URBANIZACIJA I ODRŽIVI RAZVOJ
S L O B O D A N M I L U T I N O VI Ć
2
URBANIZACIJA I ODRŽIVI RAZVOJ
SLOBODAN MILUTINOVIĆ Univerzitet u Nišu
FAKULTET ZAŠTITE NA RADU
3
Prof. dr Slobodan Milutinović Redovni profesor Fakulteta zaštite na radu u Nišu
URBANIZACIJA I ODRŽIVI RAZVOJ Prvo izdanje, 2004. Izdavač: Fakultet zaštite na radu u Nišu Za izdavača: Prof. dr Dragan Spasić, dekan Recenzenti: Prof. dr Jovan Ćirić, redovni profesor Filozofskog fakulteta u Nišu Prof. dr Gavrilo Mihaljević, redovni profesor Arhitektonskog fakulteta u Beogradu Prelom i slog: autor Tiraž: 200 primeraka Odlukom Naučno – nastavnog veća Fakulteta zaštite na radu u Nišu rukopis je odobren za štampu kao monografija CIP – Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 502.131.1:711.4
МИЛУТИНОВИЋ, Слободан
Urbanizacija i održivi razvoj / Slobodan Milutinović. – 1. izd. – Niš : M kops centar). – 137 str. : ilustr. ; 24 cm Na nasl. str.: Univerzitet u Nišu. – Tiraž 200. – Beleška o autoru: str. 137. – Bibliografija: str. 128 – 135. Registri. ISBN 86-80261-54-8 a) Urbanizacija – Održivi razvoj COBISS.SR-ID 120760332
© 2004, Prof. dr Slobodan Milutinović Ova publikacija u celini ili u delovima ne sme se umnožavati, preštampavati ili prenositi u bilo kojoj formi ili bilo kojim sredstvom bez dozvole autora, niti može biti na bilo koji drugi način ili bilo kojim drugim sredstvom distribuirana ili umnožavan bez odobrenja izdavača.
Research for this book was supported in part by the Junior Faculty Development Program, which is funded by the Bureau of Educational and Cultural Affairs of the United States Department of State, under authority of the Fulbright-Hays Act of 1961 as amended, and administered by the American Council for International Education: ACTR/ACCELS. The opinions expressed herein are the author's own and do not necessarily express the views of either ECA or the American Councils.
4
5
SADRŽAJ
INDEKS SLIKA ............................................................................................................. 3 INDEKS TABELA .......................................................................................................... 5 I
UVOD................................................................................................................... 7 URBANIZACIJA U GLOBALNOM OKRUŽENJU ................................................................ 7 BROJ SVETSKOG STANOVNIŠTVA I URBANIZACIJA..................................................... 10 GLOBALNI RAST POPULACIJE I URBANIZACIJA: DA LI ĆE GRADOVI UNIŠTITI PLANETU?11 NOVO SAGLEDAVANJE PROCESA RAZVOJA................................................................ 13
II
DEMOGRAFSKI TRENDOVI........................................................................ 17 VEZA IZMEĐU DEMOGRAFSKIH TRENDOVA I ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE................... 18 Odnos stanovništva i životne sredine .................................................................. 19 GRANICE RASTA STANOVNIŠTVA - ISTORIJSKI PREGLED ........................................... 20 MODELI STANOVNIŠTVO - ŽIVOTNA SREDINA ........................................................... 23 Model granica rasta............................................................................................ 23 PAT model........................................................................................................... 24 RIVM model ........................................................................................................ 25 NEJEDNAKOST I DISTRIBUCIJA DRUŠTVENOG BOGATSTVA ........................................ 25 TREND RASTA STANOVNIŠTVA I RAZVOJ ................................................................... 27 Rast stanovništva i promene................................................................................ 27 NEJEDNAKA REGIONALNA DISTRIBUCIJA .................................................................. 30 RAST STANOVNIŠTVA I OBNOVLJIVI RESURSI ............................................................ 33 Poljoprivredno zemljište ..................................................................................... 33 Kvalitet vode i njen nedostatak ........................................................................... 34 Okeani ................................................................................................................. 38 Stanovništvo, šume i biodiverzitet ....................................................................... 39 RAST STANOVNIŠTVA I NEOBNOVLJIVI RESURSI ........................................................ 41 Mineralni resursi i rude metala .......................................................................... 41 Energenti............................................................................................................. 42 POGLED U BUDUĆNOST: DA LI ĆE MANJA POPULACIJA BITI VIŠE “ODRŽIVA”? ........... 45 Da li postoji gornja granica gustine stanovništva u društvu?............................. 46
III URBANIZACIJA .............................................................................................. 49 URBANIZACIJA I NJEN PROSTOR ................................................................................ 50 Urbani trendovi................................................................................................... 51 Karakteristike stanovništva i trend razvoja .................................................................. 55 ŠTA JE TO GRAD? ...................................................................................................... 55 Funkcije grada .................................................................................................... 58 NASTANAK I RAZVOJ GRADOVA ................................................................................ 61 Nastanak gradova ............................................................................................... 61 Pre-indusrijski gradovi ....................................................................................... 66
Koreni evropske urbane ekspanzije.............................................................................. 68 Nastanak kolonijalnih gradova..................................................................................... 69
Industrijalizacija i urbanizacija...........................................................................71 Imperijalizam i urbanizacija................................................................................73 URBANI SISTEMI ........................................................................................................74 Evolucija urbanih sistema ...................................................................................78 Odnos važnosti i veličine grada ................................................................................... 80 Gradovi primati............................................................................................................ 81 Centričnost gradova ..................................................................................................... 83 Svetski gradovi i globalni urbani sistem ..............................................................84 IV ODRŽIVI RAZVOJ ..........................................................................................91 ODRŽIVI RAZVOJ – ODREĐENJE, UZROCI I KRITIČKA ANALIZA ...................................91 Definicija i kontraverze .......................................................................................91 Ekonomske osnove održivog razvoja ...................................................................92 Fordizam i njegova kriza.............................................................................................. 93 Postfordizam ................................................................................................................ 96 Političke osnove održivog razvoja .......................................................................98 Stokholmska konferencija............................................................................................ 98 Od Stokholma do Rija.................................................................................................. 99 Konferencija u Riju................................................................................................... 101 Konferencija u Johanesburgu.................................................................................... 102 Komponente održivog razvoja ...........................................................................102 Ekonomska dimenzija ............................................................................................... 102 Društvena dimenzija ................................................................................................. 104 Komponenta zaštite životne sredine.......................................................................... 105 ODRŽIVI URBANI RAZVOJ ........................................................................................106 Utopisti i anarhisti u traganju za održivim gradom...........................................106 Koncept urbane održivosti .................................................................................107 Uloga gradova u održivom razvoju ...................................................................109 Održivi grad – budućnost ili fikcija ..................... Error! Bookmark not defined. Odgovorni grad ......................................................................................................... 111 Grad pogodan za život .............................................................................................. 113 Participativni grad..................................................................................................... 115 Planiranje održivog urbanog razvoja......................................................................... 116 Od klasičnog ka meta-urbanom planiranju ............................................................... 117 ODRŽIVI RAZVOJ – ŠTA OČEKIVATI U BUDUĆNOSTI?................................................120 Neophodnost daljeg razvoja sistemskog pristupa održivom razvoju .................121 Ka održivosti, ili ka postizanju balansa? ...........................................................123 LITERATURA ...........................................................................................................128 BELEŠKA O AUTORU ................................................................................................137 IZ RECENZIJE ...........................................................................................................138
2
Indeks slika Slika 1. Slika 2. Slika 3. Slika 4. Slika 5. Slika 6. Slika 7. Slika 8. Slika 9. Slika 10. Slika 11. Slika 12. Slika 13.
Slika 14. Slika 15. Slika 16.
Slika 17. Slika 18. Slika 19. Slika 20. Slika 21. Slika 22. Slika 23. Slika 24.
Rast svetske populacije (u milijardama) od početka nove ere prema podacima UN ........................................................................................................................... 21 Svet 1950 - 1995: Ukupan broj stanovnika (u milijardama i prosečan broj dece (TFR) prema visokom, srednjem i niskom scenariju fertiliteta ............................ 22 Veličina svetske populacije prema različitim scenarijima fertiliteta, 1950. - 2150. (podaci iz 1998. godine) ...................................................................................... 28 Veličina populacije u različitim regionima sveta prema projekcijama scenarija srednjeg fertiliteta u periodu 1950-2150 ............................................................. 28 Regionalna distribucija stanovništva u periodu od 1950. - 2030. sa projekcijom do 2050. godine ................................................................................................... 30 Projekcije regionalnog rasta populacije i ekonomskog rasta prema Kongresu Sjedinjenih Američkih Država ............................................................................. 31 Projekcije emisije ugljendioksida po regionima prema Kongresu Sjedinjenih Američkih Država ................................................................................................ 32 Emisije ugljenmonoksida u zemljama u tranziciji u periodu 1985. – 1997. godina 33 Srednje godišnje raspoložive količine obnovljivih vodnih resursa u zemljama u tranziciji u 2000. godini....................................................................................... 35 Procenat ukupne količine otpadnih voda koji se prečišćavao 1993. godine u glavnim gradovima nekih zemalja u tranziciji ..................................................... 36 Procenat prerade otpadnih voda u glavnim gradovima zemalja u tranziciji u 1993. godini ......................................................................................................... 37 Porast procenta urbane populacije u svetu u periodu od 1950. godine do danas, sa projekcijom rasta do 2030. godine prema scenariju srednjeg fertiliteta......... 51 Porast procenta urbane populacije po kontinentima u periodu od 1950. godine do danas, sa projekcijom rasta do 2030. godine prema scenariju srednjeg fertiliteta 52 Urbano stanovništvo u manje razvijenim i u razvijenim zemljama kao procenat ukupnog svetskog urbanog stanovnštva............................................................... 53 Deset najvećih urbanih aglomeracija 1950., 2000. godine sa projekcijom za 2015. godinu ........................................................................................................ 54 Rekonstrukcija drevnog sumerskog grada Ura (2100. godine PNE), prestonice Mesopotamijske civilizacije, sa palatom (ziguratom) kralja Urnamua (danas El Mukejar u Iraku).................................................................................................. 62 Derivacija viška vrednosti i njegovi efekti na nastanak grada ............................ 64 Dolina Tigra i Eufrata, jedna od kolevki urbanih naseobina .............................. 65 Antički grad Persepolis, 1000 p.n.e, snimak iz 1935. godine .............................. 67 Rekonstrukcija Atine iz V veka p.n.e. ................................................................... 67 Karakteristični srednjovekovni grad – tvrđava na tlu današnje Italije................ 69 Oxford street u Mančesteru 1913. godine............................................................ 71 Tragovi kolonijalnog nasleđa u današnjem Bombaju.......................................... 73 Primena Kristalerove teorije centralnih mesta na gradove u južnoj Nemačkoj .. 75
3
Slika 25. Slika 26. Slika 27. Slika 28. Slika 29. Slika 30.
