JARINGAN TULANG MAKALAH
OLEH : NAMA : EVA JUNITA NIM : 111141012
UNIVERSITAS MH.THAMRIN PROGSUS AAK 2014
KATA PENGANTAR Puji dan su!u" saa #anja$!an #ada Tu%an &an' Ma%a Esa( Ka")na a$as "a%*a$ dan !a"unia+Na s)"$a !)"ja !)"as saa( *a!a,a% an' s)d)"%ana ini da#a$ s),)sai $)#a$ #ada -a!$una. Ua#an $)"i*a !asi% saa sa*#ai!an #ada d/s)n Saa Saa */%/n */%/n *aa *aa a#ai, a#ai,a a *a!a,a *a!a,a% % ini *)*#u *)*#un nai ai ana ana! ! !)!u"a !)!u"an'a n'an( n( !a")na !)$)"a$asan saa an' *asi% da,a* $a%a# #)*),aja"an. O,)% !a"na i$u( !"i$ !"i$i! i! dan dan sa"a sa"an n #)* #)*a aa a an' an' *)* *)*an an'u 'un( n( san' san'a$ a$ saa saa %a"a %a"a#! #!an an da,a da,a* * #)*ua$an *a!a,a% s),anju$na. S)*/'a *a!a,a% s)d)"%ana ini da#a$ )"'una a'i #)*aa *au#un saa s)ndi"i
DAFTAR ISI KATA PENGANTAR ........................................................................ ..................... i A3TAR ISI ......................................................................................................... ii PENAHULUAN ................................................................................................. 1 A. LATAR ELAKANG .............................................................. .............. 1 . TUJUAN .............................................................................................. 1 TULANG RA5AN AN TULANG ..................................................................... .. 2 A. . 7. . E. 3. G.
3UNGSI TULANG RA5AN ..................................................... ........... 2 KOMPOSISI ........................................................................................ 6 NUTRISI ............................................................................................. 6 HISTOGENESIS ................................................................................. 6 PERTUMUHAN TULANG RA5AN .................................................. 4 PERIKARIUM ................................................................................... 8 JENIS JENIS TULANG RA5AN ........................................................ 9
STRUKTUR MAKROSKOPIK ............................................................................. JENIS JARINGAN TULANG ............................................................................. 10 ARSITEKTUR TULANG .................................................................................... 12 SEL ; SEL TULANG ......................................................................................... 16 1. 2. 6. 4.
SELOSTEO OSTEOPROGENITOR................................................. 16 OSTEOLAS..................................................................................... 14 OSTEOSIT......................................................................................... 19 OSTEOKLAS..................................................................................... 1<
SUTANSI INTERSELULER ........................................................................ .... 1 PERKEMANGAN TULANG AN PENUMUHAN TULANG ......................... 20 A. PENULANGAN INTRAMEMRANOSA........................................... 21 . PENULANGAN ENOKONRAL .................................................... 21 REMOELING AN REKONSTRUKSI TULANG .......................................... .. 22 REGENERASI TULANG ................................................................................... 26 SENI SINOVIAL .............................................................................................. 24
A3TAR PUSTAKA ........................................................................................... 29
PENDAHULUAN A. La$a" ),a!an'
Ja"in'an da,a* i/,/'i ada,a% s)!u*#u,an s), an' *)*i,i!i )n$u! dan un'si an' sa*a. Ja"in'an+ja"in'an an' )")da da#a$ )!)"ja sa*a un$u! sua$u un'si sa*a *)*)n$u! /"'an. Ja"in'an di#),aja"i da,a* aan' i/,/'i an' dina*a!an %is$/,/'i( s)dan'!an aan' i/,/'i an' *)*#),aja"i )"ua%na )n$u! dan un'si ja"in'an da,a* %uun'anna d)n'an #)na!i$ ada,a% %is$/#a$/,/'i.Ada )*#a$ !),/*#/! ja"in'an dasa" an' *)*)n$u! $uu% s)*ua %)-an($)"*asu! *anusia dan /"'anis*) *u,$is),u,)" $in'!a$ ")nda% s)#)"$i a"$"/#/da: ja"in'an )#i$),iu*( ja"in'an #)n'i!a$( ja"in'an #)n/!/n'( dan ja"in'an sa"a. Ja"in'an #)n/!/n' ada,a% ja"in'an an' $)"di"i da"i ja"in'an $u,an' "a-an dan ja"in'an $u,an'
an'
)"un'si
un$u!
*)*)"i
)n$u!
$uu%(*),indun'i
$uu%(dan
*)n'ua$!an )n$u! $uu% A,a$ ')"a! #ada =)"$)"a$a *),i#u$i a,a$ ')"a! #asi )"u#a $u,an' dan a,a$ ')"a! a!$i )"u#a /$/$. G)"a! ada,a% %asi, in$)"a!si an$a"a $u,an'( /$/$( dan #)"s)ndian $u,an'. Tu,an' a$au !)"an'!a ada,a% #)n/#an' $uu% V)"$)"a$a. Tan#a $u,an'( #as$i $uu% !i$a $ida! isa $)'a! )"di"i. . Tujuan Tujuan da"i #)*ua$an *a!a,a% ini ada,a% un$u! *)n')$a%ui s$"u!$u" $u,an'(*aa*+ *aa* $i#) $u,an' s)"$a %uun'an $u,an' d)n'an #"/s)s )"')"a!na $uu%.
TULANG RAWAN DAN TULANG
I.
