio," (ng una5 Nangangamoy na si .apitan !iyago" Nilalapitan na siya ng mga uwak at buwitre" Nagpatuloy si Basilio sa paglalakad" ga karagdagang balita" arami raw estudyante ang papupugutan ng ulo, ipabibilanggo, ibabagsak sa pag-aaral" Nagunita ni Basilio ang sinabi ni )imoun" )a oras na kayo#y itiwalag nila di kayo makatatapos sa inyong karera" inaghinalaan ni Basilio na may kinalaman si )imoun sa mga paskil" Nakita niya si )ando4al" !inawag ito" Naging bingi ito sa tawag niya" !uwang-tuwa si !adeo" Aala na raw klase" %bibilanggo raw lahat ang kasama sa kapisanan ng mga estudyante" !uwang-tuwa pa rin ito dahil wal ng klase" )i elaez naman ay parang baliw na paulit-ulit ang pagsasabi5 Aalawala akong kinalaman, wala akong kinalaman 2 ikaw ang saksi ko Basili, na sinabi kong isang >uiPoterias ang lahat abilis tumalilis si Juanito nang makita ang isang tanod na palapit sa kanila" Natanaw ni Basilio si %sagani" Namumutla ang huli ngunit pinagpupuyusan ng kalooban" Nakapagtataka, mga ginoo, na walang kakuwenta-kuwentang mga bagay ay nagkakagulo tayo na parang mga mayang paking na itinaboy ng tautauhang panakot" %to lang ba ang pangyayari na ang kabataan ay mabibilanggo dahil sa kalayaanD Nasaan ang mga binitay, ang mga pinagbabarilD Bakit tayo magsisiurong ngayonD ay nagtanong5 )ino ba ang ungas na sumulat naiyonD Aalang halaga ang kung sino ang sumulat" !ungkulin nilang ; mga kura < alamin niyon" Nguni#t di tayo dapat patangay sa kaguluhang ito kung saan naroon ang panganib ay doon tayo dumako dahil naroon ang karangalan" .ung nasasabi sa paskil ay kaayon ng ating kalooban, sino
man ang sumulat noon ay dapat nating pasalamatan" .ung hindi naman ay sapat nang tutulan natin at tanggihan, ani %sagani" !umalikod si Basilio" @i siya sang-ayon sa sinabi ng kaibigan" !utungo siya kay akaraig upang mangutang" @i niya alintana ang mahiwagang senyas ng mga kalapit bahay ni akaraig" Napadubo siya at napaharap sa dalawang tanod na beterana" (nya5 Naparito ako upang makipagkita ako sa kaibigan kong si akaraig" Nagkatinginan ang dalawang tanod" @umating si akaraig at ang kabo at dalawang kawal" Nagtaka si akaraig kay Basilio" (nito5 arangal na pagkataoE )a panahon ng kapayapaan ay umiwas kayo sa amin "" %nusig ng kabo si Basilio" @inakip rin ito nang pakilala kung sino ati ba akoD tanong ni Basilio" Nagatawa si akaraig" /uwag kayong mag-alala" abuti#t ng maibalita ko sa inyo ang ukol sa hapunan kagabi samantalang nasa sasakyan tayo" )a sasakyan ay ipinagtapat ni Basilio ang kanyang pagsasadya kay akarai" )inabi ni akaraig na ma-aasahan siya ni Basilio at sa magtatapos raw ng madodoktor ay aanyayahan pa nila ang mga kawal na dumakip sa kanila"
Kabanata 2$ Ang &rayle at ang 0studyante Buod
)i %sagani ay ipinatawag ni adre +ernandez na isang katedratiko" 3abis na iginagalang ito ng binata" (yon sa pari narinig nito si %sagani sa pagtatalumpati ng binata" %tinata-nong ng kura kung kasama si %sagani sa hapunan" inuri rin ang pagkakaroon ni %sagani ng paninindigan " inaupo ang binata" Nguni#t nanatiling nakatayo si %sagni" atuloy na nagsalita ang pari" ay mga dalawang libong estudyante na raw ang naturuan niya o sinikap niyang turuang mabuti at karamiha#y pumupula at lumalalos sa mga prayle nguni#t walang makapagsalita nang tapatan o harapan" (yon kay %sagani ay di kasalanan iyon na kabataan na pag nagsalita laban sa maykapangyarihan ay kaagad nang sinasabing pilibustero at alam ng pai ang ibinubunga ng gayong paratang" &Baliw ang sino mang magsabi nang malakas sa kanyang iniisip sapagka#t siya#y magtitiis ng pag-uusig,' ani %sagani" )inabi ng prayle na di niya inuusig si %sagani at malaya itong nakapagsasalita ng anuman sa kanyang klase" )a halip ay paborito pa niya si %sagani" angiting nagpasalamat ang binata" )inabi niyang itinatangi rin niya ang katedratiko" &Nguni#t di tayo maguusap dito ng ukol sa ating sarili kaya#t ipinakikiusap ko sa aking katedratiko na ibahin na ang paksa"'
aaari raw si adre +ernandez ay gayon nga nguni#t di raw gaya ng katedratiko ang ibang prayleng @omoniko" (t tiniyak ni %sagani ang mga sakit sa pagtuturo ng mga prayle" &Binabawasan hangga#t maaari ang pagbibigay ng mga kaalaman sa pagpatay sa sigla at sigasig ng magaaral" Aalang inihahasiksa amin kundi mga kaisipang luma, mga lisyang simulaing kasalungat ng pagkakasulong" arang mga bilanggong gobyerno ang mga estudyante" )alat na salat ang mga ito sa natututuhan tulad ng pagkasalat ng bilanggo sa pagkaing inirarasyon ng nakasubasta sa pagpapakain'" (t sinabi ni %sagani na parang may sabuwatan ang pamahalaan at ang mga ilipino upang manatili sa kamangmangan ang mga ito" Napakagat-labi si adre +ernandez" )inabi nitong lampas na sa guhit ng pag-uusap ang mga paratang ni %sagani" &/indi, adre,' ganti ni %sagani" &(ng mga prayle sa lahat ng orden ay naging mga kontratista ng karunungan at sila ang nagsasabi mismo na kami ay hindi nararapat matuto pagka#t baling araw ay magpapahayag kami ng paglaya" %to#y pagtanggi na ang bilanggo ay pakanin pa upang di na makalabas sa bilangguan" (ng kalayaan ay katambal ng tao at, gayundin, ng talino at katarungan" (ng pagtanggi ng mga prayle na maging amin iyan ang dahilan ng kawalan naming ng kasiyahan'" &(ng karunungan ay hindi ipinagkakaloob kundi sa karapat-dapat lamang,' anang ari" &%pagkaloob iyan sa mga walang tibay ng loob at kapos sa wastong asal ay taliwas sa layunin niyon'" !inutulan ito ni %sagani" /indi raw totoo iyon" &.ung ano kami ay kayo ang may gawa" (ng bayang inaalipin ay natutong magkunwari2 ang paghaharian ay lumikha ng mga alipin" %pagpalagay natin, kahit di totoo, na ang mga estudyante ay mgawalang dakilang asal at katibayanng loob" )ino ang may kasalananD .ami o kayong nagturo sa amin sa loob ng may tatlong sigloD .ung pagkatapos ng panahong iyon ay walang nayari ang manggagawa ng palayok kundi mga sira siya#y napakatanga marahil"' &O masama at marumi ang putik na ginagamitD' &.ung gayo#y higit pang napakahangal gayong alam na palang masama at marumi ang putik ay bakit nagpapatuloy pa sa pagsasayang ng panahon, at di lamang hangal, kundi manlilinlang at magnanakaw pa dahil alam nang walang ibubunga ang ginagawa niya#y patuloy pa sa pagtangap kabayaranQ"" at di lamang hangal , mandaraya at magnanakaw kundi isa pang talipandas dahil ayaw nilang subukin ang kakayahan ng iba sa paggawa ng magiging kapakipakinabang"' Nakilala ni adre +ernandez ang kanyang kagipitan" Noon lamang siya nakaranas niyonpagkatalo sa isang estudyanteng ilipino lamang" (nang kura5 &.inapopootan ng bayan ang sundalo na dumakip at hindi ang hukom na nagpanaog ng hatol na pagkabilanggoQ .ami#y napapagitna sa dalawang sibat sa inyo at sa pamahalaan " .ung ano ang utos sa amin ay siya naming sinusunod" (ng nag-uutos sa pagpapaputok ay masasabung siya na ring naglalagay ng balas a kanyon'"
inulaan ni %sagani ang pagtatago ni adre +ernandez sa likod ng pamahalaan" Nangatwiran ang katedratiko" &(ng ibig kong sabihi#y may mga batas na mabuti ang layon nguni#t masama ang ibinubunga" 0pang maiwasan ang isang pagdaraya ay nagpapatibay ng maraming panugpo na pinaglalaruan lamang ng mga mamamayan" aglagda kayo ng isang batas, kahit sa *spanya, at pag-aralan ng mga tao kung paano ito madaraya" Nguni#t nalalayo tayo tayo sa paksaQ .aya sasabihin kong ang masamang ugali ninyo ay di dapat isisi sa amin ni sa amahalaan kundi sa masamang pagkakatatag n gaming kapisanan" (ng naghahangad magpatotoo ng lahat ay wala isa mang napatutunayan" (ng mga kapisanan ay nawalan ng pg-iingatdahil sa umaapaw na kasaganaan'" &Opo, may pumipilit na sila#y mag-aral" .atungkulan ng bawat tao na hanapin ang kanilang kaganapan ng pagkatao" .atutubo sa tao na linangin ang kanyang talino at lalong matindi ang nais na ito rito dahil ito#y hinahadlangan"(ng bumubuhay sa pamahalaan ay humihingi sa pamahalaan ng liwanag upang lalong makatulong sa bansa" amahalaan na rin at ang mga prayle na rin ang pumipilit na kaming mga indiyo ay maghanap ng karunungan dahil sa inyong pag-aglahi sa amin sa kawalangpinag-aralan at kamangmangan" .ami#y inyong hinuhubaran at pagkarapos ay pinagtatawanan ninyo an gaming kahihiyan'"
Kabanata 2% &ag'ata'ot Buod
%pinangalandakan ni Ben 9ayb sa *l rito na tama siya sa madalas niyang sabihing nakasasama sa ilipinas ang pagtutuo sa kabataan" %to#y pinatunayan ng mga paskil" Naging takot ang lahat mula sa /eneral hanggang sa mga intsik" (ng mga prayle ay di nakasipot sa basar ni uiroga" (ng intsik man ay nag-ayos ng tindahan na madaling maisara kung sakali" %nisip ni uiroga na magtungo kay )imoun at isangguni kung panahon na upang gamitin ang mga baril at pulbura#t bala na ipinatago nito sa kanya" (yon sa himatong ni )imoun iyon ay palihim na ilalagay sa mga bahay-bahay at saka magpapahalughog ang pamahalaan" @aami ang madarakip at mabibilanggo" aami, lalo sa mayayaman, ang patutulong sa kanila ni )imoun at iyon ay mangangahulugan ng malaking salapi" Nguni#t di niya nakausap si )imoun" %pinasabi lamang na huwag galawin ni uiroga ang anuman sa kinalalagyan" Nagtungo si uiroga kay @on $ustodio upang isangguni kung dapat sandatahan ng intsik ang sariling tahanan" (yaw ring tumanggap si @on $ustodio ng sinuman" .ay Ben 9ayb nagtungo ang intsik" Nang makita niya na nakapatong sa mga papeles ng manunulat ang dalawang rebolber, kaagad nagpaalam ang intsik" 0muwi ,nahiga at nagdahilang maysakit" .inahapunan ay kumalat pa ang balitang may panayam ang mga estudyante at mga tulisan sa )an ateo2 niyari daw ang balak na paglusob sa
lungsod sa isang ansiterya2 may bapor pandigma aw ang mga (leman sa look, katulong ng mga estudyante2 may mga estudyante pa aw na nagtungo sa alakanyang upang magpahayag ng pagkamaka-.astila ngunit nahulihan sila ng armas kaya#t pinagpipit2 naligtas daw ang /eneral dahil noo#y nakikipanayam sa mga puno ng orden o pro4inial sa ilipinas" ay nagpanukalang magpabaril kaagad ng isang dosenang pilibusterilyo upang matigil ang gulo" (nang isa#y sapat nang palakarin sa mga lansangan ang mga kawal na kabayuhan at may hilang kanyon at ang lahat ay magsisipanhik ng bahay upang manahimik" (nang isa naman, pagpapatayin ang mayayaman at linisin ang bayan" .ina .apitan !iyago" 0na#y ibinilanggo na si Basilio at naghaluhog sa mga kasulatan ng binata" Nayanig ang kahinahunan ni .apitan !iyago" )aka ngayo#y dumating si adre %rene at nagbabalita ng kung anu-anong mga nakatatakot" Nanginig sa takot ang matanda" Nakadilat ang mata na napakapit sa kura" Nagpilit bumangon" Nguni#t di nakaya" Bumagsak na bumubula ang bibig" atay na" Nasindak ang kura" !umakbo" Nakahawak sa kanya ang patay na nakaladkad niya hanggang sa gitna ng silid" .inagabihan" )a isang binyagan ay may nagsabog ng kuwalta" Nag-agawan ang mga bata" Nagkaingay sa may pinto ng simbahan" %sang opisyal ang nagdaan" Nabigla ito sa pag-aakalang gawa iyon ng mgs pilibusterilyo" /inabol ng sable ang mga batang nagsipasok sa simbahan" Nagtakbuhan ang mga tao" Nagsimula na raw ang himagsikan" @alawang tao ang nahuling nagbabaon ng sandata sa silong ng isang bahay na tabla" /inabol ng mga tao ang dalawa upang ibigay sa pamahalaan" @i ito nangahuli" (ng mga baril ay lumang eskopeta na maari pang makasugat sa gagamit" %sang beterano ang napatay dahil pinagkamalan ng isang kawani na yaon ay estudyante" %sang bingi ang sinino sa @ulumbayan" /indi ito sumagot" Binaril" atayE )a isang tindahan ay si !adeo kaagad ang ipinakibalitaan" Binaril na raw, anang pinagtanungan" Napadaing ang babae" alaki raw ang utang ni !adeo sa kanya" (nang kausap ay baka raw madamay pa kay !adeo ang may tindahan" Natahimik ang babae" 3uku-luko raw si %sagani" .usa pa raw nagpadakip" Babarilin daw malamang" Aalang anuman daw sa kanya#t walang utang sa kanya si %sagani, anang ginang na may tindahan" (no raw kaya ang gagawin ni aulita" Baka raw pakasal sa iba, anang tumugon" /alos lahat ng bahay ay may mga nagrurosaryo" )a tirahan nina laido enitente, hindi naniniwala ang platero sa mga paskil" awa lang daw iyon ni adre )al4i" (yon naman sa isa#y si uiroga ang may gawa" ay ibig daw ipasok na kontrabando si uiroga at nasa look na sandaang libong pisong mehikano" Nagkaroon daw ng kaguluhan" inadulasan ang mga kawani sa adwana at nakalusot ang salapi"
ay narinig silang mga yabag" Natigil ang usapan kay uiroga" .unwa#y binanggit ng isa si )an asual Bailon" (ng dumating ay si laido " .asama ang manggagawa ng kuwitis o pulbura si )imoun" /indi raw nakausap ni laido ang mga bilanggo"!atlumpu raw" (yon sa manggagawa ng pulbura ay magpupugutan ng ulo sa gabing iyon" /indi raw mangyayari iyon, anang isa, dahil si )imoun na siyang madalas magpayo niyon ay maysakit" Nagkapalitan ng tingin ang dalawang bagong dating" Nang gabing iyon ay pinalitan ang mga tanod sa pinto ng siyudad" %pinalit ay mga artilyerong .astila" .inabukasan ay nakatagpo sa 3uneta, malapit sa pinto, ng bangkay ng isang dalagitang kayumanggi" /alos hubad" Ngunit nakita man iyon ni Ben 9ayb ay di na nabalita" Kabanata 2( Ang uling &ati,u'ol 'ay Kapitan Tiyago Buod
arangal ang libing ni .apitan !iyago" )i adre irene ang hinirang na tagapamahala at tagapagpatupad ng testamento ng kapitan" aghahatihatiin ang kanyang kayaman sa )ta" $lara, sa apa, sa (rsobispo, at sa mga orden" ?" ay itinira para pangmatrikulang mga estudyante mahihirap" %minungkahi ito ni adre %rene para masabing tagatangkilik siya ng mga estudyante" %nalis ni kapitan !iyago ang ?M" pamana kay basilio dahil sa kawalang-utang na loob ngunit isinauli ni paddre %rene at siya raw ang magpapaluwal sa sariling bulsa" Nang nakaburol si .apitan !iyago ay marami ang usap-usapan ukol sa kanya" Nakita raw ng mga mongha ang nagliliwag na kaluluwa ni .apitan !iyago" %yon daw ang utang sa maraming pamisang nagawa ni .apitan" Naisip ng sakristan na ipanabing ang kaluluwa ni .apitan !iyago ay may hawak pang mangkok ng taho" ay nangaghaka namang hamunin ni .apitan !iyago ng sabong si )an edro" ero paano magkakamatayan o magkakatalo mag manok na kaluluwaD (yon kay ilosopo rimoti4o, di magkakatalo sagka#t ang pagkatalo#y kaugnay ng sama ng loob ay walang puwang sa langit" /inandugan ni uiroga ng isang tabako si @on rimoti4o" )aka nagtanong nang malumanay5 )igulo puede de ontalata aliedo galela on kilisto, aD $uando muele, mia ontalista, PaD ay nagtalo sa damit na isusuot kay .apitan!iyago" (bitoD ayroon nito si kapitan tinong" 3umang-luma at binayaran niya ng S"" %pagkakaloob niya ito sa mahal na kaibigan" !umutol ang sastre"rak daw ang kailangan nakaprak ang kaluluwang nakita ng mga mongha" ay yari na ang sastre na ?" ang halaga, dahil suki niya ang namatay" 3umang damit ang ipinasuot ni adre %rene" /indi raw mahalaga sa langit ang damit" !atlong prayle ang dapit sa libing ni .apitan" araming kamanyang nang sinunog at gayundin ang iwinisik na agua bendita"
)i @onya atroinio na matandang kaagaw ni .apitan !iyago sa pagpapataasan ng ihi sa pagkabanal ay nagnais mamatay na kinabukasan upang malibing siya ng lalong dakila at kahanga-hanga"
Kabanata 3) Si uli Buod
Nabalita sa )an @iego ang pagkamatay ni .apitan !iyago at ang pagkadakip kay Basilio" @inamdam ng bayan nang higit ang huli" aari raw ipatapon o patayin ang binata" *nero rin daw nang bitayin ang tatlong martit sa .abite" ga pari na iyon, nabitay pa" !iyak daw na bibitayin din si Basilio" Nagkagayon daw si Basilio, ayon kay /ermana enhang, dahil di nagaagwa bendita sa )imbahan dahil narurumihan sa tubig" /indi raw nakasasakit ang agwa bendita" Nakagagaling pa nga raw ito" ay ilan pa ang nanisi rin sa binata" Ngunit marami ang nagsasabing di dapat mangyari iyon kay Basilio"!ahimik ito" Naghihiganti raw lamang ang mga prayle dahil sa pagkakatubos ni Basilio kay /uli na anak ng tulisang si !ales" abuti raw at pinaalis na niya si /uli, ani /ermana enhang" (yaw daw niyang magalit ang mga prayle sa kanya" (ng totoo#y di niya ibig ipatubos si /uli" )i /ermana Bali ang nagbalita kay /uli ng tungkol kay Basilio" /inimatay pa si /uli dala ng balita" )a ilipinas ay kailangan ang ninong sa ano mang pagkilos" Aala nang tagatangkilik si Basilio sa pagkamatay ni .apitan !iyago kaya#t tiyak na mabubulok sa bilangguan si Basilio o mabibitay wala mang kasalanan" Naisip niyang tulungan si Basilio" (t may kung anong nagbulong sa kanya na patulong kay adre $amorra, ang nakapagpalaya kay !andang )elo" .ung sabagay, nang pasalamatan niya ang kura ay di ito nasiyahan" /umingi ito ng & pagpapasakit' pa" ula noo#y iniwasan na ito ni /uli" ayunman, may mga binatang binambo ni adre $amorra nang mangharana ang mga iyon sa dalaga" ay nangagsapantaha na ng di mabuti kay /uli ukol kay adre $amorra"inarunggitan siya sa paglalakad niya" ula noo#y naging malungkutin si /uli" insa#y naitanong kay /ermana Bali kung nahuhulog sa impiyerno ang nagpapakamatay" @i natuloy ang balak niya" Natakot siya sa impiyerno" %pinayo ni /ermana Bali na magtanong sila sa tribunal" .aunting pabagsak lang daw at papayuhan na sila nito" Ngunit ang tagasulat ay walang nagawa o naipayo kundi patunguhin ang dalawang babae sa hukom pamayapa" )a wakas ay nagpayo ang hukom5 & (ng tanging makapagliligtas kay Basilio ay si adre $amorra : kung iibigin niya', sabay turo kay /uli"
/indi kumibo si /uli" %naakala ni /ermana Bali na tumpak ang payo" (yaw ni /uli na magtuloy sila sa kumbento" Batid ni /ermana Bali ang dahilan" )i adre $amorra ay tinaguriang )i .abayo : sadyang malikot sa babae" Nakiusap si /uli na ang manang na lamang sana pumasakumbento" Aika ng hukom ay higit na mabisa ang pamanhik ng isang dalagang may mukhang sariwa kaysa mukha ng isang matanda" Nanaog ang dalawa" Nang nasa daan na#y ayaw na naman ni /uli" (ng pagpapakasakit na hinihingi ni adre $amorra ay pinagbingihan ni /uli mangahulugan ng di kapatawaran ng sariling ama" Ngayon ba#y gagawin niya iyon dahil kay BasilioD agiging isa siyang lusak" aging si Basilio#y mandidiri sa kanya" ay ilang nagparunggit na di siya papatulan ng kura" araming dalaga sa bayan" (anhin nito ang isang taganayon lamang" (t babarilin si BasilioE Binangungot si /uli nang gabing iyon" @ugoE )indakE ga putok" Nakita ang ama" )i Basilio#y naghihingalo" .inahapunan ng sumunod ng araw ay kumalat ang balitang may mga binaril na sa mga estudyante" %pinasiya ni /uli na kinabukasan uli ay magsasadya na siya sa kumbento, mangyari na ang mangyari" Ngunit nang mag-uumaga na#y di rin siya nagtungo sa kumbento" @umaan ang mga araw" 0masa si /uli sa isang himala" abi-gabi#y di siya pinatulog ng mga pangamba" )a wakas ay dumating ang balita mula sa aynila na si Basilio na lamang ang nabibilanggo" Nakalaya ng lahat ang kasamahan" %patatapon na raw sa $arolinas si Basilio" %to ang nag-udyok kay /uli na hanapin si /ermana Bali" Nagbihis ng pinakamahusay na damit" .inagabihan ay naging usap-usapan ang nangyari kay /uli nang hapong iyon" !umalon sa bintana ng kumbento at patay na dinampot sa batong nakabunton sa ibaba" )i /ermana Bali ay patakbong bumaba sa pinto ng kumbento at nilibot ang daan at nagsisigaw at nagpupukpok sa pinto ng kumbento si !andang )elo" %tinaboy ito ng palo at tulak"
Kabanata 31 Ang Mataas na Kawani Buod
/indi man lamang nabalita sa mga pahayagan ang nangyari kay /uli" Nangakalaya ang mga estudyanye" 0na#y si akaraig" inakahuli si %sagani" Nabalita sa tulong ni Ben 9ayb, ang pagiging mahabagin ng /eneral" (ng tanging di nakalaya ay si Basilio" %pinagtanggol ng ataas na .awani si Basilio" abuting bata raw at matatapos na ng panggagamot" 3along napahamak si Basilio dahil lahat ng sabihin ng .awani ay tinututulan ng /eneral" (t kailangan daw
magkaroon ng halimbawang di dapat tularan ang mga mahilig sa pagbabago" )i Basilio ay pinagbintangan ng /eneral na gumamit ng bawal na aklat sa medisina" )inabi ng .awani na dapat matakot ang /eneral sa bayan" Natawa ang /eneral wala raw siyang pakialam sa bayan dahil ang naghalan sa kanya ay ang bayang *spanya hindi ang bansang ilipinas" .apag itinanggi sa isang bayan ang liwanag, tahanan, katarungan at kalayaan ituturing ng bayan na magnanakaw ang nagtanggi ng mga ito" Nang nasa kanyang sasakyan na ang ataas na .awani ay nasabi niya sa kanyang kutserong katutubo5 &.apag dumating ang araw ng inyong pagsasarili ay alalahanin mong sa *spanya#y hindi nawalan ng mga pusong tumitibok dahil sa inyo'" akaraan ang dalawang oras ay nagbitiw sa tungkulin ang .awani at nagsabing siya#y uuwi sa *spanya lulan ng kasunod na koreo ;bapor<" Kabanata 32 Ang Bunga ng mga &as'il Buod
@ahil sa mga nangyayari sa mga estudyante ang maraming magulang ay din a nagpaaral ng mga anak" Buti pa ang maglimayom o kaya#y masaka" arami ang di nakasulit sa eksaming ibinigay ng serbisyo sibil" Natuwa pa si !adeo, sinigan ang kanyang mga aklat" )i elaez ay napatali sa negosyo ng ama" Napasa-*uropa si akaraig" )i %sagani#y sa aklat lamang ni adre +ernandez nakasulit" )i )al4ador ay nakapasa dahil sa kahusayang magtalumpati" )i Basilio lamng ang di nakakuha ng pagsusulit" Nasa bilangguan pa siya" @oon niya nabatid ang pagkawala ni !andang )elo sa tulong ni )enong na kutsero na tanging dumadalaw sa bilanggong kanayon" )i )imoun ay mabuti na#t ayon kay Ben 9ayb ay di mag-uusig at sa halip ay madaraos ng isang pistang walang katulad bago umalis sa bayan" Naipayo ni Ben 9ayb na bilin ni )imoun ang bahay ni .apitan !iago na nabili ng ama ni elaez" ula noo#y madalas si )imoun sa tindahan ng mga elaez na wika ng iba#y pinakisamahan na niya" (t tumagal ang ilang linggo ay nabalitang ikakasal si Juanito kay aulita" /igit na magkabagay si Juanito at aulita" .apuwa walang isip at muning lampas sa pansariling kaligayahan kapwa anak-aynila" /inintay-hintay ng buong aynila )imoun daw ang mamamahala" %to#y /eneral" (ng mga taga-aynila ay )imoun upang sila#y anyayahan sa
ang piging sa kasal ng dalawa" )i ganapin dalawang araw bago umalis ang nakipag-agawan sa pakikipagkilalakay piging"
Kabanata 33 Ang uling Matuwid Buod
(raw ng pag-alis ni )imoun" )asama na siya sa .apitan /eneral" Nakahanda na ang kanyang dadalhingmga alahas at lahat na" aniwala ng marami na hindi makapangahas magpaiwan si )moun" aring paghigantihan siya ng mga galit sa kanya o pag-uusigin siya ng kahaliling /eneral" Nagkulong si )imoun sa kanyang silid" Aala raw dapat tanggapin kundi si Basilio" @umating ang binata" inatuloy siya sa utusan .ay laki ng ipinagbago ni Basilio" ayat na payat, gusot ang buhok at walang ayos ang pananamit" Aala ang dating kaamuan sa kanyang mga mata"atalim na ang mga iyon" ara siyang bangkay na nabuhay" aging si )imoun ay nagulumihan sa anyo ng kababayan" )inabi ni Basilio kay )imoun na siya ay naging masama na anak at kapatid na nilimot niya ang pagkapatay ng kapatid kaya siya ay pinarusahan ng @iyos" )iya ngayon ay nakahanda ng gumanti ng samasama" )inabi niya na ang pag-iwas niya sa gulo na tulad ng pakikiisa kay )imoun ay nagbunga lamang ng kanyang pagkabilanggo )asanib na raw siya kay )imoun" Noon lamang nagsalita si )imoun " Nasa sa panig daw pala niyang talaga ang katwiran" (ng kanyang usapin ay siyang usapin ng mga sawimpalad na tulad ni Basilio" !umindig si Basilio na maaliwalas na ang mukha" )inabi niyang matutuloy na ang himagsikan dahil hindi na siya nag-aatubili" )inabi ni )imoun na ang mga ating mapayapa at ayaw ng gulo ang siyang nagtulak sa kanya upang ipagtuloy ang kanyang mga balak" .ung noon sana#y nagkatulungan na ang mga nasa sa mataas na lipunan at ang mga nasa ibaba ang gawain sana ay mapagkawanggawa at hindi madugo at buktot")a mga imbi niya natagpuan ang kanyang mga katulong" .ung sila man ay hindi makagawa ng makinis na estatuwa sapat nang simulan nila ang paglilok at bahala na ang mga susunod sa kanila" @i maunawaan ni Basilio si )imoun" Nagtuloy sila sa laboratoryo" )a mesa roon ay may isang kakaibang ilawan" (ng pinakalalagyan ay anyong ranada, may bitak at naiino pa ang mga tila buto nito" !inanggal ni )imoun ang mitsa" Bakal na may dalawang sentimetro ang kapal na sisidlan na may isang litrong gas" Binuhusan ito ni )imoun ng likido" Nabasa ni Basilio ang nakatitik sa lalagyan ng likido : nitroglisirina" !umango si )imoun" %pinaliwanag niya na ang granada ay hindi isang payak na dinamita" %yon daw ang mga tinipon na luha ng mga api na siyang panglaban nila sa lakas at dahas" Noon lamang nakakita ng dinamita si Basilio" /indi makakibo ang estudyante" !inurnilyuhan ni )imoun ang isang masalimuot na kasangkapang inilagay sa ilawan")inabi ni )imoun na ang ilawan ay gagamitin sa isang pista" agkaraan ng ? minuto ang liwang nito#y mangungulimlim at kapag ginalaw ang mitsa ay sasabog ang ranada kasunod ang mga supot ng pulbura sa kainan at walang makaliligtas sa mga bisita ng kapistahan"