Koncept diferencijalne urbanizacije.....................................................................79 Faze diferencijalne urbanizacije ..........................................................................79 Linija za masovnu proizvodnju u kompaniji Ford Motor River Rouge Plant.......95 Vrtni grad Ebenezera Hauarda ..........................................................................107 Input/autput model grada ...................................................................................112 Faze adaptivnog ciklusa .....................................................................................122
4
Indeks tabela Tabela 1. Milenijumski ciljevi razvoja................................................................................. 13 Tabela 2. Projekcije svetske populacije na osnovu sedam scenarija, 1950-2150 (u milijardama). Podaci iz 1998. godine.................................................................. 27 Tabela 3. Promene u nameni površina (poljoprivredno zemljište i šume) u nekim zemljama u tranziciji u periodu 1992. – 1994...................................................................... 39 Tabela 4. Pregled procenata urbane populacije po kontinentima....................................... 51 Tabela 5. Broj stanovnika potreban da bi se naselje definisalo kao grad u nekim zemljama . ........................................................................................................................... 58 Tabela 6. Centričnost gradova u nekim zemljama u tranziciji ............................................ 84 Tabela 7. Centričnost svetskih gradova prikazana preko indeksa avio putovanja između 1977. i 1995. godine ............................................................................................ 88 Tabela 8. Globalna hijerarhija svetskih gradova na osnovu “vrednosti neophodnosti gradova”.............................................................................................................. 89 Tabela 9. Model održivog grada: bipolarni konflikt mreža – pojedinac ........................... 111 Tabela 10. Materijalni input-autput bilans Londona u 1993. godini .......................... 112 Tabela 11. Optimistički vs. pesimistički pogled na budućnost održivog razvoja .......... 120
5
I
UVOD
Početkom dvadesetog veka u urbanim naseobinama živelo je 150 miliona ljudi, što je predstavljalo tek negde oko pet procenata ukupne svetske populacije. Kako se dvadeseti vek bližio kraju, urbana populacija se uvećavala i dostigla blizu tri milijarde, odnosno skoro polovinu populacije na Zemlji. Azija, na primer, danas ima 143 grada sa preko milion stanovnika i u njima živi 47,5 % ukupnog broja svetske populacije koja naseljava milionske gradove. Više od polovine svetskih megalopolisa koji imaju više od 8 miliona stanovnika (tačnije 13 od 23) takođe se nalazi u Aziji.
Urbanizacija u globalnom okruženju Na prelasku iz dvadesetog u dvadeset prvi vek može se uočiti nekoliko osnovnih urbanih trendova. Prvo, uprkos mnogim predviđanjima, usporava se stopa rasta broja stanovnika u mnogim gradovima nerazvijenog dela sveta. Najveći gradovi u ovim državama u poslednje dve decenije rastu mnogo sporije nego što je to bio slučaj u osamdesetim godinama dvadesetog veka. Drugo, svetom mnogo manje dominiraju megalopolisi nego sto su bila predviđanja naučnika. Manje od pet procenata ukupne svetske populacije živelo je 1990. godine u megalopolisima. Predviđanja da će gradovi kao što su Kalkuta i Meksiko Siti rasti do nivoa gigantskih konurbacija sa 30 do 40 miliona stanovnika nisu se ostvarila. Treći trend koji se može zapaziti odnosi se na vezu urbanih promena i promena u ekonomskoj, društvenoj, političkoj i kulturnoj sferi. Treba reći da ova veza još uvek nije dovoljno jasna. Paradoks je da neki veliki gradovi sa rapidnim povećanjem broja stanovnika uprkos tome pružaju dobre životne uslove, mnogo bolje nego sto je to slučaj u mnogim malim gradovima. Danas se jasno mogu uočiti neke tendencije vezane za budućnost urbanih naseobina u trećem milenijumu. Pre svega, progresivna urbanizacija u svim delovima sveta je izvesna. Može se sa sigurnošću računati da će na završetku deceniji u kojoj živimo više od polovine svetskog stanovništva biti urbano. Sa druge strane, očekuje se da interakcija između urbanizacije i globalizacije nastavi da raste. Globalizacija je višestran proces koji države, gradove i ljude nagoni na sve jače
7
međusobne veze kroz ubrzavanje tokova dobara, usluga, kapitala, tehnologija i ideja. Svetski gradovi u ovom procesu imaju vodeću ulogu, posebno u sferi globalne ekonomije. Uz sve navedeno, kao četvrti, veoma značajni pokazatelj budućnosti urbanizacije može se navesti nastavljanje trenda pomeranja moći i odgovornosti sa nacionalnog na nivo lokalne vlasti i civilnog društva. Ovaj proces započeo je devedesetih godina dvadesetog veka kada se došlo do saznanja da tradicionalni modeli urbane vlasti u novom okruženju ubrzane urbanizacije ne mogu da ponude rešenja za postojeće i nove probleme koji su se javljali. U globalizovanom svetu države i gradovi se sve više međusobno povezuju, stvarajući nezavisne saveze i oblike saradnje. Dok su svetski gradovi sami po sebi veoma značajan činilac svetskog poretka u kome nacionalne granice sve manje predstavljaju prepreku nesmetanom protoku kapitala, ljudi i ideja, jača sve više subregionalno povezivanje ekonomskih, ali i političkih entiteta. Ovaj trend je najprisutniji u Evropi, kako u zemljama Evropske Unije i zemljama sukcesorima, tako i u ostalim državama. Prvi pokušaji stvaranja subregionalnih “triangli rasta” beleže se i u Srbiji 1 . Neke azijske države takođe imaju dobra iskustva sa trianglama rasta, pre svega Južna Kina (Hong Kong, Guandong, Fudžijan i Tajvan) i SIJORI region koji uključuje Singapur, Johor u Maleziji i Riau u Indoneziji. U naučnim krugovima sve se više govori o regionima – državama, kao o još jednom načinu regionalnog povezivanja, sličnom pomenutom. Još jedna značajna prostorna ekspresija razvoja globalne ekonomije su urbani koridori koji se mogu zapaziti naročito u Istočnoj Aziji, Evropi, ali i u ostalim delovima sveta. Međutim, globalizacija nije donela samo dobro svetskim gradovima. Naprotiv, nekada se njihovim stanovnicima može činiti da im uopšte nije donela ništa dobro. Iako sa sobom nosi nove mogućnosti i pozitivne promene određenim gradovima, ona sa druge strane neke gradove marginalizuje. Marginalizovani gradovi mogu se naći u svim delovima sveta, ali ih najviše ima u Africi. Oni su izvan glavnih tokova (infrastrukturnih pre svega, ali i tokova kapitala, robe i usluga), i imaju ogromnih teškoća da se uključe u globalnu ekonomiju. Šta je to negativno što danas kaarakteriše gradove gotovo u svim delovima sveta? • Nezaposlenost u urbanim sredinama ostala je visoka. Ovo donekle objašnjava sveprisutni fenomen urbanog nasilja i kriminala. • Urbana infrastruktura pati od neadekvatnog održavanja i nedostatka ulaganja, što se može zapaziti čak i u razvijenim zemljama. Na primer, čak i takvi gradovi kao što su Čikago ili Vašington imaju problema sa sistemima odvođenja otpadnih voda, dok gradovi američke Istočne Obale imaju konstantan problem sa sistemima za napajanje električnom energijom. Naravno, u gradovima nerazvijenog dela sveta ovi problemi su mnogo očitiji. 1
Na inicijativu gradonačelnika Niša, Sofije i Skoplja tokom 2002. godine formiran je Evroregion “Nis-Sofija-Skoplje”, koji je uključio sve pogranične opštine jugoistočne Srbije. Osim prekogranične saradnje loklanih vlasti, ovaj Evroregion ima za cilj zajedničko planiranje loklanoig rasta, kroz projekte približavanja Evropskoj Uniji.
8
Loša infrastruktura u gradovima prouzrokuje mnogo problema vezanih za vodosnabdevanje, sanitaciju i saobraćaj u gradu. Od toga najviše strada najsiromašniji deo stanovništva. • Problemi zaštite životne sredine, pre svega aerozagađenje, zagađenje voda i buka, sve su očitiji u mnogim gradovima, pre svega u zemljama u razvoju. • Rastući društveni konflikti, kao što su veliki broj beskućnika i kriminal, pogađaju mnoge gradove. Ovi konflikti delimično se javljaju kao rezultat sve veće potražnje za radnim mestima kojih nema dovoljno, a drugim delom ih prouzrokuje liberalizacija protoka ljudi u globalnom okruženju i na mikro nivou. U veku u kome se nalazimo relevantna jedinica ekonomske aktivnosti, društvene organizacije i generisanja znanja svakako će biti grad. Svetski gradovi će posebno imati uticaj na razvoj globalne ekonomije. Tehnološke prednosti i lakši pristup informacijama omogućiće gradovima da razvijaju efikasnije vidove proizvodnje, kojima se na najjeftiniji način iskorišćavaju materijalni resursi. U informatičkoj eri koja je započela gradovi imaju ulogu generatora, procesora i “skladišta” znanja. Kako je znanje visoko vredan resurs, gradovi koji imaju intenciju da napreduju svakako će ulaziti u globalnu utakmicu u kojoj se teži za privlačenjem znanja. Industrija znanja, tehnološki parkovi, zone tehnoloških unapređenja, tehnopolisi i drugi slični organizacioni razvijaće se sve više u gradovima 2 . Gradovi će u budućnosti imati više slobode. Informatička povezanost pojedinaca i institucija doneće njima samima, ali i gradovima veću slobodu. Komunikacija internetom zameniće sastanke i komunikaciju “licem u lice”. Ovo će se odraziti na način života u gradovima, tako što će stanovnici sve više raditi od kuće, kupovati iz fotelje i putovati uz pomoć kreditnih kartica. Zahtevi za većom participacijom građana i demokratskim standardima ponašanja jačaće nevladine organizacije i udruženja građana. Tako će se gradovi naći u poziciji da se reorganizuju kako društveno, tako i institucionalno.
2
Tehnološki centri u Sjedinjenim Američkim Državama, na primer, zaslužni su za rehabilitaciju i ponovni razvoj nekih gradova koji su zbog različitih razloga zapadali u tečkoće. Zahvaljujući lociranje jednog od najvećih istraživačkih parkova za biotehnologije Research Triangle Park na lokaciji između Rolija, Durama i Čepel Hila u Severnoj Karolini, i činjenici da tri jaka univerziteta (UNC, Duke i NC State University) imaju značajnu ulogu u razvoju ovog istraživačkog parka, nekada poznati “duvanski put”, koji je naglo osiromašio sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog veka, počeo je ponovo da se razvija. Osim ovog primera SAD se mogu pohvaliti i jakim tehnološkim parkovima koji nose razvoj Wašingtona (Baltimor), Bostona (Route 102), Hjustona (Silicone Gulch), Mineapolisa (Silicon Prairie), a svakako da je najpoznatija od njih Silikonska Dolina.