TULANG RAWAN
Tu,an' "a-an )"!)*an' da"i ja"in'an *)s)n!i* an' di$u"un!an da"i *)s/d)")* )*"i/na,. Tu,an' "a-an *)*i,i!i ))"a#a sia$ ai$u : a. *a$"i!s )!s$"a s),na #ada$. . s),+s),na dis)u$ !/nd"/si$( $)"da#a$ di da,a* "/n''a+"/n''a an' dis)u$ ,a!una. . )"sia$ a=as!u,)"( $ida! *)*#unai s)"au$ sa"a( dan #)*u,u% ,i*). Pada !)%idu#an #asa na$a,( ja"in'an "a-an %ana di$)*u!an #ada dua j)nis $)*#a$ dan $ida! )"$u*u% ,a'i ai$u >i? $u,an' "a-an )!s$"a!,)$a, *isa,na #ada $u,an' "a-an #)"i/d) #")na$a, u*u*na )"sia$ s)*)n$a"a saja dan a!an di'an$i /,)% $u,an'( na*un #)*)n$u!anna *)"u#a!an $a%a#an *)n)n$u!an da,a* #)"!)*an'an $u,an' #anjan'. A. FUNGSI TULANG RAWAN 1. M)n/!/n' ja"in'an ,una! 2. M)*#)"*uda% ')"a!an $u,an'. Ha, ini da#a$ )",an'sun' s)a #)"*u!aan
"a-an %a,us s)%in''a *)*)"i!an sua$u da)"a% #)"')s)"an
an' ai! a'i #)"s)ndian. 6. Un$u! #)"$u*u%an $u,an' #anjan' s)),u* dan s)$),a% ,a%i". 4. S)a'ai !)"an'!a #ada )*"i/ dan #ada indi=idu d)-asa
. KOMPOSISI K/*#/n)n Tu,an' "a-an $)"di"i a$as dua !/*#/n)n u$a*a ai$u !/*#/n)n s),u,)" n/n+s),u,)" a$au a%an in$"as), >*a$"i!s "a-an?.K/*#/n)n+!/*#/n)n s),u,)"
)"u#a !/nd"/si$ an' $)"da#a$ di da,a* sua$u "/n''a an' dis)u$ ,auna. K/nd"/si$ *)nsin$)sa dan *)*#)"$a%an!an *a$"i!s "a-an. Ma$"i!s *)n'andun' s)"au$ an' $)"di"i a$as s)"au$ !/,a')n dan s)"au$),as$in s)"$a ai" d)n'an #)"andin'an an' u!u# $in''i >sa*#ai @0? *)*)n$u! dasa" sia$ #)n/!/n' da"i $u,an' "a-an. Va"iasi da,a* !ada" dan j)nis s)"au$ !/,a')n dan ),as$i! *)n)n$u!an j)nis $u,an' "a-an. 7. NUTRISI Tu,an' "a-an $ida! *)n'andun' #)*u,u% da"a%( #)*u,u% ,i*a dan #)*u,u% sa"a. Ka")na $ida! *)n'andun' #)*u,u% da"a%( *a!a *a!ananna %a"us *)na#ai s),+s), *),a,ui diusi da"i !a#i,)" da,a* ja"in'an #)na*un' di d)!a$na a$au *),a,ui ai"an sin/=ia, da"i a=u* s)ndi . HISTOGENESIS Tu,an' "a-an )"asa, da"i s),+s), *)s)n!i* >'a*a" 1?. P)"ua%an #)"$a*a an' da#a$ dia*a$i ada,a% s),+s), *)s)n!i* *)njadi u,a$ d)n'an a"a *ana"i! ju,u"an si$/#,as*ana dan d)n'an )#a$ )",/"i)"asi *)*)n$u! !u*#u,an s),+ s),an' "a#a$. S),+s), an' dida#a$ da"i %asi, di)")nsiasi ,an'sun' s),+s), *)s)n!i*ini dis)u$ !/nd"/,as( *)*#unai si$/#,as*a as/i,i! an' ana! *)n'andun' "i/s/*. Sin$)sis dan #)n'u*#u,an *a$"i!s *)n)a!an !/nd"/,as $)"#isa% sa$usa*a ,ain. i)")nsiasi $u,an' "a-an $)"jadi da"i a'ian $)n'a% !) ,ua". O,)% s)ai$u s),+s), an' $)"da#a$ di $)n'a% *)*i,i!i i"i+i"i !/nd"/si$( s)dan'!an a'ian $)#i*)"u#a!an !/nd"/,as an' !%as
Ga*a" 1. His$/')n)sis Tu,an' "a-an
E. PERTUMUHAN TULANG RA5AN P)"$u*u%an s)a"a in$)"s$i$ia, $)"jadi #ada $u,an' "a-an an' "),a$i *uda dan ,una! s)%in''a *)*un'!in!an #)n')*an'an da"i da,a*. P)"$u*u%an ini dis)a!an /,)% #)*),a%an *i$/sis !/nd"/si$ an' suda% ada an' dii!u$i d)n'an #)na*a%an *a$"i!s "a-an an' ada( s)%in''a s),+s), "a-an ,)$a!na *)njadi )"jau%an. 7a"a ini )",an'sun' #ada "a-an *uda dan "),a$i ,a*a.P)"$u*u%an a#/sisi *)"u#a!an sua$u #"/s)s #)na*a%an ,a#isan "a-an #ada #)"*u!aanna a!ia$ a!$i=i$as ,a#isan da,a* #)"i!/nd"iu*( ai$u #)*un'!us i"/sa s)!),i,in' $u,an' "a-an. P)"$u*u%an ini dis)a!an /,)% di)")nsiasi s),+s), #)"i!/nd"iu* #)"i)". P)"$u*u%an "a-an )",an'sun' #ada #)"*u!aan "a-an an' suda% ada. )",an'sun' #ada "a-an an' suda% $ua dan "),a$i $ida! ,a*a. Pada #)"$u*u%an s)a"a a#/sisi. S),+s), i"/,as #ada a'ian #)"i)"
*)njadi !/nd"/,as dan
!)*udian *)njadi !/nd"/si$. K/nd"/si$ di sini ju'a *)nsin$)sis *a$"i!s $u,an' "a-an s)#)"$i #ada #)"$u*u%an in$)"$i$ia,. Pada !)dua a"a #)"$u*u%an $)"s)u$ !/nd"/si$ an' a"u di)n$u! *)nsin$)sis s)"au$ !/,a')n dan ',i!/sa*in/',i!an an' a*/". P)"$u*u%an in$)"s$i$ia, %ana )",an'sun' #ada a-a, #)*)n$u!an $u,an' "a-an dan !)$i!a ia *)nin'!a$!an *assa ja"in'an d)n'an *)*#)"ana! *a$"i!s $u,an' "a-an da"i da,a*. K)$i!a *a$"i!s *)njadi !)"as($u,an' "a-an %ana $u*u% s)a"a a#/sisi. S), #)"i!/nd"iu* di d)!a$ $u,an' "a-an )"#,/"i)"asi dan )"di)")nsiasi *)njadi !/nd"/,as an' !)*udian *)njadi !/nd"/si$ da,a* $u,an' "a-an an' suda% ada >'a*a" 2?
Ga*a" 2. P)"$u*u%an "a-an s)a"a a#/sisi
3. PERIKARIUM S)*ua $u,an' "a-an %ia,in di,a#isi /,)% sua$u ,a#isan ja"in'an #)na*un' #ada$ an' dis)u$ #)"i!/nd"iu* an' #)n$in' a'i #)"$u*u%an dan #)*),i%a"aan $u,an'
"a-an
!)ua,i
#)"s)ndian?.P)"i!/nd"iu*
#ada
!a"$i,a'/
*)n'andun'
a"$i!u,a"is
s)"au$
!/,a')n
#)"s)ndian dan
s),+s),
>"a-an an'
*)n)"u#ai i"/,as an' didu'a s)a'ai !/nd"/')ni! a$au s),+s), *)s)n!i* an' ),u* )"di)")nsiasi dan da#a$ )"di)")nsiasi *)njadi !/nd"/,as >'a*a" 2?. G. JENIS JENIS TULANG RA5AN )"dasa"!an #)")daan j)nis dan ju*,a% s)"au$ an' $)"da#a$ di da,a* *a$"i!na( di!)na, $i'a *aa* Tu,an' "a-an( ai$u : a. Tu,an' Ra-an Hia,in >7a"$i,a'/ %a,ina ?B ada,a% j)nis an' #a,in' ana! di$)*u!an. Pada )*"i/( $u,an' "a-an %ia,in )"un'si s)a'ai */d), !)"an'!a a'i !)ana!an $u,an'. S)i"in' d)n'an #)"$u*u%an( */d), $u,an' "a-an s)a"a )"$a%a# di'an$i d)n'an $u,an' *),a,ui #"/s)s an' dis)u$ Osii!asi )nd/!/nd"a,. Pada /"an' d)-asa( !)ana!an */d), $u,an'
"a-an %ia,in $),a% di'an$i d)n'an $u,an'( !)ua,i $u,an' "a-an #)"*u!aan s)ndi( ujun' i'a >$u,an' "a-an i'a?( %idun'( ,a"in'( $"a!)a( s)"$a di "/n!i. isini $u,an' "a-an %ia,in *)n)$)# s)u*u" %idu# dan $ida! *)n'a,a*i #)nu,an'an
.
