libro de biologia y geologia 1 DBH

DBH 1

biologia eta geologia 1. LIBURUKIA

ISBN  978-84-9106- 003-1

IBAIZABAL DBH  9

7 8 8 49 1

0 6 0 0 3 1

        1         9         5         8         0         1         K         B

DBH 1

Biologia eta Geologia 1. LIBURUKIA

EGILEAK Francisco Márquez Álvarez Antonio Mora Pizarro PROZEDUREI LOTUTAKO ATALAK ETA 0 UNITATEA David Blanco Laserna LANKIDETZA Pere Pujolàs FLIPPED CLASSROOM The Flipped Classroom SL Raúl Santiago Campión (koordinatzailea) (koordinatzailea) PBL PROIEKTUA Juan José de la Torre Bellido EKINTZAILETZA César García-Rincón de Castro Jerónimo García Ugarte ORRAZKETA TEKNIKOA José Luis Díaz León

Liburu honen salmentaren % 0,7 honako garapen proiektu honetarako da: SED GGKE (ww w.sed-ong w.sed-ongd.org). d.org).

IBAIZABAL DBH

DBH 1

Biologia eta Geologia 1. LIBURUKIA

EGILEAK Francisco Márquez Álvarez Antonio Mora Pizarro PROZEDUREI LOTUTAKO ATALAK ETA 0 UNITATEA David Blanco Laserna LANKIDETZA Pere Pujolàs FLIPPED CLASSROOM The Flipped Classroom SL Raúl Santiago Campión (koordinatzailea) (koordinatzailea) PBL PROIEKTUA Juan José de la Torre Bellido EKINTZAILETZA César García-Rincón de Castro Jerónimo García Ugarte ORRAZKETA TEKNIKOA José Luis Díaz León

Liburu honen salmentaren % 0,7 honako garapen proiektu honetarako da: SED GGKE (ww w.sed-ong w.sed-ongd.org). d.org).

IBAIZABAL DBH

HONELAKOA DA LIBURU HAU

#gulink LANKIDETZArekin bat Oinarri zko jarraibideak Oinarrizko jarraibideak ikastaldea lankidetzarako egituratzeko eta antolatzeko: antolatzeko: nola egiten diren lantaldeak, la ntaldeak, zer betekizun izango iza ngo duen ikasle bakoitzak, bakoitzak, zer dinamika di namika gauzatuko diren, zer eratako dokumentazioa erabili beharko den, eta abar.

0 UNITATEA Irakasgaiak berezko berezkoaa duen metodologia zientifikoa ezagutzen joateko.

UNITATEAREN UNITA TEAREN AURKEZPENA AURKE ZPENA Unitatearen edukiaren berri emate ematen n duten irudi batzuk, eta elkarrizketari elkar rizketari eta autoikaskuntzari bide emateko emateko zenbait galdera.

EDUKIEN GARAPENA Edukiak modu ikuserraz eta motibagarrian aurkezten dira,  jardueretatik  jardueretat ik bereizita. bereizit a. Marjinetako laukiek edukiak finkatzen eta zabaltzen laguntzen dute. Jarduerak era askotakoak dira: ikertzekoak, arrazoitzekoak, ezagutza zabaltzekoak...

PROZEDUREI LOTUTAKO ATALAK • Aplikatu zientzia. Esperientzia edo lan prozedura soilak eta erraz gauzatzeko modukoak proposatzen dira.

• Ikasi ikasten. Unitateko edukiak laburbiltzen dituzten askotariko asko tariko antolatzeile bisual berritza ileak.

• Eztabaidatu zientziaz. Gaur-gaurko gaiei buruzko zenbait ikuspuntu.

AMAIERAKO BERRIKUSKETA ETA EBALUAZIOA Berrikusteko eta amaierako ebaluaziorako

 jarduerak, edukiak noraino  jarduerak, eskuratu diren ikusteko.

Ikaskuntzaren egunerokoa

Galdera bat, ikasleak gogoeta egin dezan bere ikaskuntza prozesuaz.

#gulink BERRIKUNTZArekin bat eta PISArekin bat Flipped classroom proposamenak , PBL proiektua eta ekintzaile izateko sena

ebaluatzeko ebaluatzek o errubrika. PISA probetan (edo antzekoetan)

oinarritutako jarduerak, Bigarren Hezkuntzako amaierako ebaluaziorako prestatzen laguntzeko lagu ntzeko..

1. LIBURUKIA # gulink

LANKIDETZArekin bat

2. LIBURUKIA

06

04 Atmosfera 1.

0U Zientzia jarduera

10

2. 3.

01 Unibertsoa eta eguzki sistema 1. 2. 3. 4.

Unibertsoa Unibertsoaren osaketa Esne Bidea Eguzki sistema

APLIKATU

18 24

APLIKATU

25

Zenbat kutsadura du arnasten duzun aireak? IKASI

30

IKASTEN

Unibertsoaren egitura EZTABAIDATU

31

32

AMAIERAKO

33

BERRIKUSKETA

EBALUAZIOA

35

02 Lurra eta Ilargia 2. 3.

Lurra Lurraren higiduren ondorioak Ilargia eta Lurra

APLIKATU

44

48

Lurraren higidurak

49

EBALUAZIOA

05 Hidrosfera 2. 3. 4.

6.

8.

Hidrosfera Uraren propietateak Ur banaketa Lurrean Uraren zikloa Ura eta bizia Uraren erabilerak Uraren kutsadura Uraren kudeaketa iraunkorra

IKASI

53

Uraren propietateak eta ondorioak

2. 3.

4.

5. 6.

APLIKATU

60 62 64

EZTABAIDATU

1.

5. 6.

AMAIERAKO

75

BERRIKUSKETA

EBALUAZIOA

BERRIKUNTZArekin bat #gulink PISArekin bat Amaierako ebaluazioa

77 78 80 82

122

123

127

Biosfera Izaki bizidunak Bizi funtzioak Zelula Izaki bizidunen sailkapena eta nomenklatura Bost erreinuak

APLIKATU

IKASI

130 131 132 134 136 138

ZIENTZIA

142

IKASTEN

Bizi aniztasuna 74

120

06 Biosfera

71

Ba al dakigu nolakoa den Lurraren barnealdea?

#gulink

BERRIKUSKETA

EBALUAZIOA

4.

ZIENTZIAZ

118

125

70

73

117

ZIENTZIAZ

Nola funtzionatzen du mintz zelularrak?

Arroken zazpi bizitzak

116

AMAIERAKO

3.

IKASTEN

114

124

68

72

112

Euri artifiziala sor daiteke?

2.

ZIENTZIA

Esperimentu misteriotsua IKASI

58

111

IKASTEN

EZTABAIDATU 56

110

ZIENTZIA

51

Geosfera Mineralak Mineralen sailkapena Mineralak identifikatzea, haien ezaugarriak kontuan hartuta Arrokak Arrokak identifikatzea, haien ezaugarriak kontuan hartuta Mineralen eta arroken garrantzia eta erabilera Baliabide mineralen ustiatze iraunkorra

103

107

AMAIERAKO

1.

102

105

BERRIKUSKETA

50

03 Geosfera

100

AMAIERAKO

Ba al da bizitzarik beste planetetan? EBALUAZIOA

99

ZIENTZIAZ

Termometroaren paradoxa

BERRIKUSKETA

96

104

APLIKATU

ZIENTZIAZ

94

Egiazta dezakegu nola aldatzen den klima?

7.

IKASTEN

EZTABAIDATU

EZTABAIDATU

5.

ZIENTZIA

Ikertu Lurraren errotazioaren ondorioak IKASI

40

92

IKASTEN

Atmosferarekin bueltaka

1. 38

90

ZIENTZIA

ZIENTZIAZ

Espazioa ikertzea oso garestia da!

1.

5.

20

ZIENTZIA

Kalkulatu Eguzkiaren neurria IKASI

4.

Atmosfera Atmosferaren funtzioak Atmosferaren garrantzia biziarentzat Atmosferaren kutsadura Nola gorde dezakegu airea garbi? Berotegi-efektua handitzearen simulazioa

EZTABAIDATU

143

ZIENTZIAZ

Hain garrantzitsua da bioaniztasuna?

144

AMAIERAKO

145

EBALUAZIOA

BERRIKUSKETA

147

07 Moneroen, Protistoen eta Onddoen erreinuak 1. 2. 3. 4.

Moneroen erreinua Protistoen erreinua Onddoen erreinua Birusak

APLIKATU

IKASI

150

1.

152

2.

156

3.

158

4. 5.

ZIENTZIA

Nor bizi da putzutan?

160

6. 7.

IKASTEN

Hiru erreinu handitako ugaritasuna EZTABAIDATU

09 Animalien erreinua: ornogabeak

161

8.

ZIENTZIAZ

Antibiotikoek noiz arteko eragina izango dute?

162

AMAIERAKO

163

BERRIKUSKETA

EBALUAZIOA

165

#gulink

166

BERRIKUNTZArekin bat #gulink PISArekin bat Amaierako ebaluazioa

Animalia ornogabeak Poriferoak Knidarioak Anelidoak Moluskuak Ekinodermoak Artropodoak Ornogabeen moldaerak Espainiako espezie ornogabeak: galtzeko arriskuan daudenak eta endemikoak Lurreko artropodo talde nagusien identifikazioa

APLIKATU

205 206 208 210 211 216 217 217

218

IKASTEN

168

Ornogabeak bidegurutzean

170

EZTABAIDATU

219

ZIENTZIAZ

Beharrezkoak dira intsektuak?

220

AMAIERAKO

221

BERRIKUSKETA

EBALUAZIOA

3. LIBURUKIA

204

ZIENTZIA

Ikertu inurrien komunikazioa IKASI

202

223

10 Animalien erreinua: ornodunak 08 Landareen erreinua 1. 2. 3.

4. 5. 6. 7.

Landareen erreinua Lorerik gabeko landareak Landare loredunak Gako dikotomiko baten bidez pinuak identifikatzea Landareen nutrizio funtzioa Landareen erlazio funtzioa Landareen ugalketa funtzioa Landareen egokitzapenak Grabitatea sustraien eta zurtoinen hazkuntzan

APLIKATU

178 180 182

EZTABAIDATU

188

7.

189 190 192 193

Animalia ornodunak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak Ornodunen moldaerak Espainiako espezie ornodunak: galtzeko arriskuan daudenak eta endemikoak Ibaietako eta urtegietako ohiko arrainen identifikazioa

APLIKATU 194

195

AMAIERAKO

197 199

228 229 230 232 233 236 237 237

238

IKASTEN

Ornodunen sailkapena EZTABAIDATU

196

226

ZIENTZIA

Ikertu arrainen arnasketa IKASI

Bananak desagertzear al daude? EBALUAZIOA

4.

6.

ZIENTZIAZ

BERRIKUSKETA

3.

186

IKASTEN

Landareen mundua

2.

5.

ZIENTZIA

Zelatatu landareen fotosintesia IKASI

1.

239

ZIENTZIAZ

Bereziak al gara?

240

AMAIERAKO

241

BERRIKUSKETA

EBALUAZIOA

243

# gulink

244

BERRIKUNTZArekin bat # gulink PISArekin bat Amaierako ebaluazioa

246 248

6

#gulink

LANKIDETZArekin bat

GAZTEOK, EZ LASAITU GEHIEGI, AURTEN ELKARRENGANDIK IKASIKO DUGU DENOK ,  HALAXE JARDUNGO DUGU… PREST ZAUDETE? 

Lankidetzan ikasi Lankidetzan jardunez, elkarrengandik ikasiko dugu denok. Horretarako, taldetxoak egingo ditugu; taldekide bakoitzak zeregin bat izango du, eta lagundu egingo die taldekideei haien zereginetan. Horrela, denon artean, ahalik eta gehien garatuko ditugu geure ahalmenak. Batzuek besteokin lankidetzan jardutean, bi erantzukizun nagusi izango ditugu: • Irakasleak irakasten duena ikastea • Ikaskideei ikasten laguntzea Eratuko duzuen talde bakoitza oinarrizko lantaldea izango da, eta lauzpabost ikaslek osatuko dute. Lankidetzan ikasteko, zenbait lan prozesu jartzen dira martxan. Prozesuoi teknika eta egitura deituko diegu. Teknika edo egitura horiek, berriz, izen jakin batzuk dituzte, hala nola Arkatzak erdira, Irakurgai elkarbanatua edo Orri birakaria... Hurrengo orrialdean, izen bat eta logotipo bat aukeratuko dituzue lantaldearentzat, 1-2-4 egitura erabiliz eta adibide batez, baina irakasleak erakutsiko dizue nola gauzatzen diren beste egiturak.

HASI

Lehenik, egin kasu irakasleak ematen dizkizuen argibideei oinarrizko lantaldeak osatzeko. Zein taldekide izango dituzuen jakin ondoren, ipini mahaiak halako moldez non taldekideok elkarrengandik ahalik eta hurbilen egongo zareten.

7

IZEN BAT LANTALDEARENTZAT

Denon artean, zuen lantaldearen izena asmatu behar duzue, bai eta logotipoa ere, hau da, marrazki edo sinbolo sinple bat, taldea identifikatzeko balioko duena. Horixe duzue zuen lantaldearen lehen eginkizuna: ea ados jartzen zareten egokien definitzen zaituzten hitzari buruz. Horretarako, lankidetzan ikasteko 1-2-4 egitura erabiliko dugu. Hona hemen azalpena: 1

Taldekide bakoitzak izen bat pentsatuko du lantaldearentzat, eta logotipoaren zirriborro bat prestatuko du, bakarka.

2

4

Ondoren, bikoteka jarrita, izenak eta logotipoak trukatu, eta bakoitzetik bat aukeratuko du bikote bakoitzak, edota beste berriren bat.

Azkenik, lau taldekideak bildu, bikote bakoitzaren izena eta logotipoa aurrean dituztela, eta behin betikoak aukeratuko dituzte.

Erabaki duzue? Orain, idatzi izena eta marraztu logoa karpeta baten azalean. Hor gordeko dituzue ikasturtean bilduko dituzuen dokumentuak, testuak, irudiak eta beste edozein material.

NOR DA NOR?

Orain, zuen irakaslearen txanda da: berak esango dizue zer kargu izango duzuen taldean. Baina erne egon behar duzue, beharbada postuak aldatuko dituzue-eta noizean behin, txandaka. • Koordinatzaile izatea tokatu al zaizu? Zure egitekoa da une oro jakitea zer egin behar duzuen taldean, eta nola egin behar duzuen (alegia, jakin behar duzu zer egitura erabili beharko duzuen talde jardueran). Horrez gainera, zure ardura izango da taldeak behar bezala ematea kasuan kasuko egiturak eskatzen dituen pausoak. Azkenik, bozeramailea ere izango zara (baina taldea bost lagunekoa bada, betekizun hori beste kide batek hartuko du). • Idazkari postua tokatu al zaizu? Zeu arduratuko zara taldekideen ahots tonua egokiena izan dadin. Gainera, taldearen inprimakiak bete beharko dituzu (lantaldearen plangintzak, balioespenak, lansaioen egunerokoa…). • Intendentea al zara? Zure betekizuna lantaldearen karpeta gordetzea eta zaintzea izango da, bai eta erabiliko duzuen materiala ere. Gainera, gogoratu beharko diozu lantaldeari mahaiak behar bezala ipini behar dituzuela denon artean, elkarrekin lan egingo duzuen saioetan. • Eta zu, laguntzailea al zara? Taldekideren bat falta denean, zuk izango duzu hura ordezteko ardura. Horrez gainera, inor laguntza beharrean bada, zu izango zara lehena hari laguntzen. Idatzi bakoitzaren kargua orri batean, eta gorde lantaldearen karpetan. Talde bakoitzak karpeta bat izango du, Lantaldearen karpeta, eta han gordeko dira, behar bezala antolatuta, ikasturtean zehar sortuko diren dokumentu guztiak.

8

#gulink

LANKIDETZArekin bat

LANTALDEAREN KARPETA

Lantaldearen karpetak izena eta logotipoa izan behar ditu azalean. Gainera, honako dokumentu hauek gordeko dira bertan, sortu ahala:

Taldekideak  Karpetako lehen dokumentuak orri edo fitxa batzuk izango dira; bakoitzak taldekide baten izena eta argazkia izango ditu.

Karguak  Karpetan, taldekide bakoitzari dagozkion betekizunak  jasotzen dituen dokumentu bat gordeko da. Gogoan izan taldekide bakoitzak honako kargu hauetako bat izango duela, txandaka, ikasturtean zehar: koordinatzailea, idazkaria, laguntzailea eta intendentea (bai eta bozeramailea ere, taldea bost lagunekoa bada).

Funtzionamendu arauak  Taldean jardutean, arau batzuk izango ditugu funtzionamendurako, bakarka ari garenean ditugun arauak ez bezalakoak. Ikastalde osoaren artean erabakiko dira, baina badira oinarrizko arau batzuk, kontuan hartu beharrekoak: • Taldekideak beren karguan ari direnean, haiek esandakoei men egitea • Taldekideei laguntza jendetasunez eskatzea • Modurik egokienean laguntzea taldekide bati, laguntza eskatzen badigu • Ahapeka hitz egitea • Taldearen helburuak lortzen saiatzea • Elkarrizketa erabiltzea ados jartzeko, eta, adostasuna lortu ezean, gehienen iritzia onartzea • Betebeharrak eta eginkizunak arduraz hartzea norberaren gain.

9

LANTALDEAREN PLANGINTZA

Lantaldearen karpetan, ikasturtean zehar egingo dituzuen plangintzak artxibatuko dituzue; hilabete irauten dute gehienetan. Plangintzak talde lana planifikatzen lagunduko dizueten dokumentuak dira, eta irakasleak emango dizkizue haiek egiteko txantiloiak. Txantiloiotan, honako hauek zehazten dira: • Lantaldearen datuak  eta plangintzak hartzen duen denboraldia . • Helburuak. Badira bi helburu, talde guztietan eta beti errepikatzen direnak; txantiloian agertzen dira: – Ikaskuntzan aurrera egitea – Elkarri laguntzea Bi horiez gainera, lantalde bakoitzak, zeri deritzon beharrezko, plangintza bakoitzari dagokion helburu zehatz bat gehituko du. Esate baterako: «berehala ekitea lanari, eta denbora alferrik ez galtzea». • Karguak. Karguarekin eta idatzitako eginbeharrekin batera, taldearen planak iraun bitartean kargua beteko duen ikaslearen izena idatziko da. • Norberaren konpromisoak.  Taldekide bakoitzak taldea hobetu dadin eta behar bezala funtziona dezan hartzen duen konpromisoa da. Adibidez, «gutxiago hitz egitea», «ez haserretzea taldekideekin», «ideia eta iruzkin gehiago eskaintzea», eta abar. LANSAIOEN EGUNEROKOA

Lankidetzan ikasteko saio bakoitzaren ondoren, edo astean behin, berrikusi egin behar duzue nola funtzionatu duen lantaldeak: ea lortzen ari zareten jarritako helburuak, nola egin dituzuen zuen karguei dagozkien betekizunak, nola bete duzuen zuen konpromiso pertsonala, eta zer alderdi hobetu daitezkeen hurrengo saiorako. Dokumentu hori izango da lansaioen egunerokoa, eta, osatzeko, irakasleak txantiloi bat emango dizue, zuek bete eta karpetan gorde dezazuen. LANTALDEAREN PLANGINTZAREN BERRIKUSKETA

Lantaldearen plangintzan adostutako denbora amaitutakoan, berrikusketa egingo da, kontuan izanik lansaioen egunerokoetan idatzitakoa: ea proposatutako helburuak lortu dituzuen, ea kide bakoitzak ondo bete dituen bere karguari zegozkion erantzukizunak, eta ea lortu dituen bere konpromiso pertsonalak. Gogoetagai izan behar duzue, halaber, zer egiten duzuen ondo eta zertan hobetu behar duzuen. Dokumentu hori izango daa lantaldearen plangintzaren berrikusketa, eta, idazteko, irakasleak txantiloi bat emango dizue zuek bete eta karpetan gorde dezazuen. Informazio horrek hurrengo plangintza egiten lagunduko dizue.

EBALUAZIORAKO ERRUBRIKA

Lansaioen egunerokoak eta plangintza behar bezala ebaluatzeko, irakasleak gako edo errubrika batzuk emango dizkizue, taula guztiak bete ditzazuen. Ondoren, lantaldearen karpetan gordeko dituzue.

0U

0 UNITATEA

ZIENTZIA JARDUERA

Gizakien ezaugarri behinenetako bat jakin-mina da. Mundua zergatik da den bezalakoa? Ura gardena da, eta zergatik da zur ia elur bilakatzen denean? Zergatik desagertzen dira intsektuak neguan? Zergatik dira landareak berdeak eta ez urdinak? Zientzialariek eskarmentu handia metatu dute mendeetan zehar, horrelako galderei erantzunez. Emaitza onenak lortu dituzten estrategiekin metodo bat osatu dute: metodo zientifikoa esaten zaio, eta zazpi etapatan garatu ohi da.

1 Behaketa Zientzialariek behatzeko gaitasun handia dute. Hala, aurkikuntza garrantzitsu asko egin dituzte beste pertsona batzuek arretarik  jartzen ez dioten fenomenoei erreparatzen dietelako. Arbolei goroldio gehiago hazten zaie iparraldera begirako aldean.

2 Galdetzea Behatzen aritu ondoren, galderak egiten dira; egin ere, garbi egin behar dira. Galderei erantzun aurretik, zientzialariek ahalik eta informazio gehien biltzen dute arreta eman dien fenomeno horri buruz. Zergatik hegaldatzen dira V formazioan hegazti migratzaile asko?

3 Hipotesia formulatzea Galderei erantzuteko garatzen duten azalpenari hipotesia esaten zaio. Zientifikoa izango bada proba esperimentala pasa behar du hipotesiak. Arbola baten eraztunen lodiera urtean hartu duen uraren araberakoa dela pentsatzen badut, nola froga dezaket hori?

Arbolaren eraztunetan, hainbat hamarkadatako euriteak azter daitezke.

11

Metodo irekia Metodo zientifikoa gida izaten da ikerlarientzat, baina, maiz, urrats batzuk ez dituzte egiten, edo errepikatu edo ordena aldatuta egiten dituzte. Sormen eta askatasun handiz aritzen dira zientzialariak.

7 Emaitzen berri ematea Mendetan eta mendetan milioika pertsonak egindako lanaren ondorioa da gaur egun daukagun jakintza. Zientzialarien lanaren parte inportante bat zera da: beren aurkikuntzak komunikatzea gainerakoei. XVII. mendean sortu ziren lehen aldizkari

zientifikoak, eta izugarrizko bultzada eman zioten zientziari.

6 Hipotesia egiaztatzea

Nola jakin tenperaturak eraginik baduen inkubazio denboran? Mota bereko arrautzak tenperatura desberdinetan inkubatuta.

Hipotesiak ez baditu azaltzen esperimentuetan lortutako emaitzak, baztertu egin behar da. Orduan, esperimentuetako datuak gehituko dizkio zientzialariak lehendik zuen informazioari, eta hirugarren urratsera  joz berriro, hipotesi berria landuko du.

5 Datuak aztertzea Behaketa nahiz esperimentu bakarreko emaitzak kasualitatearen ondorio izan litezke. Zenbat eta esperimentu bidezko proba gehiago batu, zenbat eta zientzialari independente gehiagok parte hartu lanean, hainbat hobe. Klima aldatzen ari da? Hori jakiteko, milioika datu behar ditugu. Planeta osoko estazio meteorologikoetan jasotzen dira datuok.