9
Broj svetskog stanovništva i urbanizacija Kada su ljudi prvi put otkrili poljoprivredu (otprilike 8000 godina pre nove ere) svetska populacija iznosila je između 2 i 20 miliona ljudi [Cohen, 1995: 77]. U to doba neke vrste primata imale su veći broj jedinki na Zemlji, na primer babuni. Ali poljoprivreda je donela prvi značajniji rast ljudske vrste. Populacija je rasla mnogo brže, verovatno deset do hiljadu puta brže u odnosu na predhodni period, ali i dalje veoma sporo u odnosu na današnji tempo rasta. Ovim tempom do početka nove ere broj ljudi na Zemlji dostigao je 200 do 300 miliona (otprilike onoliko koliko danas imaju Sjedinjene Američke Države ili Indonezija). Do početka šesnaestog veka ovaj broj je porastao na 400 do 500 miliona. Bilo je potrebno da prođe milenijum ipo da bi se broj ljudi na planeti duplirao i da stopa rasta stanovništva dostigne 0,1 procenat godišnje. Posle 1500. godine broj stanovnika je nastavio da raste prilično sporo, tako da je oko 1730. godine na Zemlji živelo oko 700 miliona ljudi. Tada počinje nagli rast svetske populacije. Još uvek nije pouzdano jasno šta je uzrok ove prekretnice i zašto baš tada počinje "demografska eksplozija", prisutna i danas. Pretpostavlja se da je jedan od uzroka pronalaženje lekova protiv nekih smrtonosnih zaraznih bolesti, unapređenje uslova života, sanitacije i bolja ishrana. Svejedno, u nepunih sto godina (do 1820.) broj stanovnika dostigao je milijardu. Od osamnaestog veka dolazi do naglog rasta svetskog stanovništva u odnosu na predhodni period. Posle 1950. godine, koja se smatra drugom prekretnicom demografske eksplozije na planeti, broj stanovnika dostigao je deset hiljada puta viši stepen rasta u odnosu na period kada je čovek pronalaskom poljoprivrede započeo svoje osvajanje planete i 50 do 100 puta veći stepen rasta u odnosu na period od osamnaestog veka do kraja pedesetih godina dvadesetog veka. U interesantnoj igri brojevima Cipolla je pokazao kako bi izgledala naša planeta da je rast populacije u vreme pronalaska poljoprivrede imao tempo koji ima danas. Zemljina površina bila bi ispunjena masom ljudi debljine hiljadu svetlosnih godina, što bi dovelo do povećanja njene radijalne brzine nekoliko puta u odnocu na brzinu svetlosti [Cipolla, 1978: 89]. Postoji jasna saglasnost demografa u svetu da nagli rast svetske populacije uglavno potiče od (skoro) dramatičnog pada smrtnosti u svetu kao rezultata bolje dostupnosti hrane, medicinskih usluga, čiste vode i sanitarnih uslova [Chiras, 1998: 131]. To sa druge strane znači da ovaj rast nije uzrokovan činjenicom da ljudi u nerazvijenom delu sveta imaju sve više dece. U ranim pedesetim godinama ovog veka žene u zemljama u razvoju rađale su prosečno šestoro dece, dok danas ovaj broj iznosi manje od troje [UNDP, 1999:I:12]. Ili, kako je slikovito rekao jedan od konsultanata UN "nisu ljudi počeli da se iznenada razmnožavaju kao zečevi, oni su samo prestali da umiru kao muve!" (konsultant UN Peter Adamson, citiran u [Lomborg, 2001: 46]). Posmatrajući istoriju Zemlje sa aspekta rasta populacije, može se uočiti jasna zakonomernost između fertiliteta i smrtnosti, zavisno od stepena razvijenosti regiona u kome se posmatra. Ova pojava poznata je kao "demografska tranzicija" [Berry i drugi, 1993: 57]. U tradicionalnim poljoprivrednim društvima prihodi su
10
mali a smrtnost velika. Međutim, deca u ovim društvima rano počinju da rade i svojim roditeljima u njihovim poznim godinama obezbeđuju u globalu veće prihode nego što ih "koštaju". To je uzrok rađanju većeg broja dece. Sa poboljšanjem životnih uslova, medicinske zaštite, sanitarnih uslova i ekonomskog prosperiteta uopšte, smanjuje se i smrtnost. Tranzicija prema urbanom načinu života i razvijenijoj ekonomiji čini da deca počinju da "koštaju" svoju porodicu više nego što joj svojim radom ekonomski doprinose, jer su njihove potrebe za školovanjem veće, kasnije počinju da zarađuju, što sve doprinosi smanjenju broja dece u porodici. Naravno, ovde ne treba isključiti ni ostale razloge za smanjenje broja dece, kao što je, na primer, nivo edukacije žena. Međutim, demografska tranzicija se jasno može videti na primerima razvijenih zemalja (jedan od eklatantnih primera je Švedska u kojoj je u periodu od osamnaestog do devedesetih godina dvadesetog veka drastično opadao fertilitet, ali i mortalitet, da bi od tada oba parametrta rasla), ali i u današnjoj praksi zemalja u razvoju. Još jedan od načina da se sagleda u pogledu demografije neobični dvadeseti vek je da se prati koliki je ukupan broj ljudi koji su ikada živeli na planeti i (uzimajući u obzir prosečan ljudski vek) koliko iznosi ukupan broj godina koje su ljudi ikada proživeli. Ovakva izračunavanje naravno zahtevaju uvođenje nekih predpostavki, ali, radeći ih, neki od najhrabrijiih demografa (pre svih Biraben, Bourgeois-Pichat i Westing) došli su do vrlo intersantnih zaključaka. Oni su pokazali da se ukupan broj ljudi koji su u proteklih četiri miliona godina živeli na Zemlji kreće u granicama od 50 do 80 milijardi. Svi zajedno, oni su proživeli ukupno oko 2,16 hiljada milijardi godina. U celoj priči najinteresantnije je kako je ovaj enormni broj godina bio raspoređen po epohama: 28 procenata otpada na period posle 1750. godine nove ere, 20 procenata na period dvadesetog veka, a čak 13 procenata na njegovu drugu polovinu. Znači, iako na dvadeseti vek u odnosu na celokupnu istoriju ljudskog roda otpada 0,00025 procenata, on je "ugostio" jednu petinu svih ljudskih života na planeti [McNeil, 2000: 9]. Činjenica je da istorija ljudske populacije u demografskom smislu predstavlja trijumf ljudske vrste. Ova činjenica, na drugoj strani, ima svoju cenu. U svakom slučaju, ovo je čudesni napredak, ekstremni prelazak iz okvira prošlosti, čak i ako želimo da svoja sadašnja iskustva razvoja društva i rasta stanovništva smatramo normalnom matricom.
Globalni rast populacije i urbanizacija: da li će gradovi uništiti planetu? Kada se govori o nekontrolisanom rastu populacije, neophodno je naglasiti da veliki broj ljudi neće bitno uticati na povećanje gustine naseljenosti površine Zemlje nego što ona iznosi danas. Ova naizgled kontradiktorna tvrdnja uslovljena je podatkom da će rast populacije uglavnom pogoditi gradove i da će broj stanovnika u njima rapidno rasti, dok će seosko stanovništvo u narednih 30 godina uglavnom ostati na istom broju [Lomborg, 2001:49]. U Evropi se čak očekuje smanjenje gustine naseljenosti do 2025. godine na čak 97% površine. Nekontrolisana
11
urbanizacija je, dakle, najznačajniji pratilac demografskog rasta i jedna od najvećih budućih pretnji čovečanstvu. Da li je baš tako? Među najznačajnijim odlikama dvadesetog veka bio je istovremeni talas rapidnog rasta broja stanovnika i urbanizacije. Ovakav trend rezultat je milijardi pojedinačnih ljudskih odluka, bilo svesnih ili nesvesnih, donetih iz različitih pobuda. Neke od ovih odluka bile su individualne, kao što su odgovori na izazove kada zasnovati porodicu ili gde živeti. Neke su bile političke, kao što je odluka Titove vlade da izvrši industrijalizaciju zemlje i seosko stanovništvo "preseli" u gradove, ili odluka Kineske komunističke partije da početkom sedamdesetih ograniči broj dece po porodici. Političke odluke uticale su takođe i na nastajanje i razvoj novih gradova. Australija je 1920. godine za svoju prestonicu izabrala relativno malu Kanberu, dajući joj značaj administrativnog centra i direktno implicirajući njen rast. Slično je bilo i sa Brazilijom. Sve ove odluke zajedno su proizvele globalni trend urbanizacije i rasta stanovništva. One su u većoj ili manjoj meri uticale na sve što se može nazvati odnosima između ljudi. Takođe, ovakve odluke uticale su i na mnoge aspekte koji nisu direktno vezani za ljude. Stanje životne sredine predstavlja eklatantan primer za ovaj uticaj [Milutinović, 2003]. U današnje vreme vode se mnoge diskusije vezane za socijalne snage i trendove koji su vezani za ugrožavanje stanja životne sredine. Ni na jednu od njih nije potrošeno toliko vremena i papira kao na diskusiju o problemima rasta populacije. Pri tome postoje značajna neslaganja između razvijenih sa jedne i zemalja u razvoju i nerazvijenih sa druge strane. Indija i Afričke zemlje najčešće dokazuju da je pitanje rasta populacije od manjeg značaja, Amerika i Evropa da je ovo pitanje krucijalno. Postoje takođe i mišljenja nezavisnih eksperata i naučnika koji pokušavaju da pomire ovakva gledišta stavom da za neke aspekte ugrožavanja životne sredine demografski rast predstavlja ozbiljnu pretnju, dok je za druge aspekte ovaj fenomen od manjeg značaja. Interesantno je pratiti demografske promene u Srbiji poslednjih godina. Karakteristična za ove prostore je pojava prinudnih migracija i njen uticaj na trendove urbanizacije. Prema poslednjem popisu stanovništva u Srbiji zabeleženo je smanjenje broja stanovnika za oko 83.000. Ovo smanjenje uglavnom je raspoređeno ka centralnoj Srbiji i ka seoskim područjima, dok mnoge gradske celine i u ovom periodu beleže izvestan porast broja stanovnika. Porast je najočitiji u gradovima u kojima ima veliki broj izbeglica (gradovi u blizini granice sa Hrvatskom i BIH Apatin, Sombor, Bačka Palanka, Užice). Međutim, i u ovim opštinama se smanjio broj seoskog stanovništva. Slično je i u Pančevu, Lazarevcu, Šapcu, Vranju, Novom Pazaru, Gornjem Milanovcu... Nekada veliki industrijski centri beleže značajan pad broja stanovnika, kako na gradskom, tako i na seoskom području (Bor, Subotica, Jagodina, Prijepolje, Požarevac, Kruševac). Još jedna od karakteristika je i povećanje broja stanovnika u prigradskom opštinama Beograda i smanjenje u opštinama centralnog gradskog jezgra. Očigledno je da su iz centara gradova ljudi odlazili u inostranstvo, a izbeglice iz bivših republika naseljavale prigradska naselja [Milutinović, 2003]. Svejedno, činjenica je da će 2007. godine godine više ljudi živeti u gradovima nego u seoskim područjima po prvi put u istoriji. Početkom pedesetih samo je Njujork bio megalopolis sa više od 10 miliona stanovbnika, a njemu 12
najbliži po broju stanovnika bio je London sa 8,7 miliona. Danas postoji 19 svetskih megalopolisa, a prema procenama UN do 2015. godine biće ih 23. Na čelu ove liste biće Tokio i Bombaj sa preko 26 miliona stanovnika [UNDP 1998: 8]. Devetnaest od 23 megalopolisa biće locirano u nerazvijenim regionima.