Tu,an' Ra-an E,as$i!B S)"u#a d)n'an $u,an' "a-an %ia,in( na*un *)*i,i!i
,)i% ana! s)"a$ ),as$i! > i"a ),as$ia ? )"aan' dida,a* *a$"i!sna. Tu,an' "a-an ),as$i! )"sia$ san'a$ ,)n$u" dan $)"da#a$ di$),in'a ,ua"( dindin' $ua audi$/"ius( )#i',/$is( dan ,a"in'.
Ga*a". Tu,an' "a-an ),as$i!
.
Tu,an' Ra-an S)"au$ a$au i"/sa >3i"/!a"$i,a'/? : di$andai /,)% adana
)"!as+)"!as s)"a$ !/,a')n !asa" an' #ada$ dan $ida! $)"a$u" da,a* ju*,a% )sa". )")da da"i $u,an' "a-an %ia,in dan ),as$i!( i "/!a"$i,a'/ $)"di"i a$as ,a#isan *a$"i!s $u,an' "a-an dis),in'i ,a#isan s)"a$ !/,a')n $i#) I #ada$. S)"a$ !/,a')n ini )"/"i)n$asi s)suai a"a% $)'an'an un'si/na,. is$"iusi i"/!a"$i,a'/ di$uu% $)"a$as dan di$)*u!an di dis!us iCnC$)"=)"$)"a,is( Si*isis #uis( dan s)ndi $)"$)n$u
Ga*a". Tu,an' "a-an s)"au$ > i"/sa ?
II. TULANG Tu,an'( s)#)"$i ja"in'an i!a$ ,ainna( $)"di"i a$as s),( s)"a$( dan su$ansi dasa"( na*un )")da da"i an' ,ain( !/*#)n)n )!s$"as),na *)n'a#u"( *)njadi sus$ansi !)"as an' //! un$u! un'si #)n/!/n' dan #),indun' !)"an'!a. Tu,an' )"u#a #)n/!/n' in$)"n $uu% dan *)n)suai!an $)*#a$ $a*a$an a'i /$/$ dan $)nd/ an' #)n$in' un$u! daa ')"a!. Tu,an' *),indun'i /"'an =i$a, da,a* $)n'!/"a! dan "/n''a ad/*)n dan *)*un'!us unsu" #)*)n$u! da"a% su*sun' $u,an'. S),ain un'si *)!anis( $u,an' *)nja,an!an #)"an *)$a/,i! #)n$in' )"u#a 'udan' !a,siu*( an' da#a$ di$a"i! s)suai !)u$u%an da,a* #)n'a$u"an !/ns)n$"asi i/n #)n$in' ini da,a* da"a% dan ai"an $uu% ,ain. Tu,an' *)*i,i!i !/*inasi sia$ isi! ,ua" iasa !ua$ dan $a%an !/*#")si( dan s)di!i$ ),as$is( dan s)!a,i'us *)"u#a!an *a$)"i an' "),a$i "in'an. Pada s)*ua $in'!a$an /"'anisasi $u,an'( da"i )n$u! !asa"na *)nja*in !)!ua$an s)a"a )!/n/*is > *a$)"i ? dan )"a$ *ini*a,( Na*un d)n'an s)'a,a !)!ua$an dan !)!)"asanna( $u,an' ada,a% *a$)"i %idu# an' dina*is( s)a"a $)$a# di#)"a"ui dan di!/ns$"u!si u,an' s)u*u" %idu#. Ka")na ada ")/"'anisasi in$)"n $)"us dan )")s#/n $)"%ada# !)!ua$an da"i ,ua"(*a!a da#a$ di*/dii!asi *),a,ui )da% dan a,a$ an$u )da% $u,an' a$au /"$/d/n$is. i,a $ida! di#a!ai da#a$ )"a!ia$ a$"/i dis)"$ai %i,an'na s)di!i$ sus$ansi( dan #)nin'!a$an #)*a!aian dis)"$ai %i#)"$"/i( d)n'an s)di!i$ #)na*a%an *assa $u,an'. Tu,an' ju'a u!u# ")s#/nsi $)"%ada# #)n'a"u% *)$a/,i!( nu$"si/na,( dan )nd/!"in.
B.
STRUKTUR MAKROSKOPIK Pada #/$/n'an $u,an' $)"da#a$ 2 *aa* s$"u!$u" :
1.
Sus$an$ia !/*#a!$a >#ada$?
2.
Sus$an$ia s#/ns D !/ns),/sa >)"/n''a?
Tu,an' !/*#a!( s)#)"$i na*ana *)nunju!!an( $a*#a! s)a'ai *assa u$u% #ada$ d)n'an
"uan'+"uan' !)i, an' %ana $a*#a! d)n'an *i!"/s!/#. K)dua
)n$u! $u,an' sa,in' )"%uun'an $an#a a$as j),as. Tu,an' s#/ns( $)"di"i a$as !isi !isi $i'a+d)*)nsi $"a)!), $u,an' a$au s#i!u,( *)*a$asi sis$)* ),a%+),a% *i"i# ,ai"in an' diisi su*sun' $u,an'. Pada "u,an' #anjan' !%as( s)#)"$i )*u" a$au %u*)"us( a'ian a$an' >diasis? $)"di"i a$as si,ind)" )",uan' $u,an' !/*#a! )"dindin' $)a, d)n'an "/n''a su*su* )sa" di #usa$ >"/n''a *)du,a? $)"isi su*sun' $u,an'. Ujun' $u,an' #anjan' $)"u$a*a $)"di"i a$as $u,an' s#/ns di$u$u#i !/"$)!s $u,an' !/*#a! $i#is.
C.