4 Esperimentatzea

Olagarroak tresnak egiteko gai dira? Indonesian aurkitutako espezie batek babestokiak egiten ditu kokoekin.

Batzuetan, naturaren behaketa zorrotza egitea esan nahi du. Hala aztertzen dira, esate baterako, animalien portaerak. Beste batzuetan, zientzialariak berak sortzen du aztertzen diharduen fenomenoa: esperimentu kontrolatua esaten zaio. Hurrengo atalekoa, esaterako.

12

0U Zientzia jarduera

Zientzia metodo kontua da Charles Darwin zientzialaria

botanikak liluratuta bizi izan zen. Era guztietako landareak hazten zituen etxean, eta ehunka esperimentutan erabili zituen. Oso ezaguna da fototropismoaren ikerketa: landareak argirantz nola mugitzen diren aztertu zuen. Esperimentu sonatuenetako bat kasualitate hutsez abiatu zuen. Darwinek txoriak zituen, eta alpiste kimuekin elikatzen zituen; berak landatuak ziren kimuok. Gertaera ia antzeman ezin batek arreta eman zion, eta aurkikuntza gar rantzitsu bilakatuko zen esperimentu baten abiapuntua izango zen.

1 Behatzea Darwin ohartu zen lehen alpiste hostoa sortzen duen muturra oso sentibera dela argiarekiko. Lorontzian zuzen gorantz hasi beharrean, gelako leihorantz begira hazten ziren pujak. Pujek «bazekiten» non zegoen eguzkia, eta haren argi bila hazi ziren.

2 Galdetzea Hauxe izan zen lehen galdera: landarearen zein atalek hartzen du argia? Pujaren zein atal da eguzkiaren argiarekiko sentibera, puja osoa ala parte jakin bat bakarrik? Landarearen zein atal «doa» argirantz?

3 Hipotesia formulatzea Darwinen susmoa zen alpistearen begiak  puja muturrean zeudela eta ez beherago, leihorantz makurtzen zen zurtoinaren aldean. Seme Francisek lagunduta, ideia hori frogatzeko esperimentu bat pentsatu zuten bien artean.

Francis, Darwinen zazpigarren semea zen. Hura ere oso botanikazalea zen.

13

Darwini jarraika Beste zientzialari batzuek jarraitu zuten Darwinen ikerketa, eta zera aurkitu zuten: puja muturretik landarea okertzen den zonaraino mezulari bat dabilela, auxina. Landare hormona bat da auxina, eta landareen hazkuntzan eragiten du. Auxinak landarearen zelula pareta zurrunak biguntzen ditu; hala, zelulak handitzea ahalbidetzen du. Zurtoinaren alde bateko zeluletan besterik eragiten ez duenean, (itzalean geratzen da beste aldea) landareak oreka galdu eta okertu egiten da.

7 Emaitzen berri ematea Darwinek 1880an argitaratu zituen fototropismoari buruzko ikerketaren emaitzak, Landareen gaitasun motriza izeneko liburuan.

Landareen gaitasun motriza liburuaren orrialdea.

6 Hipotesia egiaztatzea Esperimentuak Darwinen hipotesia baieztatu zuen. Aurkikuntza haren ondorioz, beste galdera bat sortu zen; askotan gertatzen da hori zientzian: argiak puja muturrean jotzen duelarik, nola igortzen da informazioa hortik okertzen den zurtoin zatiraino?

Soilik argiak muturrean jotzen dionean okertzen da puja eguzkirantz.

5 Datuak aztertzea Darwinek ikusi zuen bazirela hiru puja argi bila jarraitzen zutenak: lehena, laugarrena eta bosgarrena. Aldiz, ilunpetan baleude bezala erreakzionatu zuten muturra galdu zuenak (bigarrenak) eta txano opaku bat zuenak (hirugarrenak).

Hona nola erreakzionatu zuten bost pujek argiaren aurrean.

Hona bost alpiste puja, eguzkiaren argitara atera aurretik.

4 Esperimentatzea Bost alpiste puja hautatu zituen. Lehena beti bezala hazi zuen, puja guztiak hazten zituen bezala. Bigarrenari, muturra moztu zion. Hirugarrenari, txano opaku bat jarri zion muturrean. Laugarrenari, berriz, kristalezko txano garden bat jarri zion. Bosgarrena estalki opaku batez bildu zuen, baina muturreko aldea libre utzita.

14

0U Zientzia jarduera

JARDUERAK

1

Egin zeuk ere Darwinen esperimentua, honako lau urratsetan:

A

B

Landatu hiru alpiste hazi lorontzi txiki batean, eta lurra heze mantendu. Identifikatu landare bakoitza:  jarri etiketa bana lorontziaren kanpoaldean.

Sartu lorontzia kartoizko kaxa itxi batean, eta itxaron haziak ilunpetan ernatu arte.

C

D

Zentimetro pare bat hazitakoan, moztu punta lehen pujari (5 mm inguru), eta tapatu muturra bigarren pujari, zilar paperezko txano bat jarrita.

Egin zulo bat kaxaren alde batean, eta jarri eguzkiaren argiak emango dion leku batean.

1 Deskribatu zure koadernoan zer gertatzen zaion puja bakoitzari, hiru orduz argitan egon ondoren.

2 Errepikatu esperimentua landareak gela ilun batean jarrita —atea ixita, pertsianak botata—, eta argi artifiziala erabilita. Emaitza bera lortu duzu?

2

Garatu lau urratsetan zehaztuta datorren beheko ikerketa, metodo zientifikoa gidatzat erabilita. a.

Hartu ileko urkila bat eta banandu bi muturrak 3 cm inguru.

b. Esan c.

ikaskide bati begiak ixteko eta besaurrea luzatzeko.

Ukitu urkilaren bi muturrekin batera, eta galdetu ea puntu batean edo bitan sentitzen duen presioa.

d. Itxi

urkila, puntak 2 mm ingurura gera daitezen, eta egin berriz esperimentua, baina esku bateko atzamar erakuslearen muturrean ukituta.

1 Landu hipotesi bat, zure ikaskidearen erantzunak azalduko dituena. 2 Bilatu Interneten azaleko nerbio amaierak erakusten duen mapa. Hango datuek zure hipotesia baieztatzen dute? Zergatik?

15

3

Egizu zeuk nerbio amaieren mapa bat, ondoren dituzun argibideei  jarraituta. a.

Marraztu giza gorputzaren bi silueta. Batek gorputza aurretik begiratuta erakutsiko du; besteak, berriz, atzetik begiratuta.

b. Zatitu silueta bakoitza ataletan: burua, lepoa, torax edo

bularraldea, besau-

rreak, eskuak, hatzak, oinak… c.

Ukitu ileko urkilarekin zure gorputzeko atal bakoitza. Hasi urkilaren bi muturrak batera daudela; gero, muturrak banatuz joan, begiak itxita bi presio puntuak bereizteko gai zaren arte.

d. Neurtu e.

urkila muturren arteko distantzia, erregela bat erabilita.

Idatzi neurriak, gorputz atal bakoitzean.

1 Alderatu zure marrazkia Interneten aurkitu duzun nerbio amaieren mapa batekin. Informazio bera ematen al dute biek?

4

Zergatik ez dira urdinak landareak? Erantzun galderari, beheko esaldiez lagunduta: Gorputzak xurgatzen ez dituen kolorekoak dira.

5

Argi urdina da energia gehien duena.

Argi gorria da ugarien ikusten duguna Lurrean.

Liburuko unitate bakoitzean Aplikatu zientzia atala aurkituko duzu, eta hainbat esperimentu proposatuko zaizkizu. Izenburuaren ondoan, ikono sail bat egongo da: metodo zientifikoaren urratsei egiten die erreferentzia:

1

2

3

4

5

6

7

Behaketa

Galdetzea

Hipotesiak formulatzea

Esperimentatzea

Datuak aztertzea

Hipotesia egiaztatzea

Emaitzen berri ematea

Hondo zuriaren gainean kokatutako ikonoek esan nahi dute metodo zientifikoan garrantzi handiena duten urratsak direla. a.

Marraztu koadernoan hamar lerroko eta zazpi zutabeko taula bat: lerro bat unitate bakoitzeko, eta zutabe bat metodo zientifikoaren urrats bakoitzeko.

b. Osatu ikasturtean zehar taula, eta markatu X urdin

edo beltzarekin zein den,

kasuan-kasuan, nabarmentzen den ikonoa. c.

Esperimentu bat egitean, markatuta ez dagoen urratsetariko bat azpimarratutakoa bezain garrantzitsua dela baderitzozu, markatu X gorri batekin, eta alderatu zure iritzia gainerako ikaskideekin.

16

16

01

Unibertsoa eta eguzki sistema

Nolako edukiak ikasiko ditut unitate honetan?

1 Zure iritziz, ba al dute loturarik bi irudi hauek? Zein?

2 Idatzi kontakizun labur bat, zure ustez unibertsoa nola sortu zen azaltzeko. Zer goiburu jarriko zenioke? Erakutsi gelako gainerako ikaskideei.

3 Ezagutzen al duzu unibertsoaren

 jatorria argitzeko azalpenen bat? Badu zure kontakizunaren antzik?

18

01 Unibertsoa eta eguzki sistema

  01 Unibertsoa Zeruari begira jarritakoan gauean, mordoka ikusten dira izarrak. Baina unibertso guztiko gutxi-gutxi batzuk baino ez ditugu i kusten. Unibertsoa existitzen den materia eta energia guztia da, barne hartzen dituen espazioa barne. Unibertsoko materia egitura handitan multzokatuta dago; multzo horiei galaxia deritze, eta batzuk besteengandik oso urruti daude, distantzia ikaragarrietara.

Iragana

01.1 Unibertsoaren jatorria

Sinesmen mitologikoak Sinesmen mitologikoen edo kosmogonien arabera, ahalmen infinituak dituen izaki batek sortu du unibertsoan dagoen guztia, hutsetik edo kaosaren ordenatzetik sortu ere.

Egiptoarrentzat, unibertsoaren zati bakoitza jainko-jainkosa bat zen: zerua Nut jainkosa zen; airea, berriz, Shu jainkoa, eta lurra Shibu jainkosa. Shuk eusten zion lurra estaltzen zuen zeruari.

Greziarren kosmogonia Mitologia grekoaren arabera,  jainkoek kaosaren gainean izandako oldarraldiaren ondotik sortu zen unibertsoa; hau da, gauza guztiak kaosetik sortu dira.

Etorkizuna

Denborak aurrera egin ahala, galaxien arteko distantzia handituz doa. Horrek erakusten du unibertsoa hedatuz doala.

Gizakia era askotara saiatu da azaltzen unibertsoaren jatorria: batetik, sinesmen mitologiko edo kosmogonien bitartez, eta, bestetik, teoria zientifikoen bitartez.

Egiptoarrenn kosmogonia

Oraina

Maien kosmogonia Maien sinesmenetan, Tepeu eta Gucumatz  jainkoek sortu zuten gizakia, zeina munduan bizi baitzen. Mundua osatzen zuten: zeruak, Lur zapalak eta azpimunduak.

Txinatarren kosmogonia Txinatarren aburuz, P’an Ku jainkoak mundua gordetzen zuen arrautza oskola hautsi zuen, eta hori izan zenn munduaren sorrera. Arrautza zuringoak gora egin zuen eta zerua eratu zen; n; gorringoak, berriz, Lurra sortu zuen.

19

Teoria zientifikoak: big bang teoria Gaur egun, zientzialari gehienen iritziz, duela 13.700 milioi urte eratu zen unibertsoa, big bang edo leherketa handiaren ostean. Harrezkero, unibertsoa hedatuz doa, denborak aurrera egin ahala. Hala ondorioztatu da galaxiak elkarrengandik banatzen ari direla i kusita.

4 Izarrak eta galaxiak eratu

Teoria horren arabera, honela sortu zen unibertsoa:

1 Puztuketa.

Unibertsoak espazio urria hartzen zuen, baina abaila handian hedatu zen.

ziren. Unibertsoko zona batzuk, dentsitate handixeagokoak zirenak, gertuagoko materia erakarri bide zuten, grabitazio indarrari esker. Hala sortu ziren nebulosak, planetak eta izarrak. Gero, erakarpen grabitatorioz, lehen galaxiak sortu ziren.

2 Materia eta argia 3 Atomoak eratu

agertu ziren. Lehenengo partikulak agertu ziren: horiek osatu zituzten gero atomoak (protoiak, neutroiak eta elektroiak) eta fotoiak.

ziren. Big bang a gertatu eta handik 300.000 urtera, hidrogeno eta helio atomoak eratu ziren.

Zerk markatuko du unibertsoaren etorkizuna? Galaxien arteko erakartze grabitatorioak eta elkarrengandik banantzeko erritmoak.

Big cruncha gertatzeko joera

Big rip a gertatzeko joera

Galaxien arteko erakartze grabitatorioa beren artean banantzeko indarra baino handiagoa bada, unibertsoak hedatzeari utziko dio. Orduan, galaxiek talka egingo dute, eta big crunch edo unibertsoaren kolapsoa gertatuko da.

Galaxien arteko erakarpena elkar banantzen dituen indarra baino txikiagoa bada, unibertsoak hedatzen jarraituko du. Unibertsoaren dentsitatea hain da txikia, ezen, azkenean, big rip  edo materia osoaren aletzea gertatuko baita.

Unibertso oszilatzailearen teoria: big cruncha gertatu ostean, beste big bang bat gertatuko da.

Unibertsoa etengabe hedatzen bada, astro edo argizagi

guztien materia disgregatu egingo da, eta suntsitu egingo dira.

20

01 Unibertsoa eta eguzki sistema

02 Unibertsoaren osaketa Galaxiak ehunka mila izarrez osatuta daude; galaxia batzuk hauts eta gas lainoak dira: nebulosa edo izar laino izena dute. Izar askok planetak dituzte ingu ruan biraka, eta planeta sistemak eratzen dituzte.

Izarrak

Unibertsoa

Planeta sistemak

Planetak eta sateliteak

Galaxiak Nebulosak

Planeta batzuen inguruan sateliteak dabiltza biraka.

Hautsa eta gasa

 02.1 Galaxiak  Lehenengo galaxiak big bang fenomenoa gertatu eta berrehun milioi urtera sortu ziren ;  gaur kalkulatzen da badirela ehun mila milioi galaxia. Ez daude uniformeki hedatuta unibertsoan. Multzotan bilduta daude: galaxia kumulu esaten zaie. Galaxia  bat izar, gas, eta hauts multzoa da. Galaxiak sailkatzeko, bi gauza hartzen dira kontuan: zein garaitan sortu ziren eta zein forma duten. Hona hemen galaxia motak:

Galaxia goiztiarrak 

Galaxia berantiarrak

Oso aspaldi eratutako galaxiak dira goiztiarrak. Gas eta hauts proportzio txikia dute.

Duela gutxi eratu diren galaxiei esaten zaie berantiar. Gas eta hauts proportzio handia dute.

Eliptikoak 

Kiribilak

Itxura uniforme eta simetrikoa dute. Forma zirkulu luze gutxi-gehiago eszentrikoa dute. Galaxia ezagun gehienak eliptikoak dira.

Gune distiratsu bat dute erdian, eta hari lotutako besoak. Kiribil itxuran biltzen dira besoak, eta gunearen inguruan egiten dute bira.

Lentikularrak Gune distiratsua dute, eta, hura inguratuz, zonalde bat distira gutxitzen-gutxitzen doakiona.

Kiribil barratuak Izar barra batek erdigunea zeharkatzen du, eta barra horren muturretatik kiribilak irteten dira.

Irregularrak Galaxia txikienak dira, eta forma jakin bat ez izatea dute ezaugarri.

21

 02.2 Izarrak  Nebulosa baten eremuan, gas eta hauts asko kontzentratzen denean, izarrak sortzen dira. Izar bat argizagi edo astro bat da, eta hidrogenoz eta helioz osatutako gune esferikoa du. Gunearen barruan erreakzio nuklearrak gertatzen dira. Horiek argia eta beroa askatzen dute. Izarrak sailkatzeko hiru parametro izaten dira kontuan: neurria, kolorea eta ageriko magnitudea:

Nebulosa bat izarrak sortzen diren eremua da. Eremu gorrian sortzen ari diren izarrak daude; eremu urdinetan hauts partikula  solidoak daude.

Neurriaren arabera

Kolorearen arabera

Izarren neurria Eguzkiak duenarekin konparatu ohi da. Izar handienek 1.000 aldiz handiagoko diametroa dute. Izar txikienen diametroa 100 aldiz txikiagoa da.

Izarren kolorea euren azaleko tenperaturaren araberakoa da. 50.000 ºC eta 3.000 ºC bitarteko tenperatura izan ohi dute. Tenperatua altuena duten izarrak urdin bioletak dira; tenperatura baxuenekoak, gorriak.

Mota

Adibidea

Supererraldoiak

Betelgeuse

Erraldoiak

Aldebaran

Tartekoak

Eguzkia

Nanoak

Sirius B

Mota

Kolorea

Adibidea

O

Urdin bioleta

Alnitak

B

Urdina

Rigel

A

Urdin argia

Sirius A

F

Hori argia

Canopus

G

Horia

Eguzkia

K

Laranja

Aldebaran

M

Gorria

Betelgeuse

Ageriko magnitudearen arabera Izar batek, Lurretik begiratuta, daukan distira neurtzen du ageriko magnitudeak. Izar distiratsuenek energia gehien igortzen dute, edo Lurretik gertuen daude. Ageriko magnitudea definitzeko, Vega izarraren distira hartzen da erreferentziatzat: hau da, 0 magnitudea ematen zaio. Vegak baino distira handiagoa duten izarrei balio negatiboa ematen zaie.

Ageriko magnitudea

Izarra

–26,8

Eguzkia

–1,5

Sirius A

–0,7

Canopus

0

Vega

1

Antares eta Aldebaran

3

Izar ahulak, hiriko auzo batean ikus daitezke.

6

Izar ahulak, gizakiak begiz ikus ditzake.

22

01 Unibertsoa eta eguzki sistema

 02.3 Planeta sistemak 

Izar bikoitza

Izarrak ez dira argizagi bakanduak; sarritan, sistemak eratzen dituzte: izar bi edo gehiago izaten dira, eta beren tartean dagoen puntu baten inguruan biraka dabiltza. Izar edo izar sistema askok planeta eta argizagi txikiak ere izan ohi dituzte beren inguruan biraka, eta izarren argia islatzen dute.

Elkar erakartzen duten izar bi dira, eta bien tartean dagoen puntu baten inguruan bira egiten dute. Albireo  izar bikoitza da, eta Zisnearen konstelazioan dago.

Planeta sistema bat osatzen duten gorputzak honako hauek dira: izar bat edo gehiago, eta inguruan biraka dituzten planetak, sateliteak eta argizagi txikiak. Planeta sistemen parte diren argizagien artean, ezagunenak hauek dira: planetak, sateliteak, kometak eta asteroideak.

Planetak 

Sateliteak 

Kometak 

Asteroideak 

Esfera itxura izan ohi dute, eta izar baten edo gehiagoren inguruan dabiltza biraka.

Planeta baten orbitan dabiltza, eta planetak baino txikiagoak dira.

Izarren inguruan dabiltza biraka, orbita eliptiko luzexkari jarraituz.

Izarren orbitan dabiltza. Neurri askotarikoak dira, eta forma irregularrekoak.

Kepler-47 planeta sistema Izar bikoitz batek eta bi planetak osatzen dute Kepler-47 planeta sistema. Eguzkiaren antzeko izar batek eta askoz txikiago batek osatzen dute izar bikoitza. Izar bikoitzetik gertuen dabilen planetak Lurreko 50 egun behar ditu orbita osatzeko; urrutien dabilenak, berriz, 303 egun behar ditu. Urrutieneko orbitan dabilen planetak azaleko tenperatura oso egokia du ur likidoa izateko gainazalean. Baina, astronomoek diotenez, planeta hori gasezko erraldoi bat da, Neptunoren neurri bertsukoa. Horrek esan nahi du planetaren gainazaleko ezaugarriek ez dutela lurrazaleko baldintzen antzik.

23

JARDUERAK

1

Unibertsoa begiz begiratzean, zergatik ikusten dugu soilik zati txiki bat?

2

Zer da kosmogonia bat? Zer dute antzeko kosmogonia guztiek?

3

Irakurri beheko testua eta egin jarduerak: Kosmosaren jatorriari buruz, bi interpretazio dira ezagunak, seguruenik bi garai oso desberdinetan sortuak eta sekta erlijioso banak asmatuak. Ezagunena, eta beharbada zaharrena, honako hau da: Brahmak, pen tsamendua soilik baliatuta, bitan banatu zuen jato rrizko arrautza. Hala, erdi batekin, zerua eratu zuen, eta, beste erdiarekin, Lurra. Eskema horretan, uniber tsoa zera itxi bat zen, Sheshuren eraztunen barruan. Sheshu kobra beltza zen, herri horren animalia sakratua. Guztiaren hondoan esnezko itsaso bat zegoen, eta, zati batean behintzat, suge horren gorputzak inguratzen zuen. Esne ozeanoan igeri zebilen dortoka erraldoi bat, zeinak oskolaren gainean lau elefante baitzeramatzan: elefante bakoitza puntu kardinal banatara begira. Lau elefanteen artean, Lurrari eusten zioten. Lurra disko simetriko erraldoi bat zen: erdigunean mendi garai bat zeukan, aldapa leunekoa hasieran eta oso pikoa gero. Mendiaren puntan su ikaragarri bat zegoen, eta haren inguruan biratzean gaua eta eguna sortzen ziren. Esnezko itsasoa inguratzen eta hartzen zuen kobra berak beste eraztun bat osatzen zuen gorputzaren goiko atalarekin; hain zuen, eraztun horrek osatzen zuen zeru ganga.   a.

Sailkatu beheko galaxiak. A

C

B

D

8

Zer da nebulosa bat? Bilatu hiru nebulosa eta beren izenak, eta egin marrazki bat nolako itxura duten erakusteko.

9

Ordenatu unibertsoan dauden egiturak, tamaina handienetik hasi eta txikienera.

10

Izendatu beheko izarrak beren azaleko tenperaturen arabera, hotzenetik hasi eta beroenera.

http://bibliotecadigital.ilce.edu.mx/

Vega

Zer da testu hori: unibertsoaren jatorriari buruzko kosmogonia ala eredu zientifiko bat? Azaldu zergatia.

b. Nola sortu

zen unibertsoa, testuaren arabera?

Canopus Espiga

Betelgeuse Alnitak

Capella

Aldebaran

11

Azaldu zergatik igortzen duen energia gehiago Betelgeuse izarrak Siriusek baino, nahiz eta Sirius distiratsuagoa ikusten den Lurretik.

irudi bat, testuan deskribatutako kreazio prozesuaren emaitza adieraziko duena.

12

Zer esan nahi du unibertsoa hedatzen ari dela? Ikertu zein den hori frogatzen duen gertaera, eta idatzi txosten bat.

Marraztu planeta sistema bat osagai hauekin: izar bikoitz bat, hiru planeta (horietarik batek satelite bat duena), kometa bat eta bi asteroide.

13

Azaldu zer alde dauden:

c.