Novo sagledavanje procesa razvoja Osnovni cilj politike razvoja je da kreira održiva unapređenja u načinu života svih građana. Iako je u biti ostvarivanja ovog cilja rast dohotka po glavi stanovnika i rast potrošnje, ne treba zanemariti ni druge komponente ostvarivanja osnovnog cilja, kao što su smanjenje siromaštva, povećavanje dostupnosti osnovnih zdravstvenih usluga i povećanje obrazovnog nivoa. Dostizanje ovih ciljeva zahteva da se politici razvoja priđe na drugačiji način nego što je to do sada bio slučaj. Na Milenijumskom Samitu Ujedinjenih Nacija, održanom septembra 2000. godine 147 šefova država i vlada i 191 država usvojili su “Milenijumsku deklaraciju” [United Nations, 2000], koja obuhvata skup ciljeva i merljivih indikatora, poznatijih kao Milenijumski ciljevi razvoja. Osam milenijumskih ciljeva razvoja obuhvatilo je 48 indikatora koje treba dostići u oblasti smanjenja siromaštva, obrazovanja, zdravlja, održivosti životne sredine i globalnog partnerstva za razvoj. Mnogi od indikatora trebalo bi da budu dostignuti do 2015. Godine. Tabela 1. Milenijumski ciljevi razvoja
Polna jednakost u obrazovanju
Obrazovanje
Borba protiv siromaštva
CILJEVI Smanjiti za polovinu današnji broj stanovnika koji živi sa manje od jednog dolara dnevno Smanjiti za polovinu današnji broj stanovnika koji je pogođen glađu
Osigurati osnovno obrazovanje za sve
Eliminisati polnu neravnopravnost u osnovnom i srednjem obrazovanju do 2005. a na ostalim nivoima do 2015. godine.
13
Smanjenje mortaliteta Unaprediti zdravlje majki Iskoreniti AIDS, malarijui druge zarazne bolesti Održivost životne sredine Razviti globalno partnerstvo za razvoj
Za dve trećine smanjiti mortalitet dece uzrasta do 5 godina
Za tri četvrtine smanjiti mortalitet pri porođaju
Prepoloviti incidencu AIDS-a i početi sa njenim smanjivanjem
Prepoloviti incidencu malarije i drugih zaraznih bolesti i početi sa njihovim smanjivanjem
Do 2015. Godine prepoloviti procenat stanovništva koji ima održivi pristup zdravoj pijaćoj vodi i osnovnim sanitarnim uslugama Integrisati principe održivog razvoja u nacionalne politike i programe i smanjiti gubitke resursa životne sredine Do 2002. godine značajno poboljšati živote najmanje 100 miliona stanovnika koji danas žive u nehigijenskim uslovima Dalje razvijati i otvarati tržišza i finansijske sistem koji su predvidivi i nisu diskriminatorni. Na nivou država i međunarodne zajednice postići dogovor o smanjnju siromaštva i pricipima solidne vlasti. Sagledati potrebe nerazvijenih, ukinuti carine i kvote za njihov izvoz i sagledati mogućnost oslobađanja dugova. Sagledati posebne potrebe država na izolovanim ostrvima Razviti mere za borbu sa postojećim zaduženjem zemalja u razvoju U saradnji sa razvijenim zemljama, omogućiti produktivno zapošljavanje mladih U saradnji sa farmaceutskim kompanijama omogućiti pristup osnovnim lekovima u nerazvienim zemljama U saradnji sa privatnim sektorom omogućiti nerazvijenima nove pristup novim tehnologijama, pre svega informacionim i telekomunikacionim
Izvor: [United Nations, 2000]
14
Poslednjih pola veka karakterisala je mešavina pesimizma i optimizma vezano za dalje mogućnosti razvoja. “Zelena revolucija” donekle je otklonila maltuzijanske pretnje i najugroženije zemlje, kao Indija, postigle su uspehe u obezbeđivanju dovoljnih količina hrane za stanovništvo. Ali populacioni bum, u kombinaciji sa relativno sporim rastom produktivnosti u proizvodnji hrane (pre svega žitarica) u devedesetim, ponovo je razbuktao diskusije o tome da li će hrane na planeti biti dovoljno. Neki inovativni pristupi problemima razvoja, kao na primer brazilska politika substitucije uvoza, imali su uspeha u početku, da bi potom zapadali u teškoće. Sa druge strane, najvidljiviji uspesi u brzom ekonomskom razvoju, koji se uglavnom vezuju za “istočnoazijske džinove” i koji su veoma brzo posle meteorskog uspeha beležili nagli pad, postavili su nova pitanja vezana za politiku razvoja i doveli do toga da mnoge privrede u tranziciji “uspore” svoja nastojanja da u potpunosti i brzo odgovore na izazove tržišta. Zbog svega toga elementi buduće politike (ili budućih politika) razvoja još uvek su otvoreni za raspravu. Poglavlja koja slede pokušaće da ovoj raspravi daju kritičku notu i da ukažu na neka moguća rešenja. Pri tome će predpostavke biti sledeće: • Održivi razvoj nema samo jedan cilj. Bez obzira što rast nacionalnog dohotka per capita povećava životni standard, ovo je samo jedan od ciljeva razvoja. Uspeh u nastojanju da se poveća životni standard stanovnika uključuje i neke mnogo specifičnije ciljeve: poboljšanje zdravlja ljudi, njihovih mogućnosti za obrazovanje, davanje svima podjednakih mogućnosti da učestvuju u javnom životu, osiguranje zdrave životne sredine, intergeneracijsku jednakosti i mnogo toga drugog. • Razvojne politike su međusobno zavisne. Kada politika ne daje dobre rezultate, uzrok tome ne mora da leži samo u individualnoj strategiji. Politike zahtevaju prateće mere koje će osigurati njihovo ostvarivanje i do grešaka u politici može doći ako te prateće mere izostanu. • Vlade imaju vodeću ulogu u ostvarivanju razvoja, ali ne postoji jednostavan skup pravila koji će im objasniti šta treba da rade. Postoji saglasnost da vlade treba da usvoje osnove politike razvoja, ali uloga koju vlada ima u ostvarivanju ovih politika zavisi od njene sposobnosti da donosi efektivne odluke, njenih administrativnih kapaciteta, nivoa razvijenosti zemlje, eksternih uslova i mnogih drugih faktora. • Procesi su podjednako važni kao i politike. Održivi razvoj zahteva postojanje institucija “solidne vlasti”, koje omogućavaju transparentnost i participaciju i obezbeđuju uslove za partnerstvo vlada, privatnog sektora, nevladinih organizacija i drugih elemenata civilnog društva. Polazište koje se zasniva na ideji da održivi razvoj nema samo jedan cilj i da su politike i procesi kojima se do njega dolazi kompleksni i međusobno zavisni izazvalo je mnoge potrese u klasičnim teorijskim postavkama razvoja. Do tada isključivo “vlasništvo” ekonomskih teoretičara, razvojne politike su počele da se zasnivaju i na drugim postavkama, pre svega na analizi problema u društvu i u životnoj sredini. To je zahtevalo holistički pristup, koga ranije nije bilo. Razmatranja koja slede pokušaće da istraju baš na holističkom pristupu problemima urbanizacije i razvoja, uz jasan akcenat na održivom razvoju i njegovoj kritici. Iako
15
se problemi razvoja danas sreću sa mnogim izazovima, mogućnosti koje neosporno postoje daju nadu da će budući razvoj biti mnogo uspešniji od onog koji je prisutan danas.
16
II
DEMOGRAFSKI TRENDOVI
Broj stanovnika u svetu dostigao je magičnu cifru od šest milijardi početkom XXI veka. To je dvostruko više od broja stanovnika iz 1960. godine. I ovaj broj još uvek rapidno raste - oko 77 miliona godišnje - i može dostići više od 9 milijardi do 2050. godine. Najveći porast je u najsiromašnijim i najnerazvijenijim zemljama. Demografski rast je usporen u većem delu sveta, a u razvijenim i nekim zemljama u razvoju skoro i da ga nema. Ali globalni rast time nije zaustavljen. Kada i na kom nivou će se svetska populacija stabilizovati i da li će to biti praćeno boljim kvalitetom života, zavisiće najviše od odluka i akcija u poslednjoj dekadi ovog veka, pre svega od akcija na osiguravanju polne jednakosti i omogućavanju svim ljudima da uživaju svoja prava na reproduktivni izbor. Dostizanje broja od 6 milijardi stanovnika na planeti ima svoje pozitivne i negativne aspekte. Na pozitivnoj strani je činjenica da je to rezultat izbora pojedinca i kolektivne akcije za bolje zdravlje i duži život. Ovo se reflektuje, na primer, na: • svako novorođenče, čija majka ima zdravu trudnoću; • svako dete, koje je dobro uhranjeno; • svaku devojčicu, koja dobija kaloričniju ishranu, medicinsku negu i obrazovanje; • svaku mladu ženu, koja sebe može da zaštiti od HIV infekcije; • svaku ženu, koja može planirati svoju trudnoću; • svakog čoveka, koji može preuzeti odgovornost za sebe i svoju porodicu; • svakog starijeg, koji je zaštitio svoje zdravlje u mladosti; • uopšte na svakog pojedinca koji vodi računa o rizicima po zdravlje, koristeći više informacija i odgovorno se ponašajući. Međutim, niko ne zna gde je se rodjeno šestmilijardito dete na planeti. To je mogao da bude dečak ili devojčica, dete milionera, ili, što je verovatnije, dete u porodici koja živi sa manje od dolara dnevno. Ali, bez obzira gde je to dete prvi put
Šestmilijardito dete na planeti ima šanse manje od jedan prema deset da živi u relativnom prosperitetu, kao podanik bogatije industrijski razvijene zemlje ili zemlje u razvoju. Sa druge strane njegove šanse da se rodi u ekstremno siromašnoj zemlji su tri puta veće. Šestmilijardito dete će se naći u svetu u kome provalija između bogatih i siromašnih nikada nije bila tako duboka. U bogatom delu čovečanstva živi 82 puta manji broj stanovnika nego u siromašnom, ali taj broj stanovnika koristi 86 puta više svetskih resursa. Ako je ova beba devojčica, biće joj mnogo teže nego da je dečak skoro svuda na planeti. Dobijaće manju porciju nego njena braća kada hrane nema dovoljno, imaće manje šanse da se školuje, bilo zbog skupog školovanja, bilo zbog toga što mora da ostane i pomaže u kući. I konačno, ali ne manje značajno, šestmilijarditi stanovnik ove planete ima velike šanse da živi i završi svoj vek u sredini koja je prenaseljena i zagađena i u kojoj se ne poklanja dovoljno pažnje zaštiti životne sredine. Intencija ovog poglavlja je da se ukaže na usku povezanost demografskih pokazatelja i zaštite životne sredine, kao i da se potenciraju problemi populacionih trendova kao parametara koji bitno utiču na formiranje zdrave životne sredine.