Nabigo ang pagkakagulong katulong sana ang mga artilyero dahil sa kawalan ng pangangasiwa"Ngayon kailangan niya si Basilio upang mangunguna sa labanan" " .ukunin nila sa tindahan ni uiroga ang mga baril at patayin ang lahat ng kalaban at ayaw sumama at patayin" /indi na sinuri ni Basilio ang narinig" Binulag na siya ng tatlo#t kalahating buwang pagkabilanggo"Nais niyang maghiganti"
Kabanata 34 Ang Kasal ni &aulita Buod
Nasa sa daan si Basilio" %ka-8 ng gabi" akikituloy sana siya kina %sagani nguni#t hindi umuwi ang kaibigan sa buong araw na iyon" @alawang oras na lamang at sasabog na ang ilawan ni )imoun" araming dadanak na dugo" arami ang mamamatay" )inalat ni Basilio ang kanyang rebolber at mga bala" Naalala niya ang babala ni )imoun na siya ay lumayo sa daang (nloague" Naghinala si Basilio" (ng bahay ni .apitan !iyago ay nasa daang iyon"ay binanggit na kasayahan si )imoun" )a bahay na iyon idaraos ang piging sa kasal nina aulita at Juanito" nakita niyang dumating ang sasakyan ng bagong kasal" Nahabag si Basilio kay %sagani" Naisip niyang yakaginng sumama sa kanya si %sagani")iya rin ang tumugon" /indi papayag si %sagani sa gayong madugong pagpatay sa marami" /indi pa nararanasan nito ang nangyari sa kanya" Nagunita niya ang pagkabilanggo, ang kabiguan sa pag-aaral,ang nangyari kay /uli" uling hinaplos ang puluhan ng rebolber at ninasang dumating na sana ang sandaling hinihintay" Nakita niyang dumating si )imoun" )i )inong ang kutsero ni )imoun" )umunod ang sasakyan ni )imoun sa mga bagong kasal" Nagtungo si Basilio sa (nloague" @oon ang tungo halos ng lahat : sa bahy ni .apitan !iyago" (ng .apitan /eneral ang ninong at dadalo sa hapunan, dala ang isang tanging ilawang handog naman ni )imoun" (ng mga dingding ng bahay ay dinikitan ng magagarang papel ar magagarang aranya at mga bulaklak ang palamuti" ga angkat ang alpombra" .urtinang pulang pelus na nabuburdahan ng ginto at may unang titik ng pangalan ng mag-asawa" ay tinuhog na artipisyal na bulaklak ng suha" agarang- magara ang bahay na iyon" arang hapag ng mga diyoses ang pagdarausan ng hapunan" (ng mesa para sa mga dakilang panauhin at mga diyus-diyusan ay sa asotea nakalagay" ipito ang doon ay luluklok"Naroon ang pinakamasarap at pinakamamahaling alak" 0boskaya si @on !imoteo".ung sinabi lamang ng /eneral na ibig nitong makain ng tao, gagawin iyon ni @on !imoteo"
Kabanata 3 Ang &iging Buod
%kapito ng gabi nang magsisimulang dumating ang mga may paanyaya" 0na ang maliliit" )unod ang palaki sa katayuan sa tungkulin at sa kabuhayan" 3ahat ay pinagpupugayan ni @on !imoteo" @umating ang bagong kasal" .asama si @onya 6itoria" Batian" .amayan" Naroon na sina adre )al4i nguni#t wala pa ang /eneral" Nais tumungo ni @on !imoteo sa palikuran nguni#t di siya makaalis at wala pa ang /eneral" ay pumintas sa mga kromo sa pader" Nagalit si @on !imoteo" %yon saw ang pinakamahal na mabibili sa aynila" )isisngilin daw niya ang utang ng namintas kinabukasan" @umating na rin ang heneral" Nawal ang mga dinaramdam ni @on !imoteo" ay nagsabi na ang araw ng kapitan dahil natititigan na tio nang harap-harapan" )i Basilio ay nasa harap ng bahay at pinapanood ang mga nagdaratingan" Naawa siya sa mga inakala niyang mga walang malay na mamamatay roon" Naiisip na bigyan ng babala ang mga iyon" Nguni#t siyang pagdating ng sasakyan nina adre )la4i at adre %rene" Nagbago siya ng isip" /indi ako dapat magmalabis sa pagtitiwalang inilagak sa akin" (ko#y may utang na loob sa kanya2 sa kanila#y wala" )iya ang humukay ng libingan ng aking ina na pinatay nila" (ko#y nagpakabuti2 pinagsikapan kong magpatawad, ano ang ginawa sa akinD angamatay na nga sial na ang aming pagtitiis, nasabi ni Basilio" Nakita niya si )imoun, dala ang ilawan" Aaring kakila-kilabot ang anyo ni )imoun na naliligid ng apoy" arang nag-alinlangan sa pagpanhik sa hagdan si )imoun" Nguni#t nagtuloy rin ito" Nang dumating ang .apitan /eneral ay sandaling nakipag-usap dito at sa ibang naroon ang magaalahas" )aka ito nawala sa paningin ni Basilio" Namayani na naman ang kabutihang-loob ni Basilio" Nalimot ang ina, ang kapatid, si /uli, ang sariling kaapihan" Ninais na iligtas ang nangasabahy" Nguni#t hinadlangan siya ng mga tanod dahil sa marusing niyang anyo" Namutla si )imoun nang makita si Basilio na iniwan ng tanod-pinto upang magpugay sa mag-aalahas" atigas ang mukha ni )imoun na tumuloy sa sasakyan at nag-utos" )a *skolta" atulinE abilis ding lumayo si Basilio" Nguni#t may nakita siyang isang lalaking tatanaw-tanaw sa bahay" )i %saganiE Niyaya niya itong lumayo" arahang itinulak ni %sagani ang kaibigan" Nagpilit si Basilio" Bakit ako lalayo Bukas ay hindi na siya ang dati" ay hapdi ang tinig ni %sagani" %pinaliwanag ni Basilio ang ukol sa ilawan" /inila niya si %sagani" !umutol ito" abilis na lumayo si Basilio" Nakita ni %sagani na nagtungo sa kainan ang mga tao" Naisip niyang sasabog ang bahay kasama si aulita" abilis na nagpasya ito"
)a loob ay nagkatagpo ang nagpipiging ng isang kaputol na papel na ganito ang nakasulat" (N* !/($*3 /(R*) J0(N $R%)O)!OO %B(RR( %sa raw biro iyon, ani @on $ustodio" atay na raw si %barra" Nang makita ni adre )al4i ang papel at sulat ay namutla ito" )inabi nitong iyon nga ang lagda ni %barra" )aka nahilig sa sandigan ng silya ang kura nanlambot sa takot" Nagkatinginang takot na takot ang lahat" !atawag sana ng mga kawal ang .apitan /eneral" Aalng nakita kundi mga utusang di niya kilala" Nagkunwang hindi takot" agpapatuloy tayo sa pagkain, aniya" /uwag intindihin ang isang pagbibiro" Nguni#t nagsalita si @on $ustodio" %pinalagay kong ang kahulugan ng sulat ay papatayin tayo ngayong gabi " @i nakakibo ang lahat" ay nagsabi" Baka lasunin tayo" Binitiwan ang mga kubyertos" 3umabo ng ilawan" %minungkahi ng .apitan /eneral kay adre %rene na itaas ng huli ang mitsa ng ilawan" Biglang may mabilis na pimasok, tinabig ang utusang humadlang, kinuha ang ilawan, itinakbo sa asotea at itinapon sa ilog, ay humingi ng rebolber, may magnanakaw raw" (ng anino ay tumalon sa rin sa ilog"
Kabanata 3# Mga Kapighatian ni Ben ayb Buod
ula sa bahay ni .apitan !iyago ay patakbong tinungo ni Ben 9ayb ang kanyang tanggapan upang sulatin ang pangyayari" inalabas niyang bayani ang .apitan /eneral, sina adre %rene, @on $ustodio at adre )al4i" (ng lathalain ay isa ring paghahangad ng mabuting pagyao at paglalakbay ng /eneral" Ngunit ang kanyang isinulat ay ibinalik sa kanya ng patnugot ng pahayagan" %pinagbawal ng /eneral ang pagbanggit ng ano mang ukol sa pangyayari" @umating ang balita mula sa asig" Nilusob dawn g maraming tulisan ang bahay-pahingahan ng mga prayle at nakatangay ng may dalawang libong piso" alubha ang isang prayle at dalawang utusan" umalaw ang guniguni ni Ben 9ayb" agawin niyang bayani ang kura na sa pagtatangol ay nagkasira-sira ang isang silyang ginamit laban sa mga tulisan"
Nagtungo siya sa asig" Natagpuan niyang ang nasugatan ay si adre $amorra" @oon siya pinapagtika sa kasalanang ginawa sa !iyani" ay isang maliit na sugat sa kamay at may pasa sa ulo" !atlo ang mga magnanakaw na may taglay ng gulok" 3imampung piso ang nanakaw" (yon kay Ben 9ayb ay hindi tama ang salaysay ni adre $amorra" .ailangan daw gawing marami ang mga tulisan" ay nadakip sa mga tulisan" )ila raw ay inanyayahang sumama sa pangkat nina atanglawin upang sumalakay sa kumbento at mga bahay ng mayayaman" angungunahan sila ng isang .astila na mataas, kayumanggi, puti ang buhok at ang pasabi#y kumikilos sa utos ng .apitan /eneral na kaibigan niyang matalik" .atulong pa raw nila ang mga artilyero" Aala raw dapat ikatakot" (ng hudyat daw ay isang malakas na putok" Aalang putok" %nakala ng mga tulisan na sila ay nilinlang" Nagsiurong ang ilan (ng iba#y nagsibalik sa bundok" Balak nilang maghiganti sa .astila na makalawa nang lumoko sa kanila" (ng tatlong tulisan ay nagpasiyang manloob" (yaw paniwalaan ang mga tulisan sa paglalarawang si )imoun ang puno nila" Nguni#t si )imoun ay di matagpuan sa bahay niya " araming bala at pulbura roon" )i @on $ustodio ay naghanda ng habla laban kay )imoun" abilis na kumalat ang balita ukol sa mag-aalahas" arami ang di makapaniwala"
Kabanata 3$ Ang iwagaan Buod
Nabatid din ng madla, sa likod ng pagpigil sa balita, ang mga pagbabangon at mga supot ng pulbura " %to ang naging paksa ng usapan ng lahat - palihim nga lamang" )i $hikoy kasi, payat na platero" (y nagdala ng hikaw para kay aulita nang tinatanggal na ang mga palamuti at mga hapag sa bahay ni .apitan !iyago at nakita niya mismo ang suput-supot na pulbura sa ilalim ng mesa, sa silong, sa bubungan, sa likod ng mga upuan" (yon daw kay " asta ay iisa ang maaring gumawa ng gayon-isang kaaway ni @on !imoteo o kaagaw ni Juanito" Naroon sa bahay ng mga platero si %sagani" (nang may-aring si .apitan 3oleng ay magtago si %sagani" Ngumiti lamang si %sagani" Nagpatuloy si $hikoy" @umating daw ang mga sibil" Aala namang mapgbintangan" )i @on !imoteo lamang daw at si )imoun ang nangasiwa sa pag-aayos ng bahay na iyon" inaalis daw ang lahat ng mga di kailangan sa imbestigasyon"
Naku, kung may isa man lang daw na nanigarilyo sa mga trabahador, sasabog ang buong daan ng (nlogue" .ung sumabog daw ang mga pulbura ang noong gabi" Nangatakot ang mga babae" Naghulaan kung sino ang pinaghihinulaan" ga prayle" )i uiroga" %sang estudyante" )i akaraig" (t tumingin si .apitan !oringgoy kay %sagani" (ni $hikoy5 ayon sa ilang kawani, si )imoun" Nagtaka ang lahat" Naalala ni omoy, isang dumalo sa piging, ang pagalis ni )imoun sa bahay bago magsimula ang hapunan" )i )imoun daw ay nawawala, patuloy ni $hikoy" .asalukuyang ito#y pinaghahanap ng mga sibil" 3along nabuo sa isip ng mga kababaihan ang pagiging demonyo ni )imoun na nagkakatawang-tao" Naalala uli ni omoy ang pagkakaagaw sa ilawan ni )imoun na nuo#y namamatayan ng ningas" Nagpayo#t dito sa silid ni %sagani"Nagpatuloy si $hikoy"!inataya raw ng mga maykapangyarihan na ang ilawan ay siyang magpapasiklab sa pulbura" Nahintakutang gayon na lamang si omoy" Nguni#t nang makita ang kasintahang si )iensa na nakatingin sa kanya ay nagtapang-tapangang nagsabi5 asama ng ginawa ng magnanakaw" amatay sanang lahatE Nagantanda sa takot ang lahat ng matanda at babae" 3umapit si omoy kay %sagani" /indi nga mabuting kumuha ng di kanya" (ni %sagani na mahiwang nakangiti" .ung nalaman lamang ng magnanakaw na iyon kung ano ang nilalayon "kung siya ana ay nakapag-isip-isip tiyak na di niya gagawin ang gayon" antayan man ng kahit ano " /indi ako tatayo s kanyang kalagayanE )aka nagpaalam si %sagani" Ngunit upang hindi na bumalik pa sa kanyang amain"
Kabanata 3% Kasawiang,palad Buod
Buong 3uzon halos ang nilaganapan ni atanglawin sa kanyang panunulisan" )iya#y pumatay sa hukom pamayapa sa !iyani, nanunog, nangulimbat" Ngayo#y sa Batangas, bukas ay sa .abite, di maglilipataraw ay sa !ayabas, pagkatapos ay sa anggasinan o sa (lbay" 3aging naliligtasan ni atanglawin ang mga habol sa kanya" (t sa kawalangkaya ng mga sibil sa dumakip sa mga tulisan ay mga magsasakang walang sala ang kanilang dinarakip" ay anim o pitong magsasaka ang dinakip ng mga sibil matapos ang isang pagsalakay ni .abesang !ales" (but-siko at kabit-kabit ang gapos ng
mga ito na inilakad nang tanghaling tapat sa kainitan ng ayo walang sombrero at nakayapak" (ng pawis nila#t alikabok ay nagpuputik sa kanilang mukha ang magkahalong poot at kawalang pag-asa" Ni hindi nila mapahid ang mahapding pawis na sumisigid sa kanilang mga mata" .ung may isang nabubuwal sa hapo at gutom ay hinahagupit silang lahat at ang nabuwal ay makakaladkad sa kanilang pagtakbo" )umisigaw ang nabuwal na patayin na siya" 0miiyak" arang bata" %sinusumpa ang oras ng kanyang pagsilang" Nilalait pa sila ng mga guwardiya sibil" Nguni#t may isang sibil na tutol sa gayong pagmamalupit" Nang di makatiis ay sumisigaw na rin ito sa mapagparusa5 /oy, autang, bayaan mo silang magsilakad nang payapaE Nagpakikilalang bago ka nga lamang $arolino patuya pang tugon ni autang" (no ba ang ginagawa ninyo sa mga bihag ng digmaD inakukundanganan namin" !ugon ni $arolino5 angyari#y kaaway na nagsilaban ang mga iyon ang mga ito#y mga kababayan natinE ganti ng mapagpahirap" (t bumubulong kay $arolina5 inaganyan natin iyan upang lumaban o tumakas at nang barilin na lamang natin" %sang bilanggo ang sinumpong ng pagdumi o pag-ihi marahil at nakiusap na payagan muna siyang makatigil nang sandali" @i siya pinayagan" apanganib daw ang lugal na iyon" Naliligid sila ng bundok" /igit kang malupit pa kaysa mga .astila, anang bihag" %sang putok nang narinig" umulong-gulong si autang tutop ang dibdib na nilabasan ng dugo sa bibig (ltoE )igaw ng kabong putlang-putla" ;matatapang lamang sa walang laban<" %sang putok pa at ang kabo naman ang tinamaan sa bisig at namaluktot sa sakit" %tinuro ng kabo ang mga bilanggo" +uegoE sigaw niya" (t ang mga bihag ay pinagbabaril" )aka pa lamang lumaban ng putukan sa mga nasa batuhan sa bundok" (ng mga nasa batuhan ay tinayang may tatatlong riple lamang" 3umusob ang mga sibil" (ng unang umakyat patungo sa pinangungublihan ng mga di kilalang kalaban ay gumulong-gulong na pababa" /ala, $arolinoE Nahan ang mabuti mong pagpapatamaE pasigaw na wika ng kabo" %sang lalaki ang biglang lumitaw sa ibabaw ng isang talampas" Nagwawasiwas ito ng baril" aputukanE sigaw ng kabo kasabay sa pagmumura"
!atlong kawal ang nangagputok" atuloy na may isinisigaw ang lalaki" /indi siya mauunawaan" Natigilan si $arolino" arang nakilala niya iyon" !inutukan siya ng baril ng kabo" %pinagbabaril sa kanya ang lalaki" !umalima si $arolino" umulong at nawala sa talampas ang lalaki" ay isinigaw ito" Natulig si $arolino" arang nagsitalilis ang mga nagtatago sa itaas" 3umusob ang mga sibil" %sa pang lalaki ang lumitaw, sa talampas" %niamba ng lalaki ang sibat" inaputukan siya ng mga kawal" Nabulid ang lalaki" (ng unang umabot sa kaitaasan ay may dinatnang matandang lalaking naghihingalo" Binayuneta ito" @i man lamang kumurap ang matanda" Nakatingin kay $arolino" Nakaturo ang daliri sa likod ng talampas" ulila#t at putlang-putla si $arolino" Nakilala niyang ang matanda#y ang ingkong niyang si !andang )elo" Nakita niyang ang mga nanlalalim na mata ng matanda ay mga salamin ng matinding hinanakit" (t nang mamatay ito ay patuloy na may itinuturo sa likod ng talampas"
Kabanata 3( Katapusang Kabanata Buod
alungkot na tumugtog ng kanyang armonyum si adre +lorentino" .aaalis ni @on !iburio de *spadana na nag-akalang siya ang .astilang tinutukoy sa telegrama na darakpin daw sa gabing iyon" %nakalang siya#y natunton na ni @onya 6itorina" (ng telegrama ay pinabasa ng tenyente ng guwardiya sibil sa bayan kay adre +lorentino sa ngalan ng pagkakaibigan" (nang telegrama5 &*spanyol esondido asa adre +lorentino oPera remitara 4i4o muerte'" (ng totoo, si )imoun ang .astilang tinutukoy sa telegrama" )ugatang dumating doon si )imoun may dalawang araw na" @i man lamang siya inusisa ay tinanggap siya ng pari" /indi pa nakabalita ang pari ng nangyari sa aynila" %nakala ng pari na dahil wala na ang .apitan /eneral ay may nagtangkang maghiganti kay )imoun" (ng sugat niya#y buhat daw sa kawalang-ingat, ayon sa mag-aalahas" Nagkasiya ang pari sa mga palagay" (t nakatulong ang hinala ng pari na si )imoun ay tumakas samga kawal na tumutugis nang tanggapin nito ang telegrama" )i )imoun ay tumangging paggamot pa sa mediko sa kabesera" umayag siyang paalaga kay @r" de *spadana lamang" alubha ang mga sugat ni )imoun" !umigil sa pagtugtog si adre +lorentino" %niisip ng pari ang kahulugan ng pakutyang ngiti ni )imoun nang mabatid nito ang tungkol sa telegrama at sa ikawalo ng gabi ang dating mga darakip" Naisip ni
adre +lorentino na isang taong palalo si )imoun" @ati#y makapangyarihan, ngayo#y kahabag-habag" Nguni#t bakit sa kanya pinili ni )imoun na makituloyD (t darakpin na lamang nang patay o buhay ay nakukuha pang ngumiti nang pakutya" %nisip ni adre +lorentino kung paano maililigtas ng isang paring ilipino si )imoun gayong noong kapanahunan nito ay humamak sa kanyang pagkamahabang-uri ng pagkapari at pagka-indiyo" @i pinansin ni )imoun ang pakisuyo ni adre +lorentino may dalawang buwan ang nakalilipas upang tulungang makalaya si %sagani sa piitan" )i )imoun ang gumawa ng mga kaparaanan upang mapadali ang pagaasawa ni aulita kay Juanito na lubos na ipinagdamdam ni %sagani at ikinalalayo nito sa mga kapwa tao" Nilimot ni adre +lorentino ang lahat" Aala siyang inisip kundi ang pagliligtas kay )imoun" Nguni#t parang walang pagnanasang mailigtas ni )imoun ang sarili" umasok si adre +lorentino sa silid ni )imoun" Aala nang mapangutyang anyo sa mukha ni )imoun" Aaring isang lihim na sakit ang noon ay tinitiis ng mag-aalahas" Napaghulo ng pari na uminom ng lason si )imoun" Nabaghan ang pari" !inangka ni adre +orentino na ihanap ng lunas si )imoun" asigaw na sinabi ng mag-aalahas na huwag na silang mag-aksaya ng panahon dahil mamatay siyang dala niya ang kanyang lihim" (ng pari ay lumuhod sa kanyang relinatorio ;luhuran sa pagdarasal< at nanalangin sa paanan ng imahen ni /esukristo at pagkatapos ay buong kabanalang kanyang inilapit ang isang silyon sa maysakit, at tumalagang makinig" %pinagtapat ni )imoun ang tunay niyang pangalan" /alos nasindak ang pari" alungkot na ngumiti ang maysakit" !inakpan ng pari ng panyo ang mukha at tumungo upang makinig" %sinalaysay ni )imoun ang kanyang buhay" 3abintatlong taon siya sa *uropa" Nagbalik siyang puno ng pangarap at pag-asa"inatawad ang mga nagkasala sa kanyang ama pabayaan lamang siyang mabuhay nang payapa" Ngunit mahiwagang mga kamay ang nagtulak sa kanya sa isang kaguluhang gawa-gawa at ang lahat ay nawala sa kanya"5 pangalan, yaman, pag-ibig, kinabukasan, kalayaan at naligtas lamang siya sa kamatayan sa tulong ng isang kaibigan" !inika niyang maghiganti" Nangibang bansa siya dala ang bahagi ng kayamanan ng kanyang magulang at siya#y nangangalakal" Nakilahok siya sa himagsikan sa .uba" Nakilala niya roon ang kapitan heneral na noon ay kumandante pa lamang" inautang siya" Naging kaibigan matalik dahil sa kawalanghiyaan ng kapitan na si )imoun ang nakaalam" )a tulong ng salapi ay nakuha niyang maging kapitan heneral ang kaibigan at naging sunud-sunuran sa kanya dahil sa katakawan sa salapi"%nupatan niya ang kapitan sa paggawa ng maraming kabuktutan" ahaba ang pagtatapat ni )imoun at gabi na nang matapos" )andaling naghari ang katahimikan" %nihingi ng tawad ng pari ang mga pagkukulang ni )imoun at hiniling niya kay )imoun na igalang ang kalooban ng @iyos ahinahong nagtanong si )imoun kung bakit hindi siya tinulungan ng @iyos sa kanyang layunin" (ng sagot ng pari ay dahil masama ang
kanyang pamamaraan"/indi maililigtas ng krimen at kasamaan ang mga dinumihan ng krimen at kasamaan"(ng poot ay walang nalilikha kundi mga panakot 2 ang krimen ay mga salarin ang nalilikha" ag-ibig lamang ang nakagagawa ng mga bagay na dakila" (ng katubusan ay kabutihan2 ang kabutihan ay pagpapasakit, ang pagpapasakit ay pag-ibig" !inanggap ni )imoun ang lahat na sinabi ng pari" %namin niyang siya ay nagkamali" ngunit naitanong niya ng dahil ba sa magkakamaling iyon ay ipagkait na ng @iyos ang kalayaan ng isang bayan at ililigtas ang napakaraming higit pang salarin kaysa sa kanya" (ng matatapat at mababait ay nararapat na magtiis nang ang mga adhika nila ay makilala at lumaganap"(ng nararapat na gawin ay magtiis at gumawa ang tugon ng pari" Napailing si )imoun" (ng magtiis at gumawa ay madaling sabihin sa mga hindi pa nakaranas ng pagtitiis at paggawa" (nong klaseng @iyos ang humingi ng ganoon kalaking pagpapasakit" )inabi ng pari ay ito raw ang isang @iyos na makatarungan"@iyos na nagpaparusa sa kakulangan natin ng pananalig at sa mga gawa nating masama"inabayaan natin ang kasamaan kaya#t katulong tayo sa paglikha nito" (ng kalayaan ay di natin dapat tuklasin sa tulong ng patalim" !uklasin natin ito sa tulong ng nagpapataas ng uri ng katwiran at karangalan ng tao"" umawa tayo ng mabuti , tapat at marangal hanggang mamatay tayo dahil sa kalayaan" inisil ni )imoun ang kamay ng pari" Naghari ang katahimikan" @alawang pisil pa" Nagbuntunghininga si )imoun" /igit na mahabang katahimikan" Nang mapunang hindi umiimik ang maysakit ay pabulong na nagwika si adre +lorentino2 &Nasaan ang kabataang naglalaan ng magagandang sandali, ng kanilang mga pangarap at kasiglahan alang-alang sa ikabubuti ng kanilang bayan D )aan naroon ang handang magpakamatay upang hugasan ng dugo ang napakaraming pagkakasalaD 0pang karapatdapat ang pagpapakasakit ito#y kailangang malinis at busilak" Nasaan ang kabataang may lakas na tumanan na sa aming mga ugat, ng kalinisan ng diwa na narumihan na sa amin, ng apoy ng sigla na patay na sa aming pusoD O kabataan, kayo#y aming hinihintayE' Nangilid ang luha sa mga mata ng pari" Binitawan ang kamay ni )imoun" 3umapit sa durungawan" ay kumatok na utusang nagtanong kung magsisindi na ng ilawan" )a tulong ng isang lampara ay tinanglawan si )imoun" /inipo ito2 nabatid na ito ay patay na"3umuhod at nanalangin si adre +lorentino"
!inawag ang mga utusan, pinaluhod at pinagdasal" 0malis sa silid si adre +lorentino, kinuha ang takbang bakal ni )imoun" @inala ito sa talampas na laging inuupuan ni %sagani upang sisirin ng tingin ang kalaliman ng dagat" @oon ay inihagis ng pari ang mga takba ng brilyante at alahas ni )imoun" Nilulon ng dagat ang kayamanang yaon"
!oli Me Tangere: Buod ng Bawat Kabanata 1,#2 Kabanata 1 Ang &agtitipon
Nakatakdang ganapin sa gabing iyon ang marangyang handaan sa tahanan ni @on )antiago @elos )antos o mas kilala bilang si .apitan !iyago" (ng nasabing handaan ay upang magsilbing pasalubong sa isang binatang kagagaling lamang sa *uropa, na hindi iba sa .apitan sapagkat ito ay anak ng kanyang matalik na kaibigan" (ng pagsalubong ay gaganapin sa kanyang bahay sa kalye ng (nluwage" Napuno ng mga panauhin ang tahanan ni .apitan !iyago, sapagkat sa lugar na iyon, isang malaking karangalan ang maging panauhin ng .apitan" .ilala siya bilang taong nabibilang sa mataas na lipunan at matulungin sa mga mahihirap" )i !iya %sabel na pinsan ng .apitan ang taga-istima ng mga bisita, at sadyang magkakahiwalay ang mga panauhing babae sa mga lalake" Nagpakahuling dumating ang ibang mga panauhin, kabilang na sina @r" de *spadaCa at ang kabiyak nitong si @onya 6itorina" )a lahat ng mga panauhin ng .apitan, hindi nagpapahuli ang kinatawan ng simbahan sa pangunguna nina adre )ibyla, ang kura paroko ng Binundok2 )i adre @amaso na sadyang magaslaw kumilos at magsalita2 dalawang paisano2 at si !enyente ue4arra, ang tenyente ng guardia i4il" Bawat grupo ng mga panauhin ay may kani-kaniyang paksa, isang pagkakataon upang ipagparangalan ang kani-kanilang saloobin, humanap ng papuri, at makipag-tagisan ng kuro-kuro" Napag-usapan sa gabing iyon ang tungkol sa mga %ndio na walang iba kundi ang mga ilipino2 ang tungkol sa pagkakatanggal ni adre @amaso sa arokya ng )an @iego sa kabila ng paninilbihan nito ng matagal na panahon2 ang tungkol sa pulbura at armas, monopolyo ng tabako at iba pa" /indi na pinalagpas ni are @amaso ang pagkakataon upang ihayag niya ang matinding panlilibak sa mga %ndio, na ayon sa kaniya ay mga hamak at mabababang uri ng nilalang" umawa naman ng paraan si are )ybila na ibahin ang usapan at ito ay napadako sa pagkakatanggal ni adre @amaso bilang kura paroko sa loob ng ? taon" (yon kay are @amaso, hindi dapat nakikialam ang hari ng *spanya sa pagpaparusa sa mga erehe sapagkat ito ang nararapat" %to naman ay tinutulan ng !inyente at inilahad na ang nangyaring parusa ay marapat lamang sa pananaw ng .apitan /eneral" %pinaliwanag din nito na ang dahilan ng kanyang pagkakalipat ay sapagkat pinahukay nito ang bangkay ng isang marangal na lalaki, na pinagbintangang erehe dahil lamang sa hindi pangungumpisal" (ng bagay na ito ay nakapagpagalit ng lalo sa pari, lalo na nang maalala nito ang mga nawaglit na mahahalagang kasulatan" Namagitan uli si ari )ybila upang pakalmahin ang mahahayap na pananalita ni adre @amaso" .alaunan ay lumawig muli ang talakayan"