Zein zibilizazio motatakoa izan daiteke kontakizun hori? Zergatik?

d. Marraztu

4

7

5

Azaldu zer den big crunch teoria. Zer bilakaera izango du unibertsoak hori gertatuz gero?

6

Baldin eta unibertsoa hedatu eta big rip a gertatzen bada, Lurra aldendu egingo da Eguzkitik?

a.

Asteroide baten eta satelite baten artean.

b. Planeta baten eta asteroide baten ar tean.

14

Zure iritziz, zein faktorek baldintzatzen dute planeta baten azaleko tenperatura?

24

01 Unibertsoa eta eguzki sistema

03 Esne Bidea Esne Bidea

Galaxia kiribil barratua da Esne Bidea; gure planeta sistema galaxia horretan dago, eta Talde Lokal izeneko galaxia kumulu baten parte da.

03.1 Gure galaxiaren ezaugarriak  Esne Bideak 200.000 milioi izar ditu. Hain da handia, ezen argiak 100.000 urte beharko bailituzke haren diametroa zeharkatzeko.

Andromeda

Talde Lokaleko galaxia handienak Andromeda eta Esne Bidea dira. Elkarren oso gertu egonik, Talde Lokaleko galaxiek grabitate erakarpenaren eragina dute.

Gure galaxian hiru eremu bereizten dira: gunea, diskoa eta haloa. Haloa. Galaxia biltzen du, eta bi alde ditu: barne haloa (antzinako izarrak ditu) eta kanpo haloa, handiagoa (han ez da izarrik antzematen).

Gunea. Esfera distiratsu zapala da, eta antzinako izarrak ditu. Erdigunean zulo beltz bat duela uste da, eta zulo beltz horren masa Eguzkiaren masaren halako lau milioi da.

Diskoa. Erdiko barratik sortzen diren besoek osatzen dute, eta horiek egiten dute kiribila. Izar gazte ugari dago besoetan, eta gas eta hauts proportzioa ere oso handia da.

Unibertsoko neurriak eta distantziak Eguzkia futboleko baloi baten neurrikoa balitz, Lurra arroz ale baten parekoa izango litzateke eta baloitik 23 metrora egongo litzateke. Esne Bidea 200 000 milioi baloik osatuko lukete, eta 150 milioi kilometroko diametroa izango zukeen zirkuluan paratuta leudeke. .

Unibertsoa ikaragarri handia da, eta, hango distantziak neurtzeko, Lurrean erabiltzen ditugun neurriak baino askoz handiagoak baliatu behar dira.

Unitate astronomikoa (AU)

Argi urtea

• Lurretik Eguzkira dagoen distantzia da.

• Argiak urtebetean egiten duen distantzia da.

• 150 milioi kilometroren baliokidea da.

• 9,46 bilioi kilometroren baliokidea da.

• Neurri egokia da gure eguzki sisteman objektuak kokatzeko.

• Neurri egokia da unibertsoan objektuak kokatzeko.

25

04 Eguzki sistema Eguzki sistema planeta sistema bat da, eta Esne Bidearen besoetako batean dago. Honako hauek dira eguzki sistemako argizagiak: izar bat (Eguzkia) eta inguruan biraka dituen zortzi planeta, sateliteak eta astro txikiak. Eguzkia biraka dabil galaxiaren erdigunearen inguruan; bira bat osa tzeko, 200 milioi urte behar ditu. Eguzkiak galaxiaren inguruan daraman norabidea eta planetek eguzkiaren inguruan daramatena kontrakoak dira. Eguzki sistemaren ia materia osoa Eguzkiak dauka, eta gainerako astroen artean % 0,2 baino ez dute.

Eguzki sistemaren osagaiak  Eguzki sistemako astro edo argizagiak hauek dira: Eguzkia, barne et a kanpo planetak, sateliteak eta astro txikiak; horiek guztiak asteroide gerrikoan, Kuiper gerrikoan eta Oort hodeian biltzen dira.

Oort hodeia

Kuiper gerrikoa

Asteroide gerrikoa

Barnealdeko planetak Kanpoaldeko planetak

26

01 Unibertsoa eta eguzki sistema

 04.1 Eguzkia Eguzkia tamaina ertaineko izar bat da, eta 5.500 ºC-ko tenperatura du azalean. Diametroa Lurrarena baino 109 aldiz handiagoa du.

Koroa Kromosfera

Galaxiaren gunearen inguruan translazio higidura egiteaz gain, gure izarra bere buruaren inguruan aritzen da errotazio higiduran.

Fotosfera

   a    o    e     l     k    u    N

Eguzkian bi eremu bereizi ohi dira, bakoitza bere ezaugarriekin:

• Barnealdea energia sortzen den gunea da. Eremu hau oso trinkoa da eta hantxe daude nukleoa eta fotosfera.

• Atmosfera Eguzkiaren kanpoaldea da. Ez da barnealdea bezain trinkoa. Bere zati ditu kromosfera, zeina fotosferaren gainean baitago, eta koroa, hau kanpoaldean.

 04.2 Eguzki sistemako planetak eta sateliteak  Planetak Eguzkiari biraka dabiltza, forma esferikoa dute eta ez dute orbitarik partekatzen beren gisako beste astro batzuekin. Gure eguzki sistemak zortzi planeta ditu: batzuk barnekoak eta besteak kanpokoak.

• Barnealdeko planetak hauek dira: Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte. Eguzkitik hurbilen daudenak dira, txikiak eta harritsuak.

Merkurio

Artizarra

Lurra

Marte

Azalean krater asko eta asko ditu. Eta atmosfera oso mehea du.

Azalean sumendiak ditu, eta atmosfera dentsoa, karbono dioxidoz osatua.

Azalean ur likidoa du, eta oxigenoz eta nitrogenoz osatutako atmosfera.

Ur izoztua du lurpean, eta karbono dioxidozko atmosfera mehea.

27

• Kanpoaldeko planetak  hauek dira: Jupiter, Saturno, Urano  eta Neptuno. Barnealdekoak baino urrutiago daude Eguzkitik. Tamaina handikoak dira, gaseosoak, azalean bandak dituzte, eta hautsezko eta izotzezko eraztunak dituzte beren inguruan biraka. Hidrogenoz eta helioz eratutako atmosfera dute guztiek.

Jupiter 

Saturno

Urano

Neptuno

Jupiterren masa beste planeten masa batuta baino 2,5 aldiz handiagoa da.

Planeta honen eraztunak Lurretik ikus daitezke, eta ur izoztu ugari daukate.

Uranoren errotazio ardatza ia horizontala da ekliptikarekiko.

Nepturonen kolore urdina atmosferako metanoari zor zaio.

Sateliteak planeta baten inguruan biraka aritzen di ren astroak dira, planetari Eguzkiaren biran laguntzen diotenak. Grabitazioaren indarrak eusten die planetei lotuta, eta planetak baino askoz txikiagoak dira.

• Barnealdeko planetetan hiru satelite besterik ez daude: Merkuriok eta Artizarrak ez dituzte; Lurrak handi bat dauka (Ilargia); eta, Martek, bi txiki (Fobos eta Deimos).

• Kanpoaldeko planetek satelite asko dituzte: Jupiterrek 63 ditu; handienak hauek dira: Io, Calisto, Ganimedes eta Europa. Saturnok 40 satelite ditu; handiena Titan da. Uranok, berriz, 30 ditu eta Neptunok, gutxienez, 13 satelite.

Eguzki sistemaren sorrera Eguzki sistema duela 4.600 milioi urte sortu zen, eta abiapuntua izan zuen aurretik pilatutako izarren ar teko gas eta hautsezko nebulosa bat. Izar bat sortuko bada ezinbestekoa da hidrogenoa, unibertsoan ugarien dagoen osagaia. Planetak sortzeko, berriz, beste osagai astunago batzuk ere behar dira, hala nola oxigenoa, karbonoa, silizioa, burdina eta abar; baina horiek soilik era daitezke supernoba baten leherketaren ondoren. Arrazoi horrengatik uste izan da eguzki sistema aurreko izar baten arrastoetatik abiatuta sortu zela.

Eguzkiaren sortzea. Eguzki nebulosak bere masaren zati handi bat kontzentratu zuen erdigunean, eta materia horren kolapsotik sortu zen izarra. Planetesimalak. Nebulosaren diskoko materia aleak bata bestearekin elkartu ziren arrokak sortzeraino, eta planetesimalen ernamuina izan ziren. Planetak. Planetesimalek talka egin zuten elkarren artean, eta gero eta gorputz handiagoak eratu zituzten (planetak), bakoitza orbita banatan gelditu ziren arte.

28

01 Unibertsoa eta eguzki sistema

 04.3 Eguzki sistemako beste argizagi batzuk  Zortzi planeta eta euren sateliteez gain, Eguzkiaren inguruan beste astro batzuek ere orbitatzen dute: planeta nanoek, asteroideek eta kometek; eta guztiak eguzki sistemaren eremu jakinetan daude. Eremu horiek dira asteroide gerrikoa, Kuiperren gerrikoa eta Oorten hodeia.

• Planeta nanoak.  Forma esferikoa izateko behar besteko neurria duten astroak dira. Eguzki sistemako zortzi planetekin duten desberdintasuna da planeta nanoek orbita partekatzen dutela euren neurri bertsuko beste astro batzuekin. Zeres, Pluton  eta Eris  planeta nanoak dira.

Pluton planeta nanoa da.

• Asteroide gerrikoa. Marte eta Jupiterren orbiten artean dagoena da. Milaka asteroidek osatzen dute, eta neurri eta forma askotarikoak dituzten arrokak dira. Eremu honetan orbitatzen du planeta nanoetako batek: Zeres.

• Kuiperren gerrikoa. Neptunoren orbitatik harago dago. Eguzki sistemaren eremu horretan astro kopuru handia dago, esaterako, Pluton eta Eris planeta nanoak, eta euren orbita 200 urte baino gutxiagoan osatzen duten kometak; Halley kometa da horietako bat.

• Oorten hodeia. Eskualde esferiko honek eguzki sistema inguratzen du Kuiperren gerrikotik harago. Oorten hodeitik datoz euren orbita Eguzkiaren inguruan 200 urte baino gehiagoan osatzen duten kometak.

Halley kometa eguzkira hurbiltzen da 76 urtetik behin. Azkeneko aldiz, 1986an hurbildu zen.

Lurraren posizioa historian zehar  Iraganean, Lurraren posizioa deskribatzeko egindako eredu aipagarrienak zerua begi hutsez aztertuta egin ziren. Eredu geozentrikoa Aristotelesek (K.a. 384-322) proposatu zuen. Hark zioenez, Lurra esferikoa zen eta ez zen mugitzen, unibertsoaren erdigunean zegoen, eta inguruan zituen biraka Ilargia, Eguzkia, planetak eta izar finkoak, guztiak esfera zentrokidetan kokatuak.

Nikolas Kopernikok (K.o. 1473-1543) planteatu zuen eredu heliozentrikoa. Suposatu zuen Eguzkia unibertsoaren erdian zegoela, eta Lurra eta gainerako planeta guztiek haren inguruan biratzen zutela, orbita zentrokideak eginez.

29

JARDUERAK

15

Ikertu zergatik esaten zaion Esne Bidea gure galaxiari. Zure aburuz, izen hori emango litzaioke gaur egun? Zergatik?

16

Zerua aztertzean, zergatik ez da ikusten Esne Bidearen forma kiribila?

17 18

Zer da galaxia kumulu bat? Eta superkumulua?

27

A

Andromeda eta Esne Bidea bi galaxia dira, eta, unibertsoa hedatzeko printzipioaren arabera, elkarrengandik urrutiratu beharko zuketen. Alabaina, elkar hurbiltzen doaz, 400.000 km orduko abiaduran. Zergatik gertatzen da hori? Marraztu Esne Bidea profilez, eta adierazi zein den Eguzkiaren tokia. Kontuan hartu: Esne Bidearen diskoaren diametroak 100.000 argi urte neurtzen du; erdiguneak 20.000 argi urte, eta Eguzkitik galaxiaren erdialderako distantzia 27.000 argi urtekoa da. Erabili beharko duzun eskala: 1 cm 10.000 argi urte bakoitzeko.

20

Neptunoren orbitaren batez besteko erradioa 30,32 AU-koa dela jakinik, kalkulatu: a.

B

C

D

F

19

Eman izena irudiko planetei, eta ordenatu Eguzkiarekiko distantziaren arabera. Zeintzuk dira biratzeko noranzko desberdina dutenak?

E

G

H

28

Kopiatu irudi hau eta kokatu Ceres, Eris, Pluton, Kuiper gerrikoa eta Oort hodeia.

29

Bilatu informazioa eta esan zenbat denbora behar duen eguzki sistemako planeta bakoitzak Eguzkiaren inguruan itzulia ematen; apuntatu datua taula batean. Zer erlazio dago planeta bakoitzak Eguzkiari itzulia emateko behar duen denboraren eta euren arteko distantzien artean?

30

Neptuno Urano baino askoz urrutiago dago Eguzkitik; alabaina, Neptunoren azaleko tenperatura Uranokoa baino altuagoa da. Azaldu zergatik gertatzen den hori.

31

Zein urtetan hurbilduko da hurrena Halley kometa Eguzkira?

32

Landu, aurkezpen programa bat baliatuta, eta gaur egun daukagun informazioarekin, unibertsoan Lurraren posizioa deskribatuko duen eredu bat.

Eguzkitik Neptunora dagoen distantzia.

b. Zenbat denbora behar duen Eguzkiaren argiak planeta

horretara heltzen. Kontuan izan argia 300.000 km segundoko abiaduran higitzen dela.

21

Pentsatu gaur gauean Betelgeuse izarraren lehertzea ikusten duzula. Baldin eta gugandik 6.078 bilioi km-ra badago, zenbat denbora igaro da leherketa gertatu den unetik?

22 Eguzki sistemak daukan masaren zein portzentaje biltzen da Eguzkian?

23

Eguzkia duela 4.600 milioi urte sort u bazen, zenbat bira eman ditu bere galaxiaren erdigunearen inguruan?

24

Hona eguzki sistemako osagaiak: kanpoaldeko planetak, Kuiper gerrikoa, barnealdeko planetak, Oort hodeia eta asteroide gerrikoa. Zer distantziatara daude Eguzkitik? Ordena itzazu, distantzia txikienetik handienera.

25 26

Zein geruzari dagokio Eguzkiaren ageriko azala? Zer tenperatura du? Ikertu nola sortzen diren Eguzki barruko argia eta beroa. Egin ezazu txosten bat.

30

01 Unibertsoa eta eguzki sistema

APLIKATU ZIENTZIA

Kalkulatu Eguzkiaren neurria

Oso garrantzitsua

Kontu izan, eta ez begiratu inoiz zuzenean Eguzkiari.

Egin lente bat aluminio paperarekin 1 Moztu kartoi mehea, 5 cm-ko aldeak dituen karratua egiteko. Erdian, egin zulo karratu bat, 1 cm-eko aldekoa.

Materialak • Bi kartoi mehe zuri • Aluminio papera • Zelo papera • Orratz bat • Zinta metrikoa

2 Moztu aluminio papera, 2 cm-ko aldeak dituen karratu bat egiteko. Itsatsi zelo paperaz karratuaren erdialdean. Orratz batekin, egin zulo bat aluminio paperaren erdi-erdian.

Muntaia soil horrek lente baten portaera du, eta gai da irudi bat proiektatzeko.

Atzeman Eguzkiaren irudi bat 3 Egun eguzkitsu batean, jarri aluminio paperezko lentea Eguzkiari begira. Gero, jarri kartoi mehe zuria atzealdean. Argi zirkulu bat proiektatuko da kartoi mehean.

4 Banandu kontu handiz kartoi mehea lentetik, baina zaindu Eguzkiaren irudia proiektatzen dela beti. Zenbat eta gehiago urrundu kartoi mehea, handiagoa izango da argi zirkulua, baina ertzak gero eta lausoagoak izango ditu. Mugitu kartoi mehea harik eta irudi handiena baina ongi definitua lortzen den arte. Neurtu zinta metrikoarekin kartoi mehetik lentera dagoen distantzia (L) . Marraztu Eguzkiaren silueta kartoi mehean, eta neurtu diametroa (D) .

PRAKTIKATU 1. Kalkulatu Eguzkiaren neurria ekuazio honekin:

Eguzkiaren diametroa = (Lurretik Eguzkira distantzia) ·

D  L

Lurretik Eguzkira dagoen distantzia = 149.600.000 km. Ez ahaztu unitate berak erabili behar dituzula neurketa guztiak egiteko.

2. Bilatu informazioa hirukien antzekotasunari buruz, eta deduzitu aurreko ekuazioa irudi honetaz baliatuta. Eguzkia Kartoi mehea Eguzkiaren diametroa

L

D 

 t z i a Lentea  d i s t a n   a  i  k  z  u  E g  L u r r a -

01 Unibertsoa eta eguzki sistema

31

IKASI IKASTEN

Unibertsoaren egitura Aztertu beheko eskema eta egin jarduerak. Galaxia kumulua Unibertsoa

Esne Bidea

Eguzki sistema

Eguzkia

JARDUERAK

1

Kopiatu eskema eta osatu: idatzi kumuluan agertzen diren galaxia moten izenak.

4

Idatzi eguzki sistemaren irudian nabarmendu diren hiru gorputzen izenak.

2

Markatu, geziak erabilita, Esne Bideko hiru eremuak eta idatzi euren izena.

5

Adierazi, geziak erabilita, Eguzkiaren koroa, nukleoa eta fotosfera.

3

Egin zirkulu bat Esne Bideko izar berrienak non dauden adierazteko, eta zulo beltz ikaragarri handi bat omen dagoen lekua markatzeko.

6

Osatu eguzki sistema: idatzi astro guztien izenak. Egin kanpoaldeko planetetako baten irudia, haren informazioa zabalago emateko.

32

01 Unibertsoa eta eguzki sistema

EZTABAIDATU ZIENTZIAZ

Espazioa ikertzea oso garestia da! Rafa, erretiratua, egunkariari pasara ematen ari da liburutegi bateko irakurgelan. Luzia neska gaztea eta Maite liburuzaina ere hantxe daude. Hau da astakeria hau! NASAk aurten izango duen aurrekontua... 13.150 milioi eurokoa da!

Bada, nire iritziz, ondo inbertitutako dirua da.

R���:  Baina, baina, zer diozu?! 13.000 milioitik gora?! Munduko gosetea amaitzeko beste bada hori. Zer nahiago duzu zuk, Mar tera bidaiatu ala goseak bizi denari lagundu? L����: Falazia hutsa iruditzen zait hori. R.: Oso oker zabiltza. Begira, beste artikulu batean dator Nazio Batuen kalkuluen arabera zenbat kostatuko litzatekeen gosea desagerraraztea munduan: 22.200 milioi! L.:  Eta egia izango da, baina falazia da munduko gosea ekiditearen eta espazioaren ikerketarako diru kopuru bat bideratzearen artean aukeratu beharra planteatzea. R.: Baita zera ere... Dirua badaukazu, gauza batean edo bestean gasta dezakezu. Baina ez bietan batera. Eta kito. L.: Egia esan, aukerak ugari dira. Interneten begiratuko dut. Ea... Begira, esaterako, estatubatuarrek urtean 20.000 milioi euro gastatzen dituzte  pizzatan . Diru horrekin NASA finantza dezakete edo,

hobeto, gosea desagerrarazi. Astakeria iruditzen zaizu haiek  pizza jatea? R.: Askoz gauza hobeak jan ditzakete, baina norberak daki. Zu konturatzen ez zarena da NASAk  jasotzen duen dirua publikoa dela... L.: Mm... Halaxe da tabakoaren kontsumoak Espainian sortzen duen 14.700 milioi euroko gizarte et a osasun gastua ere. Diru hori nahikoa da NASA finantzatzeko, eta munduko gosea desagerrarazteko ere, ia-ia. Eta badakizu zenbat gastatzen duten urtean futbol taldeek, fitxajeetan soilik? R.: Tira, tira... Ez zaitez mareatu hainbeste zifra eta hainbeste Internetekin. Zuk zer diozu, Maite? M����:  Ez dakit zentzurik duen zifra dantza horrek. Nire ustez, janaren arazoa politika kontua da, batez ere. Agian, herrialde aberatsenetako biztanleok soilago bizitzen jakin beharko genuke, herrialde pobreen bizkar ibili gabe, eta beharrezkoak ez diren luxu asko ahaztu. Hori esanda, nire iritziz, ezagutza ase nahi izatea ez da luxu bat. Munduko gauzarik ederrenetakoa dela deritzot.

JARDUERAK

1

Zer iruditzen zaizu elkarrizketan Rafak bere ikuspuntua defendatzeko darabilen tonua? Berridatzi elkarrizketaren bere zatia, baina errespetu gehiagoko berbaera erabiliz.

2

Bilatu Interneten zenbat diru gastatzen den Espainian hainbat jardueratan. Informazio horrekin, planteatu eztabaida gelan jakiteko zeri egingo zenioketen uko espazioa ikertzeari baino lehen.

01 Unibertsoa eta eguzki sistema

33

AMAIERAKO BERRIKUSKETA

1

Marraztu denbora lerro bat, eta kokatu honako hauek: noiz gertatu zen big bang a, noiz sortu ziren lehen galaxiak eta noiz sortu zen eguzki sistema.

9

Ikertu zein motatako izarra den Sirius, eta idatzi txosten bat haren ezaugarriak azaltzeko.

10

Kometak isats ikusgarriena erakusten duten astroak dira; zenbat eta gertuago dauden Eguzkitik, are isats luzeagoa. Idatzi hipotesi bat fenomeno horren kausa azaltzeko.

2

Formulatu hipotesi bat gaueko zeruaren hondoak duen iluntasuna azaltzeko.

3

Ikertu zenbat nebulosa mota dauden. Ondoren, marraztu mural bat.

11

Zure iritziz, zer ezaugarri izan beharko lituzke planeta batek gizakiak kolonizatu nahi izateko?

4

Ageriko magnitudeak balio du izarren distira konparatzeko. Gradu bakoitzak 2,5 aldiz distira gutxiago dauka aurrekoak baino. Zenbat aldiz da distiratsuagoa Vega Iparrizarra baino, honek ageriko magnitudea 2koa badu?

12

5

Irudian ikusten da Txilen dagoen Espazioaren Behatoki Europarrak argazkia ateratako lehenengo planeta. Planeta erraldoi batek izar nano baten inguruan orbitatzen dihardu. Identifikatu zein den planeta eta zein izarra. Arrazoitu erantzuna.

Zer erakusten dute irudiek? Azaldu erantzunak. A

B

A

6

Beheko irudian, Orion konstelazioa eta haren bi izar distiratsuenak ageri dira: Betelgeuse (A) eta Rigel (B). Bietarik zeinek du azaleko tenperatura altuagoa? Azaldu ondo zure erantzuna.

B

55 aldiz Lurretik Eguzkira dagoen distantzia

A

13

Grafikoan Kepler-10 izarraren distira aldaketa erakusten da; planetaren bat gertutik igarotzean gertatzen da aldaketa hori. Zein unetan egongo da planeta izarraren aurrean? Azaldu zergatik.    a    r    i    t    s    i

1,0015

   D

1,001

B 1,0005

1

2

3

1

7 8

Ikertu urteko zein sasoitan ikusten den errazago Orion konstelazioa zu bizi zaren tokitik edo zure kokapen geografikotik. Google Sky Map programaren laguntzaz, bilatu Lira, Arrano eta Zisne konstelazioen posizioak zeruan, gaueko lehen orduetan. Egin marrazki bat, eta idatzi konstelazio bakoitzaren izar distiratsuenen izenak.