Veza između demografskih trendova i zaštite životne sredine Životna sredina predstavlja polje istraživanja praktično svih nauka [Đukanović, 1985]. Demografija kao nauka o stanovništvu je jedna od nauka čiji rezultati čine osnovu savremenih shvatanja nauke o životnoj sredini. Štaviše, R. Lacko (R. Lacko, “Економический проблеми окружајущей среди”, prema [Đukanović, 1985]) demografiju svrstava u naučne discipline koje najviše utiču na složenost problema životne sredine (uz arhitekturu, biologiju, medicinu, geografiju, sociologiju, ekonomiju, pravo, fiziku, itd). Slično tome i P. i A. Ehrlich (Ehrlich, “Population, Resources, Environment”, San Francisko, Freeman, 1970, prema [Đukanović, 1993]) jasno pokazuju uticaj demografije kao nauke i njenu povezanost sa zaštitom životne sredine. Potpuno je normalno da nauka o stanovništvu bitno uslovljava stavove nauke o životnoj sredini. Naime, čovek, odnosno njegova aktivnost, utiču na degradaciju životne sredine. Sa porastom broja ljudi na ograničenom prostoru multiplikuju se i razlozi narušavanja životne sredine. Ne treba smetnuti sa uma ni sve veći uticaj urbanizacije, odnosno kvalitativnih promena načina života (od ruralnog ka urbanom). Urbanizacija sa sobom nosi privrednu ekspanziju,
potpuno opravdano demografske trendove proglasiti jednim od najznačajnijih faktora koji utiče na zaštitu životne sredine. Sledeći ovakva shvatanja u svetu se danas međusobnoj povezanosti demografskih trendova i zaštite životne sredine poklanja velika pažnja, prvenstveno u političkim i naučnim krugovima. U Kairu je od 5. do 13. septembra 1994. godine održana Međunarodna konferencija Ujedinjenih Nacija o populaciji i razvoju (United Nations International Conference on Population and Development - ICPD) na kojoj je učestovao veliki broj svetskih lidera i visokih zvaničnika vlada i nevladinih organizacija, kao i predstavnici Ujedinjenih Nacija. Cilj konferencije je bio da ukaže na međusobnu povezanost parametara vezanih za rast i razvoj svetke populacije i parametara zaštite životne sredine, kao i da donese program i akcioni plan za inkorporiranje demografskih trendova u savremena shvatanja o održivom razvoju, sledeći Agendu 21.
Odnos stanovništva i životne sredine Rasprave o efektima porasta stanovništva na životnu sredinu otvaraju mnoga pitanja i različite analitičke pristupe. One se, pre svega, baziraju na koncepcijama i terminima kao što su "kapacitet podnošenja" (carrying capacity) i "održivi razvoj" (sustainable development), čije definicije najčešće oslikavaju tačku gledišta istraživača kao i celokupni nivo naučnih saznanja. Kapacitet podnošenja obično ukazuje na maksimalni broj životinja jedne ili više vrsta koje može da primi (podnese, podrži) pojedini habitat ili područje za vreme dela godine koji toj životinjskoj vrsti najmanje odgovara, na primer tokom hladne zime ili sezone suša. Ovaj pojam se često koristi da bi se definisao broj ljudi koji može da podnese planeta ili pojedini ekosistem, bez nepovratnog smanjenja njegovih kapaciteta da u budućnosti takođe podnese populaciju koja na njemu živi [Ehrlich i sar., 1989]. Iako se ova definicija u osnovi odnosi na globalnu ravan, ona se može primeniti i na nacionalni nivo, uzimajuči u obzir mnoge međunarodne apekte, kao što su trgovina, investicije i drugo. Činjenica je da je kapacitet podnošenja dosta polarizovao naučnu javnost u prvoj polovini devedestih: dok su se ekolozi trudili da ga predstave kao ključno ograničenje rastu populacije i razvoju (proglašavajući ga čak i absolutnim faktorom), dotle su (uglavnom) ekonomisti pokušavali da ga tumače kao fleksibilni pokazatelj, koji se može neograničeno širiti u zavisnosti od tehnoloških unapređenja i političkih intervencija i akcija [videti Lomborg, 2001]. Kapacitet podnošenja svakako predstavlja veoma kompleksno pitanje, koje u sebi objedinjuje mnoge probleme Humani kapacitet podnošenja, međutim, zavisi od većeg broja faktora nego što su to samo hemijski ili biološki
Kada se govori o humanom kapacitet podnošenja, veoma je važno na umu imati dve činjenice: (1) kapacitet podnošenja je direktno uslovljen onom komponentom koja je najslabija i (2) ljudske zajednice moraju “naučiti” da žive “u interesu” resursa životne sredine, pre nego “po principima” zaštite životne sredine [Ehrlich i sar., 1989]. Postoje dokazi da je još početkom devedesetih postojeći broj ljudi sa svojom potrošnjom resursa, plus tehnologijom koja je razvijena da podržava tu potrošnju, nadmašio kapacitet podnošenja planete. U mnogim delovima sveta tri osnovna i esencijalna fonda obnovljivih resursa, šume, stepe i riblji fond koriste se mnogo brže nego što je njihova sposobnost obnavljanja [Brown, 1990]. Sa druge strane Lomborg statistički dokazuje da kapacitet podnošenja na Zemlji ni izbliza nije premašio svoju gornju granicu i da se, uz poštovanje principa koji se razvijaju u cilju zaštite životne sredine, to ne mora ni dogoditi [Lomborg, 2001]. Pojam "održivi razvoj" odnosi se na nivo ljudskih aktivnosti koji može ispuniti potrebe u sadašnjosti, ali da to ne izazove nemogućnost budućih generacija da ispune njihove potrebe. Održivi razvoj ne podrazumeva absolutne granice ljudskih aktivnosti, kao ni broja ljudi na planeti, ali, kao i kapacitet podnošenja, te granice su "nametnute postojećim stanjem tehnologije i društvene organizovanosti u odnosu na resurse životne sredine i mogućnostima biosfere da apsorbuje efekte ljudskih aktivnosti" [The World Commision on Environment and Development, 1987]. O održivom razvoju biće više reči u narednim poglavljima.
Granice rasta stanovništva - istorijski pregled Zabrinutost zbog kapaciteta podnošenja na Zemlji ima dugu istoriju. Pišući krajem XVIII veka, engleski ekonomista Tomas Maltus (Malthus, Thomas Robert, 1766 - 1834) uočio je da stanovništvo raste brže od rasta poljoprivredne proizvodnje. U svom "Eseju o principima stanovništva" ("Essay on the Principle of Population", objavljen prvi put anonimno 1798, drugi put 1803. kao dopunjeno izdanje pod imenom Maltusa) autor primećuje da broj stanovnika raste po geometrijskoj, a proizvodnja hrane koju to stanovništvo koristi po aritmetičkoj progresiji. Prema teoriji Maltusa rast stanovništva bio bi ograničen nedostatkom zemljišta koje je neophodno za proizvodnju hrane. Ljudi su, prema tome, osuđeni na bedu i siromaštvo, ako se ne bi preduzele mere za ograničavanje rasta stanovništva (moralno uzdržavanje, kasno stupanje u brak, nesklapanje brakova). U odsustvu tih mera prirodne nedaće (glad, ratovi, kuga) svešće stanovništvo na nivo postojećih životnih sredstava.
kreću od manje od jedne milijarde do više od 1000 milijardi, naglašavajući da je verovatna vrednost u granicama od 7,7 do 12 milijardi stanovnika. 14 12 10 8 6 4 2 0 1000 1250 1500 1750 1800 1850 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 1994 2000 2025 2050 2100 2150
0
Izvori: Durand, J.D. (1974), Historical Estimates of World Population: An Evaluation, Philadelphia: University of Pennsylvania, Population Studies Center; United Nations (1973), The Determinants and Consequences of Population Trends, Vol. 1, New York: United Nations; United Nations (1966), World Population Prospects as Assessed in 1963, New York: United Nations; United Nations (1993), World Population Prospects: The 1994 Revision, New York: United Nations; United Nations (1992), Long-range World Population Projection: Two Centuries of Population Growth, 1950-2150, New York: United Nations
Slika 1. Rast svetske populacije (u milijardama) od početka nove ere prema podacima UN
Koen zaključuje: …da se mora ozbiljno razmotriti mogućnost da broj stanovnika Zemlje može dostići, ili da će dostići u prvoj polovini XXI veka maksimalni broj koji planeta može podneti, tako da se očuva način života koji mi, naša deca ili deca naše dece želimo. [Cohen, 1995]
Prema Koenu, osnovno pitanje nije samo koliki broj ljudi može da podnese Zemlja, već koliki broj može da podnese i sa kojim kvalitetom života? Da bi se odgovorilo na ovo pitanje potrebni su nam odgovori na mnoštvo pitanja o vrednosnim stavovima društva, kao i životnoj sredini odnosno prirodnom okruženju:
Ukupno stanovnika (u milijardama)
SVET
Proseč ni broj dece po jednoj ž eni
Izvor: UN Population Division (1997): World Population Prospects, 1950-2050. The 1996 Edition. (Annex I and II)
Slika 2. Svet 1950 - 1995: Ukupan broj stanovnika (u milijardama i prosečan broj dece (TFR) prema visokom, srednjem i niskom scenariju fertiliteta
•
Koje nivoe materijalnog blagostanja i tehnologije možemo da očekujemo i sa kojim brojem svetske populacije? • Koji oblici vladajućih i ekonomskih struktura se mogu prihvatiti? • Koliko prirodnog šumskog i obradivog zemljišta očekujemo da imamo? • Koliko čist vazduh i vodu očekujemo? • Koliko dece parovi žele da imaju? • Koliko dugo očekujemo da živimo? Koen u prvi plan u svojim istraživanjima stavlja ljude. Naučnici iz sfere prirodnih nauka mogu insistirati na pitanjima kao što su: • Koja kombinacija broja stanovnika i nivoa potrošnje može koegzistirati a da globalna životna sredina ostane očuvana? Da bi se odgovorilo na ovo pitanje potrebno je dati odgovore na mnoga
Sagledavajući ekosisteme Zemlje pre nego ljude kao referentne tačke rasprave, može se doći do različitog, verovatno nižeg nivoa optimalnog broja svetskog stanovništva. Neki naučnici iz sfere prirodnih nauka koji su objavljivali sedamdesetih i kasnijih godina smatrali su da je već tada dostignut broj stanovnika koji se može održavati još dugo vremena (na primer Pol i Ann Erlich, Peter Raven i drugi). Suprotna mišljenja, nazovimo ih optimističkim, ukazuju na to kako na najbolji način iskoristiti ljudske potencijale i kreativne mogućnosti, ne stvarajući bilo kakve stroge granice rasta stanovništva. Postoje, međutim, čvrsti dokazi da smo već doveli u opasnost sisteme koji podržavaju život na Zemlji. Ljudske aktivnosti promenile su više od jedne trećine površine Zemlje koja nije pod večitim ledom i ugrozile su postojanje mnogih životinjskih i biljnih vrsta. Uz to, sagorevanje prirodnog gasa, uglja i nafte povećalo je koncentraciju ugljen-dioksida koja može promeniti globalnu klimu.
Modeli stanovništvo - životna sredina U nekoliko poslednjih decenija naučnici su razradili nekoliko modela koji proučavaju interakcije stanovništva, resursa i sistema životne sredine. Ovi modeli ne mogu da predvide da li i kada će rast populacije i ljudske aktivnosti dovesti do nedostatka hrane, vode i drugih resursa, ali mogu pomoći da se definiše uloga stanovništva (populacije) u degradaciji životne sredine. Oni takođe doprinose definisanju kapaciteta podnošenja i održivog razvoja.