Kabanata 2 Si /risostomo Ibarra
@umating si .apitan !yago kasabay ang isang binata na halatang nagluluksa ayon sa kasuotan" Binati ng .apitan ang kanyang mga panauhin, at tulad ng kaugalian, humalik siya sa kamay ng mga pari" (ng mga pari naman ay nabigla, lalo na si adre @amaso ng makilala nito na ang binata" %pinakilala ni .apitan !iyago ang kagalang galang na binata bilang anak ng kanyang nasirang kaibigan na si @on RaKael %barra" .adarating lamang ng binata mula pitong taon na pag-aaral nito sa *uropa" .usang nagpakilala si %barra bilang Juan $risostomo %barra y agsalin kasabay ng pakikipag-kamay nito, isang kaugaliang natutunan niya sa bansang (lemanya" !umanggi naman na makipag-kamay si adre @amaso at bagkus ay tinalikuran nito ang binata" 3umapit ang !inyente kay %barra at nagpasalamat ito sa ligtas niyang pagdating" inuri rin nito ang kabaitan ng kanyang ama, na siyang nagpanatag sa kalooban ng binata" alihim naman ang pagsulyap ni adre @amaso sa !inyente na tila ba nagbabanta" @ahilan upang tapusin ng !inyente ang pakikipagusap nito kay %barra" Nang malapit na ang hapunan, inanyayahan ni .apitan !inong, sa pananghalian kinabukasan si %barra" )i .apitan !inong ay malapit na kaibigan ni .apitan !iyago at kaibigan din ng kanyang ama" agalang na tumanggi ang binata sapagkat patungo siya sa )an @iego sa araw na iyon"
Kabanata 3: Ang apunan
Nagtungo na ang mga panauhin sa hapag-kainan" .anya-kanyang kilos at nararamdaman ang mga panauhin, na kung panonoorin ay maihahalintulad sa isang komedya" )i adre )ibyla ay nasisiyahan, kabaligtaran naman ni adre @amaso" %to ay walang pakundangang nagdadabog at nataamaan tuloy ang isang kadete" /indi naman ito pinansin ng !inyente, bagkus ay masusing pinagmamasdan ang kulot na buhok ni @onya 6itorina" /indi tuloy nito namalayan na natapakan na niya ang kola ng saya nito, bagay na nakapag-painis sa @onya" (ng ibang bisita naman ay kanya- kanya ng usapan at papuri sa masarap na handa ng .apitan" )apagkat ang hapunang iyon ay pagsalubong sa pagdating ni %barra, karapat-dapat na siya ay maupo sa kabisera" inagtalunan naman ng dalawang ari kung sino ang dapat maupo sa kabilang dulo ng kabisera" (yon kay adre @amaso, si adre )ibyla ang dapat maupo sapagkat siya ang kura sa lugar na iyon" )inalungat naman ito ni adre )ybila at kinatwiran nito na si adre @amaso ang padre kumpesor ng pamilya ni .apitan !yago" )a kalaunan, inialok ni adre )ybila ang upuan sa !inyente, na tinanggihan naman ng huli" %nanyayahan naman ni %barra si .apitan !yago ngunit magalang itong tumanggi bilang nakaugalian" Nang inihain na ang pagkain, hindi sinasadyang napunta kay adre @amaso ang hindi masasarap na bahagi ng manok2 bagkus ay mga leeg at pakpak ang laman ng kanyang tinola" 3alo itong nag-alburuto sa mga pangyayari" 3ingid sa kaalaman ng pari, ang espesyal na tinola ay para lamang kay %barra" .asabay ng kainan ang
mahabang usapan" Nagbahagi ang binata ng kanyang buhay, tulad ng pagaaral sa *uropa ng pitong taon, ang pagpunta sa ibaTt ibang bansa at pag-aaral ng kasaysayan at pag-unlad ng mga bansang ito, ang pagsasalita ng ibang wika, ang hindi paglimot sa kanyang bayan sa kabila ng kaunlarang namasdan sa ibang bansa, at ang ang hindi pagkaka-alam sa tunay na dahilan sa nangyari sa kanyang ama" (ng bagay na ito naman ang nagkumpirma sa hinala ng !inyente na wala ngang alam ang binata" Binanggit ni %barra na sa kanyang mga bansang napuntahan, iisang antas lamang ang kabuhayan, pulitika at relihiyong tinatamasa ng mga ito sapagkat pinahihintulutan ito ng sarili nilang kalayaan at kakayanang pamahalaan ang kanilang sariling bansa" Binatikos naman ito ni adre @amaso at ininsulto ang binata na kahit paslit ay kaya itong matutunan2 at ang kanyang pagpunta sa *uropa ay maliwanag na pagaksaya ng salapi" agalang naman na tinanggap ni %barra ang salita ng pari at binanggit na lamang ang mga ala-ala niya na si adre @amaso ay karaniwan nang kasalo sa kanilang hapag-kainan at malapit na kaibigan ng kanyang ama" /indi naman nakakibo ang pari dahil sa mga naging kaganapan sa pagitan nila ng ama ni %barra" aagang nagpaalam si %barra ng gabing iyon, kayaTt hindi sila nagkita ni aria $lara, ang dalagang anak ni .apitan !yago" Nagpatuloy naman ng pag-alipusta si adre @amaso sa binata" %sinulat naman ni %barra sa pahayagan ng *studios $oloniales ang kanyang mga obserbasyon sa gabing iyon"
Kabanata 4 , 0rehe at &ilibustero
Nagpalakad-lakad si %barra sa plasa ng Binondo at napagmasdan nitong sa kabila ng matagal na panahon na pangingibang bansa, wala man lang pinagbago ang kanyang bayan" .ung ano ang siya niyang iniwan, ay ito rin ang kanyang natunghayan sa kanyang pagbabalik" ababakas na ala man lang pinag-unlad ang bayang iyon" /abang naglalakad ay nagiisip din si %barra sa sinapit ng ama" )inundan siya ni !inyente upang kwentuhan ng tungkol sa kanyang ama" )i @on RaKael ay isa sa pinakamayaman sa bayan ng )an @iego, matulungin at maraming nagmamahal" )a kabila ng kanyang kabaitan ay marami ring naiinggit dito, kabilang na ang mga pari sa simbahan- sa pangunguna ni adre @amaso" @ahil sa ganitong sitwasyon, minabuti ng @on na hindi mangumpisal, bagay na lalong ikinagalit ng mga pari" ay isang .astila doon na walang kaalam-alam, palaboy, at pinag-kakatuwaan ng lahat" /inirang ito ng @on bilang kulektor" %sang araw, hindi nakapag-pigil ang kolektor sa mga batang nagtatawa sa kanya kayaTt inakma niyang saktan ang mga bata" .umaripas ng takbo ang mga bata at ng hindi niya maabutan, binalibag niya ng baton at tinamaan ang isa" !umumba ang bata at walang awang pinagsisipa ito ng artilyero" Nakita ito ni @on RaKael at inawat niya ang artilyero" (yon sa mga sabi-sabi, sinaktan ni @on RaKael ang .astila hanggang sa kakapalag nito ay tumama ang ulo sa malaking bato" !inulungan ni @on RaKael ang bata, ang .astila naman ay sumuka ng dugo at natuluyang mamatay" Nagkaroon ng imbestigasyon ang mga guardia sibil, ikinulong si @on RaKael at dito na naglabasan ang mga lihim niyang kaaway" .abilang sa mga paratang sa kanya ang pagiging erehe at pilibustero, pangangamkam ng lupain at iba pang
ilegal na paraan sa pagpapayaman, ang pagbabasa ng *l $orreo de 0ltramar at iba pang ipinagbabawal na babasahin, pagtatago ng mga sulat at larawan mula sa isang binitay na pari, pakikipagkaibigan at pagkupkop sa mga tulisan at pagsusuot ng Barong !agalog" (ng dating mga kaibigan ng @on ay nangawala at tumalikod sa kanya" !anging si !inyente ue4arra lamang ang naging kakampi ni @on RaKael, sa kabila ng paniniwala ng taong bayan na ang !inyente ay nasisiraan ng bait" )i !inyente rin ang humanap sa .astilang abugado ayon na rin sa pakiusap ni @on RaKael" ahusay ang abugadong ito ngunit nagsulputan sa kung saan saan ang kanyang mga kalaban hanggang ang kaso ay tumagal at naging masalimuot" (t ang masaklap ay hindi pa man tapos ang paglilitis, siya ay nakakulong na at nagdadanas ng hirap sa loob ng rehas" (ng mga pangyayaring ito, kasabay ng hirap na nararanasan ay labis na nakaapekto sa @on kung kayat ito ay nagkasakit" !uluyan na itong namatay sa loob ng bilangguan at ni wala man lang nakiramay na kapamilya o kaibigan"
Kabanata , Isang Tala sa abing Madilim
umunta ng aynila si %barra ng araw na iyon at nanuluyan sa +onda de3ala" )a kanyang silid ay nagmuni-muni ang binata tungkol sa sinapit ng ama" .alaunan ay napadako ang tingin nito sa durunguwan, at sa kabila ng ilog ay tanaw na tanaw niya ang nagliliwanag na bahay ni .apitan !yago" !ila bagat naririnig pa niya ang kasayahan sa loob ng bahay, ang kalansingan ng mga pinggan at kubyertos at tugtog ng mga orkestra" )a gabing iyon sa bahay ni .apitan !yago ay nagaganap uli ang isang kasiyahan" @umating ang nag-iisang anak nito na si aria $lara, kung kayaTt sinalubong siya ng kanyang mga kaibigan, kababata, mga .astila at paring malalapit sa ama, mga ilipino, %ntsik, at militar" (ng lahat ay nakatuon ang paningin sa kagandahan ni aria $lara, na nakasuot ng isang marangyang kasuotan at napapalamutian ng alahas na diyamante at ginto" )i @onya 6itorina naman ay matiyagang inaayos ang buhok ng dalaga" )i adre )al4i na mahilig sa mga magagandang dilag ay masayang masaya at kadaupang palad niya ang mga dalaga roon" 3ihim din ang kanyang paghanga sa kagandahan ni aria $lara" adaling nakatulog si %barra ng gabing iyon, kabaligtaran naman ni adre )al4i na hindi dinalaw ng antok sapagkat hindi mawala sa kanyang isipan si aria $lara"
Kabanata #, Si Kapitan Tyago
)i .apitan !yago na ngayon ay mahigit kumulang M taong gulang, ay nag-iisang anak ng isang negosyante ng asukal sa bayan ng alabon" /indi siya pinag-aral ng kanyang ama bagkus ay naging katulong at naturuan naman siya ng isang paring dominiko" %tinuloy niya ang pangangalakal ng mamatay ang kanyang ama, nakilala si ial (lba mula sa bayan ng )ta" $ruz at sila ay nagpakasal" .apwa mahusay magpalakad ng negosyo kayaTt sila ay natanyag bilang pinakamayaman kayat sila ay nabibilang sa matataas na antas ng lipunan" )i .apitan !yago ay
mailalarawan bilang isang magandang lalaki, may morenong pangangatawan, pandak, at bilugan ang mukha" (ng kanyang hitsura ay sinira ng pananabako at pag-nganga nito" Naninilibihan siya bilang gobernadorillo, at kasama sa kanyang paglilingkod ay ang hamakin ang mga ilipino at hayaan ang mga .astila sa ganitong gawain" %tinuturing din ng .apitan na siya ay isa nang .astila, at ang mga ilipino ay %ndio" )a paniniwala ng .apitan, ang mga .astila ay mararangal at karapat-dapat pag-ukulan ng paggalang at pagpapahalaga" .aibigan siya ng lahat ng mga may kapangyarihan, lalong lalo na ang mga pari" .ung kayaTt hindi mawawala ang kanyang pangalan sa misa at padasal para bilhin ang langit" Nabibili niya ang kabanalan at mga santo na kanyang maibigan" (ng kanyang silid ay punong-puno ng mga dinadasalang katulad nina )ta, 3uia, )an asual Bailon, )an (ntonio @e adua, )an +raniso @e (sis, )an (ntonio (bad, )an iguel, )to" @omingo, /esukristo at ang larawan ng Banal na ag-anak ;/esus, aria at /osep<" )a pagnenegosyo ni .apitan !yago ay nakabili siya ng maraming ari-arian, kabilang na dito ang pagbili ng lupain sa )an @iego" %to ang naging daan upang makilala nila ang kura doon na si adre @amaso at ang pinakamayaman sa bayang iyon na si @on RaKael %barra" )a kabila ng magandang buhay na tinatamasa ng mag-asawa, sa loob ng anim na taon ay hindi pa sila nagkaka-anak sa kabila ng walang humpay nilang pamamanata" inayuhan sila ni adre @amaso na mamanata sila sa Obando at magsayaw si ia (lba sa kapistahan ng )an asual Bailon at )ta" $lara sa Nuestra )enora @e )alambao" akalipas ang kaunting panahon ay nagdalantao nga si ia (lba, ;sa panghahalay na rin ni adre @amaso bagamat ang katotohanang ito ay nailantad sa kalaunan<" Ngunit ang babae ay naging masasakitin at tuluyang namatay pagkatapos ito ay manganak" inangalanang aria $lara ang bata at kinalinga ni !iya %sabel" Binusog din siya ng pagmamahal nina .apitan !yago at mga prayle" 3umaking magkababata sina %barra at aria $lara, pati na rin ng kanilang mga kaibigan" %pinasok ng kanyang ama mula sa udyok ng mga pari si aria $lara sa kumbento ng )ta $atalina ng ito ay maging katorse anyos" umunta naman si %barra sa *uropa upang mag-aral ng pagka-medisina" )i .apitan !yago at @on RaKael ay nagkasundong ipakasal ang dalawa sa takdang panahon, bagay na indi naman tinutulan ng dalawa sapagkat sila ay nag-iibigan"
Kabanata $, Suyuan sa Asotea
aaga pa lamang ng araw na iyon ay nakapagsimba na sina aria at !iya %sabel" agkatapos mag-almusal ang mag-anak ay nagkanya-kanya na siya ng gawain" )i !iya %sabel ay naglinis ng bahay dahil sa mga kalat bunga ng hapunan ng nakaraang gabi" Nagbuklat naman ng mga kasulatan tungkol sa kabuhayan si .apitan !yago" )i aria $lara ay nanahi habang kausap din ang ama upang malibang ang sarili sapagkat ngayon ang araw ng kanilang pagkikita ni %barra, at siya ay hindi mapakali sa pananabik na masilayan ang kanyang sinisinta" Napagpasyahan na siya ay magbakasyon sa )an @iego sapagkat nalalapit na ang pista doon" amayamaya ay dumating na si %barra at hindi maikakailang nataranta ang dalaga" umasok pa ito sa silid at tinulungan naman siya ni !iya
%sabel na ayusin ang sarili" 3umabas rin ito at nagkita ang dalawa sa bulwagan" Nagtama ang kanilang paningin at kapwa nagkaroon ng kaligayahan sa kanilang mga mata" Nagtungo sila sa (sotea upang makapag-sarili at makaiwas na rin sa alikabok na likha ng pagwawalis ni !iya %sabel" asinsinang nag-usap ang dalawa tungkol sa kanilang nararamdaman, sa kanilang mga sinumpaan sa isaTt-isa, sa kanilang kamusmusan, sa kanilang naging tampuhan at mabilis na pagbabati" .apwa itinago ng dalawa ang mga ala-ala at bagay na ibinigay nila sa isaTtisa5 ang dahon ng sambong na inilagay ni aria $lara sa sumbrero ni %barra upang hindi ito mainitan, at ang sulat ni %barra kay aria bago ito tumulak papuntang *uropa" Binasa ito ni aria $lara sa katipan" .abilang sa sulat ang layunin ni @on RaKael na pag-aralin si %barra sa malayong lugar upang makapaglingkod ng mataas na kalidad sa bayang sinilangan" /anda rin itong magtiis na mawalay sa anak upang sa bandang huli ay maibigay nito sa bayan ang kanyang hangarin" @ito natigilan si %barra dahil naalala nito na bukas ay undas at marami siyang kailangang gawain" Nagpaalam na ang binata at pinagbilinan ni .apitan !yago si %barra na sabihin sa kanyang katiwala na sila ay magbabakasyon doon" /indi naman mapigilan ni aria na maluha dahil sa pangungulila kay %barra, kayaTt sinabihan siya ng kanyang ama na ipagtulos si %barra ng dalawang kandila at ialay sa santo ng manlalakbay"'
Kabanata (,Mga Suliranin Tung'ol sa Bayan
Nakatakdang kuhanin ni aria $lara ang kanyang kagamitan sa kumbento ng araw na iyon" /inihintay na lamang siya ni !iya %sabel sa karwahe upang tuluyan na silang makaalis ng siya namang pagdating ni adre @amaso" Nalaman ng huli ang kanilang pakay sa pag-alis at ito ay hindi minabuti ng pari" Bubulong bulong ito na umakyat papunta sa bahay ng .apitan" )inalubong siya ng .apitan at inabot nito ang kamay upang magmano ngunit tinanggihan ito ng ari" Bagkus ay sinabi kaagad nito na ang pakay niya ay makausap ng sarilinan ang kapitan" @ito ay sinabi niya na hindi dapat maglihim ng kahit ano pa man sa kanya si .apitan sapagkat siya ang pangalawang ama ni aria $lara" @apat na ring itigil ang pakikipagmabutihan ng dalaga sa binatang si %barra" )inabihan din nito na and .apitan na hindi siya dapat maghangad ng kabutihan para sa kanyang mga kaaway" Nakumbinsi ng pari ang kapitan kayaTt pagka-alis ng nito, pinatay ng .apitan ang mga kandilang itinulos ni aria $lara para sa paglalakbay ni %barra pauwi sa bayan ng )an @iego" )a kabilang dako, nagtungo naman si adre )ybila sa kumbento ng @ominikano sa uerta de %sabel %%" @inalaw niya ang matandang pari na may matinding sakit" %binalita niya dito ang mga nakaraang kaganapan, katulad ng pang-aaway na ginawa ni adre @amaso sa bahay ni .apitan !yago" at ang pagpanig ng !inyente diumano sa kapitan-heneral at pakikipag-alyansa kay adre @amaso" Nakipagpalitan din ng saloobin ang matandang maysakit, at dito ay sinabi niya na ang pagtaas ng buwis ang dahilan ng pagkaubos nang kanilang mga kayamanan" Natututo na rin aniya ang mga ilipino sa paghawak ng ari-arian"
Kabanata 1), Ang San .iego
(ng )an @iego ay isang maalamat na bayan sa ilipinas, matatagpuan sa baybayin ng lawa at may malalawak na kabukiran" (ng ikinabubuhay ng mga tao sa bayan na ito ay pagsasaka at dahil sa kakulangan sa edukasyon at kaalaman sa pagnenegosyo, nalalamangan sila ng mga dayuhang tsino" .ung pagmamasdan ang buong bayan mula sa ituktok ng simbahan, kapansin pansin dito ang isang gubat na nasa kalagitnaan ng kabukiran" .atulad ng ibang bayan sa ilipinas, pinamumunuan ito ng simbahan at sunud-sunuran lamang ang pamahalaan dito" )i adre @amaso ang kura paroko sa simbahan na iyon bago ito mailipat sa ibang bayan dahil sa ginawa nito kay @on RaKael %barra" %ilan lamang ang may mataas na tungkulin at kinikilala sa bayang iyon, ang mga .astila at ilang mayayamang ilipino" (yon sa alamat, may isang matandang .astila ang dumating sa bayan ng )an @iego, matatas magtagalog at malalalim ang mga mata" Bumili siya ng gubat sa pook na iyon at pinambayad ang kanyang mga ari-arian tulad ng damit, alahas at salapi" /indi nagtagal ay natagpuan ang matanda na nakabitin sa puno ng isang balete" (ng pangyayaring ito ay naging sanhi ng pagkatakot ng mga tao doon kayaTt sinunog ng ilan ang mga damit ng matanda at itinapon naman ang kanyang mga alahas sa ilog" .alaunan, dumating ang anak ng matanda na nagngangalang )aturnino" inagsikapan nitong sinupin ang mga naiwang ari-arian ng ama at nakapag-asawa ng isang taga-aynila" @ito rin sila nanirahan sa )an @iego at nagkaroon ng isang supling, si @on RaKael na siya namang ama ni %barra" )i @on RaKael ay kinagiliwan ng mga magsasaka at dahil sa pagsusumikap nito, ang )an @iego ay naging bayan mula sa pagiging nayon" .alaunan, ang pamumunong ito ni @on RaKael ay naging ugat ng inggit at galit sa ilan niyang mga kaibigan"
Kabanata 11, Ang mga Ma'apangyarihan
abibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o asi>ue sa bayan ng )an @iego" .atulad ito ng Roma at %talya sa mahigpit na agawan sa kapangyarihan sa pamumuno sa bayan" /indi kabilang dito sina @on RaKael, .apitan !yago, at ilang namumuno sa pamahalaan" Bagamat si @on RaKael ang pinakamayaman sa bayan, ang iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon" )i .apitan !yago na may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na antas ng lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan" (ng posisyon naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorillo o kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang M, at madalas pa na kagalitan ng alkalde mayor" )ino ba talaga ang makapangyarihan sa )an @iegoD Aalang iba kundi ang kura paroko sa simbahan at ang (lperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil" (ng kura paroko na si adre Bernardo )al4i, ang batang pransiskano na mukhang masasakitin at siyang pumalit kay adre
@amaso" /igit na may kabaitan ito kumpara kay adre @amaso, kung meron mang naging kabaitan ang huli" (ng (lperes naman ay lasinggero, mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan" Nakapag-asawa ito ng ilipina, si @onya $onsolaion, na mahilig magkolorete sa mukha" @ahil sa agawang ito sa kapangyarihan ng dalawang .astila, natural lamang na may palihim na hidwaang nagaganap" Ngunit sa publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang kanilang pakunwaring pagkakasunduan" Buod ng Kabanata 12, Araw ng mga &atay
(ng sementeryo ng )an @iego ay matatagpuna sa isang malawak na palayan at nababakuran ng lumang pader at kawayan" asukal ang libingan at may malaking krus na nakatirik sa kalagitnaan" akipot ang daan patungo sa sementeryo, maputik kapag tag-ulan at maalikabok naman kung tag-araw" %sang napakalakas na ulan ang bumuhos ng gabing iyon, at dalawang tao ang abalang-abala sa paghuhukay sa isang bahagi ng sementeryo" (ng isa ay batikang sepulturero at ang kanyang katulong ay bago at hindi mapakali sa kanilang ginagawa" /indi nito maitago ang pandidiri at kinakalaban ang pagbaliktad ng sikmura sa pagdura at paghitit ng sigarilyo" )inaway ng batikang sepulturero ang kanyang kasama sa pagrereklamo nito at pinagpatuloy ang paghuhukay hanggang sa maiahon ang bangkay" )ariwa pa kasi ang bangkay na kanilang hinuhukay, sapagkat dalawampung araw pa lamang itong naililibing mula ng mamatay" )inusunod nila ang pinag-utos ni adre arrote, na walang iba kundi si adre @amaso, ang kura paroko ng panahong iyon2 na ilipat ang bangkay sa libingan ng mga %ntsik" Ngunit dahil sa kabigatan ng bangkay at sa malakas na buhos ng ulan, minarapat na lamang nila na itapong ito sa lawa" abibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o asi>ue sa bayan ng )an @iego" .atulad ito ng Roma at %talya sa mahigpit na agawan sa kapangyarihan sa pamumuno sa bayan" /indi kabilang dito sina @on RaKael, .apitan !yago, at ilang namumuno sa pamahalaan" Bagamat si @on RaKael ang pinakamayaman sa bayan, ang iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon" )i .apitan !yago na may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na antas ng lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan" (ng posisyon naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorillo o kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang M, at madalas pa na kagalitan ng alkalde mayor" )ino ba talaga ang makapangyarihan sa )an @iegoD Aalang iba kundi ang kura paroko sa simbahan at ang (lperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil" (ng kura paroko na si adre Bernardo )al4i, ang batang pransiskano na mukhang masasakitin at siyang pumalit kay adre @amaso" /igit na may kabaitan ito kumpara kay adre @amaso, kung meron mang naging kabaitan ang huli" (ng (lperes naman ay lasinggero, mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan" Nakapag-asawa ito ng ilipina, si @onya $onsolaion, na mahilig magkolorete sa mukha" @ahil sa agawang ito sa kapangyarihan ng dalawang .astila, natural lamang na may palihim na hidwaang nagaganap" Ngunit sa publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang kanilang pakunwaring pagkakasunduan"
Kabanata 13 , Mga Babala ng Bagyo
@umating si %barra sa )an @iego at kaagad na nagtungo sa sementaryo kasama ang kanilang matandang katiwala" (gad nitong hinanap ang puntod ng ama na si @on RaKael" (yon sa kanyang katiwala, ang libingan ay tinamnan niya ng mga bulaklak ng adelpa at sampaga" Nasalubong nina %barra ang sepulturero at tinanong nila ito ang libingan ng kanyang ama" inagtapat naman ng sepulturero na itinapon ang bangkay sa lawa dahil sa kabigatan nito at hindi na nailibing sa libingan ng mga %ntsik, ang bagay na pinag-utos ng kura paroko" /igit na ikinasindak ito ni %barra at ang matandang katiwala ay napaiyak sa narinig" )a matinding galit at poot ay iniwan ni %barra ang kausap at ng makasalubong niya si ari )al4i ay hindi nito napigilang daluhungin ang pari" /umingi ng paliwanag si %barra sa pari kung bakit nagawa nitong lapastanganin ang bangkay ng kanyang ama" %pinaalam naman ng huli na ang may kagagawan niyon ay si adre @amaso"
Kabanata 14 , Si Tasyo ang Baliw o ang &ilosopo