0,9995 0,999 0,9985 0,998 0

5

10 Denbora (urteak)

34

01 Unibertsoa eta eguzki sistema

AMAIERAKO BERRIKUSKETA

14

20

Aztertu histograma hau eta erantzun. 500

Hale-Bopp kometa ikusteko aukera izan zen 1997an, eta berriro hurbilduko da Eguzkira 2.500 urte barru.

400    a    u    r    u    p    o     k    a    t    e    n    a     l    P

300

200 a. Nongoa

100

b. Ikertu

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3,0

3,5

Planeta sistemako izarraren masa Eguzkiaren masarekin alderatuta a.

21

Zenbat planetak dihardute biraka Eguzkiaren masa bera edo txikiagoa duten izarren inguruan? Zenbat planetak dihardute biraka Eguzkiaren masa baino handiagoa duten izarren inguruan?

da?

zergatik dituen bi isats.

Beheko irudietan, duela gutxi gertatutako bi sumenditako erupzioak ikusten dira; Eguzki sistemako astro banatakoak dira: Lurra eta Io astroetakoak. Zer ezaugarri izan behar dituzte astroek jarduera bolkanikoa izan dezaten? A

B

b. Zer

erlazio dago izar baten masaren eta inguruan biraka duen planeta kopuruaren artean?

15

Uste da Esne Bideko izarren erdiek planetak dituztela. Esne Bideko planeta sistemetatik 100etik bat Lurra barruan duen sistemaren antzekoa balitz, Lurraren antzeko zenbat planeta leudeke gure galaxian? Eta unibertsoan?

16

Ikertu eguzki sistemako zein bi planetak behar duten denbora gehien euren ardatzaren inguruan bira bat emateko. Zein izan daitezke hori gertatzearen arrazoiak, planeta bakoitzean?

17

Zer dute komunean Eguzkitik asteroide gerrikoa baino hurbilago dauden planetek? Eta euren orbitak Eguzkitik urrutirago dituztenek? Planteatu hipotesi bat zein den bi planeta taldeon arteko desberdintasunen arrazoia azalduko duena.

18

Neptunoren satelite handiena Triton da; planeta horren beste sateliteak biratzen diren kontrako norabidean aritzen da biraka Triton. Bilatu informazioa eta eman horren azalpena.

19

2006an, Nazioarteko Astronomia Batasunak Pluton kendu zuen eguzki sistemaren zerrendatik. Aipatu zein ezaugarri dituen Plutonek planeta nano gisa definitu ahal izateko.

22

Irakurri eta erantzun. Galileoren aburuz, aurkikuntza garrantzitsuena Jupiterren sateliteei buruzkoa izan zen. Data historikoa zientziarentzat, 1610eko urtarrilaren 7a da. Egun hartan, gaueko lehen orduan hiru izar txiki distiratsu antzeman zituen Jupiterren inguruan, eta potentzia txikiagoko teleskopioekin sekula aurretik ikusi gabea zen. Izar finkoak izango zirela pentsatu zuen, baina arreta eman zion hirurak lerro zuzenean egoteak. Liluraturik, hurrengo egunetan ikusi zuen izarrak ez zeudela Jupiterrekiko posizio berean; alegia, ez ziren izar finkoak, alderraiak baizik. Galileoren hitzetan, aurkikuntza hartan «lau planeta» ageri ziren, izar baten inguruan biraka aritzen zirenak abiadura handiz.  

www.muyinteresante.es

a. Zure

aburuz, Galileok zergatik ikusi zituen soilik hiru izar distiratsu Jupiterretik hurbil urtarrilaren 7an, eta, ondorengo egunetan aurkikuntza aipatzean, zergatik esan zuen «lau planeta» zebiltzala Jupiterren inguruan?

b. Zer c.

astro mota ikusiko zituen?

Zein unibertso ereduren balioa deuseztatu zuen aurkikuntza horrek? Zergatik?

35

EBALUAZIOA 1

18

Unibertsoa osatzen dute: a.

Gaueko zeruan ikusten ditugun izarrek

b. Materia eta energia guztiak, c.

12

c.

b. Izar c.

berriak sortzea nebulosetan

Galaxien arteko grabitate erakarpenak beren artean kolapsatzea badakar, zera gertatuko da: a.

Unibertsoak hedatzeari utziko dio.

b. Unibertsoaren heriotza c.

termikoa.

Unibertsoaren amaiera, big cruncha gertatuko baita.

d. Big

Planeta sistema bat honela osatuta dago beti: a.

b. Nebulosa bat eta haren

a.

Izarrak baino distiratsuagoak dira beti. dira.

c.

Lentikularra

b. Kiribila

16

c.

Irregularra

d. Eliptikoa

Nolako galaxia da Esne Bidea? a.

Kiribila

b. Kiribil barratua

Ez da higitzen.

c.

Irregularra

Ez du atmosferarik. ºC-ko tenperatura du azalean.

12 1 Planeta nano baten ezaugarria zera da:

Ez du forma esferikorik.

b. Antzeko c.

beste astro batzuekin partekatzen du orbita.

Orbita eliptiko oso luzea du.

d. Ez

du sateliterik.

 13 1 Kometek: a.

Beti dute isats ikusgarria.

b. Isatsa

dute eta Eguzkira hurbiltzen direnean egiten zaie ikusgarri.

d. Eliptikoa

  17 Izarrak:

Beti Eguzki alderantz begira dagoen isatsa dute.

d. Kuiper

gerrikoan sortzen dira beti.

Galaxien erdigunean sortzen dira beti.

b. Lurrera duten distantziaren arabera sailkatzen dira. c.

hodeia biltzen du.

d. 55.000

c.

a.

Kanpoaldeko planetak inguratzen ditu.

d. Oort

a.

Itxura uniforme eta simetrikoa duen galaxia bat, nolako galaxia da? a.

Marteren eta Jupiterren arteko orbitan dago.

b. Saturno planeta inguratzen du.

c.

d. Atomoak eta molekulak sortzen diren unibertsoko guneak

15

bat eta zortzi planeta

b. Nukleoa geruza trinkoa da.

Galaxien parte dira.

b. Planeta sistemak dituzte eta haien inguruan biratzen dira. c.

Izar bat edo gehiago eta hari biraka dabiltzan astroak

11 1 Eguzkia izar bat da eta:

bang berri bat.

Nebulosa edo izar lainoak: a.

izarrak

10 1 Kuiper gerrikoa(k):

a.

14

Izar bat eta haren planetak

d. Izar

d. Atomo mota desberdinak existitzea

13

19

c.

Galaxien banantzea

Igortzen duten energia kopurua

d. Lurretik duten hurbiltasuna

den materia eta energia guztiak

Big bang a gertatzea unibertsoaren ertz batean

Azaleko tenperatura

b. Neurria

eta dauden espazioak berak

Unibertsoaren hedapena frogatzen duen fenomenorik garrantzitsuena zera da: a.

a.

Galaxia kopuru infinitu batek

d. Existitzen

Izarren kolorea aldatu egiten da, ezaugarri hauen arabera:

Argia eta beroa askatzen dute.

d. Gaueko zeruan, planetak baino distiratsuagoak dira.

IKASKUNTZAREN EGUNEROKOA Unitatearen zein atali eskaini behar izan diot denbora gehiago?

36

36

02

Lurra eta Ilargia

Loturaren bat egin al dezaket unitate honen eta aurrekoaren artean?

1 Adierazi irudi honetan ikusten duzuna, eta idatzi lau hitzeko hit zeko izenburu bat.

2 Taldeka, idatzi dakizuena

gizakiak Ilargira egindako lehen bidaiaz.

3 Zure iritziz, zergatik ez dira egiten Ilargira bidaiak gaur egun?

38

02 Lurra eta Ilargia

  01 Lurra Lurra planeta harritsua da, eta poloetan zapaldua den esfera baten Lurra planeta forma du. Ezaugarri nagusiak hauek ditu:

Lurraren grabitateak eusten dio atmosferari.

• Azaleko geruza gasez eratua da, hala nola nitrogenoa eta oxigenoa; geruza horri atmosfera deritzo. Gainazaleko   batez besteko tenperatura 15 ºC -koa da; • Gainazaleko

Zenbat distantzia Eguzkira, azaleko tenperatura halakoa.

tenperatura horrek ahalbidetzen du ur likidoa egotea. magnetiko   bat dauka, eta indar babes baten • Eremu magnetiko  antzeko lana egiten du, hainbat eguzki erradiazio desbideratzen baititu. geologiko handia dauka; horren ondorioz, • Jarduera geologiko handia erliebea aldatu egiten da, eta etengabe ari dira elementu kimikoak azaleratzen.

Lurraren nukleoak eremu magnetikoa sortzen du.

Propietate eta ezaugarri horiei esker agertu eta garatu ziren Lurrean izaki bizidunak, bizidunak , eta ez eguzki sistemako sis temako beste planeta batzuetan.

Lurraren barneko beroak eragiten du jarduera geologikoa.

01.1 Lurraren higidurak  Eguzki sistemako si stemako gainerako planeta planeta eta astroek bezala, Lurra Lur ra ere higitu egiten da. Lurraren higidura mota nagusiak bi dira: errotazioa errotazioa   eta translazioa.

Errotazio higidura

Translazio higidura

Lurrak bira oso bat egiten du bere ardatzaren inguruan, 24 orduan. Denbora orduan.  Denbora horri eguna eguna esaten  esaten zaio.

Lurrak 365 egun eta sei ordu behar ditu bira oso bat egiteko Eguzkiaren inguruan. Denbora horri urtea urtea esaten  esaten zaio. zaio.

39

 01.2 Lurraren zatiak  Alde batera eta bestera begiratzen dugunean, airez, urez eta arrokaz inguraturik gaudela gaudela ikus dezak dezakegu. egu. Baina gure g ure inguruan izaki bizidunak ere badira. Lurra aztertzeko, honako lau zati hauek zati hauek bereizi ohi dira: atmosfera, geosfera, hidrosfera eta hidrosfera eta biosfera.  biosfera.

Atmosfera

Geosfera

Lurraren raren kanpoko geruza da, gasezkoa. Gas nahasketa asketa batez osatua da, eta airea deritzo deritzo. eritzo.. eritzo

Lurraren zati solidoa da; arrokek eta arrokek  eta mineralek osatzen dute. dute. Kanpoko partean, kontinenteen gainazala eta arro ozeanikoek eratzen dute.

Hidrosfera dros dr os er eraa

Biosfera Bios Bi os er eraa

Lurraren raren gainazalean gainazale gain azalean an dagoen oen ura da. Uraren ren gehiena gehien geh ienaa itsaso eta itsaso so eta eta ozeanoetan biltzen zen da. daa. a.

Planetako iizaki zaki bizidun izi un guztiek osatzen dute. Kalkuluen arabera, bost milioi espezie inguru bizi izi dira ira Lurrean.

40

02 Lurra eta Ilargia

02 Lurraren higiduren ondorioak Gizakiok ez ditugu antzematen Lurraren higidurak, baina izan badira: hain zuzen, higiduren ondorioz gertatzen dira eguna eta gaua, baita urtaroak ere.

 02.1 Errotazioa: eguna eta gaua Lurrak alde batean baino ez du jasotzen Eguzkiaren argia; beraz, argiztaturiko aldean eguna da, eta ilun dagoen aldean gaua da. Gure planeta bere ardatzaren inguruan biratzen denez, zirkulu polarren artean kokaturiko lurrazaleko puntu guztiak, bi guneetatik pasatzen dira, txandaka: horrela gertatzen dira eguna eta gaua. Bira bakoitzean, A puntua denbora gehiagoan dago Lurreko alde argiztatuan, B puntua baino. Hots: eguna luzeagoa da A-n B -n baino.

Lurraren ardatzaren inklinazioa (23,5º)

Eguna

Egunaren iraupena Lurraren errotazio ardatza inklinaturik egonik, egunak ez du berdin irauten toki guztietan, aldatuz doa ekuatoretik urrundu ahala: zehazki esateko, eguna luzeagoa da Eguzkirantz inklinatutako hemisferioan, eta laburragoa, kontrako hemisferioan.

B

Zirkulu polarraren eta poloaren artean kokatutako edozein puntutan, 24 ordu baino gehiago irauten du gau batek. Poloetan, gauak sei hilabete irauten du.

A

Gaua Errotazio ardatza

Meridianoak eta paraleloak Ipar poloa

Lurreko edozein puntu lokalizatzeko, nahikoa da Zirkulu polar artikoa meridiano baten eta paralelo baten intersekzio puntua bilatzea: Paraleloak

Meridianoak Kantzer Tropikoa

    a     o      n     a      i

    d

     i    r    e    m

        h      c

          i

    w

Kaprikornio Tropikoa

     n      e

     e

E  k u  a t o  r e a 

• Meridianoak zirkunferentziaerdi berdinak dira, eta muturrak poloetan biltzen dira. Erreferentziazko meridianoa Greenwichekoa da, edo, bestela esanda, 0º meridianoa.

       r

      G

Hego poloa

Zirkulu polar antartikoa

• Paraleloak diametro desberdineko zirkunferentziak dira, eta Lurraren errotazio ardatzarekiko perpendikularrak. Erreferentziazko paraleloa ekuatorea da, eta poloetatik distantzia berera dago.

41

Ordu eremuak  ���. mendera arte, munduko eremu bakoitzak bere tokiko ordua zuen, eguzki ordura egokitua, hain zuzen. XX. mendean, 24 orduko ordutegi unibertsala sortzeko premia ikusi zen: horrela antolatu ziren ordu eremuak. Ordu eremuak Lurraren gainazalean marraztutako 24 zerrenda imajinario dira, munduko edozein tokitako ordua zehazteko baliagarriak. 180°W

165°W

150°W

135°W

120°W

105°W

90°W

75°W

60°W

45°W

30°W

15°W

0°

15°E

30°E

45°E

60°E

75°E

90°E

105°E

120°E

135°E

150°E

165°E

180°E

Eguzkiak egunean zehar duen posizioak ematen du eguzki ordua. Toki batean eguerdia dela esaten da Eguzkiak punturik altuena iristen duenean horizontean.

Mosku

Oslo

Pekin Berlin

New York 

Madril

Tokio

Los Angeles Dakar

  a   o   n   a    i    d    i   r   e

  m   o    k   e    h   c    i   w   n   e   e   r    G

Buenos Aires

–12

–11

–10

–9

–8

–7

–6

–5

–4

–3

–2

–1

Greenwicheko ordu eremuko lurraldeak 

0

Melbourne

Lurmutur Hiria

+1

+2

+3

+4

+5

+6

+7

+8

+9

+10

+11

+12

Data aldaketaren nazioarteko lerroa

Ordu eremuen mapan, erreferentziazko eremua 0º-ko meridianoa daukana da; hartara, gainerako eremuetako ordua kalkulatzeko, ordu bat gehitzen da eremu bat ekialderantz egin ahala, edo ordu bat kentzen da eremu bat mendebalderantz e gin ahala.

Meridiano beraren parean kokatzen diren planetako tokiek eguzki ordu bera dute; alabaina, eguzki ordua ez dator beti bat tokian tokiko ordu ofizialarekin. Izan ere, herrialde batzuek hitzartua dute ordu ofizial bera izatea, nahiz eta ordu eremu ezberdinetan egon (herrialde europarrek, esaterako); badira, halaber, herrialde batzuk, ordu eremu bat baino gehiago hartzen dutelarik, herrialde osorako ordutegi bera dutenak (Txina).

Coriolis efektua Errotazio higidurak Lurraren gainazalean higitzen den edozein gorputzen ibilbidea aldatzen du; hala, eskuinerantz aldatzen du ipar hemisferioan, eta ezkerrerantz hego hemisferioan. Fenomeno honek Coriolis efektua du izena, eta zikloiek egiten duten errotazio higiduraren eragilea da. Irudian zikloi bat ikusten da, Karibe itsasoan. Lainoak erlojuaren orratzen kontrako norabidean higitzen dira; izan ere, aireak eskuinerantz egiten baitu, zikloiaren kanpoaldetik erdigunerantz doanean, Lurraren errotazio higidura dela eta.

42

02 Lurra eta Ilargia

 02.2 Translazioa: urtaroak  Latitude berari gagozkiolarik, translazio higiduran eguzki izpiek inklinazio desberdinarekin jotzen dute planetaren gainazala, Lurraren errotazio ardatzaren orientazioa Eguzkiarekiko aldatu ahala. Horrek eragiten du urtaro bakoitza ezaugarritzen duten tenperatura gorabeherak izatea: tenperatura altuak udan, ertainak udazken eta udaberrian, eta hotzak neguan.

Tenperatura altuak eta baxuak Eguzki izpiek duten beroa eremu zabal batean banatzen bada, gutxiago berotuko da lurrazala bero hori eremu urri batean zabaltzen bada baino.

Urtaroak une desberdinetan agertzen dira hemisferio bakoitzean: Ipar hemisferioa Eguzkirantz inklinatuta dagoenean, Hego hemisferioa kontrako alderantz inklinatzen da.

1 Udaberria Ipar hemisferioan

4 Negua Ipar hemisferioan

Eguzki izpiek zertxobait inklinaturik  jotzen dute, eta neguan baino gehiago berotzen dute lurrazala. Tenperaturen igoera sumatzen hasten da.

Udazkena Hego hemisferioan Eguzki izpiek zertxobait inklinaturik  jotzen dute, eta udan baino gutxixeago berotzen dute; horregatik jaisten dira tenperaturak.

Solstizioa (ekainak 21) Ipar hemisferioan, egunak iraupen luzeena du; Hego hemisferioan, berriz,, iraupen minimoa izango du.

Eguzki izpiak oso inklinatuak iristen dira; beraz, oso gutxi berotzen dute lurrazala, eta tenperaturak baxuak dira.

Ekinozioa (martxoak 21)

Uda Hego hemisferioan

Egunak eta gauak iraupen bera dute, bi hemisferioetan.

Eguzki izpiek perpendikularki jotzen dute eta asko berotzen dute lurrazala; alegia, oso tenperatura altuak izaten dira.

1

Solstizioa (abenduak 21)

2 Eguna luzatu egiten da Ipar hemisferioan.

Eguna laburtu egiten da Ipar hemisferioan.

4

Ipar hemisferioan, eegunak iraupen minimoa du; Hego hemisferioan, berriz, iriraupen luzeena iz izango du.

3

2 Uda Ipar hemisferioan Eguzki izpiek perpendikularki jotzen dute eta asko berotzen dute lurrazala; alegia, oso tenperatura altuak izaten dira.

Negua Hego hemisferioan Eguzki izpiak oso inklinatuak iristen dira; beraz, oso gutxi berotzen dute lurrazala, eta tenperaturak baxuak dira.

3 Udazkena Ipar hemisferioan Ekinozioa (irailak 23) Egunak eta gauak iraupen bera dute, bi hemisferioetan.

Eguzki izpiek zertxobait inklinaturik  jotzen dute, eta udan baino gutxixeago berotzen dute; horregatik jaisten dira tenperaturak.

Udaberria Hego hemisferioan Eguzki izpiek zertxobait inklinaturik  jotzen dute, eta neguan baino gehiago berotzen dute lurrazala. Tenperaturak igo egiten dira.

43

JARDUERAK

1

1966ko urtarrilaren 23an, Robledo de Chavelako (Madrid) NASAren segimendu estazioak Lurraren argazki bat jaso zuen; argazki hura Ilargiaren orbitan zebilen espaziontzi batetik ateratako lehena zen. Lurrak espazioan suspentsioan dagoen planeta bat zirudien.

9

Egunak eta gauak elkarren segidan txandakatuko lirateke Lurrak errotazio higidurarik ez balu? Azaldu zer ondorio ekarriko lituzkeen aldaketa horrek.

10

Esan zer ordu den Pekinen eta erantzun lotura honetaz baliatuta: http://24timezones.com/reloj_hora_exacta.php a.

Zenbat orduko aldea dago Euskal Herriarekin?

b. Ordu

eremuen mapari begiratuta, zenbat orduko aldea dago?

c.

•

Egin txosten bat, gaur egun espazioko segimendu estazio horren ardurapean dauden misioei buruz. Datuak aurkitzeko, jo atari hauetara: http://www. mdscc.org/ eta http://www.inta.es/

2

Azaldu zergatik Lurraren ezaugarriek posible egiten duten han bizitza egotea, baina ez eguzki sistemako beste planeta batzuetan.

3

Azaldu zein alderantz biratuko litzatekeen Lurra, ordulariaren orratzen mugimenduarekiko alderatuta, honako bi kasu hauetan: a.

Kalkuluetan alderik aurkitu duzu? Zein izan daiteke horren kausa?

11

Zer gertatuko litzateke Lurraren translazio higidura etengo balitz? Zer ondorio izango lituzke horrek?

12

Zergatik egiten du hotz handiagoa poloetatik gertu ekuatorean baino, urteko edozein sasoitan?

13

Beheko irudian zikloi baten aire masen mugimendua ikusten da. a.

Zein hemisferiotan segitzen dute aire masek adierazitako mugimendua?

b. Zikloia

beste hemisferioan gertatuko balitz, norantz mugituko lirateke aire masak?

Ipar polotik gorantz dagoen behatzaile batentzat.

b. Hego polotik beherantz dagoen behatzaile batentzat.

4

Non argitzen du lehenago, Euskal Herrian edo Pekinen? Justifikatu erantzuna.

5

Ekainaren 21ean, ondoren ematen diren hirietatik zeinetan dira egunak luzeagoak Madrilen baino: Berlin, Buenos Aires, Dakar, Oslo eta Melbourne.

6 7 8

Ordu eremu bat 15º latitudearen baliokidea da. Zergatik?

14

Irakurri testua eta erantzun galderei. Bere kokapenagatik, hegoaldeko udako hilabeteetan —Ipar hemisferioko neguarekin bat datorrena— Eguzkia ez da desagertzen horizontearen atzean. Kokapen horrexegatik, halaber, eguzki izpiak tangentzialki iristen dira gainazalera, eta, horrek tenperaturak igotzea galarazten du, eguerdiko orduetan barne.

Moskun 20:00ak direnean abenduren 30ean, zer ordu da hiri hauetan: New York, Buenos Aires, Los Angeles, Madril, Tokio, Lurmutur Hiria eta Melbourne? Turista batek hegazkina hartu du Paristik Tokiora, urtarrilaren 15ean, 06:00etan. a.

Zer ordu da Tokion une horretan?

b. Zer

ordu izango da Tokion iritsitakoan, hegaldia 11 ordukoa bada?

  a.

www.elmundo.es

Zein kontinentez ari da testua?

b. Zein

ezaugarri dituzte urtaroek testuan aipatzen den kokapen horretan?

44

02 Lurra eta Ilargia

03 Ilargia eta Lurra Itsasoa

Lurrak satelite bakarra du, Ilargia; Eguzkiak ematen dion argiaren isla da Ilargiak ematen digun argia.

 03.1 Ilargiaren ezaugarriak  Ilargiak orbita ia zirkularra egiten du Lurraren i nguruan. Gainera, ondorengo ezaugarriak ditu:

• Ilargiaren gainazalak bi eremu mota ditu: itsasoak, ilunak, lauak eta krater gutxikoak, eta goi lurrak, argiak, malkartsuak eta krater askokoak.