Model granica rasta 1972. godine Donela Midous (Donella Meadows) i njene kolege sa Masačuseckog instituta za tehnologiju (Massachusetts Institute of Technology) objavili su knjigu "Granice rasta" [Meadows i sar., 1972] u kojoj je prikazan globalni sistemski model kojim se opisuje kako ljudsko stanovništvo stupa u interakciju sa životnom sredinom i ekonomijom. Model upotrebljava pet promenljivih: stanovništvo, hranu, industrijalizaciju, neobnovljive resurse i zagađenje. U svim scenarijima populacionog i ekonomskog rasta stanovništvo i industrijalizacija su ubrzano rasli i potom snažno opadali, što autori opisuju kao "skok i kolaps". Model granica rasta izazvao je bujicu kritika. Neke od njih su na stanovištu da bi ljudska moć inovacije i dovoljan fond resursa mogli u dovoljnoj meri
Najozbiljnija degradacija bila bi ograničena na pojedine specifične regione. Neki modeli uključuju efekte svetske trgovine ili starost i obrazovni nivo stanovništva. Interdisciplinarni pristup je prikazan u seriji modela razvijenih u svrhu proučavanja populacionih trendova, ekonomskog razvoja i promena u životnoj sredini na osnovu stvarnih regionalnih modela. Jedan od takvih modela je model interakcije populacionog rasta i životne sredine ostrva Mauricijus (takozvani Mauricijus model),
PAT model Najvažnija komponenta modela stnovništvo – životna sredina je predpostavljena veza između stanovništva, potrošnje i štetnih uticaja na životnu sredinu. Učinjeno je mnogo napora da se kvantitativno odredi ova veza i da se to posle inkorporira u kompleksnije modele. Najpoznatiji je pokušaj Pola Erliha i J. P. Holdena iz 1970. godine. Erlih je autor kontraverzne knjige iz 1967. godine pod naslovom "Populaciona bomba" ("The Population Bomb") [Erlich & Erlich, 1990]. Erlih i Holden definisali su vezu između stanovništva i životne sredine preko jednačine: I=P×A×T gde je I uticaj na životnu sredinu (na primer zagađenje), P veličina populacije, A nivo bogatstva (najčešće prikazan preko bruto društvenog proizvoda po stanovniku) i T tehnologija (mera efikasnosti, na primer prikazana preko potrošnje energije). Ova formula je bila kritikovana iz velikog broja razloga. Neke kritike ukazivale su da faktori koji se odnose na svaki posebni uticaj mogu veoma značajno zavisiti od uticaja na životnu sredinu u toku posmatranog perioda. Na primer, faktori koji se odnose na smanjenje ozonskog omotača su potpuno različiti od faktora smanjenja površine pod šumama i biodiverziteta. Uz to prema gornjoj jednačini sva tri uticajna faktora se posmatraju izolovano (nezavisno jedan od drugog), iako između njih može doći do uzajamnog dejstva (interakcije). No, bez obzira na ove kritike, jednačina Erliha i Holdena može korisno poslužiti u proučavanju osnovnih promenljivih koje su od uticaja na proučavanje funkcionisanja životne sredine. Istraživači Vilijam Mumou (William Moomaw) i Mark Talis (Mark Tullis), na primer, koristili su formulu za određivanje relativnog uticaja broja stanovnika, bogatstva (društvenog proizvoda) i tehnološkog faktora prikazanog preko efikasnosti goriva (prevashodno ugljeničnih), na emisiju ugljendioksida u 12 zemalja u periodu između 1950. i 1990. godine. Došli su do
društvenog proizvoda. U Sjedinjenim Državama, gde broj stanovnika raste, kao i društveni proizvod, polako se stabilizuje emisija ugljendioksida u toku osamdesetih, najviše zahvaljujući efikasnoj tehnologiji. U Poljskoj i Kini najznačajniji faktor je povećanje društvenog bogatstva posle 1981. godine [Moomaw, 1998].
RIVM model Još jedan model interakcije stanovništva, životne sredine i resursa razvijen je 1997. godine za potrebe Ujedinjenih Nacija, odnosno njihovog programa zaštite životne sredine. Ovaj model koji je razvio Državni institut za zaštitu zdravlja i životne sredine Holandije (National Institute of Public Health and the Environment - RIVM) predviđa veći broj značajnih promena na globalnom i regionalnim nivoima. Model pokazuje da će emisije gasova u industrijalizovanim zemljama, koje dovode do efekta staklene bašte, dovesti do povećanja mogućnosti globalnih klimatskih promena. Prema RIVM modelu uobičajen scenario razvoja ukazuje da će površina poljoprivrednog zemljišta porasti od jedne trećine na polovinu celokupnog zemljišta na planeti do 2050. godine. Zbog toga će doći do smanjenja prirodnih areala i biodiverziteta [RIVM-UNEP, 1997]. Uz to, nedostatak vode će se proširiti na mnogo veće regione, pogotovu u zapadnoj Aziji i Africi. RIVM model dokazuje da će ove promene imati negativan povratni efekat na zdravlje ljudi i razvoj. Stalna degradacija zemljišta i šuma verovatno će ometati ekonomske aktivnosti i može znatno pogoršati zdravstvene probleme vezane za stanje životne sredine, prevashodno u subsaharskoj Africi i mnogim urbanim centrima.
Nejednakost i distribucija društvenog bogatstva Značajnu ulogu relativnog povećanja društvenog bogatstva u nivoima potrošnje i, posledično, uticajima na životnu sredinu, umanjuje velika nejednakost, kako unutar, tako i između pojedinih regiona. Prirodni resursi, blagostanje i politička moć su nejednako raspoređeni u svetu. Stanovništvo Zapadne Afrike, na primer, susreće se sa nedostakom vode i rapidnim rastom populacije, dok na drugoj strani Skandinavija ima obilje vode i veoma mali rast populacije. Neujednačen pristup resursima uslovljen je isto tako i političkim i društvenim nejednakostima. U svetu se proizvede dovoljno hrane za 5,8 milijardi ljudi, koliko ih ima u kasnim devedesetim, mada je još uvek 800 miliona
Zemlji i ko je taj ko mora da bude odgovoran za zaustavljanje ovog procesa. Industrijski razvijene zemlje ispuštaju mnogo više ugljendioksida u atmosferu u odnosu na manje razvijene, posebno ako se gleda na emisiju po jednom stanovniku. Postoji sve više dokaza da nivoi ugljendioksida toliko rastu da to ugrožava sistem globalne klime 3 . Veliki rast stanovništva i ekonomski razvoj u manje razvijenim zemljama može dovesti do dodatnog velikog povećanja emisije ugljendioksida u nekoliko narednih decenija [CBO, 2003]. Danas postoje veliki pritisci u skoro svim zemljama da se ograniči emisija ugljendioksida, o čemu je postignut konsenzus na Kjoto Konferenciji o globalnoj promeni klime (1997. godine). Ali ograničavanje emisije ugljendioksida može značiti i sporiji ekonomski rast u siromašnijim zemljama, zbog toga što je ugljendioksid nusproizvod sagorevanja fosilnih goriva koje pokreće industriju i motorna vozila. Iz perspektive manje razvijenih, bogatije zemlje su odgovorne za opasno povećanje koncentracije ugljendioksida i drugih gasova staklene bašte, jer su već sagorele enormne količine fosilnih goriva u prošlim decenijama. Mnogi lideri manje razvijenih zemalja smatraju da se od njih sada traži da prihvate sporiji ekonomski rast i, saglasno tome, niži nivo kvaliteta života, kako bi se osiguralo očuvanje već dostignutog kvaliteta života i komfora u industrijski razvijenim zemljama. Sa druge strane mnogi u industrijski razvijenim zemljama vide ovaj problem bitno drugačije. Oni smatraju da sporiji rast stanovništva u manje razvijenim zemljama predstavlja osnovni faktor i igra odlučujuću ulogu u redukciji emisije ugljendioksida u samim njihovim zemljama. Po njima, osnovno pitanje je zašto bogate zemlje treba da ograniče upotrebu fosilnih goriva i tako umanje efekat staklene bašte, iako će se efekat ovakvog smanjenja neutralisati rastom stanovništva u manje razvijenim zemljama. Ova različita gledišta eskalirala su na Rio konferenciji 1992. godine. Učesnici iz manje razvijenih zemalja optužili su industrijski razvijene da nedovoljno pomažu u rešavanju problema životne sredine, na primer smanjenjem barijera u trgovini i transferu tehnologija. Oni takođe smatraju da industrijski razvijene zemlje pokušavaju da sve probleme reše ograničenjem rasta stanovništva. Programi planiranja porodice ponuđeni i podržani od strane razvijenih optuženi su kao mešanje u privatne živote stanovnika i kao način da se zaštite samo deca u razvijenim zemljama.
3
Ugljendioksid i drugi gasovi u atmosferi zadržavaju toplotu koja se odaje radijacijom sa površine Zemlje natrag u atmosferu. Ovaj prirodni efekat staklene
Trend rasta stanovništva i razvoj Rast stanovništva predstavlja osnovni podsticaj u formiranju odnosa njudi i životne sredine. Svake godine na planeti ima preko 80 miliona stanovnika više nego predhodne, što znači da se mora proizvesti više hrane, da se mora potrošiti više vode za piće i za poljoprivrednu proizvodnju, da se mora upotrebiti više materijala za izgradnju staništa i slično. Vezu ljudi i životne sredine ne definiše samo broj ljudi, već i njihov način života, politički sistem i društvene strukture. Geografska distribucija stanovništva, koncentracija stanovništva u urbanim arealima i demografske karakteristike regionalne populacije igraju veoma značajnu ulogu u efektima ljudske aktivnosti na životnu sredinu.
Rast stanovništva i promene Projekcije svetskog stanovništva govore da će sredinom 21. veka na Zemlji biti između 8 i 12 milijardi stanovnika. Najnovije dugoročne prognoze Ujedinjenih Nacija pokazuju da će veličina svetskog stanovništva biti između 6 i 18 milijardi u 2100. i između manje od 4 milijarde i 27 milijardi 2150. godine. Tabela 2. Projekcije svetske populacije na osnovu sedam scenarija, 1950-2150 (u milijardama). Podaci iz 1998. godine.