Nang araw na iyon ay dumalaw din sa libingan si ilosopo !asyo upang hanapin ang puntod ng kanyang asawa" )i @on (nastaio ay kilala sa bansag na ilosopo !asyo, kilala ng lahat ng tao sa )an @iego sa kakaiba nitong personalidad" 3agi itong laman ng lansangan at lakad ng lakad" arami rin itong sinasabing pananaw tungkol sa pulitika at lipunan, bagay na hindi nauunawaan ng karamihan kayat tinawag nila itong baliw" atalino ang matanda at matalinghaga kung manalita" aling siya sa isang mayamang pamilya at nag-aral ito sa unibersidad ng )an Jose" inahinto ito ng kanyang ina sa pag-aaral sa paniniwalang ang katalinuhan nito ang magiging dahilan upang makalimutan ang @iyos" inarapat din ng kanyang ina na mag-pari na lamang ang binata, bagay ni sinuway naman ng ilosopo at bagkus ay nag-asawa na lamang" agkalipas ng isang taon ay nabiyudo ang ilosopo at sa halip na magasawang muli ay inilaan na lamang sa pagbabasa ng mga aklat hanggang sa mapabayaan na nito ang minanang kabuhayan mula sa kanyang ina" .apansin pansin ang kakaibang kasiyahan sa mukha ni ilosopo !asyo sa kabila ng papadating na unos at pagguhit ng matatalim na kidlat sa kalangitan" atalinghaga rin ang kanyang sagot sa mga taong nagtataka sa kanyang reaksyon, na ang bayo ang siyang lilipol sa mga tao at hangad niya ang pagkakaroon ng delubyo na siyang lilinis sa sanlibutan" )uhestyon din niya sa kapitan ang pagbili ng tagahuli ng kidlat imbes na mga paputok at kwitis" /indi rin nito sinang-ayunan ang pagpapatugtog ng mga batingaw sapagkat mapanganib ito kapag kumukulog" inagtawanan naman siya ng bawat makarinig" !umuloy naman ang ilosopo sa simbahan at doon ay naabutan niya ang dalawang bata at sinabihan niya ito na kung maari ay umuwi sila sa kanilang ina dahil ang huli ay naghanda ng isang espesyal na hapunan" Bagay na bagamat natuwa ang mga bata ay tumanggi ang mga ito dahil na rin sa tungkulin sa simbahan" atuloy na naglakad lakad si !asyo hanggang sa makarating sa bahay ni @on +ilipo at (ling @oray" Napag-usapan nila ang pagdating ni %barra sa bayan at nabanggit ng ilosopo na naramdaman niya ang paghihinagpis ni %barra ng malaman ang sinapit ng kanyang ama" )inabi
rin nito na isa siya sa anim na taong nakipaglibing sa ama nito" Napadako ang kanilang usapan patungkol sa purgatoryo, isang bagay na hindi pinaniniwalaan ng ilosopo at pinaniniwalaan naman ng marami" /indi man siya naniniwala dito ay nirerespeto naman niya ang pananaw ng relihiyon na ito ay gabay upang ang tao ay mabuhay ng malinis" .alaunan ay nagpaalam na ang matanda at masiglang masiglang lumakad palayo sa gitna ng matatalim na kidlat at dumadagundong na kulog"
Kabanata 1, Ang Mga Sa'ristan
(ng dalawang sakristan ay sina $rispin at Basilio, mga anak ni )isa at siyang kausap ni ilosopo !asyo sa simbahan" /inabilin ng huli ang inihandang hapunan ng kanilang ina" ay matinding suliraning hinaharap ang dalawang musmos at ito ay lubos na nagdudulot ng kawalang pag-asa sa magkapatid, lalo na kay $rispin, ang nakababata sa dalawa" inagbintangan kasi siya ng ari na nagnakaw ng dalawang onsa o halagang ?"" (ng sahod lamang nila ay dalawang piso sa isang buwan, kung kayat hindi niya mababayaran ang nawawalang salapi, at ang pataw na multa ng tatlong beses" /iniling nito sa kanyang kuya na tulungan siyang bayaran ang ibinibintang sa kanya ng pari, bagay naman na tinutulan ni Basilio dahil na rin sa kailangan niya itong ibigay sa kanilang ina upang may makain" Nahiling tuloy ni $rispin na mabuti pang lahat sila ay magkasakit" Nangulila din ang bata sa kanyang ina, na kung ito ay kapiling nila tiyak niyang ipagtatanggol sila nito sa kalupitan ng mga pari" Naisip rin niya na mabuti pa nga ay ninakaw na lang niya ang nawawalang pera at ng sa gayon ay maibabalik pa niya ito at mamatay man siya sa palo ay may maiiwan naman siya sa kanyang ina at kapatid" Nag-aalala naman si Basilio sa galit ng ina kapag nalaman nito na napagbintangang magnanakaw ang kanyang kapatid" Buo naman ang tiwala ni $rispin na hindi maniniwala ang kanilang ina na ginawa niya iyon, dahil ipapakita niya ang maraming latay sa buo niyang katawan dahil sa palo ng kura, pati ang bulsa niyang butas" )asabihin rin niya na ang tangi niyang pera ay isang kuwalta lamang na aginaldo sa kanya noong nakaraang pasko, at pati ito ay pinag-interesan ng ganid na prayle" Bukod sa mga palong tinatamo ni $rispin, gutom na gutom na rin siya sapagkat hindi na siya pinapakain mula ng siya ay pagbintangan" atuloy na nag-uusap ang magkapatid tungkol sa kanilang kalagayan at hindi nila namalayan ang pagpanhik ng sakristan mayor" Narinig nito ang kanilang pag-uusap at nagpupuyos ito sa galit" inagmulta niya si Basilio dahil daw sa salang maling pagpapatugtog nito sa kampana" )inabi naman nito kay $rispin na hindi siya makakauwi hanggat hindi niya ibinabalik ang ninakaw na salapi" !inangkang mangatwiran ni Basilio, bagay na nakapagpahamak pa sa kanya sapagkat hindi siya papauwiin hangang hindi ika-sampu ng gabi" (ng desisyon ng sakristan ay lubhang mapanganib para kay Basilio sapagkat mahigpit na ipinapatupad ng guwardiya sibil na bawal ng maglakad ang sinuman bago sumapit ang ika-siyam ng gabi" agkasabi nito ay kinaladkad na ng sakristan si $rispin at hindi na magawang makiusap ni Basilio sa pangamba at awa sa kapatid" @inig na dinig nito ang pagpapalahaw at daing ng kapatid dahil sa sakit na nararamdaman" Aala siyang magawa
kundi ang matulala at balutin ng matinding paghihinagpis, awa, at kawalang pag-asa na may magawa siya para tulungan at baguhin ang kalagayan ng kapatid" )a kabila ng kamusmusan ng kaisipan ay tumindi ang pagnanais na makapag-araro sa bukid upang maka-alis sa kalupitan ng simbahan" .asabay ng pagtila ng ulan ay ang pagpapatihulog ni Basilio mula sa bintana ng kampanaryo gamit ang lubid ng kampana"
Kabanata 1#, Si Sisa
)a isang maliit na dampa sa labas ng bayan ay abalang abala si )isa, ang butihing ina nila $rispin at Basilio" akikitang salat na salat siya sa kabuhayan, at ang likas na ganda nito ay pinatanda ng panahon at pagdurusa" Nakapag-asawa siya ng isang lalaking walang idinulot sa kanya kundi dalamhati" abi gabi itong nagsusugal, iresponsable, tamad, at nagpapalaboy laboy sa lansangan" Aala itong pakialam sa buhay nilang mag-iina, bagkus ay nakukuha pa siya nitong bugbugin kapag ito ay umuuwi" )i )isa naman ay patuloy na tinitiis na lamang ang ugali ng kanyang asawa at patuloy pa rin niya itong minamahal na animoy ay diyos" Naghanda ng masarap na hapunan si )isa para sa kanyang mga anak" Bagay na hindi nila madalas matikman sa kanilang buhay" %nihain niya ang paborito ng mga bata5 tuyong tawilis at sariwang kamatis para kay $rispin2 at tapang baboy-damo at isang hita ng patong bundok naman para kay Basilio, mula sa kagandahang loob ni ilosopo !asyo" )a kasamaang palad, ang naunang dumating ay ang kanyang asawa na walang pakundangang inubos ang inihain niya para sa kanyang mga anak" /indi man lang nito itinanong ang kalagayan nilang mag-iina at bagkus ay inihabilin pa na bigyan siya ng kwarta mula sa kita ng dalawang bata" Aalang nagawa ang martir na si )isa kundi maghinagpis sa pag-ala-ala na wala na ang masarap na hapunan na inihanda niya para sa kanyang mga anghel" Nagluto siyang muli upang kahit papaano ay may makain ang mga bata pagdating nito mula sa simbahan" akalipas ang matagal na sandali at pagkainip sa paghihintay ay nakarinig siya ng malalakas na tawag mula kay Basilio"
Kabanata 1$, Si Basilio
@uguan si Basilio nang dumating ito sa kanilang tahanan" inagtapat nito sa %na na siya ay hinabol ng mga gwardiya sibil at nadaplisan ng bala sa ulo" /indi nito nagawang huminto sa paglalakad sa takot na ikulong at paglinisin sa kuwartel" )inabi rin nito sa ina na sabihing nahulog na lamang siya sa puno kaysa ipagtapat ang tunay na nangyari" Napag-alaman din ni )isa na napag-bintangan si $rispin na nagnakaw ng dalawang onsa, at nabaghan ang puso ni )isa dahil sa awa sa kanyang anak" 3ingid sa kanyang kaalaman ang mga parusang tinatamasa ni $rispin sa kamay ng )akristan" Nawalan naman ng gana si Basilio na kumain at bagkus ay nag-alala ng todo sa kanyang ina ng malaman nito na dumating ang kanyang ama" (lam kasi nito ang pambubugbog na ginagawa ng ama sa kanyang ina" )a hinagpis at galit ni Basilio ay naisambulat nito na mabuti pang mawala na ang kanyang ama at mabuhay silang tatlo na lamang" )a ganitong kalagayan ay mabubuhay
pa sila ng maayos, na siya namang pinagdamdam ni )isa" ara sa kanya, sa kabila ng ugali ng kanyang asawa ay mamarapatin pa rin niyang magkakasama silang lahat" Nakatulugan ni Basilio ang kanyang mga alalahanin at pagod" Binangungot ito sa kalagitnaan ng tulog sapagkat nakita niya sa kanyang panaginip ang pambubugbog ng kura at sakristan mayor kay $rispin" inalo nila ng yantok si $rispin sa ulo hanggang ito ay duguang humandusay sa lapag" Nagising si Basilio sa yugyog ng kanyang ina, at pinagtapat na lamang niya ang pangarap niya para sa kanyang ina at kapatid" Nais niyang huminto na sa pagsasakristan kasama ni $rispin, magpapastol siya ng baka at kalabaw na pag-aari ni %barra, at pagsapit niya ng edad na kaya na niyang mag-araro sa bukid, siya ay hihiling ng kapirasong lupa para sakahin" auunlarin niya ang sakang iyon hanggang sa umunlad ang kanilang buhay" ag-aaralin din niya si $rispin kay ilosopo !asyo at ang kanyang ina ay hihinto na sa pananahi" Bagamat nagpakita ng pagkatuwa ang kanyang ina, lihim naman itong nasasaktan dahil hindi na sinama ni Basilio ang kanyang ama sa mga plano nito"
Kabanata 1%, Mga Kaluluwang !aghihirap
)i adre )al4i ay matamlay na nagdaos ng misa ng araw na iyon" (bala ang mga matatanda sa bayan tungkol sa nalalapit na kapistahan habang naghihintay na makausap ang adre" Nais nilang malaman kung sino ang magmimisa, kung si adre @amaso ba or si adre artin o ang oordinatorD Napag-usapan ng mga matatanda ang tungkol sa pagbili ng indulgenia para sa kaligtasan ng mga namatay na kaanak na patuloy na nagdurusa sa purgatoryo" (ng isang indulgenia ay katumbas ng mahigit isang libong taon na kaligtasan mula sa pagdurusa sa purgatoryo" )a kanilang pagpapalitan ng kuro-kuro ay hindi nila namalayan ang pagdating ni )isa" ay dalang handog si )isa para sa mga prayle" Nagani siya ng mga sariwang gulay mula sa kanyang mga tanim at pako na paborito ng kura" !umuloy na si )isa sa kusina ng kumbento upang iayos ang kanyang mga dala" /indi man lamang siya pinansin ng mga sakristan at mga tauhan sa kumbento" )a huli ay nakausap ni )isa ang tagapagluto" Napag-alaman niya na maysakit ang pari at hindi niya ito makakausap" Nagimbal din siya sa nalaman na si $rispin ay tumakas kasama ng kanyang isa pang anak pagkatapos nitong magnakaw ng dalawang onsa" (lam na ito ng mga gwardiya sibil at kasalukuyan itong papunta sa kanilang bahay upang hulihin ang kanyang mga anak" !inuya rin siya nito na hindi niya naturuan ng kabutihang asal ang magkapatid at higit sa lahat ay nagmana ang mga ito sa kanyang walang kwentang asawa"
Kabanata 1(,Mga Suliranin ng Isang uro
Nagkita sa tabi ng lawa si %barra at ang guro sa )an @iego" %tinuro ng huli kung saan naitapon ang bangkay ng kanyang ama at isa si !inyente ue4arra sa iilang nakipaglibing" %sinalaysay ng butihing guro ang ginawang pagtulong ni @on RaKael sa ikauunlad ng edukasyon at naitulong nito sa kanyang kapakanan" )i @on RaKael kasi ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo nuong siya ay nagsisimula pa lamang" Naisalaysay ng guro ang mga suliraning kinakaharap ng )an
@iego tungkol sa edukasyon" %sa na dito ang kawalang ng panggastos para sa mga kagamitan sa pag-aaral, ang kawalan ng silid aralan na akma upang makapag-aral ng walang balakid ang mga bata, ang kakaibang pananaw ng mga pari sa paraan ng pagtuturo, ang mga patakaran ng simbahan tungkol sa nilalaman ng kanyang mga aralin, at ang kawalan ng pagkakaisa ng mga magulang ng mag-aaral at ng mga taong may katungkulan" (ng mga libro ay nasusulat sa .astila at kahit anong tyaga ng guro na iaral sa kanyang mga estudyante ang nilalaman ng babasahin, pilit itong pinanghihimasukan ni adre @amaso" adalas din itong mamalo at pagmumurahin ang mga bata kapag nakarinig ito ng ingay mula sa tapat ng kwadra, kung saan nag-aaral ang mga bata dahil nga sa walang silid-aralan" (ng mga magulang naman ay pinapanigan ang mga pari tungkol sa pagpalo bilang epektibong paraan ng pagdedesiplina at pagtuturo" (ng pakikialam ng ari, at ang maraming mga balakid sa pagtuturo ang naging sanhi upang magkasakit ang guro" (t nang siya ay bumalik upang magturong muli, higit pang nabawasan ang bilang ng kanyang mga mag-aaral" 3aking pasasalamat niya ng hindi na si adre @amaso ang kura sa )an @iego, kayat minabuti niyang iangkop ang nilalaman ng mga aralin sa kalagayan ng kanyang mga mag-aaral" Bagamat nagkaroon siya ng kalayaan para iangkop ang kanyang mga aralin, higit pa ring pinahalagahan ng simbahan ang pagtuturo tungkol sa relihiyon" )a mga binanggit na ito ng guro, nangako naman si %barra na gagawin ang kanyang makakaya upang matulungan ang guro at maiangat ang kalagayan ng edukasyon sa bayan" .anya itong babanggitin sa araw ng pulong sa paanyaya ni !inyente ayor"
Kabanata 2) 5 Ang &ulong sa Tribunal
(ng tribunal ang tanging bulwagan na nagsisilbing lugar para sa pagpupulong at pag-uusap ng mga makapangyarihan at mayayaman sa bayan" anauhin noong araw na iyon sina %barra at ang guro" Nahahati ang mga nasa pulong sa dalawang kinatawan o lapian5 ang onserbador na siyang pangkat ng mga matatanda na pinamumunuan ng .abesa at ang liberal na binubuo naman ng mga kabataan sa pamumuno ni @on +ilipo" (ng mga paksa ng pagpupulong na iyon ay tungkol sa gaganaping kapistahan labingisang araw mula sa araw na iyon, mga programa at aktibidad na gagawin para sa pista, at ang pagtatayo ng paaralan para sa bayan" )inamantala ng mga mayayaman sa bayan ang pulong na iyon upang makapagtalumpati kahit na walang katuturan ang ibang mga pinagsasabi" .atulad na lamang ni .apitan Basilyo na nakalaban ni @on RaKael" )inalungat naman ito ni @on +ilipo na nagmungkahi na bawat gawain ay dapat may talaan ng mga gastos" @apat din magpagawa ng isang malaking tanghalan sa plasa at magtanghal ng palatuntunan tulad ng komedya sa loob ng isang linggo" Binanggit din ni @on +ilipo ang pagkakaroon din ng paputok upang maging lalong kasiya siya ang pista" /indi naman lahat ay sumang-ayon sa kanyang mungkahi" Nagbigay naman ng panukala ang .abesa na nagsabing marapat na tipirin ang pagdiriwang, dapay ay wala na ring paputok at ang mga gaganap sa programa ay dapat mga taal na taga )an @iego" (ng sentro din ng pagtatanghal ay dapat mga sariling ugaling ilipino" Aalang bisa ang mga panukalang inihandog ng magkabilang
pangkat sapagkat nakapagdesisyon na ang kura tungkol sa pista" (ng mga gagawin ay anim na prusisyon, tatlong sermon, tatlong misa mayor at isang komedya"
Kabanata 21 5 Mga &agdurusa ni Sisa
)a narinig mula sa kusinero ay kumaripas ng takbo si )isa pauwi sa kanilang bahay" /indi mawala sa kanyang isipan ang mga pangitain na dadamputin ng mga gwardiya sibil ang kanyang mga anak at ang bintang na pagnanakaw ng salapi ng dalawang bata" Namataan niya ang mga gwardya sibil na papalayo sa kanilang bahay, bagay na nakagaan sa kanyang takot sapagkat hindi nito kasama ang kanyang mga anak" Nang magpang-abot sila ng gwadiya sibil sa daan, pilit siyang pinaamin na ilabas ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang mga anak" Bingi ang mga gwardiya sibil sa kanyang pagmamakaawa at pangangatwiran kung kayaTt kinaladkad siya ng mga ito papuntang kwartel" /iyang- hiya si )isa habang kinakaladkad ng mga gwardiya sibil sa harap ng taong-bayan, lalo na ng sa oras na iyon ay natapat na tapos na ang misa at ang mga tao ay kasalukuyang lumalabas ng simbahan" 3ahat ay napapatigil sa nagaganap na eksena sa lansangan at walang magawa si )isa kundi panghinaan ng loob at mag-iiyak" agdating sa kwartel ay inihagis siya ng mga ito at nagsumiksik na lamang siya sa isang sulok" Bingi ang lahat sa kanyang pakiusap at pagmamakaawa" !anghali na ng pakawalan siya ng (lperes" 0muwi si )isa sa kanilang bahay at muling hinanap ang kanyang mga anak" Ngunit ala ni anino o tinig ng mga bata kahit sa bakuran" umanhik muli siya ng bahay at namataan niya ang punit na damit ni Basilio na may bahid ng dugo" /indi niya matanggap ang nasilayan at nilamon ng pighati ang kanyang katinuan" Nagpalaboy-laboy siya sa lansangan habang sinasambit ang pangalan ng kanyang mga anak"
Kabanata 22 5 *iwanag at .ilim
%to ang araw ng pagdating ni aria $lara at ni !iya %sabel sa )an @iego upang mamalagi doon para sa pista ng bayan" .umalat ang balita ng kanyang pagdating sapagkat kinagigiliwan siya lahat ng mga tao doon" .umalat din ang madalas na pagkikita nila ni %barra, bagay na ikinagalit ni adre )al4i" Napapansin naman ni aria $lara ang pagbabago ng kilos at mga titig nito tuwing siya ay kaharap" lano ng magkatipan na magkaroon ng piknik sa ilog kasama ang kanilang mga kaibigan" %minungkahi ni aria $lara na huwag ng isama si adre )al4i sapagkat siya ay nababahala kapag ito ay nasa paligid niya" /indi naman ito napagbigyan ni %barra dahil sa hindi ito magandang tingnan" /abang nag-uusap ang dalawa ay dumating naman si adre )al4i kung kayaTt nagpaalam na si aria upang mamahinga" %nimbitahan ni %barra si adre sa piknik at kaagad naman itong sinang-ayunan ng kura" agkalipas ng ilang oras ay umuwi na rin si %barra" )a kanyang paglalakad ay nakasalubong niya ang isang lalaking humihingi ng tulong" inaunlakan naman siya ni %barra"
Kabanata 23 5 Ang &i'ni'
adaling araw pa lamang ay masigla ng nagsisigayakan ang mga kababaihan at kabinataan para sa kasiyahan sa araw na iyon" agkakasamang naglalakad ang mga kababaihan, hiwalay sa kalalakihan" .asama rin sa piknik na iyon ang mga kawaksi at matatandang babae" )asakay sila sa dalawang bangka habang mangingisda sa ilog" agkakasama ang matatalik na magkaibigan na sina aria $lara, %day, 6itorina, Neneng at )inang sa isang bangka" /indi mapigilan ang kanilang mga tawanan at kwentuhan, bagay na nag-uudyok kay !iya %sabel upang sila ay sawayin" akalipas ang ilang sandali ay nagkaroon ng butas ang bangkang sinasakyan ng mga kalalakihan kung kayaTt sila ay napalipat sa bangka ng mga dalaga" Nagkaroon naman ng katahimikan sa panig ng mga dalaga sapagkat sila ay inatake ng hiya" )i *lias naman ay patuloy lamang sa pagsagwan sa bangka" 0pang hindi mainip at maaliw ang lahat, umawit si aria ng .undiman at ang lahat ay parang idinuyan sa awitin" alapit ng maluto ang agahan, kung kayaTt gumayak na ang mga kalalakihan upang mangisda" )a kasamaang palad, ni isang isda ay wala silang nahuli sapagkat may buwayang naroroon" Nabahala ang mga kababaihan sa paglitaw ng buwaya at lalo na ng nilundag ito ni *lias" Naglaban ang dalawa sa ilog, ngunit higit na malakas ang buwaya" .agyat namang lumundag si %barra sa tubig upang tulungan si *lias" Napatigagal naman si aria sa ginawang iyon ni %barra, at tila ba tumigil na rin ang kanyang paghinga" Natalo naman ng dalawa ang buwaya at nagpatuloy sila sa pangigisda hanggang sa sila ay makahuli ng sariwang isda" asayang nag-pananghalian ang mga magkakaibigan sa ilalim ng mga puno malapit sa batisan"
Kabanata 24 5 Sa Kagubatan
aagang nakapagmisa si adre )al4i at kaagad na nag-almusal, ngunit hindi na nito tinapos ang pagkain at nagpunta na ito sa lugar ng piknik sakay ng karwahe" alayo pa ay pinahinto na niya ang karwahe upang sa gayon ay malayang makapanood ng lihim sa mga kadalagahan" /indi naman siya nabigo sa ninais na mangyari, nakita nga niya ang mga dalaga at masayang pinagmamasdan ang mga binti at sakong ng mga ito habang nagkakatuwaan" inigil na lamang ng pari ang kanyang sarili na sundan pa ang mga ito kung kayaTt hinanap na lamang niya ang mga kalalakihan" agkapananghalian ay nag-usap-usap ang mga nagpiknik" Nabanggit ni adre )al4i na may tumampalasan kay adre @amaso kayaTt nagkasakit ito" Nagkataon na dumating si )isa at nais ni %barra na siya ay pakainin ngunit dala ng pagkawala ng katinuan nito ay tumalilis itong papalayo sa pangkat" Nabanggit din ang pagkawala ng mga anak ni )isa, kung saan nagkaroon ng matinding pagtatalo sina @on +ilipo at adre )al4i" %kinatwiran ng una na higit pang pinahalagahan ang dalawang onsa kaysa sa pagkawala ng mga bata" umagitna na sa %barra sa dalawa upang hindi na umabot sa sakitan ang dalawa" 3umayo si %barra at nakiumpok sa mga binata at dalagang naglalaro ng ulong ng .apalaran" %tinanong ni %barra sa ulong kung may mga katuparan ang kanyang binabalak" Natapat naman ang dais sa sagot na pangarap lamang"
/indi ito sinang-ayunan ni %barra sapagkat mayroon na siyang katibayan at pahintulot sa pagpapatayo ng bahay-paaralan" /inati ni %barra ang kasulatan at ibinigay kay aria $lara at )inang" @umating naman si adre )al4i at walang hudyat na pinunit nito ang aklat" (niya, malaking kasalanan ang maniwala sa nilalaman nito" %kinainis naman ito ni (lbino at isinagot sa kura na mas malaking kasalanan ang kanyang pakikialam sa pag-aari ng iba" 3umayas naman kaagad ang kura at padabog na bumalik ng kumbento" akalipas ang ilang sandali ay dumating naman ang mga gwardya sibil at sarhento" /inahanap nila si *lias kay %barra sapagkat ito ang nanakit kay adre @amaso" .inuwestyon din nila si %barra sa pagkupkop niya kay *lias, bagay na sinalungat ni %barra at sinabing walang karapatang kwestyunin ninuman ang kanyang desisyon kung sino ang nais niyang imbitahin sa kanyang tahanan" /inalughog ng gwardya sibil ang kagubatan ngunit ala silang nakitang *lias"
Kabanata 2 5 Sa Tahanan ng &ilosopo
)inadya ni %barra si ilosopo !asyo sa kanyang tahanan upang humingi ng payo tungkol sa paaralan na nais niya ipasimulan" Nadatnan niya itong abalang-abala sa pagsusulat ng hieroglyphis sa wikang !agalog" Napansin naman siya ng matanda at siya ay inanyayahan nito" Binanggit ni ilosopo na ang kanyang mga sinusulat ay walang makakaunawa sa ngayon sapagkat ang mga susunod na henerasyon ang tanging makauunawa ng kanyang saloobin" (yon sa kanya, ang mga susunod na salinlahi ay mga walang piring sa mata at gising sa nangyayari sa lipunan" Nabanggit ni %barra na kahit siya ay dito ipinanganak at lumaki, ramdam niya na palagay ng mga tao na siya ay dayuhan lamang" .ung kayaTt kailangan niya ang payo ng matanda sapagkat ito ay higit na kilala ng mga tao" )umalungat naman si ilosopo at iminungkahi na dapat niyang isangguni ang kanyang mga binabalak sa mga kinikilalang tao sa lipunan, katulad ng .ura" agbigay man ng masasamang payo ang mga makapangyarihan sa bayan, maipapakita naman ni %barra na ang kanyang mga binabalak at ginagawa ay ayon sa pinagkasunduan ng mga makapangyarihang tao sa bayan" ainam pa na pakunwari na lamang siyang sumunod kaysa maging kalaban pa niya ang mga iyon" /indi naman ito lubos na sinang-ayunan ni %barra sapagkat naniniwala siyang ang matuwid na layunin ay hindi na kailangang balutan ng baluktot na gawain" Buo ang paniniwala ni %barra na sasang-ayunan siya ng pamahalaan at ng mga tao sa bayan sapagkat ang kanyang ninanais ay ang kapakanan ng nakararami" /indi siya makumbinsi ni ilosopo !asyo na ang kapangyarihan ng simbahan ay higit pa sa kakayahan ng pamahalaan" 3alo na ang pagsasabi niya dito na kung nais niyang matupad ang kanyang mga balakin ay marapat na yumuko muna siya sa mga may kapangyarihan kung ayaw niyang walang mangyari sa kanyang mga balakin" /indi matanggap ni %barra ang mga sinabi sa kanya ni ilosopo !asyo, sapagkat ang kanyang mga pananaw ay ideolohiyang liberal, na kanyang nakamulatan sa pag-aaral sa *uropa" (ng mga ganitong prinsipyo ay hindi pa katanggap-tanggap sa simbahan na siyang nagmamay-ari ng