• Ilargiaren atmosfera, lurraren atmosferarekin alderatuz gero, ia ez da existitzen.

• Jarduera geologiko gutxi du, beraz, erliebea gutxi aldatzen da. Ilargiaren grabitatea Lurrarena baino sei aldiz txikiagoa da.

• Ilargiaren gainazaleko arrokek Lurreko arroken antzeko ezaugarriak

Goi lurra Tycho kraterra

dituzte.

 03.2 Ilargiaren higidurak  Lurrarekin batera, Ilargia Eguzkiaren inguruan biratzen da. Gainera, beste bi higidura egiten ditu: errotazioa, bere ardatzaren inguruan, eta translazioa, Lurraren inguruan. Bi higidura horiek erlojuaren kontrako norabidean egiten ditu, Iparrizarretik begiratuz gero. Ilargiaren errotazio eta translazio higidurek berdin irauten dute; horregatik, Lurretik begiratuta, beti ikusten da Ilargiaren aurpegi bera.

Errotazio higidura

Translazio higidura

Ilargiak 27 egun eta 8 ordu behar ditu bira osoa egiten bere ardatzaren inguruan.

Ilargiak orbita bat osatzen du Lurraren inguruan. Higidura hau egiteko, errotazio higidura egiteko bezainbeste denbora behar du.

45

 03.3 Ilargi faseak  Antzinatik, gizakiak denbora neurtzeko baliatu du Ilargia. Lehenengo egutegiak, hala nola hebrearra, txinatarra eta musulmana, Ilargiaren faseen aldaketetan oinarritu ziren. Ilargi faseak zehazteko, Ilargiaren gainazala argitzen den eremuari erreparatu behar zaio, Lurretik begiratuta aldatu egiten da eta. Argitutako eremuaren gorabeherak bi higiduraren ondorio dira: Ilargiak Lurraren inguruan egiten duena bata; eta, bestea, biek Eguzkiaren inguruan egiten dutena. Ilargiaren argiztatutako eremua gero eta handiagoa da ikusgarri den aurpegian, harik eta guztiz argiztatuta geratzen den arte. Gero itzala nagusitzen hasten da, aurpegi ikusgarria di stirarik gabe geratu arte.

Ilberri

Ilbehera

Ilargia Lurraren aren eta Eguzkiaren tartean dago, go, beraz, aurpegi ikusgarria itzalean geratzen da.

7 egun eta 9 ordu

Ilgora

Ilargiak orbitaren hiru laurdenak egin ditu azken Ilberriaz gero. Ipar hemisferiotik begiratuz gero, argiztatutako eremua ezkerraldean geratzen da.

Ilbete

Ilargiak orbitaren itaren laurden bat egin du Ilberriaz gero. gero. Ipar hemisferiotik begiratuz gero, argiztatutako eremua eskuinaldean geratzen da.

7 egun eta 9 ordu

Lurra Ilargiaren eta Eguzkiaren tartean dago, beraz, Ilargiaren aurpegi ikusgarria erabat argituta geratzen da.

PRAKTIKATU ZIENTZIA

Ilargi faseak  Ilargiaren faseak identifikatzeko, jarraitu esperimentu honen urratsei.

1 Margotu beltzez kaxa barrena. Gero, alboetan, erdi-erdian, marraztu 3 cm diametroko zirkulu bana eta moztu guraizeekin.

2 Hartu haria eta itsatsi pilotari zelo paperarekin. Jarri zintzilik tapatik, kaxaren erdian eta zuloen aurrez aurre gera dadin.

3 Argiztatu linternarekin zuloetako batetik. Gainerako zuloetatik begiratuz gero, ilargi faseak ikusiko dituzu.

Materialak • Zapata kaxa bat • Pinponeko pilota bat • Guraizeak, haria eta zeloa • Linterna bat

46

02 Lurra eta Ilargia

 03.4 Eklipseak  Ilargiaren orbita inklinatuta dago Lurraren orbitaren planoarekiko; horregatik, oso gutxitan egokitzen dira lerro batean Eguzkia, Lurra eta Ilargia. Lerrokatze horiek gertatzen direnean, eklipsea izaten da. Eklipsean argizagi bat ilunpean geratzea da, eta tartean beste astro bat  jarri zaiolako gertatzen da. Lurra, Eguzkia eta Ilargia nola kokatzen diren, bi eklipse mota gerta daitezke: eguzki eklipsea eta ilarg i eklipsea.

Eguzki eklipsea

Ilargi eklipsea

Ilargia Lurraren eta Eguzkiaren artean kokatzean jazotzen da. Ilberrian gertatzen da, Ilargia Eguzkiarekin eta Lurrarekin lerrokatzean. Ilargiak ez dio guztiz estaltzen Eguzkia Lurrari. Lurraren zati bat baino ez da geratzen ilunpetan; izan ere, Ilargia Lurra baino askoz txikiagoa da.

Lurra Ilargiaren eta Eguzkiaren artean kokatzean jazotzen d a. Posizio horretan, Lurraren itzalak Ilargia guztiz hartzen du eta ilunpetan uzten du erabat. Eklipse hau Ilbetean gertatzen da, Ilargia lerrokatuta dagoenean Eguzkiarekin eta Lurrarekin.

 03.5 Marea edo itsasaldiak  Hondartzetan, itsasoko uraren altuera aldatu egiten da egunean zehar hainbat aldiz, mareen ondorioz.

Itsasgora

Itsasbehera Itsasgora

Mareak periodikoki gertatzen diren itsas mailaren aldaketak dira, Eguzkiaren, eta batez ere Ilargiaren erakartze indarrek eraginda Lurrean. Itsas mailak gora egiten duen lekuetan, marea gora edo itsasgora dago; itsas maila jaisten den tokietan, marea behera edo itsasbehera dago. Marea gora 12 ordu eta 25 minutuz behin izaten da; alegia, Ilargiak denbora hori behar du leku horretatik bi aldiz pasatzeko.

Marea biziak 

Ilbetea

Marea hilak 

Ilberria

Hiru astroak posizio horretan daudenean, marearen anplitudea handitu eta marea bizia sortzen da.

Itsasbehera

Ilgora

Ilbehera

Hiru astroak posizio horretan daudenean, marearen anplitudea txikitu eta marea hila sortzen da.

47

JARDUERAK

15

Ilargiaren gainazala talkek eragindako kraterrez  josita dago; hala ere, Lurretik zaila da egitura horiek ikustea. Zergatik?

20

Azaldu zergatik igarotzen diren 29 egun eta 12 ordu hurrengo ilargi fasera arte, Ilargiak 27 egun eta 8 ordu behar baldin baditu Lurraren inguruko bira osatzeko.

16

Ilargiaren translazioa mendebaldetik ekialdera gertatzen bada Iparrizarrean dagoen behatzaile batentzat, Ilargia zergatik ateratzen da ekialdetik egunero, eta mendebaldetik ezkutatu?

21

Azaldu egunaren zein une jakinetan irteten eta sartzen den Ilargia, ilargi fase bakoitzean.

22

Posible al da ilargi eklipsea Ilgoran eta Ilbeheran gertatzea? Justifikatu zure erantzuna marrazki batez baliatuta.

23

Zergatik ez da gertatzen ilargi eklipse bat Ilbete guztietan?

24

Galiziako kostaldean mareagora denean, nolako marea egongo da Mexikoko kostaldean? Eta Zeelanda Berrikoan?

25

Ikertu zertarako balia dezakeen gizakiak mareen fenomenoa.

26

Proposatu hipotesi bat azaltzeko zer arrazoi dauden Eguzkiak Ilargiak baino eragin txikiagoa izateko itsasaldien anplitudean.

27 28

Zer da marea hila? Zergatik gertatzen da?

17 18

Ilargiaren errotazio eta translazio higidurak iraupen berekoak izateak, zer ondorio dakar? Lotu Ilargiaren irudi bakoitza orbitan daukan posizioarekin.

A

B

E

C

F

D

G

H

1 2

8

7

3

Aztertu ondoko grafikoa: atlantiar kostaldeko tokiren bateko mareen gorabeherak erakusten ditu. Gero, erantzun galderei. a.

4

6

19

Argazki hauek Ipar hemisferioan eginak dira. A argaz kia Ilgorakoa da eta B, berriz, Ilbeherakoa. Asmatu erregela mnemotekniko bat fase bakoitzeko alde argiztatua zein den gogoratzeko. A

b. Noiz gertatuko da hurrengo c.

5

B

Zenbat denbora igarotzen da lehen mareatik bigarrenera? itsasgora?

Lurrak 24 ordu ematen baditu errotazio higidura osatzeko, zergatik ez da gertatzen itsasgora bat 12 ordutik behin? 7:26 h

altuera (m) 2

21:17 h

2:55 h

15:20 h

1,5 m

alt. max. 1,8 m

1,5 m

1

0

–1

–2

erdiko maila

–1,5 m

9:10 h

–1,6 m alt. min. –1,8 m 21:35 h

0:00h 2:00h 4:00h 6:00h 8:00h 10:00h 12:00h 14:00h16:00h 18:00h 20:00h 22:00h 0:00h

48

02 Lurra eta Ilargia

APLIKATU ZIENTZIA

Ikertu Lurraren errotazioaren ondorioak Esperimentu mentala Materialak

Imajinatu bi haur higitzen diharduen karrusel txiki batean, bata bestearen aurrez aurre (A eta B)  eserita.

1 Demagun A- k pilota bat jaurtitzen diola B- ri; joko al du?

I

II

A

A

B

B

• Kartoi mehea • Erregela bat • Txintxetak • Itsasteko masilla

2 I eskeman karrusela geldirik dago, eta pilotaren ibilbidea erakusten da. Kopiatu II eskema eta marraztu hor zer ibilbide egingo duen pilotak, A- ren eta B- ren ikuspuntutik, karrusela abiadura konstantean eta erlojuaren kontrako norabidean biratzen denean.

A

B

Probatu zure ideiak  Masilla

1. aukera Jolas parkeren batean argazkian ikusten duzun bezalako karrusela aurkit zen baduzu, probatu esperimentua zu eta beste lagun baten artean. Gero, azaldu emaitza zure ikaskideei. Saiatu azaltzen zer gertatzen den.

2. aukera Burutu esperientzia hau. a. Sukaldeko

egurraren erdialdean kokatu kartoi mehezko zirkulu bat, txintxetarekin kateatuta.

b. Kokatu

erregela egurrean itsatsita, masilla baliatuta.

c. Marraztu lerro bat kartoi mehean, erregelaren ertzari jarraituta; eta esan beste

pertsona bati zirkulua birarazteko hatzekin ordulariaren kontrako norabidean.

PRAKTIKATU 1.

Erlazionatu irudi hori karruseleko esperientziarekin, eta erantzun: unitatean ikusitako zein fenomenorekin lotzen dituzu bi esperimentuok?

Erregela

02 Lurra eta Ilargia

49

IKASI IKASTEN

Lurraren higidurak Aztertu eskema eta egin jarduerak.

Lurra Coriolis

Urtea Errotatu

Tokian tokiko orduak

Eguzkitik gertu

Egunen eta gauen segida

Eguzkiaren inguruan biraka

Ardatza inklinaturik Urtaroak, ekinozioak eta solstizioak

Egunak iraupen desberdina du latitudearen arabera

JARDUERAK

1

Erantzun: a.

Lurraren ardatza ez balego inklinaturik, gertatuko al lirateke solstizioak? Eta ekinozioak?

b. Lurraren

errotazioa al da egunen eta gauen txandakatzean eragiten duen faktore bakarra?

2

Kopiatu eskema koadernoan, eta gehitu koadro bat, bere gezi eta guzti, Lurrak satelite bat duela adierazteko. Erlazionatu koadro hori dagoeneko eskeman dagoen beste batekin, eguzki eklipseak gertatzen direla adierazteko.

3

Diseinatu antzeko eskema bat, Lurraren satelitean zentratua. Jarri izenburu hau: Ilargiaren higidurak. Honako kontzeptu hauek jaso behar ditu: •

Ilargi faseak

•

Lehen egutegiak

•

Itsasgora eta itsasbehera

•

Marea biziak

•

Marea hilak

•

Ilargi eklipsea

50

02 Lurra eta Ilargia

EZTABAIDATU ZIENTZIAZ

Ba al da bizitzarik beste planetetan? Rakel eta David Fisikako ikasleak dira, lehen mailan dabiltza, eta zinematik irten berri dira;  Alienigenen sarea ikusi dute.

Bada, nire ustez, horixe da gertatzen dena unibertsoan.

Istorioak ez zuen ez hanka eta ez buru. Ezinezkoa da ehunka planetetan bizitza sortzea, eta guztiak bakanduta izatea!

R����:  Zuk zientzia fikziozko film gehiegi ikusi dituzu, e?! D����: Bai, hala da. Baina badira zientzialari handi asko ni bezala pentsatzen dutenak, esate baterako Carl Sagan edo Stephen Hawking. R.: Izen handiek ez naute kikiltzen, haien argudioak behar ditut nik. Nola frogatzen dute hori? D.: Haien ikuspuntutik, Lurraren antzeko milioika planeta egon behar dira unibertsoan. Estatistika hutsa da: seguru beste planetaren batean ere sortuko zela bizitza. R.: Horrek ez du ezer frogatzen. D.: Bada, ez; ez du frogatzen. Nik ere ezin dizut frogatu etxera itzuliko naizela eta ez zaidala loreontzi bat eroriko bidean, baina seguruenik ez da holakorik gertatuko. R.: Eta nola dakizu hori? Mila aldiz egin duzulako bide hori, eta ez zaizulako loreontzirik erori sekula. Beraz, probabilitatearen barruan sartzen dela esan dezakezu. Baina ez zara mila planetatan egon haietako askok Lurraren antza dutela esateko!

D.:  Eta ez daukat zertan joan hara. Unibertsoan milioi bat trilioi izar omen daude. Badakizu zenbat den hori? Bata 24 zero jarrita atzetik! Hainbeste ibilaldi eginez gero, auskalo zenbat loreontzi eroriko zitzaizkidakeen gainera! R.: Tira, ia balkoi guztietan daude lorontziak. Baina, begira, zer probabilitate daukazu, etxera zoazela, zeu zaren bezalako pertsona berdin-berdin bat gainera erort zeko? D.: Baita zera ere! Hori ezinezkoa da. Ez dago beste pertsona bat nire berdin-berdina denik. R.: Horixe da, ba! Eta Lurra ere planeta bat eta bakarra balitz? Beharbada milioika faktore dago jokoan, esaterako: Eguzkiaren tamaina, planeten kokapena eguzki sisteman, Lurraren nukleoaren eta atmosferaren konposizioa, haren orbitaren egonkortasuna, Ilargiaren presentzia eta tamaina… Bizitza, agian, inoiz errepikatuko ez den kasualitate mordo baten ondorioa izan daiteke. D.: Mm... Eta zuk nola frogatuko didazu niri Lurra hain berezia dela?

JARDUERAK

1

Carl Sagan eta Stephen Hawking aipatzean, Dabid autoritate argudioa deitzen denaz baliatu da. Zure iritziz, gehiago konbentzitzen du izen handiko norbaitek esandakoak? Azaldu zergatik.

2

Bilatu informazioa SETI proiektuaz.

3

Errepikatu debatea ikasgelan honela. Zentratu gaia: litekeena da unibertsoan zibilizazio estralurtarrak egotea, gurea bezain aurreratuak, edo agian gehiago. Bailatu Fermiren paradoxa; hauxe dio: Lurrean adimena sortu izana salbuespenezko gertaera ez balitz, dagoeneko antzemango genion beste nonbait ere badagoela.

02 Lurra eta Ilargia

51

AMAIERAKO BERRIKUSKETA

1

Duela mende batzuk, itsasgizon portugaldarrek toki bateko latitudea jakiteko modua asmatu zuten. Horretarako, Iparrizarrak horizontearekiko zeukan angelua neurtzen zuten. Aztertu irudia, eta erantzun.

6

Zenbat orduko aldea dago bi hiriren artean, 120º-ko angelua osatzen duten meridiano banatan badaude?

7

Demagun norabide bakarrean erabiltzen den trenbide bateko bide zati zuzen bat: zure iritziz, posible al da bi errailek higadura desberdina  jasatea?

8

Irakurri ondoko testua eta idatzi txosten bat: azaldu zer ondorio ekarriko lizkiokeen gizaki bati, traje espaziala  jantzi gabe ibiliko balitz Ilargiaren gainazalean.

Angelua

a.

Traje espazial batek Lurrekoaren antzeko giroa sortzen du bere barruan, eta astronauta mugitzea ahalbidetzen du. Horregatik, baldintza hauek ematen ditu:

Zergatik hartzen zuten neurri hori?

b. Zein

norabidetan eta horizontearekiko zenbat gradutara begiratu beharko duzu gaur gauean, Iparrizarra aurkitzeko?

2

Ikertu zer esan nahi duten afelio  eta perihelio terminoek, eta azaldu zer ondorio atera daitekeen Lurraren orbitari buruz.

3

Bilatu beharrezkoa den informazioa eta egin txosten bat, azaltzeko zer eragin duten Lurraren higidurek izaki bizidunen portaeran. Ikaskideen laguntzarekin, egin horma irudi bat gelakide guztiek bildutako informazioaz baliatuta.

4

Osatu taula hau, Lurraren alderdien artean gertatzen diren interakzioak islatzeko. I nte ra kzi oa k

Atmosfera

At mos fe ra

H id ros fe ra

Bi os fe ra

X

X

X

X

X

Hidrosfera Biosfera

•

Atmosfera presurizatua. Trajearen barruan, aireak nahikoa presio dauka gorputzeko jariakinak egoera likidoan manten daitezen, irakin gabe.

•

Oxigenoa eman eta karbono dioxidoa ezabatu. Traje espazialek oxigeno purua ematen dute. Eta beharrezkoa da hori; izan ere, presio baxuaren ondorioz, aire normala arnastuz gero, oxigenoa kontzentrazio oso baxuetan legoke odolean. Beste alde batetik, trajea airea garbitzeko mekanismoz hornituta dago, eta kanporatu egiten du arnasketan sortzen den karbono dioxidoa.

•

Tenperatura erregulatua. Aire zabaleko muturreko tenperaturei aurre egiteko, traje espazialak biziki isolatuak daude ehun bereziekin, hala nola neoprenoz edo Gore-Texez, eta, gainera, eguzki argia islatzeko geruza bereziz estalita egon ohi dira. Beste alde batetik, astronautaren gorputzak beroa ekoizten du, batik bat esfortzu fisikoa eskatzen duten lanetan aritzen denean; baldintza horietan askatutako beroak eta izerdiak sauna bihur dezakete trajea, eta, beraz, oso garrantzitsua da barrua hozteko sistema izatea. Aire freskoa zirkularaziz lor daiteke hori; edo, ur hotza higiarazten duten hodien bitartez.

•

Mikrometeoritoen aurkako babesa. Helburu hau lortzeko, hainbat geruzaz osatutako ehun erresistentez eginak daude, hala nola Dacronez edo Kevlarrez. Material horiek, gainera, urratzen zailak dira, eta ertzen batean edo punta zorrotzen batean trabatuta geratzea saihesten dute.

X

Geosfera

5

Aztertu irudiak eta esan bi herrietatik zein dagoen latitude handiagoan. Arrazoitu egin duzun aukera. A

B

 

www.inta.es

52

02 Lurra eta Ilargia

AMAIERAKO BERRIKUSKETA

9

Aztertu irudia eta erantzun galderei.

a.

13

Lurraren itzalak Ilargia ilundu du, baina fenomenoa ikusi ahal izan den tokietan, eta Interneteko hainbat emanaldiren bitartez, garbi geratu da Ilargia ez dela guztiz desagertu; izan ere, Lurraren atmosferak desbiderarazi dituen eguzki izpiek Ilargiaren aurpegi ikusgarria argiztatu ahal izan dute, nahiz eta oso makal argiztatu.

Ipar hemisferioan zein da Ilargia bertikalean ikusten den goren latitudea?

b. Espainiako

2011ko ekainaren 18an fenomeno astronomiko bat gertatu zen, eta honela deskribatu zen.

 

www.elmundo.es

a. Zure

iritziz, zein fenomeno astronomiko deskribatzen du testuak?

eskualderen batetik ikus daiteke Ilargia era

horretan?

10

Ilargiari Ilgoran begiratuko bagenio Ipar hemisferiotik, argiztatutako aurpegia eskuinaldean agertuko litzaiguke. Baina ez luke horrela ikusiko Hego hemisferi oan dagoen behatzaile batek; izan ere, hark, Ilgoran, ezker aldean ikusiko luke Ilargiaren argiztatutako aldea. Proposa ezazu hipotesi bat fenomeno hori azaltzeko, eta eman arrazoiak.

b. Zergatik

ez da posible izan Ilargia ikustea toki guztie-

tatik? c.

14

Zein fasetan zegoen, zehazki, Ilargia 2011ko ekainaren 18an?

Ikertu zergatik diren anplitude t xikiagokoak (gorabehera gutxiago) Mediterraneoko mareak Atlantikokoak baino.

Mediterraneo itsasoa Honela ikusten da Ilgora Tafallan.

11

15

Erupzio bolkaniko bat Lurrean gertatzen diren fenomeno geologiko ikusgarrienetakoa da.

Marraztu irudi batean zein posiziotan dauden Lurra, Ilargia eta Eguzkia gure kostaldean marea biziak dauden unean. Ondoren, erantzun: a.

Zer ordu izango da?

b. Ba al dago

12

Honela ikusten da Ilgora Ushuaian (Argentina).

Ozeano Atlantikoa

beste irudi bat egiterik? Zein?

Zer erakusten du irudi honek? Zergatik gertatzen da? a. Eztabaidatu

gelako ikaskideekin zer ezaugarri izan behar dituen astro batek fenomeno hori gertatu ahal izateko.

b. Ikertu

ezazue ba ote dagoen eguzki sisteman beste gorputzik horrelako fenomenoak dituena edo izan dituena.

c.

Azaldu Ilargian zergatik ez den sortu Lurrean dagoen antzeko aktibitate geologikorik.

d. Taldeka,

egin txosten bat, eztabaidaren ondorioak  jasotzen dituen irudietan oinarrituta.

53

EBALUAZIOA 1

Izaki bizidunak Lurrean garatu izanaren arrazoia hau da: a.

Grabitatea duen planeta da.

b. Eremu magnetikoak eutsi c.

17

a.

egiten dio atmosferari.

c.

Ipar poloaren gainetik dagoen behatzaile batek ikusita, erlojuaren orratzen kontrakoa.

18

poloaren behetik dagoen behatzaile batek ikusita, erlojuaren orratzen kontrakoa.

13

c.

19

Londresen irauten duen denbora bera: 24 ordu 12 ordu

Zenbat irauten du martxoaren 21eko gauak zirkulu polar artikotik gora dagoen herri batean? a.

Ezer ez, Eguzkia ez baita ateratzen zirkulu polar artikotik gorako tokietan.

b. 24

ordu iraungo du; latitude horretan, Eguzkia horizontetik behera baitago beti.

c.

6 hilabete iraungo du, polotik hurbil gauek iraupen hori dutelako.

d. 12

15

ordu iraungo du, ekinozio bat delako.

Europako herrialde askok ordu bera dute; izan ere: a.