Srednji
Visoki
Visoki/ srednji
Niski/ srednji
Niski
Konstantni
Prosta zamena
Scenario fertiliteta
2.5 5.7 9.4 10.4 10.8
2.5 5.7 11.2 17.5 27.0
2.5 5.7 10.8 14.6 18.3
2.5 5.7 8.0 7.2 6.4
2.5 5.7 7.7 5.6 3.6
2.5 5.7 14.9 57.2 296.3
2.5 5.7 8.4 9.0 9.5
Godina
1950 1995 2050 2100 2150
Izvor: Population Division of the Department of Economic and Social Affairs at the United Nations Secretariat, World Population Projections to 2150, New York: United Nations
2050
2040
2030
2020
2010
2000
1990
1980
1970
1960
1950
Millions
14 12 10 8 6 4 2 0
Godina Scenario srednjeg fertiliteta
Scenario visokog fertiliteta
Scenario niskog fertiliteta
Scenario konstantnog fertiliteta
Izvor: Population Division of the Department of Economic and Social Affairs at the United Nations Secretariat (1998), World Population Projections to 2150, New York: United Nations
Slika 3. Veličina svetske populacije prema različitim scenarijima fertiliteta, 1950. - 2150. (podaci iz 1998. godine)
6,000,000 5,000,000 4,000,000 3,000,000 2,000,000 1,000,000
Afrika
Azija
Evropa
Latinska Amerika i Karibi
Severna Emerika
Okeanija
2050
2040
2030
2020
2010
2000
1990
1980
1970
1960
1950
0
Izvor: Population Division of the Department of Economic ocial Affairs at the United Nations Secretariat (1998), World Population Projections to 2150, New York: United Nations
Slika 4. Veličina populacije u različitim regionima sveta prema projekcijama scenarija srednjeg fertiliteta u periodu 1950-2150
Prema projekcijama Ujedinjenih Nacija iz 1998. godine [United Nations,
milijarde u 2050. godini, 10,4 milijarde u 2100. godini, 10,8 milijardi 2150. godine i stabilizovaće se na broju od nešto iznad 11 milijardi oko 2200. godine. • Bez obzira što se scenariji visokog i niskog fertiliteta 5 razlikuju po samo jednom novorođenom detetu po paru, veličina svetske populacije po ova dva scenarija u 2150 godini može dostići vrednost od 3,6 milijardi do skoro 27 milijardi. • Ako vrednost fertiliteta u svetu ostane konstantna na nivou 1990. - 1995. godine u narednih 155 godina, broj stanovnika u svetu 2150. godine dostićiće fantastičnih 296 milijardi. • Kada bi svi parovi u svetu počeli od 1995. da rađaju dvoje dece po paru, odnosno da fertilitet ostane na nivou proste reprodukcije, zahvaljujući postojećoj starosnoj strukturi stanovništva bio bi zabeležen porast od 67% do 2150. godine, odnosno broj stanovnika bi iznosio 9,5 milijardi. • U budućnosti će se nastaviti kontinuirana geografska preraspodela stanovništva, tako da će procenat stanovništva koji živi u trenutno razvijenim regionima pasti sa 19% na 10% u periodu između 1995. i 2150. godine. • Smanjenje fertiliteta i mortaliteta dovešće do dramatičnog starenja stanovništva. Po scenariju srednjeg fertiliteta, broj stanovnika starijih od 60 godina porašće sa 10% na 31% ukupnog svetskog stanovništva između 1995. i 2150. godine. • Krajnji broj svetskog stanovništva od blizu 11 milijardi prema scenariju srednjeg fertiliteta, iznosi 0,7 milijardi manje od predhodnih projekcija Ujedinjenih Nacija iz 1992. godine, prevashodno zbog većeg smanjenja fertiliteta u mnogim zemljama nego što se predviđalo. Efekti stanovništva na životnu sredinu biće mnogo umereniji ako budući rast prati nižu krivulju i zadrži se na nivou broja iz 1998. godine, ali ova varijanta je malo verovatna. Budući rast populacije zavisiće od nivoa fertiliteta u najvećim regionima sveta. Apsolutna vrednost fertiliteta (TFR) u manje razvijenim zemljama opada od 6,2 u pedesetim godinama ovog veka na oko 3,4 u 1997. godini. Projekcije UN smatraju da će TFR opadati do vrednosti od 2,1 u 2050. godini, ali ovo će uključiti drastično opadanje u najsiromašnijim zemljama.
5
Scenario srednjeg fertiliteta podrazumeva da će se ukupni nivo fertiliteta konačno stabilizovati do 2055. godine, i da će iznositi blizu dvoje dece po jednoj ženi. Scenario visokog fertiliteta podrazumeva da će broj novorođene dece po jednoj ženi biti do 2050. godine između 2,50 i 2,60. Scenario niskog fertiliteta podrazumeva da će se broj novorođene dece eventualno stabilizovati na nivou između 1,35 i 1,60 po jednoj ženi u periodu do 2050. godine.
Mnogi demografi očekuju opadanje fertiliteta u manje razvijenim zemljama, ali ova pojava će zavisiti od brojnih društvenih, političkih i ekonomskih faktora koji će usloviti motivaciju i mogućnost da se ograniči broj članova porodice. Veličina fertiliteta je značajno manja u industrijski razvijenim zemljama. Sredinom devedesetih srednji TFR bio je 1,4 deteta po jednoj ženi u Evropi, 1,9 u Severnoj Americi i 1,5 u Japanu. Projekcije UN predviđaju da će ovaj broj rasti u pomenutim zemljama dok ne dostigne vrednost od 2 u 2050. godini.
Nejednaka regionalna distribucija Veličina i stepen rasta stanovništva u odnosu na poljoprivredno zemljište, snabdevanje pitkom vodom, očuvanje šuma i okeana utiče na zdravlje i blagostanje ljudi i životne sredine.
100% 80% 60% 40% 20% 0% 1950
1965
1980
1995
2010
2025
2040
Afrika
Azija
Evropa
Latinska Amerika i Karibi
Severna Amerika
Okeanija
Izvor: Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat, World Population Prospects: The 2002 Revision and World Urbanization Prospects: The 2001 Revision, http://esa.un.org/unpp, 17 September 2003
Slika 5. Regionalna distribucija stanovništva u periodu od 1950. - 2030. sa projekcijom do 2050. godine
Nejednaka distribucija stanovništva takođe ima značajan uticaj na ugrožavanje životne sredine ljudskim aktivnostima. Više nego 90% rasta svetskog stanovništva otpada na manje razvijene regione. Broj stanovnika u Africi trebalo bi
manje razvijenih zemalja budu usvajali životne standarde industrijski razvijenih zemalja, potrošnja energije i ostalih dobara po stanovniku će rasti, dovodeći do povećanja efekata na životnu sredinu. Broj stanovnika 1999. Godina
2020. Godina
8 Milijardi
6 4 2 0
Sjedinjene Zemlje bivšeg Ostale Americke Sovjetskog razvijene Države bloka zemlje
Zemlje u razvoju
GDP 2020. (niski ekonomski rast)
Hiljada milijardi dolara (nivo 1997.)
1999. Godina
30 25 20 15 10 5 0
2020. (srednji ekonomski rast)
2020. (visoki ekonomski rast)
Sjedinjene Zemlje bivšeg Ostale Americke Sovjetskog razvijene Države bloka zemlje
Zemlje u razvoju
Hiljada dolara (nivo 1997.)
GDP po glavi stanovnika 70 60 50 40 30 20 10 0
Sjedinjene Zemlje bivšeg Ostale Americke Sovjetskog razvijene Države bloka zemlje
Zemlje u razvoju
Izvor: [CBO, 2003]
Slika 6. Projekcije regionalnog rasta populacije i ekonomskog rasta prema Kongresu
UKUPNA KOLICINA EMISIJE 2020. (niski ekonomski rast)
6 5 4 3 2 1 0
Milijardi tona CO2
1999. Godina
2020. (srednji ekonomski rast)
Sjedinjene Zemlje bivšeg Ostale Americke Sovjetskog razvijene Države bloka zemlje
2020. (visoki ekonomski rast)
Zemlje u razvoju
Tona CO2 po stanovniku
EMISIJA PO GLAVI STANOVNIKA
7 6 5 4 3 2 1 0
Sjedinjene Zemlje bivšeg Americke Sovjetskog Države bloka
Ostale razvijene zemlje
Zemlje u razvoju
Tona CO2 / hiljadu dolara GDP
INTENZITET EMISIJE
1 0.8 0.6 0.4 0.2 0
Sjedinjene Zemlje bivšegOstale razvijene Zemlje u Americke Sovjetskog zemlje razvoju Države bloka
Izvor: [CBO, 2003]
Slika 7. Projekcije emisije ugljendioksida po regionima prema Kongresu Sjedinjenih Američkih Država
Emisija ugljenmonoksida po glavi stanovnika 18000
Hrvatska Slovenija Slovacka Rumunija Poljska Litvanija Latvija Madarska Estonija Ceška Republika Bugarska
16000 Emisija CO (kg)
14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 Godina
Izvor: ETC/Air Emissions (Database version 2.2, 1999/10/25), national submissions to CLRTAP/EMEP (November 1998)
Slika 8. Emisije ugljenmonoksida u zemljama u tranziciji u periodu 1985. – 1997. godina
Analize Mumaua i Talisa, na primer, pokazuju da je poboljšanje kvaliteta života u Kini u periodu između 1950. i 1990. godine dovelo do povećanja emisije ugljendioksida po stanovniku za sedam puta!
Rast stanovništva i obnovljivi resursi Migracije stanovništva iz ruralnih u urbane delove, rast stanovništva i koncentracija tog rasta u nerazvijenim delovima sveta dovode do različitih efekata ljudske aktivnosti na obnovljive resurse: zemljište, vodu i vazduh. Šumama, koje predstavljaju zaštitnike biodiverziteta na Zemlji i omogućavaju funkcionisanje vitalnih funkcija u mnogim globalnim sistemima, mora se posvetiti posebna pažnja.
Poljoprivredno zemljište Još je Maltus na bazi svojih opservacija u Engleskoj u 18. veku zaključio da poljoprivredno zemljište predstavlja osnovni ograničavajući faktor rasta
rastom proizvodnje hrane. Ukupno poljoprivredno zemljište, za koje se smatra da iznosi oko 1,45 milijardi hektara, povećalo se za približno 1% u ranim osamdesetim i sredinom devedesetih godina ovog veka. Najveće povećanje od ranih osamdesetih zabeleženo je u Africi (blizu 6%). U istom periodu u Evropi je zabeleženo smanjenje od oko 3%. Najveći deo najkorisnijeg zemljišta već se koristi za proizvodnju hrane. Manji deo ovog zemljišta je izgubljen procesom urbanizacije ili uništen upotrebom neadekvatnih agrikulturnih mera, preteranom ispašom ili drugim ljudskim aktivnostima. Do danas najsveobuhvatnija procena degradacije poljoprivrednog zemljišta - GLASOD (Global Assesement of Soil Degradation) [ISRIC, 1998] barata podacima da je 17% zemljišta pod biljkama uništeno, a 10% se može smatrati kao delimično uništeno. Zemljište je uništeno ako su njegove hemijske, fiziološke ili biološke osobine izmenjene i ako te izmene dovode do nemogućnosti rađanja. Prema GLASOD-u uzroci degradacije poljoprivrednog zemljišta su skoro podjednako raspodeljeni na preteranu ispašu, poljoprivredne aktivnosti i upravljanje šumskim fondom [GLASOD, 1990]. Doprinos stanovništva degradaciji zemljišta u manje razvijenim zemljama još uvek je predmet brojnih rasprava. Ljudska aktivnost doprinosi uništavanju zemljišta, ali ponekad doprinosi i njegovom ozdravljenju, tako da su neki naučnici veoma optimistični kada govore o unapređenjima koji mogu da umanje praksu uništavanja zemljišta. Danski ekonomist Ester Boserup još sedamdesetih godina smatrala je da pritisak rasta stanovništva nagoni poljoprivredne proizvođače da razvijaju neke inovacije kao što su navodnjavanje, upotreba novih agrikulturnih mera, ili kompostiranje. Neke studije potvrdile su ovakve predpostavke (najbolji primer je Kenija). Ali mnogi naučnici smatraju da razlog inovacija u poljoprivredi nije pritisak rasta stanovništva, već je to politika vladajućih struktura u pravcu ohrabrivanja inovacija i zaštite poljoprivrednog zemljišta. Mnoge druge studije potvrdile su da rast stasnovništva i njegova gustina ima negativne posledice na kvalitet zemljišta. Studija koja je obuhvatila 38 zemalja podsaharske Afrike otkrila je da rast stanovništva utiče na učestanost žetve, degradaciju zemljišta i smanjenje kontrole upravljanja komunalnim zemljištem. Ova studija nije otkrila povezanost rasta populacije i unapređenja u poljoprivredi. Neke studije otkrile su da pritisak porasta stanovništva u ruralnim delovima dovodi do pojave napasanja stoke ili sađenja poljoprivrednih kultura u šumskim arealima, u brdovitim predelima i na zemljištu koje nije pogodno ili ima slabiji kvalitet. Ovo takođe može biti jedan pod uzroka degradacije poljoprivrednog zemljišta.