lahat, pati ang buhay ng mga tao sa kanilang nasasakupan" %nihalimbawa ni ilosopo !asyo ang kalagayan ni %barra sa mga halaman5 sa rosas na yumuyuko rin sa hangin kapag hitik na ito sa mga bulaklak at kung hindi ito ay mababali lamang2 at sa puno ng makopa na kailangan pa niyang tukuran upang kumapit ang mga ugat nito sa lupa dahil kung hindi niya ito gagawin ay ibubuwal lamang ito ng hangin" anito rin si %barra sa kanyang pananaw" %sa siyang punong itatanim sa mabatong lupain na nagmula pa sa bayan ng *uropa- kailangan niya ng makakapitan at masasandalan" (niya, hindi kaduwagan ang pagyuko sa kapangyarihan, ang pagyuko at pag-iwas sa dumarating na punlo, mas mainam iyon kaysa salubungin ang mga bala ng baril at tuluyan ng hindi makabangon" Naglaro sa isipan ni %barra na paano kung hindi lubos ang pagtulong ng simbahan sa kanyang mga balakin dahil na rin sa ang karunungan ay kaagaw ng simbahan sa pagpapayaman at kung may maiiwan ba siyang legay sa kanyang mga binabalak para sa bayan" Binigyan naman siya ng inspirasyon ni ilosopo !asyo sa pagsasabi nito na hindi man siya magtagumpay ay may uusbong na pananim na siyang magpapatuloy ng kanyang mga nasimulan" Nagpaalam na si %barra pagkapahayag nito kay ilosopo !asyo sa kanyang pakay sa kura" Kabanata 2# 5 Ang Bisperas ng &ista
Bisperas ng ista ng )an @iego tuwing ika-1 ng Nobyembre" (t sa bisperas pa lamang ng ista ay nakahanda na ang lahat" Nagagayakan ang mga bahay ng kanilang mga pinakagarbong palamuti, kurtina at ibaTtibang dekorasyon at pati na mga minana at antigong kagamitan" (ng hapag-kainan naman ng mga mayayaman ay punong-puno ng mga ibaTt-ibang masasarap na putahe, kakanin, panghimagas at mga inangkat at mamahaling mga alak mula pa sa *uropa" %nilalaan ang mga pagkaing ito para sa lahat, kahit na taga-ibang bayan upang maging masaya ang kapistahan" (ng bawat sulok ng bahay ay malinis at makintab, sadyang pinaghandaan at iginayak para makita ng lahat" ayaTt maya rin ang pagpapaputok ng kwitis, batingaw ng kampana at tugtugan ng mga banda ng musiko" (ng plasa naman ng )an @iego at mga matataong lugar ay pinalamutian ng arkong kawayan, pati na rin ang harapan ng simbahan na nilagyan ng tolda para sa prusisyon" ay tanghalan din na nakalaan para sa pagtatanghal ng komedya at iba pang palatuntunan" ay partisipasyon sa kasayahan ang mga mayayaman sa )a @iego, tulad ni .apitan !iago at .apitan Joa>uin, ang intsik na si $arlos, at iba pa" )i adre @amaso naman ang nakalaang magmisa sa umaga" (ng mga magsasaka at mahihirap ay iginayak ang kanilang mga pinaka-mainam na ani upang ihandog sa mga may-ari ng kanilang bukirin" .asalukuyan namang tinatapos ang bahay-paaralan na pinapagawa ni %barra malapit sa kanyang tahanan sa pamamatnubay ni Nol Juan" )agot niyang lahat ang gastos dito, at magalang na tinanggihan ang alok na tulong ng mga mayayaman at ng pari" (ng bahay-paaralan na kanilang itinatayo ay katumbas ng mga paaralan sa *uropa, hiwalay ang mga babae sa lalaki, may lugar para sa pagtatanim ng puno at gulay, may bodega at mayroon ding silid pang-disiplina sa mga batang mag-aaral" arami ang humanga sa kanyang ginawa ngunit marami din naman ang palihim niyang naging kaaway"
Kabanata 2$ 5 Sa &agtata'ipsilim
)adyang hinigitan ni .apitan !yago ang paghahanda sa kapistahan sapagkat ikinasisiya niya ang mabangong pagtanggap ng mga tao kay %barra na kanyang mamanugangin, lalo na at kahit sa aynila ay tanyag na tanyag ang binata" )a ganitong pagkakataon ay kasama siyang mapupuri sa mga pahayagan" )amuTt saring pagkain at inumin na inangkat pa mula sa ibang bansa ang nasa kanyang tahanan" inasalubungan din niya si aria ng mga kagamitang may mamahaling bato" Nagkita sina %barra at .apitan !yago ng bandang hapon" Nagpa-alam naman si aria na mamasyal kasama ang mga kaibigan nitong dalaga, at kinumbida ng mga ito si %barra, na pinaunlakan naman ng huli" %nanyayahan ni .apitan si %barra na duon na maghapunan sapagkat darating si adre @amaso, na magalang namang tinanggihan ni %barra" 3umakad na ang magkatipan kasama ang mga kadalagahan" Napadaan sila sa kanilang kaibigan na si )imang at ito ay sumama rin sa kanila na mamasyal" Nang marating nila ang liwasang bayan, sinalubong sila ng isang ketongin na pinandidirihan ng lahat" Nahabag naman si aria at binigay niya dito ang iniregalo ng kanyang ama sa kabila ng pagtataka ng kanyang mga kasama" 3umapit naman ang walang katinuan na si )isa at kinausap ang ketongin" %tinuro nito ang kampanaryo at sinabing anduon ang kanyang mga anak, at pagkasabi nito ay umalis ng pakanta-kanta" 3umisan na rin ang ketong na dala ang bigay sa kanya ni aria" Napag-isip isip ni aria na marami pala ang mga mahihirap at kapus-palad at iyon ay naging lingid sa kanyang kaalaman
Kabanata 2% 5 Sulatan
(ng pagsusulatan ay isang kaugaliang ilipino at ang paraan ng ligawan noong kapanahunan ni Rizal" Buod" .atulad ng inaasahan, nalathala sa pahayagan sa aynila ang mga naganap sa kapistahan ng )an @iego" %niulat ang marangyang kapistahan at mga tanyag na tao sa )an @iego, pati na rin ang mga musiko, at mga palatuntunang naganap" .asama rin sa balita ang mga pari sa bayan, ang komedyang naganap at mga mahuhusay nitong artista, na tanging mga .astila lamang ang nasiyahan sapagkat ang komedyang iyon ay idinaos sa wikang .astila" (ng mga ilipino naman ay nasiyahan sa komedyang !agalog" /indi naman dumalo si %barra sa mga palabas na iyon" .inabukasan ay nagkaroon ng prusisyon para sa mga santo at santa" Nagkaroon din ng misa na pinamunuan ni adre anuel artin" Nagkaroon din ng sayawan na pinangunahan ni .apitan !yago at aria" %kinayamot naman ito ng huli" )inulatan ni aria si %barra sapagkat ilang araw na niya itong hindi nakikita" /iniling ng dalaga na siya ay dalawin at nagpaimbita ito na imbitahan siya ni %barra sa pagpapasinaya ng binata ng bahay-paaralan" Kabanata 2( 5 Ang Kapistahan
0maga pa lamang ay handa na ang mga banda ng musiko upang magbigay saya at salubungin ang kapistahan" )inabayan pa ito ng tunog ng kampana at mga siklab at pasabog ng paputok" Nagising ang mga tao sa
bayan at nagsigayak na para makiisa" (ng taumbayan ay naghanda ng kanilang pinakamainan na kasuotan at mga alahas" Naghanda rin ng masasarap na pagkain ang bawat tahanan at hinahatak ang mga tao upang tikman ang mga ito" !aliwas ito sa ikinilos ni ilosopo !asyo, sapagkat ayon sa kaniya, paglulustay lamang ng pera at pakitang tao lamang ang pagsasaya sa araw na ito" arami ang dapat na higit pagkagustasan ng may kabuluhan at marami ang hinaing ng bayan na hindi natutugunan" )ang-ayon si @on +ilipo sa ganitong pananaw ngunit ala siyang lakas ng loob upang salungatin ang pari" )a simbahan ay naghihintay na ang mga tao at mga tanyag na tao sa bayan" )i adre @amaso naman ay itinaon ang sarili na magkasakit upang higit na makakuha ng importansya mula sa lahat" %nalaagaan siya ng tagapangasiwa ng simbahan habng siya ay may sakit" )inumulan ang mahabang prusisyon ng ibaTt-ibang santo bandang alas otso ng umaga" .ahit sa prusisyon ay ipinapakita ang pagkaka-iba ng antas o diskriminasyon sa lipunan kahit na ang mga nagpuprusisyon ay mga ginggon" Natapos ang prusisyon sa tapat ng bahay ni .apitan !yago, na inaabangan naman nila aria $lara, %barra at ilan pang mga .astila"
Kabanata 3) 5 Sa Simbahan
@ito inilalarawan ni Jose Rizal ang kanyang pagtutol sa mapanlait at mahahayap na ugali ng mga prayle noong panahong iyon" Bagamat siya ay tumatangkilik sa relihiyon, hindi naman niya maatim ang mga kagaspangan ng pag-uugali ng mga prayle" %nilalarawan din ang matapat na pagtangkilik ng mga ilipino sa relihiyong nakagisnan, kahit pa ang kapalit nito ay ang kanilang kabuhayan" Buod5 @inumog ng lahat ang simbahan kung kayaTt nagsiksikan ang mga tao sa kabila ng init at iyakan ng mga bata" Bayad din ang misang iyon para sa kabanalan ng lahat sa halagang ?M" (ng paniniwala noon ay mas mabuti ng magbayad ng mahal sa misa kaysa sa komedya sapagkat ang misa ay makapagdadala ng kaluluwa sa langit, samantalang impyerno naman sa komedya" /indi naman sinimulan ang misa hanggat hindi dumarating ang alkalde mayor" )inadya naman ng alkalde na magpahuli, upang higit na mapansin ng lahat" Nagsuot din ito ng limang medalya na sagisag ng kanyang tungkulin" Nang siya ay dumating, naghanda na ang lahat upang makinig sa pagmimisa ni adre @amaso" )inamantala naman ng adre ang walang pakundangang paglibak sa pari na nagmisa kahapon, si adre anuel artin" %pinangalandakan ng mayabang na padre na higit siyang magaling magmisa kaysa .ay adre artin" /indi ito nagsimulang mag-sermon hanggat hindi ito tapos makapag-mayabang"
Kabanata 31 5 Ang Sermon
)inimulan ni adre @amaso ang kanyang sermon mula sa isang sipi sa Bibliya at nagsermon sa wikang !agalog at .astila" (ng kabuuan ng sermon ni adre @amaso ay pagpupuri sa mga banal na santo ng simbahan,
ang dapat tularan na sina /aring @a4id, ang mapagwaging si ideon, at si Roldan na isang tapat na mananampalataya2 at higit sa lahat ay ang panlilibak sa mga ilipino na binibigkas sa wikang .astila kung kayat walang kamalay-malay ang nakararami sa kahulugan ng kanyang mga sinasabi" inatutsadahan din ng adre ang lahat ng tao na kanyang hindi gusto upang ipahiya ang mga ito sa karamihan" )apagkat karamihan ng mga tao doon ay walang naiintindihan sa pinagsasasabi ng adre, hindi nila napigilang antukin at mapahikab, lalo na si .apitan !yago" )i aria at %barra naman ay palihim na nagsusulyapan at nangungusap ang kanilang mga mata" )inimulan na din sa wakas ni adre @amaso ang misa sa wikang !agalog" @ito ay walang pakundangan na tinuligsa niya si %barra, bagamat hindi niya pinangalanan ang kanyang inaalipusta ay mahahalata naman ng lahat na walang ibang pinatutunguhan ang kanyang mga salita kundi si %barra lamang" /indi naman na natuwa si adre )al4i sa nagaganap kung kayaTt nagpakuliling na ito upang maging hudyat kay adre @amaso na tapusin na nito ang kanyang sermon" Ngunit nanatiling bingi ang mayabang na pari at nagpatuloy pa ng kalahating oras sa walang kwentang sermon at pag-alipusta kay %barra" )amantala, palihim naman na nakalapit si *lias kay %barra habang tuloy ang misa" Binalaan ni *lias si %barra na mag-ingat at huwag lalapit sa bato na ibabaon sa hukay sapagkat maaari niya itong ikamatay" Aala namang nakapansin sa pagdating at pag-alis ni *lias"
Kabanata 32 5 Ang &anghugos
Nagkaroon ng demonstrasyon ang taong dilaw kay Nol Juan patungkol sa paggamit ng panghugos bago ganapin ang pagpapasinaya sa paaralan" (ng istrukturang ito ay may walong metro ang taas at ang apat na haligi ay nakabaon sa ilalim ng lupa" (ng apat na haligi naman ay nasasabitan ng malalaking lubid na sa tingin ay napakatibay ng pagkakayari" %pinagmalaki ng taong dilaw na ang ganitong paraan ay natutuhan pa niya sa nuno ni %barra na si @on )aturnino" %pinakita ng taong dilaw kung paano itinataas at ibinababa ang batong malaki na siyang ibabaon sa hukay na napapagitnaan ng apat na haligi" /inangaan naman ito ni Nol Juan at pinuri rin ito ng mga tao sa paligid" @umating ang araw ng pagpapasinaya ng bahay-paaralan" inaghandaan niya ang araw na iyon, naghanda din ang mga guro at mag-aaral ng mga pagkain para sa mga panauhin" ayroon ding mga banda ng musiko" )inimulan ni adre )al4i ang pagbabasbas sa bahay-paaralan" %nilulan ang mga mahahalagang kasulatan at relikya at iba pang mahahalagang bagay sa isang kahang bakal, na ipinasok naman sa bumbong na yari sa tingga" (ng lubid ang nagko-kontrol sa bato, na may hukay sa gitna kung saan ilalagay ang tingga" /awak naman ng taong dilaw ang lubid" )inimulan ng ari ang seremonya at nagsibabaan ang lahat ng importanteng tao upang sumaksi" %sa si *lias sa mga taong naroroon upang sumaksi sa okasyon" /indi niya winala ang tingin sa taong dilaw" /ustong pagbaba ni %barra upang maki-isa sa pagsaksi ay humulagpos ang lubid mula sa kalo at kasabaTy nito ay ang pagkagiba ng balangkas" %lang saglit ang lumipas at nasaksihan ng lahat na si %barra ay nakatayo sa pagitan ng nasirang
kalo at ng malaking bato" (ng taong dilaw ang siyang namatay at hindi si %barra" Nais ng alkalde na ipahuli si Nol Juan ngunit sinabi ni %barra na siya na ang bahala sa lahat"
Kabanata 33 5 Malayang Kaisipan
(ng pagkakatuklas ni *lias tungkol sa balak na pagpatay ng taong dilaw kay %barra" Nagkakilala rin sina *lias at %barra sa kabanatang ito" atutunghayan ang katalinuhan ni *lias sa kabila ng kawalan nito ng pormal na edukasyon" alihim na dumating si *lias sa tahanan ni %barra at sila ay nag-usap tungkol sa mga kaaway ni %barra" inayuhan ni *lias si %barra na nagkalat ang kanyang mga kaaway kahit na ang hangad niya ay kabutihan" )inabi rin nito ang pagkatuklas niya sa balak ng taong dilaw na patayin si %barra sa araw ng pagpapasinaya sa paaralan, bagamat mahiwatig ang binitiwang salita ng taong dilaw sa taong kausap nito, Lhindi kakanin ng isda ang isang ito ;%barra< tulad ng kanyang amaL" alihim na sinubaybayan ni *lias ang taong dilaw at napag-alaman nito na prinisinta nito ang sarili kay Nor Juan kahit maliit ang sahod kapalit ng kanyang mga kaalaman" Nanghinayang naman si %barra sa pagkawala ng taong dilaw sapagkat marami pa siyang matutuklasan kung ito ay nabubuhay lamang" Bagay na sinalungat naman ito ni *lias sapagkat tiyak niyang makakaligtas sa hukuman ang taong dilaw dahil sa kabulagan ng hustisya sa bayan" Nagkaroon naman ng interes si %barra sa pagkato ni *lias sapagkat marami itong nalalaman at ang kanyang mga kaisipan ay kakaiba sa karaniwang mamamayan" Napako ang kanilang usapan tungkol sa paniniwala sa @iyos at hindi tinanggi ni *lias na siya ay nawalan na ng tiwala" .alaunan ay nagpaalam na rin si *lias at nangako ng katapatan kay %barra"
Kabanata 34 5 Ang &ananghalian
)a araw na iyon ay darating ang /eneral at tutuloy sa bahay ni .apitan !yago" agkakaharap na nananghali ang mga mayayaman sa )an @iego" Nasa magkabilang dulo ng hapag si %barra at ang alkalde mayor" .atabi ni %barra si aria sa gawing kanan at ang eskribano naman sa kaliwa" Nandoon din sa hapag sina .apitan !yago, iba pang mga kapitan ng bayan ng )an @iego, mga prayle, mga kawani ng pamahalaan at mga kaibigan nina aria at %barra" Nagtaka naman ang karamihan sapagkat hindi pa dumarating si adre @amaso" /abang kumakain ay nag-uusap-usap ang mga nasa hapag" Napadako ang usapan sa hindi pagdating ni adre @amaso, ang kamang-mangan ng mga magsasaka sa mga kubyertos, ang mga kursong nais nilang ipakuha sa kanilang mga anak, at kung ano-ano pa" amaya-maya ay dumating na si adre @amaso at lahat ay bumati sa kanya liban kay %barra" )inimulan ng ihanda ang serbesa at sinimulan na rin ni adre @amaso ang patutsada kay %barra" !inangkang sumingit naman ang alkalde upang maiba ang usapan ngunit lalong nagumalpas ang dila ng pari" /indi naman kumikibo si %barra at nagtimpi na lamang" Ngunit talagang nananadya si adre @amaso kayat inungkat ang nangyari sa kanyang ama, bagay na hindi mapapayagan ni %barra kung kayaTt
dinaluhong nito ang pari at tangkang sasaksakin" inigilan naman ni aria ang katipan kung kayaTt bumalik ang hinahon ni %barra at umalis na lamang ito"
Kabanata 3, Mga 6sap,usapan
(ng pangyayaring naganap sa pananghalian ay naging mainit na usapan sa buong bayan ng )an @iego" .aramihan ay halos panig kay adre @amaso sapagkat ayon sa kanila, hindi mangyayari ang nangyari kung nagtimpi lamang si %barra" )i .apitan artin lamang ang tunay na nakaunawa sa ikinilos ng binata, sapagkat walang sinuman ang hindi makakapag-pigil kung ang ama ang lalalapastanganin" (ng mga matatandang babae sa bayan ay nahihintakutan na hindi panigan ang pari sapagkat baka sila ay mapunta sa impyerno" !anging si .apitana aria ang nalugod sa ginawang pagtatanggol ni %barra sa kanyang ama" (ng mga magsasaka naman ay nawawalan ng pag-asa na hindi matuloy ang paaralan, na ang kahulugan niyon ay hindi pagkatuto ng kanilang mga anak" %nihayag ni @on +ilipo sa pag-aakalang hangad ni %barra na tumanaw ng utang na loob ang taong bayan sa ginawang kabutihan at ng ama nito" anunpaman, ala pa ring katwiran si %barra sapagkat laging ang tama ay ang mga prayle" %sa pa, ang mga mayayaman at prayle ay may pagkakaisa, hindi katulad ng taumbayan na watak-watak kung kayat mananalo ang mga pari" .umalat ang usap-usapan na tinawag nang ilibustero ng mga prayle si %barra, hindi naman ito madalumat ng mga mahihirap"
Kabanata 3#,Ang 6nang Suliranin
%sinasaad sa kabanatang ito ng Noli me !angere ang desisyon ng mga prayle na paghiwalayin sina %barra at aria $lara pagkaraang maeUkomunikado ang binata" Aalang abisong dumating ang .apitan /eneral sa bayan nila .apitan .apitan !iyago kayat naging abala ang lahat sa paghahanda upang maibigay ang nararapat na pag-istima sa panauhin" ay nalalabi pang oras upang makapag-gayak at ito ay sinamantala ng lahat maliban kay aria $lara" )i aria $lara ay patuloy ang pagtangis dahil sa pagbabawal ng ama nito na makipagkita kay %barra hanggat hindi ito ekskomunikado" Naging walang silbi ang pang-aalo ni !iya %sabel at (ndeng sa dalumhati ng dalaga" )inabi ng tiyahin na maari silang sumulat sa apa aty magbigay ng malaking limos upang mapawalang bisa ang ipinataw sa binata" )i (ndeng ay nagprisintang makagagawa ng paraan upang magkausap ang magkatipan" Bumalik si .apitan !yago mula sa kumbento at isiniwalat nito .ay aria $lara ang desisyon ni adre @amaso na sirain ang nakatakdang pakikipag-isang dibdib nito kay %barra" )i adre )ibyla ay nag-utos naman na bawal nang tanggapin sa kanilang tahanan ang binata, at ang utang ng kapitan na limampung libong piso ay hindi rin dapat bayaran, o ang kapalit nito ay kamatayan ng kaluluwa sa impyerno" (ng mga bagay na ito ay hindi makayanang marinig ni aria kung kayaTt lalo itong naghinagpis" %nalo
naman ito ng ama at sinabing may inilalaan ang kanyang pangalawang ama na si adre @amaso- na isang binatang kamag-anak nito at manggagaling pa mula sa *uropa" 3along nasindak ang dalaga at pati si !iya %sabel ay nagalit sa kapitan at pinagsabihan ito na hindi parang damit na isinusuot ang magpalit ng katipan" %minungkahi ni !iya %sabel na sulatan ng .apitan ang (rsobispo ngunit sinalungat naman ito ng huli" )inabi niyang hindi sila nito pakikinggan kundi ang desisyon lamang ng mga pari" !inapos na nito ang usapan at hinarap ang paghahanda sa bahay" agkalipas ng ilang oras ay dumating na nga ang .apitan-/eneral at napuno na rin ang bahay ni .apitan !yago ng mga panauhin" )i aria naman ay pumasok sa loob ng silid at taimtim na nananalangin ng pasukin ni !iya %sabel" )inusundo siya nito upang harapin ang .apitan /eneral sapagkat ipinapatawag ito" )umunod naman ang dalaga" Kabanata 3$ 5 Ang Kapitan eneral
%pinapakita sa kabanatang ito ng Noli e !angere ang makataong pamumuno ng .apitan /eneral, na siyang may pinakamataas na pwesto sa lipunan ngunit hindi naghahari-hariang katulad ng mga prayle" inarapat niyang magkaroon ng pantay na katarungan para sa lahat" Buod" Naunang kinausap ng .apitan /eneral ang binatang nakagalitan ni adre @amaso ng ito ay lumabas sa kalagitnaan ng sermon" %nakala ng binata na siya ay sasamain ngunit pagkatapos niyang makausap ang .apitan /eneral ay nakangiti itong lumabas ng silid" )umunod niyang hinarap ang mga re4erenia sa bayang iyon5 sina ari )ibyla, ari artin, ari )al4i at iba pang mga prayle" Nagpakita naman ng buong paggalang ang mga pari sa pagyuko nila sa .apitan" Binanggit din nila ang pagkakasakit ni adre @amaso kayaTt wala siya sa araw na iyon" )umunod namang humarap sa /eneral sina .apitan !yago at aria $lara" inuri ng /eneral ang katapangan nito sa paggitna sa away ni %barra at @amaso, at ang pagbabalik ng hinahon ni %barra dahil na rin sa kanya" Binanggit nito na dapat siyang gantimpalaan sa kanyang ginawa, na tinanggihan naman ng dalaga" .alaunan ay dumating na rin si %barra upang makausap ng /eneral" %pinaalala naman ni adre )al4i na ang binata ay eUomulgado ngunit hindi ito pinansin ng pari at sa halip ay ipinaabot ang pagbati kay adre @amaso" agkatapos ay umalis ang mga pari na hindi naibigan ang ipinakita ng /eneral" alugod na binati ng /eneral si %barra at pinuri sa ginawang pagtatanggol nito sa ala-ala ng kanyang ama" )inabi rin ng /eneral na kakausapin niya ang (rsobispo tungkol sa pagiging eUomulgado ng binata" Napansin ng /eneral na medyo nabalisa si aria, kaya sinabi niyang nais itong makaharap bago umaalis patungong *spanya" )inabi naman niya sa alkalde na samahan siya nito sa paglilibot" alalaman sa pag-uusap ng binata at .apitan /eneral na kilala ng binata pati ang pamilya ng .apitan /eneral sa *spanya" %pinamalas din ng /eneral ang paghanga sa katalinuhan ni %barra bagamat iminungkahi ng huli na mas makabubuting sa *uropa siya manirahan sapagkat ang kanyang kaisipan ay nararapat lamang sa kaunlaran ng ibang bansa" agalang namang tumanggi si %barra at sinabing higit na matamis ang mamuhay sa sariling bayan" %lang sandali pa ay binanggit ng /eneral kay %barra na kausapin si aria at inihabilin na papuntahin sa kanya si .apitan !yago" 0malis naman si
%barra upang puntahan ang katipan" )amantala, itinagubilin naman ng /eneral sa alkalde mayor na protektahan si %barra upang maisakatuparan nito ang mga layunin ng binata" !umango naman ang (lkalde bilang pagsunod" @umating naman si .apitan !yago at pinuri ito sa pagkakaroon ng mabuting anak at mamanugangin" Nagprisinta rin ang /eneral na maging ninong sa kasal" )amantala, si %barra naman ay nagpunta sa silid ni aria ngunit sinabi sa kanya ni )inang na isulat na lamang nito ang kanyang sasabihin dahil sa mga oras na iyon ay gumagayak sila papunta sa dulaan"
Kabanata 3% 5 Ang &rusisyon
(ng mga kaganapan ay nakasentro sa idaraos na prusisyon at mga nakatakdang gawain ng /eneral ng araw na iyon" Buod (ng mga paputok at sunod-sunod na pagtunog ng mga kampana ay hudyat ng pagsisimula ng prusisyon" 3ahat ng nakiisa ay may dala-dalang mga kandila at parol" (ng prusisyon na iyon ay ukol sa mga santong sina )an Juan Bautista, )an +raniso, )anta aria agdalena, )an @iego @e (lala at ang pinakahuli ay ang ahal na Birhen" (ng karo ni )an @iego ay hinihila ng anim na /ermano !erero" agkakasamang naglalakad ang .apitan /eneral, mga kagawad, .apitan !iyago, alkalde, alperes at %barra" (ng huli ay napilitang sumama dahil na rin sa pag-imbita ng /eneral" )a harap ng bahay ni .apitan !yago ay may isang kubol na pagdarausan ng pagbigkas ng tulang papuri o loa sa pintakasi ng bayan" inangungunahan ng tatlong sakristan ang pila ng prusisyon, na sinusundan naman ng mga guro, mag-aaral at mga batang may dala-dalang parol na papel" (ng mga agwasil at tinitini naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o humiwalay sa hanay" ayroon din silang kasama na namimigay ng libreng kandila para gamiting pang-ilaw sa prusisyon" )a tapat ng bahay ni .apitan !iago inihinto ang mga karo at andas ng mga santo" %sang batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo, nakabanda at may bigkis ang lumabas upang simulan ang pagpupuri sa wikang 3atin, .astila at !agalog" )umunod naman ay ang pag-awit ni maria at lahat ay nabighani sa ganda ng kanyang tinig" Ramdam naman ni %barra ang pighating nararamdaman ng kanyang katipan sa boses nito" Napukaw ang atensyon ng binata ng ito ay kausapin ng /eneral tungkol sa hapunan kung saan kailangan nilang pag-usapan ang pagkawala ng dalawang sakristan na sina $rispin at Basilio"
Kabanata 3( 5 Si .onya /onsola"ion
(ng kabanatang ito ng Noli me !angere ay inilaan sa paglalarawan kay @onya $onsolaion" )inisimbulo ng kanyang personalidad ang mentalidad ng mga ilipinong walang pagmamahal sa sariling kultura kung kayat binibihisan ang kanilang mga sarili ng ugaling dayuhan" Buod )i @onya $onsolaion ay asawa ng alperes at nagpipilit maging mukhang taga-