Ordu eremu berean kokatuak daude.

b. Eguzki ordu bera dute. c.

16

meridianoa dute erreferentzia gisa.

Ipar hemisferioan uda denean, Hego hemisferioko urtaroa hauxe da: a.

Udaberria

b. Uda

c.

Udazkena

d. Negua

eta goi lurrak ditu, Lurrak bezala.

Ilargiari begira jartzen bagara Ilgoran, Hego hemisferiotik, non ikusiko dugu argiztatutako aurpegia? a.

Ezker aldean

b. Eskuin aldean c.

Ilargi osoa beteko du.

d. Ez

da ikusiko.

10 1 Eklipse bat gertatzen da beti: a.

Ilargia Eguzkiaren eta Lurraren artean kokatzen denean.

b. Lurra Ilargiaren eta Eguzkiaren artean c.

kokatzean

Eguzkia, Lurra eta Ilargia lerrokatzen direnean.

d. Eguzkia Lurraren eta Ilargiaren artean

kokatzen denean.

 11 1 Itsasgora(e)k: a.

Ilargia zenitetik igarotzen den guztietan gertatzen dira.

b. Anplitude bera dute kokapen geografiko guztietan. c.

Halaxe hitzartu dute herrialde horietako gobernuek.

d. 0º

Hango arrokak eta Lurrekoak oso antzekoak dira.

d. Itsasoak

Londresen baino gutxiago

d. Londresen irauten duen denbora bera:

14

kraterrak Lurreko materialak iritsi izanaren froga argia dira.

c   erantzunak zuzenak dira.

b. Londresen baino gehiago c.

Grabitate indarra du, Lurrak bezala.

b. Hango

Ekainean, Madrilen egunak irauten du: a.

Lurrak eta beste planeta batek talka egin ostean erauzitako materialez osatua izan liteke Ilargia; izan ere: a.

Hego poloaren behetik ikusita, erlojuaren orratzek daramaten norabide bera.

d. a eta

Eguzki izpiek oso zeharka jotzen dute Lurraren gainazalean.

d. Lurra hurbilago dago Eguzkitik.

b. Hego

c.

izpiek perpendikularki jotzen dute Lurraren gaina-

zalean.

Lurrak bere ardatzaren inguruan biratzean duen norabidea da: a.

Eguzki izpiak eremu zabalagora iristen dira.

b. Eguzki

Ur likidoa dago gainazalean.

d. Jarduera geologiko handia du.

12

Udan, Lurraren gainazaleko tenperaturak altuagoak dira beste urtaro batzuetan baino; izan ere:

Ilargiak Lurra erakartzeko duen indarraren ondorio baino ez dira.

d. Anplitude

maximoa iristen dute ilargi faseak Ilbete eta Ilberri direnean.

IKASKUNTZAREN EGUNEROKOA Baiezta ditzaket, eta are gehitu ere, ikasgai honetako gaiak nire inguruan?

54 54

03

Geosfera

Erlaziorik aurkitzen al dut unitate honen eta nire inguruaren artean?

1 Aztertu irudiak eta esan zein den minerala eta zein den arroka. Zer alde dago bien artean?

2 Egin zerrenda bat ezagutzen

dituzun mineral eta arrokekin, eta bilatu irudiak nolakoak diren  jakiteko. Ba al dakizu esaten, orain, zeintzuk diren irudietako mineralak eta arrokak?

3 Taldetan bilduta, idatzi mineralez eta arrokez osatutako objektuen izenak. Ondoren, partekatu zuen lana gainerako ikaskideek egindakoarekin.

56

03 Geosfera

  01 Geosfera

Itsas hondoak

Geosfera arrokaz osatutako Lurraren zatia da. Arrokak bi eratara egon ohi dira: egoera solidoan edo urtuta. Geosferaren azalean bi eskualde bereizten dira: kontinenteak, ibarrez eta mendiz osatuak, eta itsas hondoak, goragunez (itsas dortsalak) eta sakonunez (itsas fosak).

Kontinenteak

Geosferaren sorrera Lurra sortu zeneko azken etapan, Geosfera konposizio eta dentsitate desberdinetako hainbat geruzatan osatu zen. Planetesimalen arteko talken ondorioz, tenperatura igo egin zen eta arrokak urtu. Orduan, planeta gorputz goria bilakatu zen.

Mineral dentsoenek, burdinetan eta nikeletan aberatsek, nukleoa eratu zuten; dentsitate baxuenekoak, berriz, gainazalera higitu ziren.

Lurrazala, gotor eta dentsitate gutxikoa, mantuaren gainean eratu zen, Lurra hoztu zenean. Dentsitatearen arabera, hiru geruzaz osatua geratu zen planeta.

 01.1 Lurra aztertzeko metodoak  Bi metodo mota daude geosferaren barnealdea aztertzeko:

• Metodo zuzenak. Lurraren azaleko edo barneko materialak hartzen dira aztertzeko; zundaketa bidez hartzen dira materialok. Teknika horiek erabilita azaleko arroken ezaugarriak aztertzen dira.

• Zeharkako metodoak. Arroken propietateak aztertuta, geosferaren barneko ezaugarriei buruzko hipotesiak proposatzen dira. Hona zeharkako bi metodo nagusiak:

– Lurraren barneko tenperaturak aztertzea.  Zenbat eta sakonago, tenperatura handiagoa da. Baina tenperatura ez da konstanteki gehitzen; gorabeherak daude. Arroken konposizioan aldaketak daudela esan nahi du horrek.

– Lurrikarak aztertzea. Lurrikaretan askatzen den energia arroketan zehar transmititzen da, uhin sismikoen bitartez. Uhin horiek aztertuta, geosferaren barnea nolakoa den jakin daiteke; izan ere, uhinen hedatze abiaduran aldaketak sumatzen direnean, arroken ezaugarriak aldatu egiten direla esan nahi baitu.

Meteoritoen ikerketa Lurrera iristen diren meteoritoak gure planetaren barneko arroken konposizio kimi koa ezagutzeko bidea dira, Lurraren garai berean eratu baitziren.

57

 01.2 Geosferaren egitura eta osaera Geosfera aztertzeko erabilitako metodoen bitartez lortutako datuek erakusten dute hiru geruza zentrokidez eraturik dagoela: lurrazala, mantua eta nukleoa.

Lurrazala Lurraren geruza kanpokoena da. 6 eta 70 km-ko lodiera duen geruza da. Bi motatako lurrazalak bereizi ohi dira: kontinentala eta ozeanikoa. Lurrazal kontinentala. Kontinenteek eta plataforma kontinentalek osatua. Dentsitate gutxiko arrokak ditu, eta tenperatura 30 ºC igotzen da, kilometro bat sakondu ahala, harik eta 400 ºC-ra heldu arte. Arroka ugarienak granitoa eta beste arroka magmatiko batzuk dira. Lurrazal ozeanikoak. Itsas hondoetan daudenak dira. Lurrazal kontinentalekoek baino arroka dentsoagoek osatzen dute. Tenperatura lurrazal kontinentalean aldatzen den antzera aldatzen da. Arroka motarik ugariena basaltoa da.

        a            l         a        z         a         r         r        u           L

Mantua

Mantua Lurrazalaren azpiko geruza da, 2.900 km arte heltzen da. Lurrazalean baino presio handiagoa da, eta tenperatura 600 ºC (lurrazaletik gertu) eta 3.500 ºC bitartekoa (nukleotik gertu) izan ohi da. Tenperatura altuak izan arren, arrokak ez daude urtuta, presio altuek eragozten baitiete. ete. Arrokak dentsitate altuagokoak dira lurrazala osatzen duten arrokenak baino, eta konposizio kimikoa peridotita baten antzekoa da.

Nukleoa Geosferaren geruza barnekoena da. 2.900 eta 6.371 km bitarteko tartea hartzen du. Tenperatura 4.000 ºC eta 5.500 ºC-ra bitartean egon ohi da, eta presioa altuagoa da mantuan baino. Baldintza fisiko hauek eraginda, nukleoaren kanp o arrokak urtuta daude, tenperatura altuen ondorioz; erdialdeko arrokak, berriz, egoera solidoan daude, presio altuen eraginez. Konposizioa sideritoen motako meteoritoen antzekoa da, burdinez eta nikelez osatuak.

Nukleoa 2.900 km

6.371 km

58

03 Geosfera

  02 Mineralak Mineral bat gorputz solido natural eta ez-organikoa da, osaera kimiko  jakina duena eta atomoak era ordenatuan kokatuak. Minerala gorputz solido naturala da. Likidoak ez dira mineralak, ez gasak, ezta gizakiak fabrikatutako substantziak ere.

Minerala ez-organikoa da. Izaki bizidunek sortutako substantziak ez dira mineralak, ezta haien osagai direnak ere.

Bi mineral, konposizio kimiko bera Diamantea Lurraren zorupean eratzen da, 150 km-ko sakoneran; karbono atomoen kristalizazioa gertatzen denean.

Kaltzita uretan disolbatutako kaltzio karbonatutik eratzen da, eta ez da izaten izaki bizidunen osagaia.

Mineralak osaera kimiko jakin bat du. Elementu kimikoak proportzio aldakorrean dituzten elementuak ez dira mineralak.

Mineralak modu ordenatuan ditu atomoak. Atomoak desordenatuak dituzten substantziei, mineraloide esaten zaie.

Bi mineralek osaera kimiko bera izan dezakete eta, aldi berean, desberdinak izan, atomoak era desberdinean kokatuak badituzte: hala dira diamantea eta grafitoa. Mineral horiek karbono hutsez osatuta daude. Diamanteak kubotan antolatzen ditu atomoak; grafitoak, oin hexagonaleko prismatan. Diamantea

Grafitoa

Galena bi elementu kimikok osatzen dute, berunak eta sufreak; elementu horien atomoak bat-bat proportzioan daude.

Fluorita kristal kubikotan eratzen da. Forma geometriko horrek adierazten du mineralak atomoak nola antolatzen dituen.

59

 02.1 Mineralen ezaugarriak  Mineralak sailkatzeko orduan bi ezaugarri hartzen dira kontuan: beren osaera eta atomoak kokatzeko era. Mineral bakoitzak ezaugarri espezifikoak ditu, eta oso lagungarriak dira identifikatzeko.

Forma

Kuartzoaren prisma hexagonalak

Mineralek atomoak nola antolatzen dituzten, halako forma erakusten dute. Ordenamendu horrek aurpegi ondo definituko forma geometrikoa izan dezake, alegia ia kristalak. Galenak kristal kubikoak eratzen ditu, eta kuartzoak, prisma hexagonalak.

Kolorea

Marra

Argi zuriarekin argitzen denean minerala al kolore nahasketa bat erakutsi ohii du. u. Mineral batzuek beren kolore o ezaugarria dute, eta haiek aie identifikatzeko balio du.. Malakita berdea da; turkesa, berriz, urdina.

Birrindutako mineral baten hauts finak kolore bat izan ohi du. Mineralaren ezaugarri konstantea da; Mi ezz da inoiz aldatzen, nahiz eta eezpurutuasunak uru eduki. Talkoa hainbat koloretan ager Ta daiteke: berde argia, zuria, beltza, arrosakara nahiz horixka; baina, Talkoaren hauts fina marra beti du hauts zuria. kolore zurikoa da.

Malakita berdea

Esfoliazioa

Distira

Mineral batzuk era berezitan apurtzen dira: xaflatan, ezkatatan edo beste forma geometriko batzuetan hausten dira,, betiere,, aurpegiak lauak mantenduta. nduta. Mika xaflatan hausten da; eta pirita eta galena, berriz, kubotan. Mikaren esfoliazioa, xaflatan

Mineralak argia islatzean gainazalak duen itxura da distira. Hainbat motatakoak bereiz daitezke: metalikoa,, metal baten gainazalaren antzekoa denean; koipetsua, koipe geruza batek estalia dirudienean; zeta itxurakoa, zetaren distira duenean; eta matea, distirarik gabea denean. Piritaren distira metalikoa

Gogortasuna Beste material batek urratzen duenean mineralak egiten duen erresistentzia da. Mohs eskala erabiltzen da gogortasuna neurtzeko; erreferentzia gisa 10 mineral hartzen dira eta horiekin konparatzen dira. Gogortasun altuko mineralek gogortasun baxuagokoak urratzen dituzte.

Baxua

1. Talkoa

2. Igeltsua

Ertaina

3. Kaltzita

4. Fluorita

Altua

5. Apatitoa

6. Ortosa

7. Kuartzoa 8. Topazioa

9. Korindoia 10. Diamantea

60

03 Geosfera

03 Mineralen sailkapena Mineralak konposizioaren arabera sailkatzen dira. Ugarienak silikatoak dira, et a oxigenoz eta silizioz osatzen dira. Gainerako mineralek ez dute siliziorik: ez-silikatoak dira.

 03.1 Silikatoak  Kuartzoa

Olibinoa

• Kristal hexagonalak eratzen ditu. tu. • Gardena edo koloreduna

• Prisma formako kristalak eratzen ditu, puntadunak muturretan.

• Marra zuria

• Oliba berdearen kolorekoa

• Esfoliaziorik ez

• Marra zuria

• Distira beirakara du.

• Esfoliaziorik ez

• Gogortasun altua

• Distira koipetsua du. • Gogortasun altua

Ortosa

Plagioklasa

• Kristal lauak eratzen ditu..

• Prisma formako kristalak

• Kolore marroi argikoa

• Zuria edo grisa da.

• Marra zuria

• Marra zuria

• Esfoliazioa

• Esfoliazioa

• Distira beirakara du.

• Distira beirakara du.

• Gogortasun altua

• Gogortasun altua

Biotita

Moskobita

• Kristal lauak eratzen ditu.

• Distira beirakara du.

• Kristal lauak eratzen ditu.

• Nakar itxurako distira

• Kolore berde iluna edo beltza du.

• Gogortasun baxua

• Kolorgea edo zilarkara da.

• Gogortasun baxua

• Marra zuria • Esfoliazioa bai,, xaflatan

• Marra zuria • Esfoliazioa bai, xaflatan

61

 03.2 Ez-silikatoak  Karbonatuak 

Dolomita

Osatzen duten elementuak: karbonoa, oxigenoa eta metal bat. Kareharriaren osagai nagusiak dira. Kaltzita eta dolomita dira talde honetako mineral garrantzitsuenak.

• Kristal erronboedrikoak eratzen ditu. • Kolore zurikoa da; edo aldagarria, baldin eta ezpurutasunak baditu. • Marra zuria • Esfoliazioa • Distira beirakara edo nakar itxurakoa • Gogortasun ertainekoa

Haluroak 

• Kristal kubikoak eratzen ditu

Osatzen duten elementuak: kloroa edo fluorra, eta metal bat. Uretan disolbatzen dira. Fluorita eta halita dira taldeko mineral adierazgarrienak.

• Kolore zurikoa edo gardena da.

Halita

• Marra zuria • Esfoliazioa • Distira beirakara materantz • Gogortasun baxukoa

Oxidoak 

Magnetita

Osatzen duten elementuak: oxigenoa metal bat edo gehiagorekin nahastuta. Uretan ez dira disolbatzen. Talde honetako mineralen artean, oligistoa eta magnetita daude; biak dira burdin oxidoak.

• Kristal oktaedrikoak eratzen ditu. • Beltza da. • Marra beltza • Esfoliazio ez-perfektua • Distira metalikoa • Gogortasun altukoa

Sulfuroak 

• Kristal kubikoak eratzen ditu.

Osatzen duten elementuak: sufrea metal batekin nahastuta. Blenda eta galena sulfuroak dira, eta metala erauzteko baliatzen dira.

• Grisa da.

Blenda

• Marra arre-horixka • Esfoliazio kubikoa • Distira metalikoa • Gogortasun baxukoa

Sulfatoak  Osatzen duten elementuak: sufrea, oxigenoa eta metal bat. Gehienak uretan disolbagarriak dira. Igeltsua eta zelestina sulfatoak dira.

Zelestina

• Hainbat kristal mota eratzen ditu. • Kolorgea da edo kolore aldagarria du (zuri-arrosa, marroia, etab.). • Marra zuria • Esfoliazioa xaflatan • Distira beirakara • Gogortasun baxukoa

62

03 Geosfera

PRAKTIKATU ZIENTZIA

Mineralak identifikatzea, haien ezaugarriak kontuan hartuta Mineralak identifikatzeko bi era daude: beren ezaugarriei erreparatuta edo entsegu soilak eginda. Badira mineralen ezaugarriak frogatu ahal izateko hainbat proba; horietariko batzuk dira: • Distira. Garbitu mineralaren gainazala eta jarri argitara: metalen antzeko distira ateratzen badute, distira metalikoa dutela esaten da.

Materialak • Mineral bilduma hau: kuartzoa, ortosa, biotita, moskobita, olibinoa, kaltzita, pirita eta galena. • Altzairuzko objektu bat.

• Gogortasuna. Urratu gainazala: azazkalarekin urratzen bada, gogortasun baxukoa da; azazkalarekin ez, baina altzairuzko objektu batekin urratuz gero, gogortasun ertainekoa da; altzairuzko objektuak urratzen ez badu, gogortasun altukoa da.

Garrantzitsua Esperimentu hau egiteko, irakasleak gainbegiratuta  jardun behar duzu.

• Marra. Mineralaren gainazala urratzen da altzairuzko objektu batekin, eta zein koloretako marka uzten duen begiratu behar da. • Esfoliazioa. Minerala haustean azal lauak agertzen badira, esfoliazioa du. Honako gida soil honek mineral ezagunenei antzematen lagunduko dizu. Kristal lauak edo puntan amaituak

Oliba kolorea Olibinoa

Aurpegi guztiak karratuak edo erronbikoak dituzten kristalak

Gardena edo kolore argikoak

Kolore beltza Biotita

Distira metalikoa

Marra zuria Kaltzita

Esfoliazioa

Esfoliaziorik ez Kuartzoa

Distira ez metalikoa

Gogortasun handia: Pirita

Gogortasun ertaina edo baxua: Galena Gogortasun ertaina edo baxua: Moskobita

Gogortasun handia: Ortosa

PRAKTIKATU 1. Aztertu mineral hauen ezaugarriak eta identifikatu,, gida baliatuta. A

B

C

D

E

F

63

JARDUERAK

1 2

3

Azter ezazu 56. orrialdeko geosferaren irudia. Zer alde dago eskualde kontinentalen eta eskualde ozeanikoen artean? Geosferaren zein geruza ikusten duzu irudi honetan?

7

Nukleoaren kanpoko aldea zergatik dago urtuta, eta barnealdekoa ez?

8

Aipatu lurrazal kontinentalaren eta lurrazal ozeanikoaren arteko antzekotasunak eta aldeak.

9

Zergatik pentsatzen dute zientzialariek Lurraren nukleoa burdina eta nikel nahasketa batez osatua dagoela?

10

Bilatu informazioa ondoko substantziei buruz, eta identifikatu zeintzuk ez diren mineralak. Azaldu zergatik ez diren mineralak.

Lurra duela 4.600 milioi urte eratu zen. a.

A

D

Grafenoa

Maskorrak

B

E

Bentzenoa

Granatea

Zein osagairekin eratu zen geosfera?

b. Hastapeneko

geosferaren zein ezaugarrik ahalbidetu zuen arrokak dentsitatearen araberako geruzatan egituratzea?

c.

Ordena itzazu geosferaren geruzak, dentsitate txikienekotik handienekora.

d. Geosferaren

kanpoaldea zergatik hoztu zen barnealdea baino azkarrago?

4 5

Zuzeneko metodoek zergatik ematen dute soilik geosferaren kanpoaldeko arroken ezaugarrien berri? Lurraren grabitatea propietate fisiko bat da, eta Lurreko arroken masaren mendekoa da. Planetaren gainaldeko toki batzuetan, grabitatea altuagoa da beste batzuetan baino. a.

Ikertu zergatik ez daukan beti kolore bera mineral batek.

12

Nolako gogortasuna du mineral batek apatitoa urratzen badu eta kuartzoak urratzeko modukoa bada?

13

Lurrazaleko materiaren zenbateko ehunekoa osatzen dute silikatoek? Zer ezaugarri dute komunean silikatoek?

14

Eman beheko ezaugarriak dituzten bi silikatoren izenak:

Zure iritziz, zergatik gertatzen da hori?

b. Lurrazaleko

hainbat puntutan grabitatea neurtzeak balioko al luke planetaren barnealdeko arroken ezaugarriak antzemateko? Baietz erantzuten baduzu, zein motatako ikerketa metodoa litzateke hori? Zergatik?

6

11

a.

b. Gogortasun c.

Zure iritziz, zergatik esaten da testuan, mantuko arrokek peridotita baten antzeko konposizioa izan behar dutela, mantuan ugarien dagoen arroka peridotita dela esan beharrean?

Ez dute esfoliaziorik.

15 16

baxua dute.

Beren koloreaz bestelako marra dute. Zeintzuk dira mineral petrogenikoak?

Zein da mineral ez-silikatoak definitzen dituen ezaugarria?

64

03 Geosfera

 04 Arrokak Arrokak geosferaren azalean egon ohi diren agregatu naturalak dira, mota batekoak edo gehiagokoak; hiru agregatu mota izan ohi dira: mineralak, mineraloideak eta izaki bizidunen hondakinak.

 04.1 Arroken sailkapena Mineral batez edo gehiagoz osaturik dauden arrokak soilak edo konposatuak izan daitezke:

• Arroka soil edo monomineralak. Homogeneoak dira eta mineral bakarraz osaturik daude. Adibide bat: kareharria, kaltzitaz osatua.

• Arroka konposatu edo polimineralak. Heterogeneoak dira eta mineral mota bat baino gehiagoz osatzen dira. Adibide bat: granitoa, kuar tzoz, feldespatoz eta mikez (biotita eta moskobita) osatua.

Arroka batzuk gogorrak dira, hala nola kuartzita; beste batzuk, berriz, bigunak dira: esate baterako, buztina. Marmola arroka soila da, eta kaltzitaz osatuta dago.

Sienita arroka konposatua da, eta feldespatoz eta mikez osatuta dago.

Dena den, normalean, sortzeko prozesuari begiratuta sailkatu ohi dira arrokak. Eta, hala, honakoak bereizten ditugu: arroka sedimentarioak, magmatiko edo igneoak eta metamorfikoak.

Arroka metamorfikoak  Lurraren barnealdeko beste arroka batzuetatik eratzen dira, presio eta tenperatura handien eraginpean egotearen ondorioz.

Arroka sedimentarioak  Jatorri bikoitzekoak izan daitezke: beste arroka batzuetatik sortutakoak, edo sedimentazio arro batean jalgitako izaki bizidunen hondakinetatik.

Arroka magmatiko edo igneoak  Lurraren barnealdean edo gainaldean, magma hoztu eta solidotzean sortzen dira.

65

Arroka sedimentarioak  Metatutako sedimentu edo jalkinetatik arroka sedimentarioak sortzeko prozesuari litifikazioa esaten zaio. Arroka sedimentarioak sortzen dituzten materialak geruzatan edo estratutan pilatzen dira. Sortu diren erari begiratzen badiogu, arroka sedimentarioak bitan sailkatzen dira: detritikoak eta ez-detritikoak.

Arroka detritikoak  Arroka detritikoak beste arroka batzuen zatiekin osatzen dira. Zati horien tamaina nolakoa den, hiru motatako arrokak bereizten ditugu: konglomeratuak, hareharriak eta buztinak.