JENIS JARINGAN TULANG S)a"a %is$/,/'is $u,an' di)da!an *)njadi 2 !/*#/n)n u$a*a( ai$u : 1. Tu,an' *udaD$u,an' #"i*)" a,a* #)*)n$u!an $u,an' a$au ju'a da,a* #"/s)s #)n)*u%an !)"usa!an
$u,an'( *a!a $u,an' an' $u*u% $)"s)u$ )"sia$ *uda a$au $u,an' #"i*)" an'
)"sia$ s)*)n$a"a !a")na nan$ina a!an di'an$i d)n'an $u,an' s)!und)". Ja"in'an $u,an' ini )"u#a ana*an( s)%in''a dis)u$ s)a'ai -/=)n /n). M)"u#a!an !/*#/n)n *uda an' $)"susun da"i s)"a$ !/,a')n an' $ida! $)"a$u" #ada /s$)/id. 5/=)n /n) $)")n$u! #ada saa$ /s$)/,as$ *)*)n$u! /s$)/id s)a"a )#a$ s)#)"$i #ada #)*)n$u!an $u,an' ai dan #ada d)-asa !)$i!a $)"jadi #)*)n$u!an susunan $u,an' a"u a!ia$ !)adaan #a$/,/'is. S),ain $ida! $)"a$u"na s)"au$+s)"au$ !/,a')n( $)"da#a$ i"i ,ain un$u! ja"in'an $u,an' #"i*)"( ai$u s)di!i$na !andun'an 'a"a* *in)"a, s)%in''a *uda% di$)*us /,)% sina"+ dan ,)i% ana! ju*,a% /s$)/si$ !a,au diandin'!an d)n'an ja"in'an $u,an' s)!und)". Ja"in'an $u,an' #"i*)" a!%i"na a!an *)n'a,a*i ")*/d),in' *)njadi $u,an' s)!und)" >,a*),,a" /n)? an' s)a"a isi! ,)i% !ua$ dan ")si,i)n. Ka")na i$u #ada $u,an' /"an' d)-asa an' s)%a$ i$u %ana $)"da#a$ ,a*),,a saja 2. Tu,an' d)-asaD$u,an' s)!und)" J)nis ini iasa $)"da#a$ #ada !)"an'!a /"an' d)-asa. i!)na, ju'a s)a'ai ,a*),,a" /n) !a")na ja"in'an $u,an' s)!und)" $)"di"i da"i i!a$an #a"a,), !/,a')n an' $)"susun da,a* ,)*a"an+,)*a"an ,a*),,a. 7i"i !%asna : s)"au$+s)"au$ !/,a')n an' $)"susun da,a* ,a*),,a)>,a#isan? s)$)a, 6+@F* an' s)jaja" sa$u sa*a ,ain dan *),in'!a"i !/ns)n$"is sa,u"an di $)n'a% an' dina*a!an 7ana,is Ha=)"si. a,a* 7ana,is Ha=)"si ini )"ja,an #)*u,u% da"a%( s)"au$ sa"a dan diisi /,)% ja"in'an #)n'i!a$ ,/n''a". K)s),u"u%an s$"u!$u" !/ns)n$"is ini dina*ai Ss$)*a Ha=)"si a$au /s$)/n. S),+s), $u,an' an' dina*a!an /s$)/si$ )"ada di an$a"a ,a*),,a) a$au !adan'+ !adan' di da,a* ,a*),,a. i da,a* s)$ia# ,a*),,a( s)"au$+s)"au$ !/,a')n )"ja,an s)jaja" s)a"a s#i"a, *),i,i$i su*u /s$)/n( $)$a#i s)"au$+s)"au$ !/,a')n an' )"ada da,a* ,a*),,a) di d)!a$na a"a%na *)ni,an'. i an$a"a *asin'+*asin' /s$)/n s)"in'!a,i $)"da#a$ sus$ansi a*/" an' *)"u#a!an a%an #)")!a$. Susunan ,a*),,a) da,a* dia#%sis *)*#unai #/,a s)a'ai )"i!u$ :
a.
T)"susun !/ns)n$"is *)*)n$u! /s$)/n.
.
La*),,a) an' $ida! $)"susun !/ns)n$"is *)*)n$u! ss$)*a in$)"s$i$ia,is.
.
La*),,a) an' *a,in'!a"i #ada #)"*u!aan ,ua" *)*)n$u! ,a*),,a)
i"u*)")n$ia,is d.
)$)"na. La*),,a) an' *),in'!a"i #ada #)"*u!aan da,a* *)*)n$u! ,a*),,a)
i"u*)")n$ia,is in$)"na. K)dua j)nis ja"in'an $u,an' ini ini *)*i,i!i !/*#/n)n an' sa*a( $)$a#i $u,an' #"i*)" *)*#unai s)"au$+s)"au$ !/,a')n an' $)"susun s)a"a aa!( s)dan' $u,an' s)!und)" $)"susun s)a"a $)"a$u".
D. ARSITEKTUR TULANG Tu,an' s#/n'i/sa *)*#unai s$"u!$u" s)d)"%ana dan $)"di"i a$as $"a)!u,a dan ,)*#)n'+,)*#)n' an' sa,in' )"%uun'an. T"a)!u,a $)"di"i a$as ,a*),+,a*), an' )"ju*,a% *aa*+*aa*( dan #adana $)"da#a$ ,a!una an' *)n'andun' /s$)/si$ dan sua$u sis$)* !ana,i!u,i an' sa,in' )"%uun'an. La*), #ada $u,an' !/*#a!$a $)"susun $)"a$u" s)suai dis$"iusi #)*u,u% da"a% an' *)*as/!na. Tu,an' di,in$asi sa,u"an+sa,u"an *)*anjan'( ai$u sa,u"an Ha=)"s. &an' s)a"a )as sa,in' )"%uun'an *),a,ui sa,u"an+sa,u"an s)"/n' a$au *),in$an'. a"i #)"*u!aan #)"i/s$)u* dan )nd/s$)u* *asu! sa,u"an =/,!*ann >a$au sa,u"an nu$"i)n ? s)a"a $)'a! ,u"us !) da,a* $u,an' dan )"%uun'an d)n'an sa,u"an Ha=)"s. Jadi $)"da#a$ sua$u sis$)* sa,in' )"!)sina*un'an an' !/*#,)!s an' *)n'an'!u$ #)*u,u% da"a% dan sa"a un$u! $u,an'. Pada #)"*u!aan $)#i ,ua" dan #)"*u!aan da,a* $u,an'( di#andan' da"i "/n''a su*su*( $)"da#a$ ,a*),+,a*), an' )"ja,an s)jaja" d)n'an #)"*u!aan dan $)"susun *),in'!a" $)"%ada# su*u #anjan' $u,an'. La*), ini ia,a% ,a*), ')n)"a, > u*u*? a$au 7i"u*)")n$ia, ,ua" > P)"i/s$)na, ? dan da,a* > End/s$)a, ?.
1. Periosteum
S),uun' i"/sa ini *)*un'!us $u,an'( !)ua,i #ada #)"*u!aan s)ndi. Huun'anna an' )"a$ #ada $u,an' $)"'an$un' adana s)"a$ s%a"#). P)"i/s$)u* $)"di"i a$as dua ,a#isan( $)$a#i $ida! $)"a$as j),as. La#isan ,ua" $)"di"i a$as ja"in'an i!a$ #ada$ i"/sa dan *)n'andun' ana*an #)*u,u% da"a%. La#isan da,a* $)"di"i a$as ja"in'an i!a$ an' ,)i% ,/n''a"( s)di!i$ unsu" !/,a')n an' *)*asu!i $u,an' s)a'ai s)"a$ s%a"#). Pada /"an' d)-asa ,a#isan da,a* *)n'andun' ana! s), ja"in'an i!a$ )")n$u! '),/nd/n' > s), /s$)/#"/')ni$/" ? an' i,a di"an'san' > *isa,na /,)% adana "a!$u" ? a!an *)njadi a!$i. 2. Endosteum La#isan %a,us ini *)*a$asi "/n''a su*su* dan *),uas s)a'ai #),a#is sis$)* sa,u"an $u,an' !/*#a!$a B $)"di"i a$as ja"in'an ")$i!u,a" #ada$ an' *)*i,i!i !)*a*#uan /s$)/')ni! dan %)*/#/i)$i!.
E.
SEL – SEL TULANG Tu,an'
$)"di"i
a$as
!/*#/n)n
s),u,)"
dan
!/*#/n)n
in$)"s),u,)"
>*a$"i!s?.K/*#/n)n s),u,)" $)"di"i a$as /s$)/#"/')ni$/"( /s$)/,as$( /s$)/si$ dan /s$)/!,as.Ma$"i!s $u,an' $)"di"i a$as a%an+a%an an/"'ani! s)"$a a$ dasa" an' a*/" 1. Sel Osteoprogenitor S), /s$)/#"/')ni$/" *)"u#a!an #/#u,asi s), indu!( )"!)*an' da"i *)s)n!i*( an' *)*i,i!i daa *i$/$i! dan !)*a*#uan un$u! )"!)*an' *)njadi s), $u,an' d)-asa. S), ini *i"i# s), *)s)n!i* dan )")n$u! '),/nd/n'( d)n'an in$i #ua$ *)*anjan' dan si$/#,as*a ja"an'. S),+s), ini iasana di$)*u!an #ada #)"*u!aan $u,an' di,a#isan da,a* #)"i/s$)u*( #ada )nd/s$)u*( dan da,a* sa,u"an =as!u,)" da"i $u,an' !/*#a!$a. Ada dua j)nis s), /s$)/#"/')ni$/" : a. J)nis P")/s$)/,as : *)*i,i!i s)di!i$ ")$i!u,u* )nd/#,as*a dan a!an *)n'%asi,!an /s$)/,as.