*uropa sa pamamagitan ng paglalagay ng kolorete sa mukha at pagsasalita sa wikang .astila" ataas din ang pagtingin nito sa sarili at naniniwalang higit ang kanyang kagandahan kaninuman, kahit pa kay aria $lara" )a katunayan, si @onya $onsolaion ay dating labandera na nakapag-asawa ng isang kawal na naging alperes ngayon" )alat din siya sa edukasyon na mababakas sa kanyang pag-uugali" Ng araw na iyon, iniutos ni @onya $onsolaion na isara ang kanilang bahay sa kabila na alam nitong tatapat ang prusisyon" Buong araw na siyang nagngingitngit dahil sa galit sa kanyang asawa sa hindi nito pagpayag na sila ay magsimba" /indi lingid sa kanyang kaalaman na ikinahihiya siya ng kanyang asawa, bukod pa ang lantarang pag-alipusta at pagmura nito sa kanya" Nagdidili-dili ang @onya ng marinig nito ang pag-awit ni )isa mula sa kulungan, na dalawang araw ng nakakulong" %nutusan niya itong umakyat sa wikang .astila, bagay na hindi naman maintindihan ni )isa, kung kayat hindi ito sumunod" Nagalit ang @onya at dito niya ibinuhos ang galit na nararamdaman sa asawa sa kawawang si )isa" /inampas niya ito ng latigo at inutusang kumanta ang baliw" Napasigaw man sa sakit ang babae ay hindi pa rin ito sumunod sa kapritso ng donya" Aalang nagawa ang donya kundi utusan ang gwardiya sibil na pakantahin ito, na sinunod naman ni )isa at umawit ng .undiman ng abi" Naantig naman ang damdamin ng donya kung kayat nawala sa isip nito na magsalita sa !agalog, na ikinagulat naman ng gwardya sibil" Napansin naman ito ng @onya kung kayaTt pinaalis niya ito" /inarap naman niya si )isa at pinasayaw" Nang hindi ito sumunod ay hinampas niya ito muli ng latigo at inutusang kumanta" Napabuwal naman si )isa at nahubaran ito ng damit kasabay ng pagdugo ng sugat" (ng pangyayaring ito ay nadatnan ng alperes at nagalit ito sa nasaksihan" %nutusan niya ang isang kawal na bihisan at pakainin si )isa, alagaan, at gamutin din ang mga sugat nito" (ng pag-aalaga ng alperes ay dahil na rin sa nakatakdang ihatid si )isa kay %barra kinabukasan"
Kabanata 4), Ang Karapatan at *a'as
Bandang ika-sampu ng gabi sinimulang sindihan ang mga kuwitis na hudyat ng pagsisimula ng dula" inangasiwaan ni @on +ilipo ang gabi ng pista" Ng mga oras na iyon ay magkausap ang tinyente at si ilosopo !asyo tungkol sa pag-ayaw ng @on sa kanyang tungkulin" asama ang loob ng tinyente na hindi tinanggap ng .apitan ang kanyang pagbibitiw" Nagsidatingan na ang mga malalaking tao sa bayan kung kayaTt nagsimula na ang palabas na pinangunahan nina $hananay at arianito ng V$rispino dela $omare#" 3ahat ay nakatuon ang pansin sa dula samantalang si adre )al4i ay lantaran ang pagkakatitig kay aria $lara" )inisimulan na ang ikalawang bahagi ng dula nang dumating si %barra" Nakatawag pansin ito sa mga pari at hiniling kay @on +ilipo na paalisin si %barra" !inutulan naman ito ni @on +ilipo sapagkat malaki ang abuloy ni %barra at higit siyang takot na suwayin ang utos ng .apitan /eneral kaysa sa utos nila" )a inis ay umalis ang mga pari sa kalagitnaan ng dula" %lang saglit pa ay nagpaalam na rin si %barra sa mga kadalagahan lalo na kay aria $lara upang paroonann ang nalimutang tipanan" Nangako siya na babalik bago matapos ang dula" )a kalagitnaan ng dula
ay may lumapit na dalawang gwardya sibil kay @on +ilipo at iniuutos na itigil ang dula dahil nabubulahaw sa pagtulog sina @onya $onsolaion at alperes" /indi ito mapagbigyan ni @on +ilipo kung kayaTt nagkaroon ng gulo" Nang pagtangkaang patigilin ang mga musikero, hinuli ng mga kuwadrilyero sa tribunal ang dalawang gwardiya sibil" Nagkataon na nakabalik na rin si %barra sa mga sandaling iyon at hinanap kaagad si aria" .umapit naman kaagad ang sindak na dalaga sa mga bisig ni %barra habang si !iya %sabel ay naglitanya ng panalangin" )a galit ng mga kalalakihan doon ay pinagbabato nila ang mga gwardya sibil na huminahon lamang sa pakiusap ni *lias, na inabisuhan naman ni %barra sapagkat wala silang magagawa ni @on +ilipo sa bagay na iyon" (ng pangyayari ay hindi nakaligtas sa pagmamanman ni adre )al4i at ibinalita rin ito ng kanyang tauhan" )a kanyang pangitain ay nawalan ng malay tao si aria at si %barra ang kumarga sa dalaga" )a ganoong pangitain ay nagmistula itong baliw at nagtatakbo papunta sa bahay ni .apitan !yago upang makasiguro na hindi totoo ang kanyang takot" Nakahinga lamang siya ng maluwag nang makita niya ang anino nina aria $lara at !iya %sabel mula sa labas ng bahay ng .apitan" 0muwi na ito ng masigurong hindi kasama ng dalaga si %barra"
Kabanata 41 , .alawang &anauhin
/indi dalawin ng antok si %barra ng gabing iyon" Balisa ito sa kaguluhang naganap kung kayaTt nilibang ang sarili sa paggawa sa kanyang laboratoryo" %lang sandali ay dumating si *lias sa tahanan ni %barra" 3ayunin ni *lias na ipagbigay-alam kay %barra na may sakit si aria $lara, at kung may ipagbibilin ang binata bago siya pumunta sa Batangas" %pinaliwanag din ni *lias kay %barra kung paano niya nasugpo ang kaguluhan ng nagdaang gabi" )inabi nito na kilala niya ang magkapatid at napakiusapan niya na itigil ang kaguluhan" Napahinuhod naman ang magkapatid na gwardya sibil dahil sa kanilang utang na loob kay *lias" 0malis na rin si *lias makalipas ang ilang sandali" Nagmamadali naman na gumayak si %barra upang tumungo sa bahay ni .apitan !yago" )a daan ay nasalubong ni %barra ang kapatid ng taong dilaw na si 3uas" .inulit nito si %barra tungkol sa salapi na makukuha ng kanyang pamilya dahil sa pagkamatay ng kanyang kapatid" )inagot ito ng maayos ni %barra na magbalik na lamang sa isang araw sapagkat siya ay patungo sa maysakit" Ngunit sadyang mapilit si 3uas at kinukulit si %barra" Bago pa man mawala ang pagtitimpi ng huli ay tumalikod na lamang ito" Naiwan si 3uas na nagpupuyos ang kalooban, at sa kanyang isipan ay iisa ang dugong nananalaytay sa ugat ni %barra at ang lolo nito na nagparusa sa kanilang ama" aari lamang silang maging magkaibigan kung magkakasundo sila sa salaping ibabayad ni %barra"
Kabanata 42 , Ang Mag,asawang .e 0spadana
3ahat ay hindi mapanatag at nalulungkot dahil sa pagkakasakit ni aria $lara" !umawag na ng doktor si .apitan !yago at ngayon ay kasalukuyang pinagpipilian nila ni !iya %sabel kung saan maglilimos5 sa .rus ng !unasan na himalang lumaki, o sa .rus na atahong na nagpapawis" )a bandang huli ay napagpasyahan ng dalawa na parehong lumisan ang mga ito upang gumaling kaagad si aria $lara" @umating na ang doktor na si !iburio de *spadana at ang kanyang maybahay na si 6itorina" Nagmiryenda muna ang mag-asawa bago tingnan ng TdoktorT ang kalagayan ni aria" .asama rin nila ang kamag-anak na si 3inares na dumating pa mula sa *spanya" .asunod nilang dumating si adre )al4i at ipinakilala ng mag-asawa si 3inares, nag-aaral ng pagka-manananggol sa *spanya at pamangkin ni @on !iburio" ;@umating ito sa ilipinas sa gastos na rin ni @onya 6itorina"< Nabanggit ni .apitan !yago na kadadalaw lamang ng .apitan /eneral sa kanilang tahanan" 3ubos na nanghinayang ang ambisyosang ginang at nahiling na sana ay nuon pa nagkasakit si aria $lara disin sana ay nakadaupang palad nila ang /eneral" /inanap naman ni 3inares si adre @amaso kay adre )al4i, upang ibigay ang hatid niyang sulat mula sa *spanya" agkatapos ng kanilang pag-uusap ay pinuntahan nila si aria na binabantayan ng mga kaibigan nito" )inimulang eksaminin ng doktor si aria at sinabing maysakit nga ito" %nirekomendang igamot kay aria ang li>uen at gatas, Jarabe de altea at dalawang pildoras de $inaglosa" )i 3inares naman ay natulala at nabighani ng husto kay aria, na ipinakilala naman ni 6itorina sa dalaga" !ila nagising pa si 3inares sa pagkatulala ng ibinalita ni adre )al4i na dumating na si adre @amaso" (ng ari ay hindi pa lubusang magaling ngunit inuna nitong gawin ang pagdalaw kay aria $lara" (ting ilarawan si @onya 6itorina, na napagkakamalang isang OroKea at may gulang na IM" %kinakaila nito ang tunay na edad, bagkus ay sinasabing siya ay ? taong gulang lamang" Noong kabataan ng @onya ay masasabi rin na maganda ito ngunit pangarp na nito talagang makapangasawa ng isang mayamang dayuhan" )a pamamagitan nito, siya ay mapapabilang sa alta-sosyedad at titingalain din ng karamihan" )a kasamaang palad, napangasawa niya ay isang mahirap pa sa daga na .astila, si !iburio" )a edad nitong M, higit pa itong matandang tingnan kaysa kay @onya 6itorina" %to ay isang maralita at maledukadong taga-*spanya na itinaboy ng kanyang mga kababayan sa *Utremadura at naging palaboy, hanggang mapadpad siya sa ilipinas sakay ng barkong )al4adora" )apagkat hindi naman sanay sa byahe, labis siyang nahilo at nahirapan sa kanyang paglalayag" Nabalian pa siya ng paa" %ka-1M araw na niya mula ng dumating sa ilipinas ng siya ay natanggap sa trabaho dahil na rin sa mga kapwa .astilang kanyang nakapalagayang-loob" inayuhan din siya ng mga ito na magpanggap na lamang na mediko sa mga nayon na ang tanging puhuhan ay ang kanyang pagiging .astila" @ahil sa ala naman siyang alam sa anumang propesyon, at hindi naman din siya nakapag-aral, lakas loob na lamang siya na nagpanggap na doktor sa nayon" (ng totoo, dati lang siyang tagalinis at tagapagpa-baga ng mga painitan sa pagamutan ng )an $arlos sa *spanya" Ngunit pagdating sa ilipinas, naging ganap siyang isang doktor dahil na rin sa katangahan at tiwala ng mga %ndiyo" Nagsimula sa mababang paniningil hanggang sa tumaas ng tumaas at naging
kakompetensya pa niya ang mga totoong doktor" Nagalit ang mga ito at isinumbong sa rotomediko de anila" Napilitan siyang tumigil sa panggagamot at nawalan na rin siya ng pasyente" Ngunit nakilala naman niya si @onya 6itorina at sila ay nagpakasal" agkatapos ng kasal, lumipat sila sa bayan ng )ta (na upang idaos ang kanilang puluTt-gata, at upang duon na rin manirahan" )i @onya 6itorina rin ang sumuporta sa kanyang asawa, ibinahay, binihisan at ibinili pa ng mga karwahe" (ng kanyang pangalan ay ginawang 6itorina delos Reyes de *spanada" Binago na rin niya ang kanyang anyo upang maging mukhang taga-*uropa" .inulayan nito ang mukha at nagpalamuti sa katawan" akalipas ang ilang buwan, siya kuno ay naglilihi at kailangan pa sa *spanya manganak upang hindi matawag na rebolusyunaryo ang kanyang anak" Ngunit walang panganganak na nangyari sapagkat ang @onya ay hindi naman talaga buntis" 3umapit na rin siya sa mga hilot at manggagamot ngunit walang nangyari" .ung kayaTt walang nangyari sa ambisyon na makapunta sa *spanya ang ginang bagkus ay manatili sa tinubuang lupa, na kung tawagin niya ay Llupain ng mga salbaheL" Aala rin siyang tiwala sa mga kapwa ilipino kung kayaTt humirang pa siya ng .astilang taga-pangasiwa ng kanyang mga ari-arian" )a pagkabigo ng kanyang pangarap ay pinagbuntunan ng ginang ang kanyang asawa, na pumapayag naman maging andres de saya at taga-salo ng alburuto ng asawa" as mabuti na ang ganong kalagayan kaysa naman ang mamalimos sa kalye" %nuutus-utusan din niya ito at may mga pagkakataon na sinasaktan niya ito ng pisikal, na tinatanggap na lamang ng lalaki" ati ang kapritso ng ginang na magpagawa ng karatulang marmol na may nakaukit na5 @O$!OR @* *)(@(W(, *)*$%(3%)!( *N !O@( $3()* @* *N+*R*@(@*)" Aalang nagawa ang lalaki kahit labag sa kalooban nito na ianunsyo sa publiko na siya nga ay isang manggagamot, sapagkat siya nga ay nagpapanggap lamang"
Kabanata 43, Mga Bala' o &anu'ala
/alatang halata ang lubos na pag-aalala sa mukha ni adre @amaso at tuloy-tuloy itong pumasok sa silid ni aria $lara" Nananangis ang ari at sinabi sa anak na hindi ito mamamatay" 3ahat ay nagtaka sa ipinakita ni adre @amaso, hindi nila akalain na sa kabila ng magaspang nitong ugali ay marunong pala itong umiyak at malambot ang kalooban" Naisip din nila na mahal na mahal talaga ng pari si aria" amaya-maya ay tumindig ang pari at nagtungo ito sa silong ng balag upang managhoy" Nang naibsan ang damdamin ni adre @amaso ay sinamantala ito ni @onya 6itorin at ipinakilala si 3inares" )inabi ng huli na inaanak siya ni $arlios, ang bayaw ni @amaso" %niabot ni 3inares ang sulat at dito ay nakasaad na siya ay humahanap ng mapapangasawa at trabaho" adali lamang na matatanggap ang binata ayon kay adre @amaso sapagkat ito ay naging abogado sa 0ni4ersidad $entral" (t sa mapapangasawa ay iminungkahing kakausapin niya si .apitan !yago" Bagay naman na ikinalungkot ni adre )al4i" )inadya naman ni 3uas si adre )al4i upang isangguni ang marapat na katarungan para sa kanyang kapatid" 0marte itong kaawa-awa at pilit na pinapatulo ang luha upang mabaghan sa kanya ang pari" )inabi nito na
binigyan lamang siya ng M" ni %barra kapalit ang buhay ng kanyang kapatid" /indi naman ikinatuwa ng pari ang kaartehan ni 3uas kung kayaTt pinagtabuyan niya iyon" Aalang nagawa ang oportunistang si 3uas kung hindi bumulong bulong at napahiyang nilayasan ang pari
Kabanata 44,&agsusuri ng Budhi
atuloy na mataas pa rin ang lagnat ni aria $lara at kapag ito ay nagdedeliryo ay walang binabanggit kundi ang pangalan ng kanyang ina" atuloy naman siyang inaalagaan nni !iya %sabel at mga kaibigang dalaga" )i .apitan !yago naman ay walang tigil na nagpapamisa at nagaabuloy, ang pinakahuli ay ang pagbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng (ntipolo" akalipas ang ilang araw, kasabay ng pag-inom ng gamot na nireseta ni @on !iburio ay humupa ang mataas na lagnat ni aria" %kinatuwa naman ito ng mag-asawang !iburio, kung kayaTt hindi muna pinagdiskitahan ni @onya 6itorina ang kanyang asawa" agkakaharap sina adre )al4i, .apitan !yago at mag-asawang *spadana at napag-usapan na malilipat sa parokya ng !ayabas si adre @amaso" (yon kay .apitan !yago, ikalulungkot ito ni aria $lara sapagkat para na rin niyang ama ang pari" (t ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga kaguluhan na nangyari noong gabi ng pista" %kinasiya naman ng kura na mainam nga na hindi nagkikita sina %barra at aria $lara dahil tuluyan itong gumaling" )inalungat naman ito ni @onya 6itorina at sinabing ang nakapagpagaling kay aria ay ang panggagamot ni @on !iburio" /indi naman siyempre nagpatalo ang pari at sinabing higit na nakagagaling ang pagkakaroon ng malinis na budhi kaysa mga gamot" Napikon ang @onya at iminungkahi sa pari na gamuting ng kanyang kumpisal ang nakakabanas na si @onya $onsolaion" Aala namang naisago ang ari kung kayaTt tinagubilinan na lamang niya si .apitan !yago na ihanda na si aria para sa pangungumpisal" %pinabigay rin niya ang beatio upang lubusan itong gumaling" Oras na para uminom ng gamot si aria $lara at ininom nga nito ang pildoras na mula sa bumbong ng kristal" %titigil lamang niya ang pag-inom nito kapag siya ay nakaramdam na ng pagkabingi" Nalaman ni aria kay )inang na abala si %barra na mapawalang bisa ang pagiging ekskomulgado nito kung kayaTt hindi pa ito makasulat sa dalaga" @umating naman si !iya %sabel upang ihanda si aria sa pangungumpisal at pati na rin ang kalooban nito tungkol sa paglimot kay %barra" Nagsimula na ang pangungumpisal ni aria $lara" )a obserbasyon ni !iya %sabel, )i adre )al4i ay halatang hindi nakikinig sa sinasabi ni aria $lara bagkus ay matiim itong nakatitig kay aria na tila ba inaalam ang nasa isip ng dalaga" atapos ang kumpisalan ay lumabas si adre )al4i na nakapangunot noo, namumutla, pawisan at kagat-labi"
Kabanata 4 , Ang mga &inag,uusig
)a wakas ay natagpuan ni *lias si .apitan ablo sa isang yungib sa kagubatan pagkatapos ng anim na buwan na hindi pagkikita" ay dalawang linggo na rin ang nakalipas nang malaman ni *lias ang sinapit ng
kapitan" alapit ang loob niya sa matanda at itinuturing niya itong ama" areho rin silang nag-iisa na sa buhay" )inubukang kumbinsihin ni *lias ang .apitan na maisama ito sa mga lupain ng katutubo" alayo man ito sa sibilisasyon ay makakapamuhay ng mapayapa ang matanda at makakalimot sa sinapit ng kanyang pamilya" !inanggihan naman ito ng matanda at matiim itong nanindigan na ipaghiganti ang masaklap na nangyari sa kanyang mga anak sa kamay ng mga dayuhan" /indi siya matatahimik hanggat hindi nagkakaroon ng katarungan ang kaawa-awang sinapit ng kanyang pamilya" !atlo ang anak ni .apitan ablo, isang babae at dalawang lalake" inagsamantalahan ng isang alagad ng simbahan ang kanyang anak na dalaga" (ng isa niyang anak na lalaki ay nag-imbestiga sa nangyari kung kayat nagpunta ito ng kumbento" !ila nagkaroon naman diumano ng nakawan sa kumbento kung kayaTt pinagbintangan ang kanyang anak na lalaki" /indi man napatunayan ang nasabing nakawan, hinuli pa rin ito at ibinitin at nakatikim ng pagpapahirap sa kamay ng mga awtoridad" /indi tinugon ni .apitan ablo ang mga sigaw ng pagtawag ng kanyang anak sapagkat noon ay mas nanaig ang kanyang kaduwagan at pagnanais sa mapayapang buhay" (ng kura naman ay hindi man lamang naparusahan kundi inilipat lamang ng panibagong lugar" (ng isa naman niyang anak na lalaki ay pinaghinalaang maghihiganti" )a kasamaang palad, may isang pagkakataon na hindi nito nadala ang kanyang sedula kung kayaTt hinuli ito ng mga sibil" inahirapan din ito at ng hindi na makayanan ay kinitil nito ang sariling buhay" .ung kaya para kay .apitan ablo, wala nang mahalaga sa kanya kundi ang ipaghiganti ang sinapit ng kanyang mga anak" 3ulusob sila sa bayan sa tamang oras, kasama ng iba pang mga kapuspalad na pinag-uusig ng pamahalaan" 3ubos naman itong nauunawaan ni *lias, kayaTt ang simpatya niya ay nasa matanda" insan na ring hinangad ni *lias ang paghihiganti, ngunit sa kagustuhang wala ng madamay pa sa kanyang paghihiganti, kinalimutan na lamang niya ito" (yon kay .apitan ablo, madali itong gawin para kay *lias sapagkat magkaiba naman sila ng sinapit" )i *lias ay bata pa at walang namatay na mga anak" inangakuan naman niya si *lias na walang madadamay na inosente sa gagawin nilang paghihiganti" %sinawalat din ni *lias kay .apitan ablo ang naging pagkikita at pagkakaibigan nila ni %barra" %kinuwento rin nito ang mga katangian ni %barra at ang pang-aaping sinapit ng pamilya nito sa kamay ng pari" )inabi nito kay .apitan ablo na makakatulong si %barra sa pagpapa-abot sa /eneral tungkol sa mga hinaing ng bayan" )umang-ayon naman ang matanda at malalaman niya ang resulta ng pakikipag-usap ni *lias kay %barra tungkol dito pagkatapos ng apat araw" (ng mga tauhan ng .apitan ablo ang kakatagpuin ni *lias upang maipag-bigay alam sa matanda ang sagot ni %barra" .apag sumang-ayon si %barra, magkakaroon ng katarungan ang kanilang mga hinaing at kung hindi naman, nangako si *lias na sasama sa kanilang layunin"
Kabanata 4# ,Ang Sabungan
/indi mawawala ang sabungan sa anumang bayan na nasasakupan ng mga *spanyol" (ng sabungan sa )an @iego ay katulad din ng mga sabungan sa ibang mga bayan" Nahahati ito sa tatlong bahagi5 ang papasok na pintuan kung saan nakatao ang taga-singil sa bawat isang pumapasok sa sabungan" (ng ulutan na siyang ikalawang bahagi naman naririto ang daanan ng mga tao at dito rin nakahanay ang mga nagtitinda ng samuTtsaring paninda" .alapit ito ng isa pang lugar para sa mga tahur, magtatari at mga karaniwang parokyano ng sabungan" @ito nagaganap ang pustahan, tayaan at bayaran ng mga tao bago magsimula at pagkatapos ng bawat sabong na magaganap" (ng ikatlong bahagi ay ang ruweda, na pinagdarausan ng mga sultada" %to ang pwesto ng mga may matataas na katungkulan at iba pang tinitingala sa lipunan" Ng araw na iyon, ilan lamang sa naparoon sa sabungan sina .apitan !yago, .apitan Basilio at 3uas" @ala ng tauhan ni .apitan !yago ang isang malaki at puting lasak na manok, samantalang kay .apitan Basilio ay isang bulik na manok" Bago magsimula ang sabong at pustahan ay nagkumustahan muna ang magkaibigan" agkatapos ay nagkasundo sa pustahan sa halagang "" Naging matunog ang ginawang pustahan kayat nakipag-pustahan na rin ang iba pang mga sabungerong naroroon" 3umilitaw naman sa sabong na llamado ang puti at dehado ang pula" Naiinggit naman ang magkapatid na !arsilo at Bruno sapagkat wala silang salapi upang makipusta" 3umapit sila kay 3uas upang manghiram ng salaping maipansusugal, ngunit nagbigay naman ang huli ng kundisyon" (ng kundisyon ay kung sasama sila sa paglusob sa kwartel, at kung sila ay makapag-aakay pa ng iba ay may mas malaki ang kwartang kanilang makukuha" (yon din kay 3uas, hindi niya magagalaw ang perang inilaan para doon ni %barra kung kayaTt ipauuutang lamang iyon kung sila ay papayag sa kasunduan" Noong una ay hindi pumayag ang magkapatid sapagkat kilala nila si %barra at kadikit nito ang .apitan /eneral" Ngunit pagkalipas ng ilang sandali, namataan nila si edro na binibigyan ni 3uas ng salapi kung kayat higit silang nanghinayang" Bandang huli ay hindi na rin nakatiis ang magkapatid sa tawag ng sugal" 3alo na at umiinit na ang labanan ng mga oras na iyon5 ang bulik ni .apitan Basilio at ang lasak ni .apitan !iyago" 3umapit sila kay 3uas at inihyag ang kanilang pagsang-ayon sa kondisyon" !inagubilinan sila ng huli na ang mga sandata ay paparating din kinabukasan, ang utos ay kanilang matatanggap sa ikawalo ng gabi nang ikalawang araw" agkatapos ng pakikipagkasundo ay naging abala na ang lahat sa labanan"
Kabanata 4$ , Ang .alawang Senyora
/abang mainit ang labanan sa sabungan, ang mag-asawang @onya 6itorina at @on !iburio ay namamasyal" inagawa nilang libangan ang pag-alipusta sa maralitang tahanan ng mga %ndio" (t lalo pang naasar ang @onya sa hindi pagbibigay galang sa kanila ng mga nakakasalubong" Napadaan ang mag-asawa sa tapat ng bahay ng alperes, na nagkataon naman na naroroon si @onya $onsolaion" Ng magtama ang kanilang
paningin, sumibangot at dumura ang maybahay nang alperes na malaking ikinayamot ni @onya 6itorina" )inugod nito si @onya $onsolaion at nagkaroon ng balitaktakan" %nalipusta ng @onya ang alperes habang ang huli naman ay tinungayaw ang kapansanan at pagpapanggap nang asawa nang @onya" /indi na rin pinaligstas ni @onya $onsolaion ang pagkakataong iyon, dinala ang latigo ng asawa at sinugod si @onya 6itorina" Ngunit hindi naman nagpang-abot ang dalawang @onya sapagkat namagitan ang kanilang mga asawa" Nasaksihan ito ng taong-bayan sapagkat ang kanilang away ay sadyang nakakabulahaw" @umating din ang kura at inawat ang dalawa" )inagot naman ng alperes ang kura at tinawag itong Vmapagbanal-banalang $arliston#" )i 6itorina naman ay inutusan ang kanyang asawa na hamunin ang alperes ng barilan, na tinanggi naman ng huli" (nupaTt dahil dito ay nahablot na naman ang kanyang pustiso" amaya-maya ay nakarating sa bahay ni .apitan !yago ang mag-asawa" Nadatnan naman nila si 3inares na kausap si aria $lara at mga kaibigan nito" Napagbalingan ng @onya ang binatang si 3inares, at inutusan ito na hamunin ang alperes at kung hindi ay sasabihin nito sa lahat ang tunay niyang pagkatao" /indi naman malaman ni 3inares ang kanyang gagawin" /abang humihingi ng paumanhin ang binata sa @onya ay siya namang dumating ang .apitan" )inalubong kaagad ito ng @onya at nagdadaldal tungkol sa nangyari" %nipit din nito si 3inares sa .apitan, at sinabing kung hindi ito gagawin ng binata ay marapat lamang na walang kasalang magaganap sapagkat hindi bagay si aria $lara sa isang duwag" Nagpahatid naman sa silid si aria $lara dahil sa narinig mula sa @onya" adilim na ng umalis ang mag-asawang !iburio at @onya 6itorina, dala ang ilang libong piso na salaping bayad ni .apitan !yago sa panggagamot ni !iburio kay aria $lara" )i 3inares naman ay hindi matahimik sa gipit nitong sitwasyon
Kabanata 4% , Ang Talinghaga