Konglomeratuak 

Hareharriak 

Buztinak 

Zati biribildu edo ertz askokoak dituzten arroka konposatuak dira; zatiek 2 mm-tik gorako diametroa dute.

Zatien diametroa 2 mm eta 0,02 mm bitartekoa da.

Arroka hauek osatzen dituzten zatien diametroa 0,02 mm baino txikiagoa da.

Pudinga

Buztina

Hareharria

Arroka ez-detritikoak  Arroka ez-detritikoak disolbatutako substantziak edo izaki bizidunen hondakinak jalkitzean sortzen d ira. Hir u motatakoak dira: karbonatatuak, ebaporitikoak eta organogenikoak.

Karbonatatuak 

Ebaporitikoak 

Organogenikoak 

Uretan disolbatutako kaltzio karbonatoa hauspeatu eta ondorioz sortzen diren jalkinetatik eratzen dira.

Metatutako gatzetatik eratzen dira; gatzak Sedimentazio arroetan metatzen diren uretan daude eta ur hori lurruntzen izaki bizidunen hondakinetatik eratzen denean sortzen dira arroka hauek. dira. Ikatza

Kareharria Igeltsua

Dolomia

Halita edo gatzarria

Kareharri areharri organogenikoa genikoa

66

03 Geosfera

Arroka magmatikoak 

Zer da magma?

Arroka magmatikoak magmak hoztu eta solidotzearen ondorioz sortzen dira. Prozesu hori oso mantsoa bada, tamaina handiko kristalak agertzen dira; lasterra bada, kristalak t xikiak dira, edo ez dira agertzen. Arroka magmatikoak, non sortzen diren, hir u taldetan sailkatzen dira: plutonikoak, filoniarrak eta bolkanikoak.

Magma da Lurraren barnealdean sortzen diren material urtuen eta gasen nahasketa bat, eta 1.200 ºC-tik gorako tenperatura izan ohi du.

Plutonikoak 

Filoniarrak 

Bolkanikoak 

Lurrazalaren azpian sortzen dira, magma oso-oso poliki hozten delarik.

Lurrazaletik gertuko arrakala batean sortzen dira, magma laster-laster hozten denean.

Magma lurrazalera iritsi eta laster-laster hozten denean sortzen dira arroka hauek. Basaltoa

Granitoa

Pegmatita

Sienita

Porfidoa Porfid Pumita

Arroka metamorfikoak  Arroka metamorfikoak beste arroka batzuetatik sortzen dira; hain zuzen, presio eta tenperatura handien eraginpean dauden arroketatik, baina osagai dituzten mineralak urtu gabe. Xaflatan egituratzen diren edo ez, bitan sailkatzen dira: xafla egiturazkoak eta ez-xafla egiturazkoak.

Arroka xafla egiturazkoak 

Arroka ez-xafla egiturazkoak 

Mineralak xaflatan banatzen dira.

Mineralek norabide jakinik gabeko kristalak osatzen dituzte.

Eskistoa

Marmola Ma

Gneisa isa

Kuartzita

67

 04.2 Arroken zikloa Arroken zikloa  aipatzen denean, lurrazaleko arrokek jasaten dituzten aldaketak izaten ditugu gogoan, prozesu horietan arroka diferente bilakatzen baitira. Hau da: edozein arrokak jasan ditzake eraldaketa magmatikoak, metamorfikoak edo sedimentarioak, et a, hala, arroka magmatiko, metamorfiko edo sedimentario bihurtuko da, hurrenez hurren. 2 Edozein arroka, jasaten

3 Lurraren gainazalera azaleratzen

dituen tenperatura eta presio altuen ondorioz, arroka metamorfiko bihurtzen da.

diren arrokak euriak eta haizeak higatzen ditu: horrela sortzen dira sedimentuak. Sedimentu horiek arroka sedimentario bilakatzen dira, litifikazioaren ondorioz.

Arroka bolkanikoak

Arroka filoniarrak

Arroka plutonikoak

Arroka sedimentarioak

Arroka metamorfikoak

1 Magma hoztu eta solidotzen denean, arroka

magmatikoak eratzen dira. • Poliki hozten bada, arroka plutonikoak sortzen dira. • Hoztea laster eta Lurraren barnealdeko arrakaletan gertatzen bada, arroka filoniarrak eratzen dira. • Hoztea laster eta Lurraren gainazalean gertatzen bada, arroka bolkanikoak eratzen dira.

4 Tenperatura nahiko altua bada,

arroken mineralak urtu egiten dira eta magmak eratzen dira.

68

03 Geosfera

PRAKTIKATU ZIENTZIA

Arrokak identifikatzea, haien ezaugarriak kontuan hartuta Materialak Arrokak identifikatzeko, osatzen dituzten mineral motei eta haien ezaugarriei erreparatu behar zaie, edo bestela proba soil hauek egin: usaindu, dastatu, azido batekin eferbeszentzia ematen duten ikusi, edo beira urratzen duten probatu.

• Arroka bilduma bat • Porta bat (beirazkoa) eta azido bat

Gida honek arroka ezagunenei antzematen lagunduko dizu. Xaflatan ez dauden mineralak edo arroka porotsua Arroka pikortsu edo porotsua

Arroka magmatikoa Xaflatan dauden mineralak edo pororik gabeko arroka homogeneoa Arroka metamorfikoa

Homogeneo eta porotsua

Arina: pumita Astuna, olibinoa du: basaltoa

Soilik kristalez osatua

Heterogeneoa eta kristal ikusgarriak ditu.

Argia, mikak ditu: granitoa Kristalez osatua, masa amorfo batean sartuak

Xaflatan eratutako mineralak

Homogeneoa

Kolore iluna: porfidoa

Mineral txikiak

Kolore iluna, distirarik ez: arbela

Mineral handiak

Distiratsua, mikak ditu: eskistoa

Eferbeszentzia sortzen du azido batekin.

Ez du beira urratzen: marmola

Ez du eferbeszentziarik sortzen azido batekin.

Beira urratzen du: kuartzita

2 mm baino zati handiagoak Beste arroka batzuen zatiez osatutakoa edo itxura homogeneokoa

Itxura desordenatua: pudinga

Arroka zatiz osatuak

Itxura hareatsua: hareharria 2 mm baino zati txikiagoak

Arroka sedimentarioa

Itsatsi ezpain bustietan, edo lur bustiaren usaina: buztina

Kolore argia

Eferbeszentzia ematen du azido batekin: kareharria

Kolore iluna

Gune batzuetan distiratsua eta zikina ukitzean: ikatza

Itxura homogeneoa du.

Garrantzitsua Esperimentu hau egiteko, irakasleak gainbegiratuta  jardun behar duzu.

PRAKTIKATU 1. Aztertu arroka hauen ezaugarriak eta identifikatu, gida baliatuta. A

B

C

D

E

F

69

JARDUERAK

17

Arrokak mineralez soilik osatzen dira? Justifikatu zure erantzuna.

18

Bilatu informazioa ondorengo arrokak osatzen dituzten mineralei buruz, eta sailkatu arroka soil edo konposatutan: granitoa, basaltoa, kareharria, marmola eta gabroa.

19

Zein da arrokak sailkatzeko irizpide ohikoena? Definitu arroka mota bakoitza irizpide horren arabera.

20

Zer antzekotasun eta desberdintasun dute arroka detritikoek eta ez-detritikoek?

21

Lurrazalaren zein tokitan eratzen dira hiru motatako arroka magmatikoak?

22

Ikertu zer-nolako presio eta tenperatura baldintzak gertatu behar diren arroka metamorfikoak eratu ahal izateko.

23 24

25

Pumita uretan flotatzen duen arroka bolkanikoa da. Zure iritziz, zergatik gertatzen da hori? Arroka filoniarrek, porfidoak esaterako, tamaina handiko kristalak dituzte, baina egitura kristalinorik gabeko masa batek atxikitzen ditu. Azaldu nola sortu bide zen arroka hori bi eratako osagaiak edukitzeko. Zergatik dituzte mineralen kristalak geruza paralelotan banaturik arroka metamorfiko batzuek?

26

28

Ikatza Granitoa Sienita Igeltsua

29

B

•

• Breccia

• Sedimentarioa •

•

• Eskistoa

• Metamorfikoa •

•

• 

•

Magmatikoa

• Marmola

•

• Pudinga

Kopiatu taula koadernoan, eta kokatu arroka hauek dagokien tokian: hareharria, granitoa, kareharria eta basaltoa. Plutonikoa

Bolkanikoa

Ez-detritikoa

Detritikoa

Sedimentarioa Magmatikoa

30

Definitu litifikazio hitza.

31

Arroka metamorfikoak ere bihur al daitezke arroka metamorfiko? Bai erantzun baduzu, azaldu nolako eraldaketak gertatuko liratekeen prozesu horretan.

32

Ikertu euriak eta haizeak nola higatzen dituzten arrokak.

33

Lurreko zein eremutan metatzen dira haizeak eta euriak erauzitako sedimentuak? Adierazi hainbat toki.

34

Nola eratzen da magma?

35

Erlazionatu magmaren hozte abiadura eta horren ondorioz sortzen den arroka mota: Hozte geldoa Hozte lasterra

Aztertu arroka hauek eta erantzun. A

Kopiatu koadernoan, eta lotu arroka bakoitza sailkapen nagusian dagokion motarekin.

36

• •

Arroka bolkanikoa •  Arroka plutonikoa •

Zer adierazten du irudiak? Aipatu zertan datzan gezien bidez seinalatutako prozesuetako bakoitza.

Arroka sedimentarioak

a.

Zein motatako arroka sedimentarioak dira?

b. Zertan bereizten c.

27

dira?

Arroka magmatikoak

Zergatik dute desberdintasun hori?

Azaldu zer alde dagoen arroka metamorfiko baten eta arroka magmatiko baten sortze prozesuen artean.

Arroka metamorfikoak

70

03 Geosfera

05 Mineralen eta arroken garrantzia eta erabilera Gizakiak betidanik baliatu izan d itu arrokak eta mineralak: hasieran, erremintak eta lanabesak fabrikatzeko; gero, bizilekua egiteko; azken mendeetan, berriz, energia iturr i gisa.

Mineralen erabilera Mineralek honako gai hauez hornitzen gaituzte: metalak, pigmentuak eta gemak; gainera, energia iturri garrantzitsuak dira. Bauxita mineralak aluminioa dauka; metall arin hori leihoak eta hegazkinak egiteko baliatzen da.

Baritina izeneko mineraletik pinturak fabrikatzeko pigmentuak lortzen dira.

Uraninita mineralak uranioa dauka; uranioa zentral nuklearretan baliatzen da, energia sortzeko.

Arroken erabilera Arroketatik eraikuntzarako eta ornamentaziorako materialak lortzen dira, baita energia ere. Marmola arroka da, eta ornamentaziorako baliatzen da: zoruan, hormetan eta gainaldeetan.

Kareharria ere arroka da, eta zementu fabriketan baliatzen da, eraikuntzako lehengai gisa.

Ikatza energia iturri gisa baliatzen den arroka da; prozesu industrialetan, gehienbat.

Mineral hobiak Mineral hobi bat mineral edo arroka baten metaleku naturala da, eta gizakiari oso baliagarria zaio ustiatzeko. Bi eratara ustia daitezke arrokak eta mineralak hobietatik: aire zabaleko ustiategietan eta meatzeetan. Aire zabaleko ustiategiak: lurrazalean hondeaketa lanak hasten dira hobia aurkitu arte. Ustiategi horietan honako material hauek erauzten dira: material agregatuak (legarrak, hareak eta kareharriak), marmolak, granitoak eta ikatza.

Meatzeak: zorupeko instalazioak dira; zuloen (bide bertikalak) eta galerien (bide horizontalak) bitartez iristen dira meatokira. Ustiategietan honako material hauek erauzten dira: metalak, harribitxiak eta ikatza.

71

06 Baliabide mineralen ustiatze iraunkorra Baliabide mineralen ustiaketaren baitan dago gizak iaren ongizatea ere. Arrokak eta mineralak ez dira baliabide berriztagarriak; izan ere, behin agortuz gero, milioika urte beharko dira berriz ere erabilgarri izateko moduan aurkitzeko planetaren lurrazalean. Hori dela eta, erantzukizunez erabili behar ditugu baliabideok. Mea ustiategiek ingurumena kaltetzen dute, lan horiek egiten dituzten lekuetan. Horregatik, behar-beharrezkoa da lanen kalteak murriztea erauzketa hasi aurretik eta ondoren.

Meatze baten ustiaketa aire zabalean 1. Lurzorua altxatzen da eta gorde egiten da. 1. Erauzketa eremuan betelana egiten da. 2. Lurzorua berregiten da. 2. Baliabide minerala erauzten da.

Aire zabaleko meatze bat ustiatzeko prestatzen

3. Landaretza berritzen da.

Aire zabaleko meatze bat lehengoratzen

JARDUERAK

37 38

Aipatu egunero erabiltzen dituzun metalezko bost objektu. Gero, ikertu zer mineral erabiltzen diren aipatu dituzun metalak erauzteko.

43 Aztertu argazkiko ustiategia: uranioa erauzteko balia-

tzen da. Kakadu parke nazionalean dago, Australia iparraldean. Ondoren, erantzun.

Ikertu zertarako balia daitekeen kareharria. Zure iritziz, posible litzateke gaur egun ezagutzen ditugun eraikinak eta azpiegiturak egitea arroka hori erabiliko ez balitz? Zergatik?

39 Mineral edo arroka baten edozein metaketa hobia dela esan daiteke? Justifikatu erantzuna.

40 Azaldu zer desberdintasun dagoen mea ustiatzeko bi

ereduetan: alegia, meatzeen eta aire zabaleko ustiategien artean.

41 42

Adierazi zer ondorio dakartzan mea baliabideen erauzteak ustiategitik hurbil bizi diren izaki bizidunentzat.

a.

Azaldu: zer helburu dauka mea ustiategi bat lehengo ratzeak?

c.

Zer-nolako ustiategia da?

b. Zure iritziz, zer lan egin

beharko dira parkeak lehengo itxura berreskura dezan? Zure iritziz, egokia da ezaugarri horietako ustiategi bat edukitzea parke nazional batean? Zergatik?

72

03 Geosfera

APLIKATU ZIENTZIA

Esperimentu misteriotsua

Materialak • Margarina

Esperimentu erraz honek ez dirudi zerikusirik duenik unitate honen edukiekin. Zure helburua lotura horixe aurkitzea izango da.

• Beirazko pote bat • Mikrouhin labe bat

Margarina urtua

1 Hartu margarina zati batzuk eta sartu beirazko pote txiki batean; potea 10 cm luze izan dadila, gutxi gorabehera. Gero, sartu potea mikrouhin labean, margarina urtzeko.

2 Berotu hainbat aldiz hogei segundoz, potentzia ertainean. Margarina urtzen ikusi orduko, itzali mikrouhin labea. Itzali, halaber, irakiten hasten dela ikusiz gero, edozein unetan.

Margarinaren metamorfosia 3 Atera potea mikrouhin labetik eskuzorro bat jantzita. Utzi pausatzen mahai baten gainean, eta begiratu pare bat minutuz, hozten den bitartean.

PRAKTIKATU 1. Zer gertatzen da? Hartu potea kontuz eta kulunkatu poliki. Aztertu ondoko irudia, eta azaldu zer adierazten duen hiru irudien sekuentziak.

2. Esperimentu horrek txikizka erakutsi du unitatean landutako fenomeno bat. Zein da? Zer lotura dauka geosferarekin?

03 Geosfera

73

IKASI IKASTEN

Arroken zazpi bizitzak Kopiatu eskema zure koadernoan eta erantzun galderak.

Feldespatoa Kuartzoa Mika Granitoa

Sedimentua Igeltsua Arroka igneoa Kaltzio karbonatoa Arroka metamorfikoa Arroka sedimentarioa

Marmola

Ezpurutasunak Magma

JARDUERAK

1

Koloretako koadroetan idatzi gezi bakoitzari dagokion fenomenoa. a.

Hoztea eta solidotzea

b. Azaleratzea c.

Fusioa

d. Beroaren eta presioaren ekintza bateratua e.

Litifikazioa

f.

Higadura, garraioa eta sedimentazioa

2

Konposizioaren arabera, zein motatako mineralak dira granitoa, marmola eta igeltsua?

3

Deskribatu labur bigarren ariketako mineralen ezaugarri nagusiak.

4

Granitoa, marmola eta igeltsua, zer dira: arroka soilak ala konposatuak?

5

Laukizuzen zurietan idatzi dagokion esapidea: ebapori-  tikoa, plutonikoa edo ez-xafla egiturazkoa.

74

03 Geosfera

EZTABAIDATU ZIENTZIAZ

Ba al dakigu nolakoa den Lurraren barnealdea? Rosario Iturrialde parkeko skate gunerantz doa, Mexiko Hiriburuan. Bidean, Manuel laguna aurkitu du; azterketa bat prestatzen ari da, azken orduan.

Hara! Ez nekien fantasia liburuen zalea zinenik!

Bai zera! Ikasliburua da eta!

R������:  Nik sinetsi! Eta Lurraren barnealdeko irudi hori? Ez al da fantasia hutsa? Marrazkilariak nola daki zer itxura duen? Han egon da, ala? M�����:  Lurraren barnera heltzeko, 5.000 °C-ra dagoen burdin urtuzko geruza bat zeharkatu behar da. Ez dut uste ezein marrazkilarik ez beste inork lortuko lukeenik. R.: Orduan, nork esaten dizu zuri burdin urtuzko geruza bat dagoenik? Agian planeta hutsik dago. Edo geruza hori txokolatezkoa da. M.: Hala balitz, Lurrean ez zen eremu magnetikorik egongo. Eta iparrorratzek ez lukete funtzionatuko. R.:  Ongi, burdinazkoa da. Baina, zergatik du bola itxura hori? Agian burdinazko labirinto bat da, eta izaki bitxien bizilekua. Ba al dakizu zenbateko sakoneraraino iritsi diren geologoak? M.: Ezta arrastorik ere. R.: Talde errusiar batek hogeita lau urte eman zituen hobi bat esploratzen. Badakizu zer sakonera raino iritsi ziren? Hamabi kilometro! Lurra laranja bat balitz, azala ere ez zuketen zeharkatuko. Barnealdearen zati hori baino ez dugu ikusi.

M.:  Ongi, argiak ez ditu arrokak zeharkatzen, baina soinuak bai. Bizilagunei entzuten diezu, ikusi gabe! R.: Nire bizilagunei bai, behintzat! M.:  Lurrikara handiek planeta zeharkatzen duten uhin sismikoak sortzen dituzte. Bidean oztopoak aurkitzen dituzte eta desbideratu egiten dira. Uhinen gorabeherak aztertuta, zientzialariak gai dira  jakiteko nolako lekutatik igaro diren. R.: Ez dakit zer jakin dezaketen horrela. M.: Begira: ekografiek ere antzeko lana egiten dute. Ezin dugu ikusi haur bat jaio aurretik, baina nolakoa datorren jakiteko lain antzematen da, soinu uhinak erabilita. R.: Ekografia batekin ezin da jakin zer koloretakoak dituen begiak, zer usain duen edo orbanak dituen. Xehetasun asko galtzen da. Ez da asmakizun hutsa izango, baina liburuko irudi hori ez da anatomia lamina bat edo eguzki sistemaren mapa bat bezain fidagarria. M.: Arrazoi duzu, ez hainbeste. Kirurgialariek ikusi baitute nolakoa den gorputza barrutik. Eta espazio zundak planetetaraino iritsiak baitira.

JARDUERAK

1

Zein da zure iritzia: iritsi ezin daitekeen tokien berri jakiteko, ez-zuzeneko azterketekin —soinu uhinen bidez, esaterako—, zuzeneko behaketa eginda bezain informazio ona lor daiteke?

2

Antolatu eztabaida bat ikasgelan, metodo zientifikoaren fidagarritasunari buruz. Zientzialari batek esandako edozer sinesten duzu ala, aurretik, nahiago duzu jakin nola iritsi den ondorioetara?

03 Geosfera

75

AMAIERAKO BERRIKUSKETA

1

2

Itsasoek eta ozeanoek 362 milioi km2-ko eremua hartzen dutela jakinik, egin sektore zirkularretako diagrama bat eta adierazi Lurraren gainazalean zein portzentaje hartzen duten itsaso eta ozeanoek, eta zein kontinenteek. (Aesfera  = 4π · r 2). Datua: Lurraren erradioa = 6.371 km.

6

5.000 4.000    )    C    °    (   a   r3.000   u    t   a   r   e   p2.000   n   e    T

Beheko irudi honetan Lurraren erliebea eratzen duten elementu nagusiak adierazi dira, bai kontinenteetakoak, bai itsas hondoetakoak ere. a.

Aztertu grafiko hau: zenbat eta sakonago egon, arroken tenperatura handiagoa da. Erantzun:

1.000

Identifika itzazu letra bidez emandako erliebearen elementuak.

1.000

b. Ikertu nola izena duten zenbaki bidez

emandako erliebearen elementuek, eta azaldu beren ezaugarriak.

a.

b a

5.000

6.000

Zer tenperatura dute 1.000 km sakon dauden arrokek? Eta 6.000 km-ra daudenek?

b. Lurraren

c

erradioa 6.371 km da. Arroken tenperatura 33 ºC igotzen delarik kilometro bat sakondu ahala, zein tenperaturatan legoke Lurraren erdialdea?

1 d 2

e c.

f

3

2.000 3.000 4.000 Sakonera (km)

Irudi honek erakusten du planetaren barnean sortu eta urtuta dauden materialak nondik nora higitzen diren.

7

Aurreko erantzunean lortu duzun erantzuna, zergatik ez dator bat grafikoak planetaren barnealderako adierazten duen tenperaturarekin?

Aztertu grafiko hau: alegiazko planeta batean, uhin sismikoek, hedatzean, abiadura nola aldatzen duten erakusten du. Ondoren, egin beheko jarduerak.    )   s    /   m 12    k    (   a   r 10   u    d   a    i    b 8   a   n   e   o 6    k    i   m   s 4    i   s   n    i    h 2    U

P uhinak 

S uhinak 

0 150

1.000

2.000

2.500

Sakonera (km)

a.

Dentsitate altueneko materialei zer kolore eman zaie? Eta dentsitate baxuagokoei?

a.

b. Zer

ondorio izan zituzten higidura horiek Lurraren barne egituran?

4

Zein da Lurraren barne egitura aztertzeko egin den zundaketa sakonena? Ikertu zergatik ez den lortu sakonera handiagora iristea.

5

Bilatu informazioa meteoritoez. Sailkatu eta esan zer informazio ematen duen meteorito mota bakoitzak Lurraren barnealdeko ezaugarriei buruz.

Marraztu planeta horren barnealdeko geruzak, eta, geruza bakoitza izendatzean, eman Lurrean dagoen pareko geruzaren izen bertsua.

b. S uhin sismikoek hedatzeari uzten diote arrokak urtuta

daudenean. Planeta horren geruzaren bat material urtuez osatuta dago? Justifikatu erantzuna. c.

Ikertu zein den Lurreko eremu magnetikoaren jatorria. Zeure ikerketan oinarrituta, zer deritzozu: planeta horrek eremu magnetikorik izan dezake?

76

03 Geosfera

AMAIERAKO BERRIKUSKETA

8

Azaldu eta arrazoitu substantzia hauek mineralak diren edo ez: gasolina, ikatza, urrea, brontzea eta igeltsua.