. J)nis P")/s$)/!,as : *)n'andun' ,)i% ana! *i$/!/nd"ia dan "i/s/* )as dan *)n'%asi,!an /s$)/!,as.
Li'%$ *i"/'"a#% / /s$)/#"/')ni$/" ),,s
2. Osteoblas Os$)/,as )"%uun'an d)n'an #)*)n$u!an $u,an' dan di$)*u!an #ada #)"*u!aan $u,an'( ai$u $)*#a$ *a$"i!s $u,an' di$a*a%!an. )n$u! s),na *aa*+*aa*( da"i !u/id sa*#ai #i"a*ida, dan s)"in' !a,i )"-ujud ,)*a"an u$u% an' *)n)"u#ai susunan )#i$),. In$ina )sa" dan iasana *)*#unai ana! in$i. Si$/#,as*ana san'a$ as/i, !a")na !andun'an nu!,)/#"/$)in an' a'a!na )"#)"an un$u! sin$)sis unsu" /"'ani! *a$"i!s $u,an'( s)#)"$i !/,a')n dan ',i/!/#"/$)in. i da,a* si$/#,as*a /s$)/,as di da)"a% $)"jadina )nda#an #ada *a$"i!s( $)"da#a$ u$i"+u$i" %a,us. Os$)/,as *)n'andun' )ni* /sa$as) a,!a,i( an' *)nanda!an a%-a *)")!a $ida! saja )"%uun'an d)n'an #)*ua$an *a$"i!s( $)$a#i ju'a d)n'an #"/s)s !a,sii!asina. S),+s), ini *)*#unai $/nj/,an+$/nj/,an si$/#,as*a *i"i# ja"i an' *)nju,u" !) da,a* *a$"i!s $u,an' an' s)dan' di)n$u! dan )"%uun'an )"d)!a$an.
d)n'an
$/nj/,an+$/nj/,an
si$/#,as*a
/s$)/,as
an'
Ga*a" Os$)/,as
Os$)/,as $)"da#a$ #ada #)"*u!aan $u,an' >'a*a" 1? dan )"un'si an$a"a ,ain : a.
M)*ua$ $u,an'.
.
M)nsin$)sis
!/*#/n)n+!/*#/n)n
*a$"i!s
$u,an'
>!/,a')n
dan
',i!/#"/$)in? Ada dua )n$u! /s$)/,as( $)"'an$un' #ada a!$i=i$as *)$a/,is*)na( ai$u : a. Ku/id : i,a a!$i *)nsin$)sis *a$"i!s. . G)#)n' : i,a !)'ia$an sin$)sis *a$"i!s *)nu"un. S),a*a sin$)sis *a$"i!s $u,an'( ")$i!u,u* )nd/#,as*a dan adan '/,'i )"!)*an' d)n'an ai!( in$i u,a$ dan )sa"( *)*i,i!i !"/*a$in %a,us an' $)"s)a".Ma$"i!s an' a"u disin$)sis ),u* *)n'a,a*i !a,sii!asi $)",)$a! di d)!a$ /s$)/,as dan dis)u$ /s$)/id >'a*a" 1?.
Ga*a" 1. S$adiu* ,anju$ /sii!asi in$"a *)*"an
3. Osteosit (sel tulang) Os$)/si$ ada,a% s), *a$u" an' di$)*u!an $)"un'!us di da,a* ,a#isan *a$"i!s $u,an' an' $),a% *)n'a,a*i *in)"a,isasi. )")da d)n'an !/nd"/si$( /s$)/si$ *)*i,i!i ana! ju,u"an+ju,u"an si$/#,as*a an' )"%uun'an sa$u sa*a ,ain. a,a* *a$"i!s $u,an'( /s$)/si$ $)"da#a$ da,a* ,auna( s)dan'!an ju,u"an+ju,u"an si$/#,as*a>i,/#/dia? $)"da#a$ da,a* sa,u"an+sa,u"an %a,us an' dis)u$ !)na!u,i >'a*a" 2?.Os$)/si$ )")n$u! a'a! #i#i%( ")$i!u,u* )nd/#,as*a !asa" dan adan '/,'i ,)i% s)di!i$( !"/*a$in in$i ,)i% #ada$
Ga*a" 2. S!)*a dua ua% /s$)/si$ dan s)a%a'ian sis$)* Ha=)"s. U,u"an+u,u"an si$/#,as*a di da,a* !)na!u,i sa,in' )"%uun'an( s)%in''a *)*un'!in!an $)"jadina a,i"an i/n dan */,)!u,+*/,)!u, !)i, an$a" s), >*isa,na %/"*/n an' *)n'a$u" #)"$u*u%an dan #)"!)*an'an $u,an'?. )n'an d)*i!ian #)"$u!a"an an$a"a /s$)/si$ d)n'an !a#i,)" da"a% $)"'an$un'
#ada
%uun'an
s),u,)"
*),a,ui
!)na!u,i.