@umating ng araw na iyon si %barra at masayang dinalaw si aria $lara at .apitan !yago" )inabi nito sa huli na tinanggal na ang kanyang pagiging eUomulgado, at ipinabasa ang sulat kay !iya %sabel" !uwang tuwa naman ang tiyahin sapagkat magiliw siya kay %barra" Nabigla naman ang binata ng siya ay mapunta sa balkon" Nandoon si aria $lara at si 3inares naman sa gawing paanan nito na nag-aayos ng mga bulaklak" Nagulat si 3inares at si aria $lara naman ay namutla, at sinikap mang tumayo ngunit ito ay hindi pa lubos na magaling" %pinaalam ni %barra ang dahilang ng kanyang pagdalaw" Banaag naman sa mukha ni aria $lara ang pagkalungkot at dahil dito, ay nagpaalam kaagad si %barra" )inabi ng binata na dadalaw itong muli kinabukasan" 0malis si %barra na may kaguluhan ang isip at damdamin" )a kanyang paglalakad ay napadaan siya sa ipinapagawang paaralan" %pinaalam niya sa lahat lalo na kay Nol Juan na wala silang dapat ipangamba sapagkat siya ay tanggap na muli ng simbahan" )inagot naman siya ni Nol Juan na ang pagiging eUomulgado ay hindi mahalaga para sa kanila, sapagkat lahat sila ay mga eUomulgado rin" Namataan ni %barra si *lias na nagkakarga ng bato sa kariton at nabasa nito sa mukha ng huli na may nais siyang ipaalam
sa binata" %nutusan ni %barra si Nol Juan na ibigay sa kanya ang talaan ng mga obrero" %minungkahi ni *lias na sila ay mamangka sa lawa upang mapag-usapan ang isang napakahalagang bagay, na sinang-ayunan naman ni %barra" @umating naman si Nol Juan at ibinigay ang listahan, ngunit hindi nakalista doon ang pangalan ni *lias"
Kabanata 4( , Ang Tinig ng mga &inag,uusig
Nang lumulan si %barra sa bangka ni *lias, waring ito ay hindi nasisiyahan" .aya, kaagad na humingi ng paumanhin si *lias sa pagkagambala niya sa binata" )inabi ni %barra ang dahilan, nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na magkausap" @ahil nag-aalala siyang makita si *lias, nagdahilan na lamang siya" Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni *lias na di siya matatandaan ng alperes" )aglit na napabuntonghining napabuntonghininga a si %barra sapagkat biglang pumasok sa kanyang isip ang kanyang pangako kay aria" /indi na nag-aksaya ng panahon si *lias sinabi niya kaagad kay %barra na siya ang sugo ng mga sawimpalad" %pinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga tulisan ;)i .apitan ablo< na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at pagbabala" (ng kahilingan ng mga sawimpalad, ani *lias ay ;1< humingi sila ng makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang pangangasiwa ng gobyerno ;?< pagkakaloob ng kaunting karangalan sa pagkatao ng mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang taglay ng mga sibil na madalas na nagiging puno#t dulo ng paglapastangan sa karapatang pantao" !umugon si %barra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo pang makakasama" )inabi nitong maaari niyang pakilusin ang kanyang mga kaibigan sa adrid sa pamamagitan ng salapi at pati na ang .apitan-/eneral ay kanyang mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay walang magagawa" )iya man ay hindi gagawa ng anumang pagkilos ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan" Nagtaka si %barra, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni %barra ay naniniwala satinatawag na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na kailangang gumawa muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti" Naniniwala siya na kapag ang sakit ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas" (ng sakit ng bayan ay malubha kaya#t kailangan ang kaparaanang marahas kung ito ay makakabuti" (ng isang mabuting manggagamot, anya ay sinususri ang pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi ang mga palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng lunas" .atulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na masugpo ang kasamaan, ito#y iniinis sa pananakot, paggawa ng marahas at walang habas na paggamit ng lakas" (t kapag pinahina ang guwardiya sibil ay malalagay naman sa panganib ang katahimikan ng
bayan" aano raw magkakagayon gayong 1M taon nang may mga sibil, ngunit ang mga tulisan ay patuloy pa rin sa pandarambong" (ng mga sibil ay walang naidudulot na kabutihan sa bayan sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao kahit na marangal dahil lamang sa nakalimutan ang edula personal, at kapag kailangang malinis ang kanilang mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga kaawa-awang mamamayan na walang lakas na tumutol" Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia i4il nanunulisan ang mga tao dahil sa matinding pagkagutom" Binigyang diin naman ni *lias na ang mga sawimpalad na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang pagtangkilik laban sa korporasyon" ero, sinabi naman ni %barra na may utang na loob na dapat tanawin ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig at patangkilik noon laban sa mga pandarahas ng mga may-kapangyarihan" may-kapangyarihan"
3umitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang bayan" ero, hindi napahinuhod ni *lias si %barra tungkol sa pakiusap ng mga sawimpalad" .aya, ipinahayag niya kay %barra na sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na ilipat na sa @iyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di magtatamongpala"
Kabanata ) , Ang mga Kaana' ni 0lias
%sinalaysay ni *lias ang kanyang kasaysayan kay %barra upang malaman nito na siya ay kabilang din sa mga swimpalad"ay S taon na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay isang tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng kastila".asama ng kanyang asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa aynila"%sang gabi nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran pinaglilingkuran niya" %sinakdal ang kanyang nuno sa salang panununog" alibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay nahatulan" %to ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng daan" Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit" Nang gumaling ang sugat ng kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang" Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito" /indi nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap" Nagbigti ito" /indi ito naipalibing ng babae" Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang pagkamatay ng asawa"Nahatulan din siyang paluin"ero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon" ayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol" Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila sa kalapit na lalawigan" )a paglaki ng anak na panganay, ito ay naging tulisan" umawa siya ng panununog at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang natamo" Nakilalasiya sa tawag na
balat" (ng lahat ay natakot sa kanyang pangalan" (ng ina ay nakilala naman sa tawag na haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso dahil sa mabait at tinawag na lamang anak ng ina" %sang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na" %to ay nakabulagta ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa puno" (ng kanyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay ay ikinalat" (ng ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina" Aalang nalalabing paraan sa nakakabata dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi ang tumakas" )iya ay ipinadpad ng kapalaran sa !ayabas at namasukang obrero sa isang mayamang angkan" adali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga ito ng magandang ugali" )iya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang kanyang kabuhayan hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang tagabayan na kanyang inibig ng tapat" ayunman sinasagilahan siya ng matinding pangamba na mamanhikan" Nangangambasiyang matuklasan ang tunay niyang pagkatao" ahal palibhasa ang babae, minsan ay nailugso nito ang puri at desidido siyang panindigan ang nagawa" Ngunit, dahil sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang sarili" )iya ay nakulong sa halip na makasal siya sa babae" Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa dulot ng pag-ibig ay nagkaroon ng bunga" (ng babae ay nanganak ng kambal, isang babae at isang lalaki" (ng lalaki ay si *lias" Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na ang kanilang ama" Naniniwala naman sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang kanilang ina" Nang magkaroon ng sapat na isip, palibhasa#y may kaya ang nuno si *lias ay nag-aral sa mga /eswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa $onordia" Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas ng panahon ay hindi nila namamalayan" Namatay ang kanilang nuno kaya#t umuwi silang magkapatid upang asikasuhin ang kanilang kabuhayan" aganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang kapatid na babae ay nakatakdang ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya, ngunit ang kanilang kahapon ang nagwasak sa kanilang kinabukasan" @ahil sa kanyang salapi at ugaling mapag-mataas, isang malayong kamag-anak ang nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan" (t ito ay pinatunayan ng isang matandang utusan nila" %yon pala ang kanilang ama" Namatay na naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pag-aakalang siya ang naging dahilan ng kasawian nilang magkapatid" ero, bago ito namatay naipagtapat niyang lahat ang kahapon ng magkakapatid" 3along binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni *lias nang mabalitaan niyang ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan" %sang araw nawala na lamang ito#t sukat"3umipas ang anim na buwan nabalitaan na lamang ni *lias na mayroong isang bangkay ng babaing natagpuan sa baybayuin ng $alamba na may tarak sa dibdib" %to ang kanyang kapatid" @ahil dito siya ay nagpagala-gala sa iba#t-ibang lalawigan bunga ng iba#t-ibang pagbibintang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman niya ginagawa" @ito natapos ang salaysay ni *lias"
Nagpalitan pa ng iba#t-ibang pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin ni %barra kay *lias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na siya ;%barra< ay taus-pusong nakikiisa sa kanilang mga damdaming" 3amang, wala siyang magagawa kundi ang maghintay pa sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa sama rin" @agdag pa rito, sa kasawian ng tao siya man ay matroong kasalanan din" Nang makarating na sila sa baybayin, nagpaalam na si %barra at sinabi kay *lias na siya ay limutin na at huwag babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito" Nagtuloy si *lias sa kuta ni .apitan ablo at sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay tutupad sa kanyang pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na dumating na ang oras ng pakikibaka sa mga .astila"
Kabanata 1 , Mga &agbabago
)akmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si 3inares sapagkat nakatanggap siya ng liham mula kay @onya 6itorina" (lam ni 3inares na hindi nagbibiro ang @onya" .ailangang hamunin niya ang alperes subalit sino naman kaya ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si .apitan !iyago" inagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at pagsisinungaling sa paghahangad lamang na makapagsamantala" 3abis siyang nagpatianod sa kapritso ng @onya" @umating si ari )al4i at nagmano sa .apitan !iyago" asayang ibinalita niya ang tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa pagalis ng eUommunion kay %barra kasabay ng kanyang pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may kapusukan ng kauniti" !anging ang sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si ari @amaso" ero anya ay hindi makatanggi kung si aria ang kakausap sapagkat inaama niya ang pari" Narinig ni aria ang usapan at nagtungo ito sa silid kasama si 6itoria"
)a bahaging iyon ng usapan ng pari at .apitan !iyago pumasok si %barra na kasama si !iya %sabael" Binata niya ang kapitan at yumukod naman kay 3inares" )i ari )al4i ay buong lugod na kumamay kay %barra at sinabi nitong katatatapos pa lamang niyang papurihan ito" Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang itanong kung lumapit kay )inang upang itanong kung galit sa kanya si aria" %pinasasabi raw ni aria ani )inang na limutin na siya ng binata ngunit sinabi ni %barra ng gusto niyang makausap ng sarilinan ang kasintahan" @i nagluwat, umalis na si %barra"
Kabanata 2 , Ang Baraha ng &atay at ang mga Anino
adilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan" ay tatlong anino na paanas na naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan" %tinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si *lias" /indi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni %barra ang buhay nito" !umugon ang unang anino na ito nga ay pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni %barra sa aynila ang kanyang asawa upang ipagamot" )iya ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura" Binigyang diin naman ng ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel upang ipakilala sa mga sibil na kanilang ama ay may mga anak na lalaki" %sa pa, sinabi ng alila ni %barra na sial ay magigng ? na katao na" )aglit na huminto sa pagaasanan ang mga anino nang mabanaagan nilang may dumarating na isang anino na namamaybay sa bakod" agdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila" %pinaliwanag ng bagong dumating na anino na sinusubaybayan siya kaya#t naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay ng sigaw na Labuhay @on $risostomoLE ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader" (ng bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan" Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid" 0maambon palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya#t nagkita sila ng unang sumilong" Naisipan nilang magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang makipagsugal sa mga patay" umasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay umumpog magkaharap upang magsugal" (ng mataas sa dalawa ay si *lias at ang may pilat sa mukha ay si 3uas" Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang tao lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay" Natalo si *lias kaya umalis itong hindi kumikibo" Nilamon siya ng kadiliman"
Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan" inaguusapan nila ang tungkol sa paghuli kay *lias sapagkat sinumang makahuli rito ay hindi mapapalo sa loob ng tatlong buwan" Nakasalubong nila si 3uas at itinanong kung saan ito pupunta" )a simbahan ani 3uas upang magpamisa" inabayaan nila sapagkat ayon sa alperes walang pilat si *lias" %lang saglit lamamg, si *lias mismo ang nakasalubong ng mga sibil" @inala siya sa liwanag upang kilalanin" )inabi ni *lias na hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang kapatid" (ng mga sibil ay patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni 3uas"
Kabanata 3 , Ang Mabuting Araw ay !a'i'ilala sa 6maga
.inabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan ng nakaraang gabi" )a paniniwala ng mga puno ng mga kapatiranh ni )an +raniso, may ? ang nakita niyang kandila na sinindihan" anaghoy at pahikbi naman ang narinig ni *rmana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa libinga" )a pulpito, binigyang diin naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa purgartoryo" (ng usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina @on +ilipo at ilosopong !asyo na ilang araw na ilang araw ngt naghihina" Nasabi ni @on na tinaggap ng alkade ang kanyang pagbibtiw sa tungkulin" /indi namn mapakali si !andang (syo sapagkat naniniwala siyang ang pagbibitiw ay hindi nararpat at napapanahon" )a panahon ng digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao" )a pagiisip ni ilosopong !asyo" (yon sa kanya, nag iba ang bayan na di na katulad noon na may ? na taon na ang nakalipas" (ng nakaraan ay nagbigay ng aralin" Namamalas na nag naging bunga ng pagdayo sa ilipinas ng mga *uropeo at ang pagdayo naman ng mga kabataan sa *uropa ay nadadma na rin " (ng mga kabataang nakapag aral sa *uropa ay nagkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa kaysayan, atematika, (gham, wika at iba pang uri ng kaalamn na itutring na enerhiya noong una" .aya na ng tao na pangasiwaan ang malawak na daigdig na kanyang ginagalwan at tinatahanan" )a panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang mga makatang nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng pagsubok" /indi na rin kayang sawatain ng kumbento ang paglaganap ng mga modernong kabihasnan"
Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol sa bayan, sa relihiyon, sa kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang ng mga naglilingkod sa )imbahan hanggang sa tanungin ni @on +ilipo si !andang !asyo kung hindi nangangailangan ng mga gamot sapagkat napansin nitong hinang-hina na sya" ero tinugon sya ni !andang !asyo na ang mga mamamatay ay hindi na nangangailangan ng gamot at sa halip ang mga maiiwan ang mangangailangan" %pinakiusap din niya sa @on na sabihin kay %barra na makipagkita sa kanya sa loob ng ilang araw sapagkat malapit na siyang yumao" )a kabila ng karamdaman ni !andang !asyo ang kapakanan ng bayan ang kanyang inaalagata" atibay ang kanyang paniniwala ng ang ilipinas ay tumatahak parin sa karimlan" /indi nagluwat, nagpaalam na si @on +ilipo"
Kabanata 4 , *ahat ng *ihim ay !abubunyag at 7alang .i !ag'a'amit ng &arusa
Orasyon" ahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes" (ng mga taong gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi niya pinapansin" !uloy-tuloy na pumanhik ito ng bahay at malakas na tinwag ang alperes" 3umabas agad ang alperes kasunod ang asawang si @onya $onsolaion" Bago makapag salita ang kura, inireklamo agad ng alperes ang mga kambing ng kura na naninira sa kanyang bakod" )inabi naman ng pari na nanganganib ang buhay ng lahat" .atunayan, anya ay mayroong napipintong pag-aalsa na gagawin nang gabing iyon" Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang kuwartel at kumbento" @ahil dito nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan nila ang gagawing paglusob ng mga insurektos" /umingi ang kura ng apat na sibil na nakapaisana ang itatalaga sa kumbento" )a kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng mga kawal upang mahuli nang mga buhay ang mga lulusob" 3ayunin nito na kanilang mapakanta ang sinumang mahuhuling buhay" %kawalo ng gabi ang nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at kura ang pag-ulan ng kurus at bituin sapagkat ganap silang nakahanda" )a kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa tirahan ni %barra" abilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang amo nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo" agkakita ni *lias kay %barra ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang natuklasan" )i %barra ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob" %pinasunog ni *lias kay %barra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di na maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang mahuhuli ng mga sibil"
!inulungan ni *lias si %barra sa pagpili ng mga kasulatan" )a mga kasulatan, nabasa niya ang tungkol kay @on edro *ibarramendia at tinanong niya kay %barra kung ano ang relasyon nito sa kanya" /alos nayanig ang buong pagkatao ni *lias nang sabihin ni %barra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido" %sa pa, ito ay isang Baskongado" Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding kasawian sa kanilang buhay" Biglang bumunot ng balaraw si *lias at naisip niyang gamitin iyon kay %barra" Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng biglang siyang matauhan" Binitiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid kay %barra at saka mabilis na pumanaog ng bahay" Nagtaka si %barra" %tinuloy ang pagsunog sa mga mahahaagang papeles at dokumento"
Kabanata , Ang &ag'a'agulo
Oras ng hapunan pero nagdahilan si aria na wala siyang ganang kumain" .aya niyaya niya ang kaibigan ni )inangsa piyano" Nagbulungan silang dalawa habang palakad lakad si ari )al4i sa loob ng bulwagan" /indi mapakali si si aria sa paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating ni %barra" .asalukuyan kumakain noon ang argos na si 53inares at isinadasal nilang umalais na ang LmultongL si ari )al4i" Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si %barra" %ka-walo rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel" Nang sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin" Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal" )ya namang pagpasok ni %barra na luksang luksa ang suot" !inangkang lapitan ni aria ang kasintahan ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na putok" Napapatda si %bara, hindi makapagsalita" (ng .ura naman ay nagtago sa likod ng haligi" (ng mga tao sa bahay ni .apitan !iyago ay nakakarinig ng puro putokan, sigawan at pinagbuhan sa may kumbento" (t mga nagsisikain na kumedor ay biglang pumasok at panay na VtulisanQ tulisanQ)i !iya %sabal ay panay ang dasal samantalang ang magkaibigan ang nagyakapan" )i %barra ay walang tinag sa kinatatayuan" Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at bintana ng biglaan" Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura" %nakala ng mga nasa bahay na nasugatan ng malubha sa pari )al4i" !iniyak ng alperes na wala ng panganib kaya lumabas na sa pinagtataguan ang kura, nanaog ito" )i %bara ay nanaog din" inasok naman ni !iya %sabel ang magkaibigan sa silid" /indi nagkausap si %barra at aria, basta nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata, mabilis" Napadaan siya sa hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa" )a may bandang tribunal, nangingibabaw ang tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang pabayaan makatakas ang mga nahuling lumusob" agdating ni %barra sa bahay, kaagad na inutusan ni %barra ang kanyang katulong na ihanda ang kanyang kabayo" !umuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni aria" Nagsukbit siya ng isang balaraw at dalawang rebolber" Ngunit aalis na lamang siya nakarinig sya ng malaks na pagputok sa pintuan" !inig ng isang kawal na kastila" 3alaban sana siya ngunit nagbago ang kanyang isip" Binitawan niya ang kanyang baril at binuksan ang pinto" @inakit siya ng )arhento ng mga dumating na kawal" %sinama" )a kabilang dako, gulong gulo ang isip ni *lias ng pumasok siya sa bahay ni %barra" ara siyang sinusurot sa sariling budhi" Naalalala niya ang sinapit ng kanyang angkan, ang kanyang nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama" Aaring ang lahat ay tinatawag siyang duwagQ isang duwag" 3abis na pangingipospos ang kanyang damdmin" /anggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni %barra" @inatnan niya ang mga katulong ni %barra na hilong naghihintay sa kanilang amo" Nang malaman niya ang nangyari kay %barra, nagkunwari
itong umalis" ero lumigid lamang saka umakyat sa bintana na patungo sa gabinete" Nakita niya ang mga kasulatan, mga aklat, alahas at baril" @inampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya sa sako at inihulog sa bintana" Nakita niyang dumating ang mga sibil" .inuha ni *lias ang larawan ni aria at isinilid ito sa isang supot" Nagipon siya ng mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga mga gas at saka sinilaban"
(ng mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok" )inabihan sila ng matandang katulong ng walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok" Naalaska ng husto ang diretoillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang matanda at mabilis silang pumanik" ero sinalubong sila ng makapal na usok at ang apoy na nakarating na sa gabinete" Biglang nagkaroon ng bmalalakas na pagsabog" abilis pa sa lintik na umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang mga katulong ni %barra"
Kabanata # , Ang mga Sabi at Kuro,'uro
/anggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng )an @iego" Ni isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan" !ahimik na tahimik ang buong paligid" amaya-maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng bintana at inilibot ang paningin" @ahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na magbbukas ng bintana" (ng mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan" 3ubhang kalagimlagim daw ang nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat" )a kanilang pag-uusap, lumilitaw na si .apitan ablo raw ang sumalakay" %pinapalagay naman ng iba na ang mga kuwadrilyero raw kaya dinakip si %barra" (ng mga lalaki ay nagpunta naman sa kuwartel at sa may tribunal" 3umitaw pa sa usapan ng mga tao na tinangka raw ni %barra na itanan ang kasintahang si aria upang hindi matuloy ang pakikipagisang dibdib niya kay 3inares" .aya lang sinansala ni .apitan !iyago ang kanilang pagtatanan sa tulong ng mga sibil"
)amantala, nakausap ni /ermana ute ang isang lalaking kagagaling lamang sa tribunal" )inabi nitong nagtapat na si Bruno" inatunayan nito ang balita tungkol sa magkasintahang sina %barra at aria" )a ngitngit daw ni %barra, pati simbaha#y nais niyang paghigantihan, mabuti na lamang at nasa bahay ni .apitan !iyago si ari )al4i" (ng mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng binata" ay isang utusang babae naman ang nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa ilalim ng puno ng santol si 3uas"
Kabanata $ , 8ae 8i"tus9 Sa Aba ng Mga Manlulupig
Balisa ang mga sibil na nasa kwartel" anay ang kanilang pagbabanta sa mga batang sumisilip sa puwang ng mga rehas upang tingnan ang mga nadakip" Naroroon ang alperes, direktorsillo, @onya $onsolation at nag kapitan na halatang malungkot" Bago mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa loob na naitanong niya sa alperes sina %barra at @on +ilipo" .asunod niya ang isang parag batang umiiyak at duguan ang salawal" /inarap sa kura ang dalawang tanging buhay na nabihag ng mga sibil" !arsilo (lasigan ang tunay na pangalan ni !arsilo" ilit siyang tinatanong kung kaalam si %barra sa nasabing paglusob" Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-malay si %barra sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo ng mga sibil" @ahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si !arsilo sa limang bangkay, ito ay umiling" Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno sa tadtad ng saksak, si edro na asawa ni )isa at ang kay 3uas na may tali pang 3ubid sa leeg" @ahil sa patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong sa kanya" Nagpuyos sa galit ang alperes" %niutos na paluin ng yantok si !arsilo hanggang sa magdugo ang buong katawan nito" /indi maoakanta si !arsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan" Nadatnan niya ang
isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo" %pinasino kay !arsilo ang dinatnan" )inabi niyang nuong lamang niyua nakita" @ahil dito, muli siyang pinalo hanggang sa mabalot ng dugo ang buong katawan" /indi nakayanan ng kura ang gayong tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na namumutla" Nakita ng kura ang isang dalagang parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal, humahalinghing at nanananghoy ng malakas" (ng babaing ito ay ang kapatid na dalaga nina Bruno at !arsilo" )amantala, nang di mapansin si !arsilo, lalong nagngitngit ang alperes" Binulungan pa siya ni @onya $onsolaion na lalong pahirapan ang binata" ero, hiningi na lamang ni !arsilo na madaliin ang kanyang kamatayan" Aalang makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si !arsilo kaya ito ay itinimba sa isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy" .ung ilang bese ibinulusok ang katawan ni !arsilo sa balon" /indi niya natagalan ang pagpapahirap hanggang sa takasan siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan" Nang matiyak na patay na si !arsilo ang binalingan naman ay ang isa pang bilanggo"
(ng pangalan diumano ng bilanggong ito ay (ndong luko-luko at kaya napapunta sa patyo ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng bulok ng biyenan nito" %naantok ang alperes sa naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa karsel"
Kabanata % , Ang Sinumpa
!uliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo" )ila ay pabalik-balik sa kumbento, kuwartel at tribunal" Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna sa kanilang mga inilalakad" alibhahsa wala silang kilalang malakas at makakapitan na makakatulong upang palayain ang kanilang kaanak na bilanggo" ay sakit ang kura at ayaw na lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong makipag-usap kahit kanino" (ng alperes naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin ang mga babaingh nagsusumamo sa kanaya" (ng kapitan naman ay lalong nawalan ng silbi" Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis" alakad-lakad umiiyak ang mag-ina ni @on +ilipo" %nusal-usal naman ni .apitana !inay ang pangalan ng kanyang anak na si (ntonio" )i .apitana aria naman ay pasilip-silip sa rehas upang tignan ang kambal niyang anak" (ng biyenan ni (ndong ay nanduroon din at walang gatol na ipinagsasabio na kaya raw hinuli si (ndong ng mga sibil ay dahil sa bago nitong salawal" (my isang babae naman ang halos mangiyak-ngiyak na nagsabing si %barra ang may pakana at kasalanan ng lahat" (ng suro ng paaralan ay kasama-sama rin ng mga tao" )amantalang si Nol Juan ay nakaluksa na sapagkat ipinalagay niyang wala ng kaligtasan si %barra" ag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang baka" !inangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton" ero, ipinagbawalan sila ni .apitana aria at sinabing kapag ginawan nila iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo" amaya-maya, lumabas ang may ? kawal at pinaligiran ng kariton" (ng sinunod na ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna ni @on +ilipo na nakuha pang batiin ng naka ngiti ang kanyang asawang si @oray ng yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya ng dalawang sibil" Nang makita naman si (ntonio ng inang si .apitana !inay binirahan ito ng katakot takot na hagulgol" )i (ndong ay napaiyak din ng makita ang biyenan na may pasari ng kanyang pagkakakulong" .atulad ng kambal na anak ni .apitana aria, and seminaristang si (lbano ay naka gapos na mabuti" (ng huling lumabas ay si %barra na walang gapos ngunit nasa pagitan ng dalawang kawal" (ng namumutlang si %barra ay pasuyod na tinignan ng mga maraming tao at naghahanap ng isang mukhang kaibigan" agkakita kay %barra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa ang may sala ay siya pa itong walang tali" @ahil dito ay inutusan ni %barra na gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko" .ahit na walang utos ang kanilang mga pinuno ang mga sibil sumunod sin sila sa utos ng binata" (ng alperes ay lumabas na naka-kabayo at batbat ng sandata ang katawan" .asunod ay may 1M ng kawal na umaalalay sa kanya" )a kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay %barra lamang na walang tumatawag sa kanyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis at tinwag na siyang duwag" ati ang kanyang mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga tao hanggang siya ay tinawag ng erehe ng dapat mabitay" .asunod nito ay pinagbabato si %barra" Naalala niya ang kwento ni *lias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa bakol at
nakabitin sa punongkahoy" (ng kasay sayan ng piloto ay parang biglang naglaro sa kanyang pangitain" Aaring walang ibig dumamay kay %barra" ati si )inang ay pinagbawalan umiyak ni .apitan Basilio" .ahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata" Aalang naawa sa kanya" @oon nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahanan kaibigan at magandang kinabuhasan"
ula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si ilosopong !asyo na pagod na pagod at naka balabal ng makapal na kumot" )undan nya ng tingin a ng papalaong kariton na sinakyan ng bilanggo" %lang sandali pa ipinasiya na niyang umuwi" .inabukasan, nagisnan ng isang pastol patay na si !asyo sa may ointuan ng kanyang bahay"
Kabanata ( , &ag,ibig sa Bayan
(ng ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at napalathala sa mga diyaryo sa aynila" %ba rin ang balitang nagmula sa kumbento" %ab-iba ang estilo ng mga balitang lumaganap" (t ang pangunawa sa mga ito ay batay sa talas ng isip, kuro-kuro, damdamin at paniniwala" (ng mga tauhan ng kumbento ay higit na naliligalig" (ng mga pro4inial ay palihim na nagdadalawan at gumagawa ng mga pagpapanayam hinggil sa nangyari" (ng ilan naman ay nagpunta sa palasyo at naghahandog ng tulong sa pamahalaang nasa panganib" Nabanggit pa nga na na maging ang munting heneral o generalillo daw (-(0*RO ay napagkuro ang kahalagahan ng korporasyon" )amantala, ipinagbubunyi naman si ari )al4i at sinabing ito ay karapat-dapat na bigyan ng isang mitra" )a ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan" (ng mga nagaaral daw sa mga heswita sa (teneo ay lumalabas na nagiging pilibustero" )a isang bahay naman sa !undo, hindi mapakali si .apitan !inong dahil minsan ito ay nagpakita ito ng kagandahang loob kay %barra" .aya panay ang sisi sa kanya ng asawang si kapitana !inhang" (ng kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at di umiimik" Nasabi pa ni !inhang na kung siya ay naging lalaki lamang, disin sana ay haharap siya sa .apitan-/eneral at ihahandog nito ang kanyang paglilingkod laban sa mga manghihimagsik" alapit ng mabanas ng husto si !inong sa kakulitan ng asawa nang dumating ang kanilang pinsan si @on rimiti4o" %to ay isng lalaking may edad at mahilig magsasalita ng 3atin" )iya ay ipinasundo ni !inhang upang hingan ng payo sapagkat marunong itong mangatwiran" .aagad na nag-umpisa ng pagsasalita si !inhang pagkakita sa pinsa" (yon sa kanya, pinakain ni !inong si %barra sa kanilang bahay at niyukuran pa niya ito nang makita sa may tulay ng *spanya sa gitna ng maraming tao at sinabing sila magkaibigan"
)inabi ni @on rimiti4o na dapat napakilala si !inong kay %barra pagkat ang mga mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama" .aya#t walang ibang nalalabing paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si !inong" Nawalan ng malay ng di oras si !inong dahil sa payo" Nang bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo ang ibinigay ni @on rimiti4o5 ;1< magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit anong alahas at idahilan na ito ay pamasko at ;?< sunuging lahat ng mga kasilulatan na maaaring makapagpahamak kay !inong, na katulad ng ginawang pagsunong ni %barra sa kanyang mga kasulatan" Boto silang lahat sa payo" )a kabilang dako sa isang pagtitipon sa %ntramuros na dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol din sa naganap na pag-aalsa" (yon sa isang lalaking komang galit na galit daw ang heneral kay %barra sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata" )inabi naman ng isang ginang na talagang walang utang na loob ang mga indiyo kaya#t di dapat silang ituring na mga tunay na tao" .ahit na araw ang itatayong paaralan ay isang pakana lamang sapagkat ang tunay na layunin ni %barra ay gawin lamang itong kuta na gagamitin niya sa kanyang pansariling pangangailangan" )umabad naman ang isa pang babae at ipinaliwanag na is !inhang daw ay nagregalo ng isang singsing na puno ng brilyante sa heneral" Napalingon ang lalaking komang at tiniyak kung totoo ang balita" Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay"
%lang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa !undo ay tumanggap ng mga paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal" (ng imbitasyon ay tungkol sa pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa +uerza de )antiago na may bantay pa" )i .apitan !inong ay kasama sa mga inimbita"
Kabanata #) , I'a'asal na si Maria /lara
!uwang-tuwa si .apitan !iyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man lamang" /indi rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa" @ahil dito, siya ay nagpamisa sa ahal na Birhen sa (ntipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del $armen" .ung hindi naimbita si .apitan !iyago ng pamahalaan, masamang kapalaran naman ang dumapo kay .apitan !inong" !ulad ng karamihan siya ay inimbitahan ng pamahalaan" @i nakabuti ito sa kanya ang Vpaglalakbay# sa ibat-ibang tanggapan nito sapagkat ng siya ay lumabas" )iya ay may sakit, putlain, namamanas at di palaimik" /indi na rin siya bumaba ng bahay, dahil nangangamba itong baka batiin siya ng isang pilibustero" (lam ni !iyago ang ganitong sinapit ni !inong" @umating sa bahay ni !iyago si 3inares at ang mag-asawang de *spadaCa na kapwa itinuring na pangkat ng makapamahalaan" )inarili ni @onya 6irtorina ang usapan" )inabi na kung babarilin si %barra, iyon
ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero" Bagama#t namumutla at mahina si aria, kanyang hinarap ang mga bisita" /umantong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina aria at 3inares" Nagkayarian din na magpapapista si !iyago" )inabihan niya si !iya %sabel na kung ano ang nasa loob ni aria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang dibdib" )a wari, desidido na si !iyago na ipakasal si aria sapagkat nakini-kinita niyang siya#y maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si 3inares" )i 3inares ang tagapayo ng .apitan /eneral, kaya#t inaakala ni !iyago na siya ay kaiinggitan ng mga tao" .inabukasan, ang bulwagan ni !iyago ay puno ng mga bisitang kastila at intsik" Nangunguna sa mga ito si ari )al4i, ari )ibyla, ilang pransiskano at dominikano, ang alperes na ngayon ay tinyente at may grado ng komandante, ang mag-asawang de *spadaCa, si 3inares na nagpatihuli ng dating at si tenyente ue4arra ng mga sibil" angyari pa, ang paksa ng mga babae ay si aria na kahit malungkot siya ay magalang na tinanggap ang mga bisita" )inabi ng isang babae na maganda nga raw si aria, pero ito raw ay tanga naman" .ayamanan lang daw habol ni 3inares" )inabi rin na marunong daw siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang unang katipan ni %barra" )a narinig ni aria lalo siyang nasaktan at naghirap ang kalooban" %niwan niya ang mga babaing nag-uusap" )a pulutong ng mga lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na ng aynila samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito madedestino" %pinaliwanag ni ue4arra na hindi mabibitay si %barra na katulad ng mga nangyari kina OB0R9( at sa halip ito ay ipatatapon lamang" Binanggit din niya ang tungkol sa kaso ng binata at pagkaraan ay binati niya si aria" %to raw ay nakakatiyak ng magandang kinabukasan" (t nagpaalam na ang tinyente"
Nagtungo sa asotea si aria" Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may sadsaran ng bahay ni kapitan !iyago" uno ng damo ang ibabaw ng bangka at may lulan itong dalawang lalaki" Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si %barra" Nakatakas siya sa tulong ni *lias" @umaan lamang ang binata upang ipaalam ang damdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang kasunduan" %nilahad ni aria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito" Napilitan umano itong talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa kanyang inang namayapa at sa dalawang amang nabubuhay pa" ero wala siyang tanging pag-ibig kundi si %barra lamang" ahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni %barra si aria" atagal" agkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka" Nag-alis ng sumbrero si *lias at yumukod kay aria" )umagwang papalayo sa lumuluhang si aria"
Kabanata #1 , Ang Barilan sa *awa
/abang mabilis na sumasagwan si *lias, sinabi niya kay %barra na itatago siya sa bahay ng isang kaibigan sa andaluyong" (ng salapi ni %barra na itinago niya sa may puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may magamit si %barra sa pagpunta nito sa ibang bansa" Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni %barra at hindi nababagay na manirahan sa ilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi inilaan sa kahirapan" %nalok ni %barra na magsama na lang sila ni *lias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang magkapatid" ero, tumanggi si *lias" Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang mga bantay" inadapang mabuti ni *lias si %barra at tinakpan ng maraming damo" Nang mapadaan sila sa tapat na pol4orista, sila#y pinatigil at tinanong ng bantay si *lias kung saan ito nanggaling" %pinaliwanag ni *lias na siya#y galing ng aynila at rarasyunan niya ng damo ang hukom at ang kura" .umbinsido ang bantay sa paliwanag ni *lias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na huwag magpapasakay sa bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo" .ung mahuhuli raw ito ni *lias, siya ay bibigyan ng gantimpala" %nilarawan ng bantay ang bilanggong tinutukoy ay nakalebita at mahusay magsalita ng .astila" Nagpatuloy sa pagsasagwan si *lias" 3umihis sila ng landas" umasok sila sa may ilog-Beatang inawit ni Balagtas upang akalaing siya ay tagaeCaKrania" %tinapon ni *lias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan at ilang bayong at sumige sa pagsagwan" Nagkuwentuhan muli sina *lias at %barra" Nakalabas na sila sa ilog-asig (t nakarating sa may )ta" (na" Napadaan sila sa tapat ng bahaybakasyunan ng mga heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni *lias ang masasayang araw na tinamasa niya, may magulang, kapatid at maganddang kinabukasan" Namuhay nang masagana at mapayapa" )umapit sila sa malapad na bato at nang makitang inaantok na bantay na wala siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si *lias" 0maga na ang sapitin nila ang lawa" ero sa di-kalayuan nabanaagan nila ang isang palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila" inahiga ni *lias si %barra at tinakpan niya ito ng bayong" Nahalata ni *lias na hinahadlangan sila sa baybayin" .aya sumagwan itong patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon ang palwa" !inawag sila" %nisip ni *lias na magbalik sa bunganga ng %log-asig" Nakuro ni *lias na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban" %sa pa wala silang dala ni isa mang sandata" abilis na naghubad ng damit si *lias" )inabi niya kay %barra na magkita na lamang sila sa nohe buena sa libingan ng nuno ni %barra" !umayo si *lias at tumalon sabay sikad sa bangka"
(ng atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay *lias" inaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito" .apag lumilitaw si *lias pinapuputukan ito" Nang may M dipa na lamang ang layo ni *lias sa may pampang, nahapo na ang humahabol sa kanya sa kasasagwan " akalipas ang tatlong oras ay umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng baybayin ng pampang"
Kabanata #2 , Ang &agtatapat ni &adre .amaso
0maga, hindi pansin ni aria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng hapag" (ng mga mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni %barra" ero, hindi naman binabasa ni aria ang @iyaryo" amaya-maya dumating si ari @amaso na hinilingan kaagad ni aria na sirain ang kasunduan ng kanyang kasal kay 3inares at pangalagaan ang kapakanan ng ama" )inabi ni aria na ngayong patay na si %barra walang sinumang lalaking kanyang pakakasalan" @alawang bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento"
Napagmuni ni ari @amaso na pinaninindigan ni aria ang kanyang sinabi, kaya humingi ito ng tawad sa kanya" Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan diin niya ang walang kapantay na pagtingin kay aria" Aala siyang nagawa kundi pahintulutan na pumasok sa kumbento si aria kaysa piliin nito ang kamatayan" 0malis si ari @amaso na sakbibi ng lumbay" !umingala ito sa lagit at pabulong na sinabing totoo ngang may @iyos na nagpaparusa" /iniling niya sa @iyos na siya ang parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na nangangailangan ng kanyang pagkalinga" @amdam na damdam ng pari ang kasiphayuang dinaranas ni aria"
Noli e !angere5 )inimulang sulatin ni @r" Jose " Rizal ang mga unang bahagi ng LNoli e !angereL noong 188I sa adrid noong siya ay nag-aaral pa ng medisina" Nang makatapos ng pag-aaral, nagtungo siya sa aris at doon ipinagpatuloy ang pagsusulat nito" (t sa Berlin natapos ni Rizal ang huling bahagi ng nobela"
(ng pagsusulat ng LNoli e !angereL ay bunga ng pagbasa ni Rizal sa L0nle !omTs $abinL ni /arriet Beaher )towe, na pumapaksa sa kasaysayan ng mga aliping Negro sa kamay ng mga panginoong putting (merikano" %nilarawan dito ang ibaTt ibang kalupitan at pagmamalabis ng mga uti sa %tim" %nihambing niya ito sa kapalarang sinapit ng mga ilipino sa kamay ng mga .astila"
)a simula, binalak ni Rizal na ang bawat bahagi ng nobela ay ipasulat sa ilan niyang kababayan na nakababatid sa uri ng lipunan sa ilipinas at yaon ay pagsasama-samahin niyang upang maging nobela" Ngunit hindi ito nagkaroon ng katuparan, kaya sa harap ng kabiguang ito, sinarili niya ang pagsulat nang walang katulong"
%pinaliwanag ni Rizal sa kanyang liham sa matalik niyang kaibigang si @r" +erdinand Blumentritt ang mga dahilan kung bakit niya isinulat ang LNoli"L (ng lahat ng mga ito ay maliwanag na inilarawan sa mga kabanata ng nobela"
(ng pamagat ng LNoli e !angereL ay salitang 3atin na ang ibig sabihin sa !agalog ay L/uwag o (kong )alinginL na hango sa *banghelyo ni )an Juan Bautista" %tinulad niya ito sa isang bulok sa lipunan na nagpapahirap sa buhay ng isang tao"
Mga Tauhan:
$risostomo %barra Binatang nag-aral sa *uropa2 nangarap na makapagpatayo ng paaralan upang matiyak ang magandang kinabukasan ng mga kabataan ng )an @iego"
*lias iloto at magsasakang tumulong kay %barra para makilala ang kanyang bayan at ang mga suliranin nito"
.apitan !iyago angangalakal na tiga-Binondo2 ama-amahan ni aria $lara"
adre @amaso %sang kurang ransiskano na napalipat ng ibang parokya matapos maglingkod ng matagal na panahon sa )an @iego"
adre )al4i .urang pumalit kay adre @amaso, nagkaroon ng lihim na pagtatangi kay aria $lara"
aria $lara ayuming kasintahan ni $risostomo2 mutya ng )an @iego na inihimatong anak ng kanyang ina na si @oCa ia (lba kay adre @amaso
ilosopo !asyo aalam na matandang tagapayo ng marurunong na mamamayan ng )an @iego"
)isa %sang masintahing ina na ang tanging kasalanan ay ang pagkakaroon ng asawang pabaya at malupit"
Basilio at $rispin agkapatid na anak ni )isa2 sakristan at tagatugtog ng kampana sa simbahan ng )an @iego"
(lperes atalik na kaagaw ng kura sa kapangyarihan sa )an @iego
@onya 6itorina Babaing nagpapanggap na mestisang .astila kung kaya abut-abot ang kolorete sa mukha at maling pangangastila"
@onya $onsolaion Napangasawa ng alperes2 dating labandera na may malaswang bibig at pag-uugali"
@on !iburio de *spadaCa %sang pilay at bungal na .astilang napadpad sa ilipinas sa paghahanap ng magandang kapalaran2 napangasawa ni @onya 6itorina"
3inares alayong pamangkin ni @on !iburio at pinsan ng inaanak ni adre @amaso na napili niya para mapangasawa ni aria $lara"
@on +ilipo !inyente mayor na mahilig magbasa na 3atin2 ama ni )inang
)eCor Nol Juan Namahala ng mga gawain sa pagpapatayo ng paaralan"
3uas !aong madilaw na gumawa ng kalong ginamit sa di-natuloy na pagpatay kay %barra"
!arsilo at Bruno agkapatid na ang ama ay napatay sa palo ng mga .astila"
!iya %sabel /ipag ni .apitan !iago na tumulong sa pagpapalaki kay aria $lara"
@onya ia asimbahing ina ni aria $lara na namatay matapos na kaagad na siyaTy maisilang"
%day, )inang, 6itoria,at (ndeng ga kaibigan ni aria $lara sa )an @iego
.apitan-/eneral inakamakapangyarihan sa ilipinas2 lumakad na maalisan ng pagkaekskomunyon si %barra"
@on RaKael %barra (ma ni $risostomo2 nakainggitan nang labis ni adre @amaso dahilan sa yaman kung kaya nataguriang erehe"