16

Bilatu zure etxean arrokak eta mineralak. Zertarako erabiltzen da bakoitza?

9

Mineral baten kolorea eta bere marra berdinak dira beti? Zergatik da hala, zure iritziz?

17

10

Ikertu zein silikatok osatzen duen aire zabalean erresistenteena den granitoa. Zergatik?

11

Deskribatu beheko mineral hauek.

Koltana bi mineralen nahasketa da: kolunbita eta tantalita. Mineral horiek oso aberatsak dira niobio eta tantalo elementuetan. Metal horiek beharrezkoak dira sakelako telefonoak egiteko, plasma pantailak, MP4ak eta argazki kamerak. Ikertu zein tokitan aurkitzen diren koltan hobi garrantzitsuenak eta zer-nolako lan baldintzetan ustiatzen diren.

18

Irakurri testua eta egin proposatzen diren jarduerak.

A

B

Pirita

12

13

Azaldu nola eratu den arroka hau. Antartida desmilitarizatutako kontinentea da, ez dago energia nuklearrik eta zientzia ikerketarako baliatzen da. Ez dago baimenik meatzaritza ustiapenik egiteko, baina oraindik orain egindako prospekzio zientifikoek erakutsi dutenez, diamanteak daude Antartidan. Mineral hori kimberlita izeneko arroka batean dago. Hegoafrikako Kimberley herritik datorkio izena kimberlitari, diamante asko baitaude han. 150 km sakoneran dagoen karbono purutik eratzen dira diamanteak, tenperatura eta presio oso handien eraginpean. Magmak gora egiten duenean, diamanteak gainazalera hurbiltzen dira, eta, normalean, kimberlitaren osagai dira. Gaur egun, diamante hobi handiak ustiatzen dira Afrikan eta Australian; dena den, geologo askok zalantzan jartzen dute Antartidako diamante hobiak ustiatzea errentagarria izan daitekeenik.

Aztertu beheko arroka magmatiko hauek, eta ordena itzazu jatorrizko magmak hozteko behar izan duen denboraren arabera. A

14

Turmalina

B

C

Kareharriak eta marmolak konposizio kimiko bera dute. Zertan bereizten dira? A

a. Bilatu

mapa batean non dauden kokatuta geografikoki Antartida, Africa eta Australia. Zure iritziz, ba al da loturaren bat horien kokapen geografikoaren eta kimberliten sorreraren artean?

B

b. Ikertu zein herrialdetakoa den Antartida. c.

15

Posible al da arroka magmatikoak sortzea arroka sedimentarioetatik? Baiezko erantzuna eman baduzu, azaldu zein prozesuk ahalbidetzen duten eraldaketa hori.

Ikertu zergatik ez dagoen meatze ustiapenik gaur egun Antartidan.

d. Zure

iritziz, geologoek zergatik jartzen dute zalantzan Antartidako diamante hobien ustiatzea errentagarria izan daitekeela?

77

EBALUAZIOA 1 Geosferaren gainazalak honako ezaugarriak ditu: a.

Itsaso eta ozeanoen gainazaletik gora dago.

b. Desnibel handiak ditu. c.

handiak ditu, hala nola dortsal ozeanikoak.

1 Lurraren sorreraren azken etapan: a.

Kontinenteak sortu ziren, gaur egun ezagutzen ditugun bezalakoak sortu ere.

b. Planetesimalen arteko talkak Lurrazala hoztu zuen. c.

Mineral dentsoenak gainazalean pilatu ziren.

d. Burdina eta nikel mineralek Lurraren nukleoa eratu zuten.

Lurraren barnealdeko egitura eta konposizioa ezagutzeko

b. Lurraren

gainazalaren ezaugarriei buruzko informazioa

lortzeko c.

Lurraren nukleoaren jatorriari eta konposizioari buruzko hipotesiak proposatzeko

d. Uhin sismikoetan gertatzen

diren aldaketak aurreikusteko.

Dentsoagoak dira kontinenteetako gainazalekoak baino.

b. Kontinenteetako

gainazalekoak baino dentsitate gutxia-

gokoak dira. c.

Kuartzoz osatuta daude nagusiki.

d. Ez

Basaltoak

c.

b. Sideritoak

Gabroak

d. Peridotitak

6 Nukleoaren kanpoko arrokak urtuta egoteko arrazoiak dira: a.

Presio altuak

b. Tenperatura

altuak

c.

Arroken osaera

d. Sakonera

7 Olibinoa kolore berde olibakara edo hori argia duen minerala da, baina, birrinduz gero, lortzen den kolorea hauxe du: a.

19 Mineralen zein ezaugarrik adierazten du argiaren isla, gainaldean emandakoan? a.

Distira

c.

b. Marra

Fluoreszentzia

d. Esfoliazioa

10 1 Magnetita mineral ez-silikatua da; eta izan da:

Oxidoa

c.

b. Sulfuroa

Sulfatoa

d. Haluroa

11 1 Konglomeratuak arrokak dira, eta beren zatiak: a.

2 mm-tik beherako diametrodunak dira.

b. Beti biribilduak dira. c.

Ertz askokoak besterik ez dira. askokoak dira.

12 1 Kareharria honelako arroka da: a.

Konposatua, kaltzita mineralen agregatuz osatuta baitago.

b. Soila, kaltzita mineralen agregatuz osatuta baitago beti.

Soila, kaltzita baitu mineral oinarrizkoa.

d. Soila, kaltzita mineralak baino ez dituenean.

13 1 Lurrazaleko arrakaletan sortzen diren arrokei honako izen hau ematen zaie: a.

Metamorfikoak

b. Plutonikoak

c.

Bolkanikoak

d. Filoniarrak

14 1 Zein da zementua osatzen duen lehengaia? a.

Granitoa

b. Basaltoa

c.

Kareharria

d. Petrolioa

Berde olibakara

b. Berde horikara c.

Zeru zabalean suntsitzeari

d. Substantzia kimikoek erasotzeari

c.

dute olibinorik inoiz.

15 Mantuaren arroken konposizio kimikoa hauen antzekoa da: a.

Urratzeari

d. Biribilduak edo ertz

14 Lurrazal ozeanikoaren arrokak: a.

c.

a.

13 Metodo zuzenak baliagarriak dira: a.

a.

b. Hausteari

Kontinenteek eta itsasoek osatzen dute.

d. Sakonune

18 Gogortasunak adierazten du mineralak dion erresistentzia:

Horia

d. Zuria

IKASKUNTZAREN EGUNEROKOA Noiz eta non izango ditut erabilgarri unitate honetan ikasi ditudanak?

78

#gulink

BERRIKUNTZArekin bat

Flip! Lurra eta Ilargia Ondoren, bideo bat erakutsiko dizuegu eta etxean landu beharko duzue, gero eskolan egingo ditugun ariketak ondo prestatzeko. Beharrezkoa da denbora eskaintzea eta hor azaltzen den guztia barneratzen saiatzea. ETXEAN

1 Ikusi bideoa Entzun bideoan gai honen inguruan ematen diren azalpenak: Planeta Tierra-Astronomía-Educatina (http://youtu.be/rsN0SHQYL4g). Gogoratu nahi adina aldiz ikus dezakezula bideoa.

2 Aktiboki ikusi Ikusi berriro bideoa, eta, aurrera egin ahala, erreparatu ongi zer galdera egiten diren. Irakasleak aplikazioaren helbidea eta kodea emango dizkizu, bere gelan sartzeko. Adi!

3 Alderdi ulergaitzena Osatu galdetegia Google docs baliatuta. Irakasleak esango dizu nola egin, eta, gainera, zer ez duzun ongi ulertu ere esango dizu.

4 Errepasatu eta sakondu Errepasatu gaia liburua hartuta, ideiak asimilatzeko eta sortutako zalantzak argitzeko. Ez ahaztu zeuk kudeatu behar dituzula ikasketaren erritmoa eta neurria.

ESKOLAN

Eskolako saioak oso baliagarriak dira etxeko lanarekin ikasiz joan zarena praktikan jartzeko.

1 Argitu zalantzak  Ikasgelako lehen saioan, Google galdetegiaren bitartez irakasleari planteatu dizkiozun zalantzak argituko dituzu.

2 Gaiaren laburpena Binaka, elkarlanean, prestatu gaiaren laburpena, bion artean parteka dezakezuen aplikazioren batez baliatuta (Popplet, Mindomo, etab.).

3 Praktika

Taldeka, simulatu Ilargiak Lurraren inguruan egiten duen translazio higidura, bi baloi erabilita. Itsatsi begi parea eta irribarre bat Ilargi baloiari, Lurretik ikusten dugun aurpegia balitz bezala. Grabatu bideoan azalpena, eta igo blogera.

4

Kahoot!  azterketa Irakasleak izendatutako taldeak Kahoot! azterketa prestatuko du. Gogoratu: test erako hamar galdera egin behar dira, eta bakoitzak lau erantzun posible izan behar ditu. Amaitutakoan, jardueren aplikazioan sartu beharko zarete, irakasleari bidaltzeko.

LANKIDETZAN

79

PBL. Lurra eta Ilargia: elezaharrak eta egiak LANKIDETZAN

Ondoren, arazo bat planteatuko dizuegu, eta taldean ebatzi behar duzue hor agertzen den egoera. Irakurri ondoren, arazoa ebazteko zein baliabide dituzuen azalduko zaizue, eta baita nola aurkeztu behar duzuen azken emaitza. Osaba Jexux Latinoamerikan ibili da kooperante, eta itzuli berri da. Bisitan datorren guztietan, ibili den lekuetako istorioak eta elezaharrak kontatzen dizkigu. Lehengoan, esan zigun herrialde eta kultura askotan jainko kategoria ematen zitzaiola Ilargiari, eta gurtu egiten zutela edota leporatzen ziotela gizakiengan, gainerako bizidunengan eta Lurrarengan zeukan eraginaren errua. Kontatu zigun, halaber, herri askok urtaroetara egokitzen zituztela beren erritu eta ohiturak. Guk badakigu, kasu askotan, astroei buruzko mito eta elezaharrak ezjakintasun zientifikoaren ondorio direla. Sortu ezazu eredu bat azalduko duena, batetik Eguzkiaren, Ilargiaren eta Lurraren arteko erlazioa, eta, bestetik, nola eragiten dioten Eguzkiak eta Ilargiak Lurrari.

Ebaluatu zure ekintzaile izateko sena Garrantzitsua da gogoeta egin dezazun zure ezaugarriez eta gaitasunez; hartara, zure dohainak sustatuko dituzu, eta hutsuneren bat duzun alderdietan hobetzeko aukera izango duzu. Eginkizun horretan laguntzeko, autoebaluazio hau egitea proposatu nahi dizugu: kontuan hartu beharko duzu atal honetako proposamenen bat burutzean garatu duzun lana, edo hiruhileko honetako beste lanen bat. Kopiatu koadernoan, item bakoitzaren balorazioa egitean, zeure burua zein mailatan ikusten duzun, eta justifikatu erantzuna. AUTOEBALUAZIOA

MAISU MAILA

Modu eraginkorrean erabili hizkuntza harremanetan, dut hizkuntza ikaskuntza eta, oro har, zeure emaitza bat edo kalitateko helburuak lortzeko edozein lan bat egiteko. ekintza sozialetan.

MAILA AURRERATUA

IKASLE MAILA

HASIBERRI MAILA

1. Ea egoki erabiltzen duzun

Maila dezentearekin erabili dut hizkuntza, eta  jarduera egoki amaitu dut.

Hizkuntza erabili dut, baina modu eraginkorragoan erabili behar dut; horrela, emaitza hobeak lortuko ditut.

Hizkuntza hobeto erabiltzen ikasi behar dut, emaitzek ez naute asebetetzen eta.

2. Ea interes akademikoa duzun Gozatu egiten dut zientziaz

Zientziaz eta teknologiaz irakurtzen dut, eta gustatzen zait, baina eskolako lanak egiteko soilik.

Apur bat kostatzen zait zientziaz eta teknologiaz irakurtzea eta ikertzea, baita zer iturritara jo behar dudan  jakitea ere.

Ez zaizkit askorik interesatzen  jarduera hauek; eskolako lanak direlako egiten ditut, baina dezente kostatzen zait egitea.

Nire komunikazio gaitasuna hobetzeko baliagarriak ziren egoera batzuk baliatu ditut murgiltzeko eta ikasteko.

Oso egoera nabarmenak utzi ditut pasatzen, nire komunikazio gaitasuna hobetzeko baliatu gabe.

Nire komunikazio gaitasuna hobetzeko baliagarriak ziren egoera gehienak pasatzen utzi ditut eta ez diet probetxurik atera.

zientziaz eta teknologiaz: ea ikertzen eta galdetzen duzun gauzen jatorriaz eta funtzionamenduaz. 3. Ea aukerak baliatzen

dituzun, eta buru-belarri sartzen zaren horietan, ikasteko eta komunikazio gaitasunak lantzeko.

eta teknologiaz irakurtzen eta ikertzen; ohitura daukat etxean ere aritzeko. Aukeran izan ditudan egoera guztiak baliatu ditut murgiltzeko eta nire komunikazio gaitasuna hobetzeko.

80

#gulink

PISArekin bat Atal honetan proposatu ditugun jarduerak PISA probetako hainbat deialditan erabilitakoak dira, edo haietan baliatutako antzeko estimuluak dituzte. Erabili zure ezagutza eta gaitasun guztiak jarduera hauek ebazteko.

Izarren argia Aitorri izarrei begiratzea gustatzen zaio. Baina ezin ditu oso ondo ikusi gauez, hiri handi batean bizi da eta. Joan zen urtean, Aitor landagunera joan eta mendi batera igo zen. Handik izar mordoa behatzeko aukera izan zuen, normalean hiritik ikusi ezin dituenak.

GALDERAK

1

Zergatik ikusten dira izar gehiago landaguneetan, jende gehiena bizi den hirietan baino? a. Ilargia distiratsuagoa da hirietan eta izar askoren argia moteltzen du. b. Landaguneetako airean argia islatzen duen hauts gehiago dago, hirietan baino. c. Hirietako argien distirak zaildu egiten du izarrak ikustea. d. Hirietako airea beroagoa da autoek, makinek eta etxeek igortzen duten beroa dela eta.

2

Distira urriko izarrei begiratzeko, Aitorrek diametro handiko lentea duen teleskopioa erabiltzen du. Diametro handiko lentea duen teleskopioak zergatik ahalbidetzen du distira urriko izarrei begiratzea? a. Zenbat eta lente handiagoa, argi gehiago hartzen du. b. Zenbat eta lente handiagoa, handitzea ere bai. c. Lente handiekin zeru gehiago ikusten da. d. Lente handiak izarren kolore ilunak hartzeko gai dira.

Egun argia Irakurri ondoko informazioa eta erantzun galderei. 2002ko ekainaren 22ko argia

Gaur, Ipar hemisferioan egunik luzeena ospatuko dutelarik, australiarrek egunik laburrena izango dute. Melbournen*, Australia, Eguzkia 07:36an irtengo da, eta 17:08an sartuko; hot s, 9 ordu eta 32 minutuz emango du argia. Konparatu Hego hemisferioko gaurko eguna egunik luzeenarekin, hots, abenduaren 22arekin; egun horretan, Eguzkia 05:55ean sortuko da eta 20:42an sartuko: 14 ordu eta 47 minutuz argituko du. Astronomia Elkarteko lehendakari Perry Vlahos jaunak esan zuenez, Ipar eta Hego hemisferioetan urtaroak aldatuta egotea Lurraren ardatzak duen 23 graduko inklinazioaren ondorio da. * Melbourne Australiako hiri bat da, eta ekuatoretik hegoalderako 38 gradu inguruko latitudean dago.

Iturria: The Age  egunkaria, Melbourne, Australia, 1998ko ekainaren 22an (egokitua).

81

GALDERAK

1

2

Zergatik dauden egunak eta gauak Lurrean? a. Lurra bere ardatzaren inguruan biratzen delako. b. Eguzkia bere ardatzaren inguruan biratzen delako. c. Lurraren ardatza inklinatuta dagoelako. d. Lurra Eguzkiaren inguruan higitzen delako.

Eguzkiaren argia

Irudiak erakusten du Eguzkiak nola argitzen duen Lurra. Imajinatu egunik laburrena dela Melbournen. Kopiatu irudia eta markatu Lurraren ardatza, Ipar hemisferioa, Hego hemisferioa eta ekuatorea. Ipini etiketa bat izen bakoitzarekin.

Eguzki izpiak

Artizarraren trantsitua

Eguzkiaren gainazala

2004ko ekainaren 8an, Lurreko toki askotatik ikusi ahal izan zen Artizar planeta Eguzkiaren aurretik pasatzen. Horri esaten zaio Artizarraren «trantsitua», eta gertatzen da Artitzarraren orbitak planeta hori Eguzkiaren eta Lurraren artean kokatzen duenean. Aurreko trantsitua 1882an izan zen.

Artizarra

Irudi honetan Artizarraren 2004ko trantsituaren irudi bat erakusten da. Teleskopioa Eguzkirantz fokatu zen, eta orri zuri batean proiektatu zen irudia.

GALDERAK

1

Zergatik behatu zen trantsitua orri zuri batean irudia proiektatuta, teleskopiotik zuzenean begiratu beharrean? a.

Eguzkiaren argia hain da bizia, ezin da Artizar planeta ikusi.

b. Eguzkia c.

hain handia da, gehitzerik gabe ikus daiteke.

Eguzkiari teleskopio bidez behatzeak begiak min ditzake.

d. Beharrezkoa zen irudia txikitzea orri

proiektatzeko.

batean

2

Ondoko planetetatik, zein behatu daiteke bat zuetan Lurretik, Eguzkiaren aurrean trantsituan dela? a.

3

Merkurio.

b.

Marte.

c. Jupiter.

d. Saturno.

Ondoko esaldian, hitz batzuk azpimarratu dira. Astronomoek aurreikusi dute Saturno planetaren trantsitu bat gertatuko dela Eguzkiaren aurrean, eta Neptunotik ikusiko dela mende honetan noizbait. Azpimarratutako hitzen artean, zein lirateke egokienak Interneten edo liburutegi batean bilatzeko, trantsitu hori gertatuko den unean?

82

AMAIERAKO EBALUAZIOA

1 Izendatu, ordenan, metodo zientifikoaren etapak.

12 Zer da argi urte bat?

2 Zer desabantaila dute unibertsoaren jatorria azaltzeko mito- 13 Zer posizio dauka eguzki sistemak unibertsoan? logiako sinesmenak baliatzen dituzten teoriek?

3 Ordenatu kronologikoki unibertsoaren jatorriarekin lotutako honako gertaera hauek: izarrak eta galaxiak eratzea, materia eta argia sortzea, atomoak sortzea, big bang a eta hedatzea.

14 Esan zer izar mota den Eguzkia, gainazaleko tenperaturari erreparatuta.

15 Izendatu eguzki sistemako barne eta kanpo planeten arteko aldeak.

4 Zer baldintza bete behar da unibertsoko astro guztien 16 Satelite bat astro bat da, eta: materiaren sakabanatzea gertatzeko?

5 Nolakoak dira galaxiek osatzen dituzten egitura nagusiak?

6 Nola banatzen dira galaxiak unibertsoan?

Izar baten inguruan dabil biraka, orbita luzexka bati  jarraiki.

a.

b. Izar

baten inguruan dabil biraka, bere antzekoak diren gainerako astroekin batera.

c.

7 Zein adierazpen dira egiazkoak? Idatzi zuzen faltsuak direnak. a.

d. Forma esferikoa du beti.

Galaxia asko dago, baina kopurua finitua da.

b. Galaxia

guztiak batera sortu ziren, big bang a gertatu eta handik gutxira.

c.

Badira galaxia batzuk duela gutxi sor tutakoak.

d. Ezin konta ahala galaxia dago,

infinituak dira kopuruan.

17 Azaldu zergatik sortu bide zen eguzki sistema izar bat suntsitu osteko nebulosa batetik.

18 Zer astro mota daude Kuiperren gerrikoan? 19 Zer distantziatara dago Lurra Eguzkitik? 20 Lurrak unibertsoan duen kokapena azaltzeko, zein ereduri

8 Zer da izar bat? a.

Bera baino txikiagoa den planeta baten inguruan dabil biraka.

Gaueko zeruan distira egiten duen edozein astro.

dagokio beheko irudi bakoitza? A

B

b. Mota askotako elementu kimikoz osatuta dagoen astro

bat. c.

Argia eta beroa askatzen dituen astro bat, eta energia nuklearrez sortzen dena.

d. Astro

bat, beste baten inguruan sekula biratzen ez dena.

9 Aldebaran izar erraldoia dela esaten bada, zein irizpide erabiltzen da sailkapenerako?

10 Planeta sistemek ezaugarri hau dute: a.

Izar batez osaturik daude beti.

b. Inoiz c.

ez dute izar bat baino gehiago.

Beti dute, gutxienez, planeta bat.

d. Betidanik existitu izan dira.

11 Zein motatako galaxia da Esne Bidea? a.

Kiribila

b. Irregularra

c.

Kiribil barratua

d. Eliptikoa

21 Lurrak zergatik dauka atmosfera dentsoa, baina Martek eta Merkuriok ez?

22 Lotu fenomeno natural bakoitza eta haren kausa. Egunen eta gauen segida

•

• Translazioa

Urtaroen segida

•

• Errotazioa

23 Eguzki orduari begiratuta, noiz da eguerdia? 24 Translazio mugimenduaz gain, Lurreko beste zein fenomenok zehazten du urtaroen existentzia?

83

25 Zein da Ilargiaren distiraren jatorria?

32 Zer alde dago gainazal kontinentaleko eta gainazal ozeanikoko arroken artean?

26 Izendatu Ilargiaren higidurak. 27 Irudian, identifikatu Ipar hemisferiotik bereizten diren ilargi faseak. A

C

B

D

33 Bi irudietan, zein da mineralarena? A

B

34 A mineralak B minerala urratzen badu, zein da bigunagoa? 35 Esan ondoko arrokak soilak ala konposatuak diren. 28 Adierazi ondoko eskeman, non egongo litzatekeen Ilargia

A

B

Ilgoran balego. Lurraren orbita

Eguzkia

2

1

Lurra

3

4 Ilargiaren orbita

29 Zer fenomeno ikusten da irudian?

30 Aztertu eta erantzun.

36 Kopiatu eta lotu formazio baldintzak, sortzen diren arroka motekin. Sakonera handian dagoen magma bat poliki hoztea.

•

•

Sedimentarioa

Gainazaleko magma bat arin hoztea.

•

•

Bolkanikoa

Sedimentu baten trinkotzea.

•

•

Plutonikoa

37 Lotu ezkerraldeko materialak erauzten diren mineral edo arrokekin. Aluminioa

•

•

Kareharria

Gainaldeak

•

•

Bauxita

Zementua

•

•

Marmola

Pigmentuak

•

•

Baritina

38 Bat-batean petrolioaren ustiaketa etengo balitz, hau letorke: a. •

Non egongo da itsasgora, Indiako hondartzetan edo Portugalekoetan?

31 Ordenatu Lurreko geruzak, dentsitate txikitik handirantz.

Berotegi efektuaren gorakada

b. Energia defizita c.

Gizakiaren ongizatearen beherakada

d. Ozono geruzaren suntsitzea