K)na!u,i
*)n'%uun'!an an$a"a : 1. S), /s$)/si$ an' sa$u d)n'an s), /s$)/si$ $)$an''ana. 2. S), /s$)/si$ d)n'an #)"*u!aan ,ua" dan #)"*u!aan da,a* $u,an'. 6. S), /s$)/si$ d)n'an !a#i,)" da"a%. Os$)/si$ )"un'si *)*),i%a"a *a$"i!s $u,an' dan *)*)as!an !a,siu* da"i*a$"i!s $u,an' i,a !ada" !a,siu* *)nin'!a$
4. Osteoklas Os$)/!,as ada,a% s), "a!sasa )"in$i ana! an' )sa" dan ju*,a% ana! in$ina san'a$ )"=a"iasi. T)"da#a$ d)!a$ #ada #)"*u!aan $u,an'( s)"in'!a,i da,a* ,)!u!an dan'!a, an' di!)na, s)a'ai ,a!una %/-s%i#. Si$/#,as*ana an' $a*#a! '"anu,a" dan as/i, "in'an( s)a"a !%as *)n'andun' =a!u/,+ =a!u/,( an' s)a'ianna $)"#u,as un$u! asa* /sa$as)( )ni* $anda adana ,is/s/*. Mi!"/'"a ),)!$"/n *)*#)",i%a$!an a%-a #)"*u!aan /s$)/!,as an' *)n'%ada# *a$"i!s #)nu% d)n'an $/nj/,an si$/#,as*a dan *i!"/=i,i( di!a$an s)a'ai a$as )"')"i'i ( da%u,u di!a$a!an a%-a /s$)/!,as di)n$u! /,)% *)na$una s),+s), /s$)/#"/')ni$/" an' uninu!,i"( $)$a#i s)!a"an' ini ada u!$i+u!$i a%-a asa,na da"i s),+s), */n/nu!,i" > */n/si$ ? su*sun' $u,an' %)*a#/i)$i!. P)"*u!aan $u,an' d)!a$ /s$)/!,as s)"in' %i,an' s)a'ian *in)"a,na( dan ada !)*un'!inan a%-a s),+s), ini $)",ia$ da,a* ")s/"#si $u,an'( *)s!i#un *)!anis*) !)"ja $)#a$na ),u* j),as. Os$)/!,as *)n'),ua"!an !/,a')nas) dan )ni* #"/$)/,i$i! ,ain an' *)n)a!an *a$"i!s $u,an' *),)#as!an a'ian sus$ansi dasa" an' *)n'a#u". S)suda% #"/s)s ")s/"#si "a*#un'( /s$)/!,as *)n'%i,an'( *un'!in )"d)')n)"asi a$au )"ua% ,a'i *)njadi s), asa,na
Ga*a" Os$)/!,as #)*)sa"an 40
F. SUBSTANSI INTERSELULER ( Matrik T!"a#$ % )"dasa"!an )"a$na( *a$"i!s $u,an' an' *)"u#a!an sus$ansi in$)"s),u,)" $)"di"i da"i 98 'a"a* an/"'ani! dan 68 *a$"i!s /"'ani 8 !/*#/n)n /"'ani di)n$u! da"i !/,a')n( sisana $)"di"i da"i sus$ansi dasa" #"/$)/',an dan */,)!u,+*/,)!u, n/n !/,a')n an' $a*#a!na $)",ia$ da,a* #)n'a$u"an *in)"a,isasi $u,an'. K/,a')n an' di*i,i!i /,)% $u,an' ada,a% !u"an' ,)i% s)$)n'a% da"i $/$a, !/,a')n $uu%( s$"u!$u"na #un sa*a d)n'an !/,a')n #ada ja"in'an #)n'i!a$ ,ainna. Ha*#i" s),u"u%na ada,a% i)" $i#) I. Ruan' #ada s$"u!$u" $i'a di*)nsina an' dis)u$ s)a'ai %/,) /n)s( *)"u#a!an $)*#a$ a'i d)#/si$ *in)"a,. K/n$"iusi sus$ansi dasa" #"/$)/',an #ada $u,an' *)*i,i!i #"/#/"si an' jau% ,)i% !)i, diandin'!an #ada !a"$i,a'/( $)"u$a*a $)"di"i a$as %/nd"/i$in su,#%a$) dan asa* %a,u"/ni. Sus$ansi dasa" *)n'/n$"/, !andun'an ai" da,a* $u,an'( dan !)*un'!inan $)",ia$ da,a* #)n'a$u"an #)*)n$u!an i)" !/,a')n. Ma$)"i /"'ani! n/n !/,a')n $)"di"i da"i /s$)/a,in >Os,a #"/$)in? an' $)",ia$ da,a* #)n'i!a$an !a,siu* s),a*a #"/s)s *in)"a,isasi( /s$)/n)$in an' )"un'si s)a'ai j)*a$an an$a"a !/,a')n dan !/*#/n)n *in)"a,( sia,/#"/$)in >!aa a!an asa* sa,isi,a$? dan ))"a#a #"/$)in. Ma$"i!s an/"'ani! *)"u#a!an a%an *in)"a, an' s)a'ian )sa" $)"di"i da"i !a,siu* dan /sa$ da,a* )n$u! !"is$a,+!"is$a, %d"/a#a$i$). K"is$a, ;!"is$a, $)"s)u$ $)"susun s)#anjan' s)"au$ !/,a')n. a%an *in)"a, ,ain : i/n si$"a$( !a"/na$( *a'n)siu*( na$"iu*( dan #/$assiu*. K)!)"asan $u,an' $)"'an$un' da"i !ada" a%an an/"'ani! da,a* *a$"i!s( s)dan'!an da,a* !)!ua$anna $)"'an$un' da"i a%an+a%an /"'ani! !%ususna s)"au$ !/,a')n.
G.
PERKEMBANGAN
TULANG
DAN
PENUMBUHAN
TULANG Tu,an' *)*i,i!i sia$ uni! $)"$)n$u an' #)",u di#)"%a$i!an i,a *)*a%as a"a #)"!)*an'an dan #)"$u*u%an $u,an'. 1. Tu,an' *)*#unai sis$)* !ana!u,i( ai$u sa,u"an %a,us an' *),uas da"i sa$u ,a!una !) ,a!una ,ainna dan *),uas !) #)"*u!aan $u,an'( $)*#a$na )"*ua"a !)da,a* ),a% ja"in'an. 7ai"an ja"inn'an da,a* ),a%+),a% ini )"%uun'an ,an'sun' d)n'an ai"an di da,a* sis$)* !ana,i!u,i dan d)n'an d)*i!ian *)*un'!in!an #)"$u!a"an *)$a/,i$ an$a"a da"a% dan /s$)/si$. M),a,ui *)!anis*) ini s),+s), $u,an' $)$a# %idu#( -a,au#un di!),i,in'i sus$ansi in$)"s), an' $),a% *)n'a#u". 2. Tu,an' )"sia$ a=as!u,a". Sis$)* !ana,i!u,i $ida! da#a$ )"un'si ai! i,a ja"a!na da"i sua$u !a#i,)" *),)i%i 0(8 **. O,)% !a")na i$u $u,an' ana! *)n'andun' !a#i,)" an' $)"da#a$ dida,a* sa,u"an Ha=)"s dan sa,u"an V/,!*ann. 6. Tu,an' %ana da#a$ $u*u% *),a,ui *)!anis*) a#/sisi/na,( #)nu*u%an in$)"s$isia,( s)#)"$i #ada $u,an' "a-an( $ida! *un'!in #ada $u,an' !a")na adana 'a"a* !a#u" > ,i*)sa,$ ? da,a* *a$"i!s an' $ida! *)*un'!in!an $)"jadina #)n')*an'an da"i da,a*. 4. A"si$)!$u" $u,an' $ida! )"sia$ s$a$is. Tu,an' di%anu"!an s)$)*#a$+ s)$)*#a$ dan di)n$u! !)*a,i. Jadi %a"us s),a,u di#)"$i*an'!an adana #"/s)s ")!/ns$"u!si an' )",anju$ $)"us. Tu,an' s),a,u )"!)*an' /,)% #)"'an$ian ja"in'an i!a$ an' suda% ada. Pada )*"i/( $)",i%a$ dua */dus /s$)/')n)sis )")da. a,a* %a, $u,an' di)n$u! ,an'sun' da,a* ja"in'an i!a$ #"i*i$i( *a!a dis)u$ #)nu,an'an *)*"an/sa. i,a #)*)n$u!an $u,an' )",an'sun' da,a* $u,an' "a-an an' $),a% ada( *a!a dis)u$ #)nu,an'an )nd/!/nd"a,. P),)$a!an *a$"i!s $u,an' #ada dasa"na sa*a da,a* !)dua */dus #)*)n$u!an $u,an' i$u(na*un #ada #)nu,an'an )nd/!/nd"a, ( a'ian $)")sa" $u,an' "a-anna %a"us di%i,an'!an du,u s)),u* #),)$a!an $u,an' di*u,ai. Pada !)duana( $u,an' #)"$a*a !a,i di,)$a!!an s)a'ai ana*an
$"a)!)( dis)u$ s#/n'i/sa #"i*)"( dan ini !)*udian di$"ans#/"$asi *)njadi $u,an' an' ,)i% !/*#a! d)n'an *)n'isi ),a%+),a% di an$a"a $"a)!),. a. Penulangan Intramembranosa. aa!. Pada $u,an' )",a*),( s)a,i!na( /s$)/si$ $)"/"i)n$asi $)$a# dan disusun s)a"a !/ns)n$"is s)!i$a" #)*u,u% "),a$id ,u"us dida,a* sa,u"an %)=)"s ,an'sin'. T"a)!), *a$"i!s $u,an' an' di,)$a!!an da,a* ja"in'an i!a$ #"i*i$i $ida! ,a*a !)*udian *)njadi $)*#a$ d)#/sisi !a,siu* /sa$ dan s)*ua *a$"i!s an' di$a*a%!an /s$)/,as *)n'a#u" $ida! ,a*a !)*udian. Kana!u,i $u,an' di)n$u! d)n'an *),)$a!!an *a$"i!s s)!i$a" aan'+ aan' s), ini. S)')"a s)$),a% /s$)/,as #)"*u!aan $"a)!), $)"#isa%!an da,a* $u,an'( *a!a ju*,a%na di#u,i%!an *),a,ui #"/,i)"asi dan di)")nsiasi /s$)/,as a"u da"i s), /ss$)/#"/')ni$/" da,a* ja"in'an i!a$ #)"i=as!u,)". b. Penulangan Endokondral Tu,an' da"i !/,/* =)"$)"a,( #),=is( dan )!s$")*i$as *u,a+*u,a di)n$u! da"i $u,an' "a-an %ia,in( dan */d), $u,an' "a-an i$u !)*udian di'an$i /,)% $u,an' da,a* #"/s)s dis)u$ #)nu,an'an )nd/!/nd"a,( !a")na na $u,an' ini dis)u$ $u,an' "a-an( *)*)da!anna da"i $u,an' *)*"an da"i $)n'!/"a!. a,a* #)"!)*an'an $u,an' #anjan' ( $anda #)"$a*a $)")n$u!na #usa$ #)nu,an'an ada,a% #)*)sa"an !/nd"/si$ s)$)*#a$ di #)"$)n'a%an a'ian a$an' da"i */d), $u,an' "a-an. G,i!/')n *)n'u*#u, da,a* !/nd"/si$ %i#)"$"/i dan si$/#,as*ana a!an )"=a!u/,. )n'an *)*)sa"na ,a!una( *a$"i!s $u,an' "a-an di an$a"ana )"an'su" *)ni#is *)njadi s)#$a $i#is )"$in'!a# a$au s#i!u, ))n$u! $ida! $)"a$u". M)")!a da#a$ *)n'a#u" dan a'")a$ !"is$a, !a,siu* /sa$ !)i,+!)i, di,)$a!!an di da,a*na. Hi#)"$"/i !/nd"/si$ dii!u$i #"ua%an ")'")si *)nuju !)*a$ian dan d)')n)"asina.
H. REMODELING DAN REKONSTRUKSI TULANG S)-a!$u $u,an' $u*u%( susunanna *a!in "u*i$ /,)% adana ")!/ns$"u!si in$)"na, dan R)*/d),in'. R)*/d),in' $)"jadi a!ia$ adana ")s/"#si #ada da)"a% $)"$)n$u dan #),)$a!!an $u,an' a"u #ada $)*#a$ ,ain. R)s/"#si )"%uun'an d)n'an /s$)/!,as. Pada idan' $)*u an$a"a /s$)/!,as dan $u,an' $)", i%a$ adana a!$ii$as #)"*u!aan )"u#a 'a"is+'a"is #ada si$/#,as*a. Pada da)"a% $)"$)n$u $u,an' d)*i!ian di'an$i
$u,an' !/*#a!$a. Pada
#"/s)s ini
/s$)/,as
*)n'%asi,!an $u,an' s),a#is d)*i s),a#is #ada #)"*u!aan da,a* "/n''a+"/n''a *)*anjan' dida,a* $u,an' s#/n'i/sa( sa*#ai "/n''a i$u $)"sisa )"u#a sa,u"an s)*#i$ an' *)n'andun' #)*u,u da"a%. an'unana an' $)"di"i a$as ,a*),+ ,a*), !/ns)n$"is d)n'an sa,u"an dan #)*u,u% da"a% i$u dis)u$ sis$)* %a"=)"s #"i*i$i.
Perkembangan sistem havers. K)ana!an sis$)* Ha=)"s )"!)*an' da,a* $u,an' !/*#a!$a *),a,ui #"/s)s an' ,)i% "u*i$. Sus$ansi $u,an' di,a"u$!an /,)% !unu# =as!u,a" da"i #)"*u!aan #)"i/s$)u* a$au )nd/s$)u*. Ada u!$i an' *)nunju!!an a%-a *)!anis*) n/"*a, ")s/"#si in$)"na, $u,an' $)"jadi !a")na #)n'a"u% /s$)/si$ *a$an'. P"/s)s ini di!a$a!an s)a'ai /s$)/,isis. S),+s), an' )"#)"an disini da#a$ *)n'%asi,!an /sa$as) a,!a,i dan #"/$)as). S),+ s), ini di!),i,in'i *a$"i!s d)n'an !ada" 'a"a* dan a%an /"'ani! an' ")nda%. P"/s)s ,isis an' dia$u" s)a"a %/"*/na, *)n'a!ia$!an $)")n$u!na ,/"/n'+,/"/n' ,)a" *i"i# $aun' an' *)n'andun' #)*u,u% da"a% dan ja"in'an su*su* )*"i/na,. L/"/n' an' $)"jadi a!ia$ #"/s)s )"/si di,a#isi /s$)/,as %asi, di)")nsiasi s),+s), #"i*i$i da,a* su*su* $u,an'. La*),+,a*), $u,an' s)a"a #"/'")si di,)$a!!an #ada #)"*u!aan da,a* ,/"/n'( sa*#ai $)"sisa sa,u"an s)*#i$ d)n'an #)*u,u% da"a%. R)!/ns$"u!si $u,an' $ida! )"%)n$i d)n'an di'an$ina $u,an' #"i*)" d)n'an $u,an' s)!und)"( $)$a#i )",an'sun' s)#anjan' %idu#. R/n''a+"/n''a ")s/"#si $a! %)n$i %)n$ina $)"jadi dan di'an$i /,)% sis$)* Ha=)"s an'!a$an !)$i'a( !))*#a$( dan s)$)"usna. Pada #"/s)s ini( a'ian+a'ian sis$)* Ha=)"s $)"da%u,u *un'!in ,u#u$ da"i #)n'%anu"an dan *)n)$a# s)a'ai ,a*),
in$)"s$isia, an' $)"da#a$ dian$a"a sis$)* Ha=)"s a"u. i,a #)nu*u%an *)nd)!a$i a!%i"na( #)"i/s$)u*( dan )nd/s$)u* *),)$a!!an ,a#is+,a#is dasa" a$au i"u*)")n$ia,( an' *)n)$a# s)a'ai ,a*),+,a*), !/ns)n$"is. Ma!a s)a'ian )sa" *a$"i!s #ada $u,an' d)-asa $)")n$u! s)a"a in$"a*)*"an/sa. Tu,an' an' )"asa, s)a"a )nd//nd"a, %ana $)"sisa )"u#a $"a)!u,a $i#is #ada diaisis dan *)$aisis dan )"u#a $u,an' s#/n'i/sa #usa$ )#iisis. Perkembangan tulang tidak beraturan Tu,an' $ida! )"a$u"an )"!)*an' *),a,ui a"a an' s)"u#a d)n'an )#iisis #ada $u,an' #anjan'. Osii!asi $)"jadi di#usa$ dan *),uas !) s)'a,a a"a%. Tu,an' "a-an #ada a'ian $)#i )"un'si s)a'ai /na #"/,i)"asi sa*#ai $ida! ada #)nu*u%an ,a'i( !a")na suda% di'an$i /,)% $u,an'. P)na*a%an $u,an' s),anju$na $)"jadi *),a,ui /#/sisi da"i #)"i/s$)u*.
I.
REGENERASI TULANG
S)suda% #a$a% $u,an' $)"da#a$ #)"da"a%an da"i #)*u,u% da"i an' s/)! dan #)*)!uan. 3i"/,as an' )"!)*an' dan !a#i,)" da"a% *)*asu!i )!uan da"a% dan *)*)n$u! ja"in'an '"anu,asi(
ai$u #"/!a,us. Ja"in'an
'"anu,asi *)njadi ja"in'an i"/sa #ada$ dan !)*udian )"ua% *)njadi *asa $u,an' "a-an. Masa ini *)"u#a!an !asus !a,us $)*#/")" an' *)*#)"sa$u!an $u,an'+$u,an' )nd/s$)u*
an' dan
#a$a%.
Os$)/,as
*),)$a!!an
$u,an'
)"!)*an' s#/n'i/sa
da"i
an'
#)"i/s$)u* s)a"a
dan
#"/'")si
*)n''an$i!an $u,an' "a-an !a,us $)*#/")" d)n'an a"a s)"u#a /sii!asi )nd/!/nd"a,. a'ian an' *)na$u!an #a$a% $u,an' i$u $)"di"i a$as $u,an'. Ka,us $u,an' ini( an' s)*u,a s#/n'i/sa( *)n'a,a*i ")/"'anisasi *)njadi $u,an' !/*#!$a dan !),)i%an $u,an' a!an di ")s/"#si. U"u$an #)*)n$u!an !a,us s)$),a% )d)"a $u,an' *)n''a*a"!an sia$ *u,$i#/$)nna
s),
#)"i/s$)u* dan
)nd/s$)u*. S)$),a%
)d)"a(
*aa*
di)")nsiasi s), an' a!an $)"jadi $)"'an$un' #ada #)"s)diaan #)*u,u% da"a%. Pada *u,ana #)nda"a%an da)"a% i$u > #)"i/s$)u* dan )nd/s$)u* ? $ida! ai!( a"$ina !u"an' #)*u,u% da"a%na( dan s),+s), )"!)*an' !) ju"usan i"/sa
dan !/nd"/,as. S)$),a% *asu!na #)*u,u%+ #)*u,u% da"a%( $)")n$u! /s$)/,as.
J. SENDI SINO&IAL S)ndi sin/=ia, ada,a% sa$u+sa$una s)ndi an' *)*i,i!i "uan' an$a"a $u,an' #)"a$asan. Ruan' ini( dis)u$ s)a'ai "/n''a sin/=ia, >a$au )"sa*a?( iisi d)n'an ai"an sin/=ia,. 7ai"an sin/=ia, *),u*asi s)ndi( *)n'u"an'i ')s)!an an$a"a $u,an' dan *)*un'!in!an un$u! ')"a!an an' ,)i% )sa". Ujun'+ujun' $u,an' di$u$u#i d)n'an !a"$i,a'/ a"$i!u,a"( $u,an' "a-an %ia,in. S),u"u% s)ndi di!),i,in'i /,)% !a#su, a"$i!u,a" $)"di"i da"i ja"in'an i!a$. Ha, ini *)*un'!in!an #)"')"a!an s)ndi s)"$a ")sis$)nsi $)"%ada# dis,/!asi. Ka#su, a"$i!u,a" ju'a da#a$ *)*i,i!i ,i'a*)n an' *)*)'an' $u,an' )"sa*a+sa*a. S)ndi sin/=ia, *a*#u ')"a!an $)")sa" da"i $i'a j)nis s)ndi s$"u!$u"a,B Na*un( s)ndi ,)i% */i,) ada,a% s)ndi ,)*a%. Lu$u$( si!u( dan a%u ada,a% /n$/% s)ndi sin/=ia,. Ka")na *)")!a *)*un'!in!an ')"a!an )as( s)ndi sin/=ia, di!,asii!asi!an s)a'ai dia"$"/sis. P),u*asan ini san'a$ #)n$in' un$u! *)*#)"*uda% ')"a!an dan #)n)'a%an n)"i s)ndi. P)na!i$ $)"$)n$u( s)#)"$i "%)u*a$/id a"$%"i$is Pada s)ndi sin/=ia( $u,an'+$u,an' di$a%an *)njadi sa$u /,)% sua$u si*#ai s)ndi dan #)"*u!aan an' )"%ada#an( di,a#isi $u,an' "a-an s)ndi. La#isan ,ua" si*#ai ada,a% ja"in'an i!a$ #ada$ !/,a')n an' *)na$u d)n'an #)"i/s$)u* an' *)*un'!us $u,an' dan #ada ))"a#a $)*#a$ *)n)a, *)*)n$u! ,i'a*)n+,i'a*)n s)ndi. La#is da,a* si*#ai ai$u( M)*"an sin/=ia,( *)*a$asi "/n''a s)ndi( !)ua,i dia$as $u,an' "a-an s)ndi( dan i,a ada( dis!us in$"a+a"$i!u,a". M)*"an
Sin/=ia,
*)"u#a!an
*)*"an
=as!u,a"
$i#is
an'
*)n'andun' !a#i,)"+!a#i,)" ,)a" dan ( ,)i% !) da,a*( ana! s), ,)*a!. a#a$ di)da!an dua j)nis s), sin/=ia, an' *un'!in *)"u#a!an j)nis s), sa*a d)n'an $a%a#an #)"!)*an'an un'si/na, )")da ai$u :
a. S), J)nis A> a$au s), M ?( an' )"ju*,a% #a,in' ana! *i"i# *a'"/a' dan da,a* si$/#,as*ana *)n'andun' ana! *i$/!/nd"ia dan =)si!), *i!"/#in/si$/$i!( ,is/s/*( dan sua$u a#a"a$ '/,'i an' *)n/nj/,. S), ini )"daa a'/si$/sis a!$i. . S), j)nis > a$au s), 3 ? /"'an),+/"'an), ini !u"an' )"!)*an' $)$a#i s)a,i!na sis$)* ")$i!u,u* )nd/#,as*a '"anu,a" san'a$ ,uas dan iasana *)*#unai i"i+i"i s$"u!$u"a, *)n)"u#ai i"/,as. M)*"an sin/=ia, *)n'%asi,!an ai"an sin/=ia. 7ai"an !)n$a, ini $)")n$u! s)a'ai dia,isa$ >%asi, dia,isis? #,as*a da"a% dan ,i*a. 7ai"an ini )"un'si s)a'ai #),u*as dan nu$"i$i un$u! s), $u,an' " a-an s)ndi
A3TAR PUSTAKA
a. A$,as His$/,/'i ii/")( Vi$/" P. E"/s%)n!/. . u!u Aja" His$/,/'i T%/*as S. L))s/n(7. R/,and L))s/n( An$%/n A.Pa#a"/.