podnošenja zavisi mnogo više od smenjivanja sušnih i kišnih perioda, nego od srednje godišnje količine padavina. Veliki rečni slivovi pokrivaju mnogo više od teritorije jedne države. Upotreba i gazdovanje vodnim slivom u gornjem toku može imati značajne posledice na uslove korišćenja u drugoj državi koja se nalazi u donjem toku rečnog sliva. Tako, na primer, kada se analizira sliv Ganga, vidljivo je da krčenje šuma i upotreba vode u Nepalu i Indiji utiče na smanjenje rečnog toka i količine vode i prouzrokuje duže sušne periode, salinizaciju i smanjenje ribnog fonda u Bangladešu. Nažalost, skorašnji primeri zagađenja Ibra u donjem toku na teritoriji Kosova, koje se nalazi pod upravom međunarodne zajednice, što je dovelo do ogromnih problema u snabdevanju vodom srpskih gradova u gornjem toku, pokazuju da ni naša zemlja nije imuna od ovakvih problema. Srednje godišnje raspolozive kolicine obnovljivih vodnih resursa Slovenija Estonija Bosna i Hercegovina Albanija Hrvatska Latvija Litvanija Srbija i Crna Gora Makedonija Slovacka Bugarska Rumunija Ceška Republika Poljska Madarska
0
2000
4000
6000
8000
10000
metara kubnih Izvor: [World Resources Institute, UN Environment Programme, UN Development Programme, and The World Bank, 2000]
Slika 9. Srednje godišnje raspoložive količine obnovljivih vodnih resursa u zemljama u tranziciji u 2000. godini
takođe utiče na smanjenje vlažnih tropskih šuma, koje predstavljaju staništa za mnoge ugrožene biljne i životinjske vrste. Ljubljana Bratislava Riga Talin Budimpešta Prag Viljnus Sofija Varšava Beograd Zagreb Bukurešt Tirana
0
20
40
60
80
100
Izvor: [World Resources Institute, UN Environment Programme, UN Development Programme, and The World Bank, 2000]
Slika 10. Procenat ukupne količine otpadnih voda koji se prečišćavao 1993. godine u glavnim gradovima nekih zemalja u tranziciji
Dok sa jedne strane postoji konstantna potreba za povećanjem zaliha zdrave pitke vode za gradove i sela, ovo je praćeno lošom infrastrukturom i nedostatkom uslova zbog siromaštva, kao i rastućim zagađenjem rečnih slivova i površinskih voda. Blizu 100 milijardi dolara uloženo je širom sveta i periodu od 1981. do 1990. godine da bi se ubrzala ugradnja sistema za prečišćavanje vode u siromašnim zemljama, ali je broj ljudi koji su obuhvaćeni koristima od ovih sistema bio manji od rasta stanovništva u tim zemljama, posebno u urbanim centrima. Krajem dvadesetog veka oko 1,2 milijarde ljudi u siromašnim zemljama još uvek nije imalo zdravu pijaću vodu a blizu 3 milijarde, odnosno više od polovine svetskog stanovništva nema odgovarajuće sanitarne uslove.
Procenat prerade otpadnih voda u glavnim gradovima zemalja u tranziciji u 1993. godini Ljubljana Bratislava Riga Talin Budimpešta Prag Viljnus Sofija Varšava Beograd Zagreb Bukurešt Tirana
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Izvor: [World Resources Institute, UN Environment Programme, UN Development Programme, and The World Bank, 1998]
Slika 11. Procenat prerade otpadnih voda u glavnim gradovima zemalja u tranziciji u 1993. godini
U mnogim manje razvijenim zemljama povećane količine industrijskih otpadnih voda i efluenata iz stambenih zona premašuju kapacitete za tretman otpadnih voda i zagađuju površinske i podzemne vode. Na primer, čvrsti otpad iz industrije papira, tekstilne industrije i proizvodnje hrane u Aleksandriji (Egipat) dolazi do jezera Mariut, što je dovelo do smanjenja ribljeg fonda u ovom jezeru za 80% osamdesetih godina. Poznat je i podatak da se u reku Tiete dnevno izliva nekoliko stotina tona industrijskog otpada iz obližnjeg Sao Paola (Brazil) [United Nations, 1998]. Stanje nije yadovoljavajué ni u našoj zemlji. Upoređivanjem podataka o količinama otpadnih voda koje se prerađuju za glavne gradove zemalja u tranziciji (sa kojima se možemo porediti, razvijeni su svakako daleko ispred nas) može se videti da Beograd sa svojih nešto više od 10% prerađenih otpadnih voda iza sebe ima samo još Zagreb, Bukurešt i Tiranu, dok su, recimo, Sofija ili Ljubljana daleko ispred Beograda. Više od jedne milijarde ljudi u Aziji za kućnu upotrebu koristi podzemne vode, a rezerve podzemnih voda su sve više značajno kontaminirane, posebno od upotrebe pesticida i drugih sredstava za zaštitu bilja u poljoprivrednoj proizvodnji.
Iako veza između stanovništva i pitke vode kao resursa još uvek nije sasvim jasna, veliki broj ključnih karakteristika ove veze sasvim su dobro obrazložene. Rast stanovništva jasno povećava potrebe za vodom i u nekim regionima (i sa nekim žitaricama, kao što je pirinač) doprinosi smanjivanju količine nadzemnih voda. Ovi efekti veoma zavise od lokalne klime, vegetacije, geoloških faktora, ali i od lokalne politike.
Okeani Uticaj ljudskih aktivnosti je predmet rastućeg interesovanja prirodnih nauka. Januara 1998. godine 1600 naučnika iz oblasti biologije i ekologije iz 65 zemalja izrazili su zabrinutost da su svetski okeani sve više ugroženi zagađenjem i uništavanjem ekosistema. Ujedinjene Nacije proglasile su 1998. svetskom godinom okeana. Nestajanje zaliha morske ribe predstavlja dobar primer šta se može desiti kada se obnovljivi resursi preterano koriste. FAO (Specijalizovana agencija UN za hranu i poljoprivredu) procenjuje da je više od dve trećine zaliha morske ribe izlovljeno na, ili blizu maksimalnog održivog nivoa do 1993. godine. U severnom Atlantiku ulov atlanskog bakalara opao je na četvrtinu u odnosu na količine ulovljene šezdesetih godina. U 1990. godini na azijskoj obali Tihog okeana sve zalihe ribe koje su eksperti proučavali eksploatisane su na, ili blizu održivog nivoa. Osnovni uzrok nestajanja ribe je prekomerni ulov, kako od strane velikih industrijski orjentisanih flota, tako i od strane malih flota i ribara. Granice ulova morske ribe su možda njaznačajniji aspekt ukupne proizvodnje hrane u svetu. Prema mnogim predpostavkama sadašnji nivo ulova je blizu maksimalnog. Predpostavke FAO su da je moguć dalji porast od blizu 10 miliona tona, uključujući 4 miliona tona od boljeg upravljanja ribljim fondom kako u Atlatiku, tako i u Tihom okeanu i 2 miliona tona od razvoja ribolova u Indijskom okeanu. Pored ovoga, svetske zalihe ribe i okeani uopšte ugroženi su virusima i bakterijama koji utiču na život u moru. “Cvetanje algi” poznato kao “crvena plima”, povećava se po svojoj incidenci, trajanju i geografskoj rasprostranjenosti.. U crvenoj plimi akumuliraju se toksini koji mogu prouzrokovati ozbiljne bolesti kod ljudi. U severozapadnom Tihom okeanu u uzorcima algi zahvaćenih cvetanjem otkriveni su neurotoksini koji mogu da dovedu do gubitka pamćenja i često do smrti. Crvena plima je samo jedan od primera bolesti koje se javljaju u okeanima i morskim vrstama, od korala do delfina. U 1988. godini blizu obale Danske u Baltičkom moru ubijeno je 18000 foka. Uzrok je bio virus, za koji se do tada nije
Stanovništvo, šume i biodiverzitet Povećavanjem zahteva za više hrane, goriva, staništa i drugih potreba, rast stanovništa i urbanizacija doprinose gubitku površina pod šumama širom sveta. Prema studijama Svetskog instituta za resurse i Svetskog centra za praćenje konzervacije, blizu polovine šuma koje su postojale na Zemlji pre 8000 godina je već izgubljeno, prevashodno zbog ljudske aktivnosti. Svetski fond šuma je bitan iz nekoliko razloga. Šume obezbeđuju celulozu i drvo i predstavljaju područja prirodne lepote i područja za rekreaciju. U njima se nalaze staništa miliona biljnih i životinjskih vrsta, od kojih većina još nije proučena. Šume su značajni činioci svetske klime i stvaraoci rezervi kiseonika, a uz to apsorbuju suvišnu vodu i sprečavaju eroziju zemljišta. Šume predstavljaju i skladište ugljenika i najvažniji su faktor smanjenja globalnog zagrevanja, o čemu je već bilo reči. Tabela 3. Promene u nameni površina (poljoprivredno zemljište i šume) u nekim zemljama u tranziciji u periodu 1992. – 1994.
Albanija Bosna i Hercegovina Bugarska Hrvatska Češka Republika Estonija Mađarska Litvanija Latvija Makedonija Poljska Rumunija Slovačka Slovenija Srbija i Crna Gora
Ukupna površina 1997 2875 5113 11091 5654 7886 4510 9303 6460 6520 2571 32325 23839 4901 2025 10217
Poljoprivredno zemljište 1992 1994 1126 1126 2140 2000 6154 2404 1458 6136 2530 3513 1250 18743 14790 864 6188
6159 2312 4276 1454 6122 2540 3513 1296 18707 14798 2446 788 6202
Zemljište pod šumama 1992 1994 1051 1048 2100 2000 3348 2074 2016 1712 2815 1983 1066 8732 6682 1077 1769
3348 2076 2629 2017 1719 2870 1983 1020 8732 6680 1989 1077 1769
Izvor: FAOSTAT: FOOD AND AGRICULTURE ORGANIZATION OF THE UNITED NATIONS
Tropske šume, na koje otpada preko polovine šumskog fonda u svetu,
severnim oblastima Kanade i Rusije. Pošumljene oblasti u područjima sa umerenom klimom su, međutim, samo deo šumskog fonda od onog koji je bio pre naseljavanja ovih prostora. Države bivšeg Sovjetskog Saveza izgubile su prema procenama 35% šuma i velike površime pod stepom. Procenjuje se da je u toku osamdesetih godina ovog veka u manje razvijenim zemljama zemljište pod šumom (kako u tropima, tako i u područjima sa umerenom klimom) smanjeno za oko 8% ili za 163 milona hektara. Ovaj gubitak delimično je nadoknađen novim zasadima (oko 31,9 miliona hektara) i povećanjem od 32,1 miliona hektara u drugim pošumljenim oblastima (uglavnom na površinama gde su nekada bile šume). Zamena prirodnih (divljih) šuma novim šumskim zasadima predstavlja, međutim, značajan gubitak za biodiverzitet na Zemlji. Novi zasadi šuma često se sastoje od samo nekoliko biljnih vrsta, što ih čini podložnijim bolestima, sušenju, i drugim vrstama ugrožavanja. Ovako smanjena raznovrsnost biljnih vrsta takođe ne može obezbediti podršku za mnoge druge biljke i životinjske vrste [World Resource Institute, 1992]. Na Zemlji postoji prema nekim procenama čak 14 milona različitih vrsta, od kojih je samo oko 1,7 miliona otkriveno i opisano. Između 50% i 90% svih vrsta koje žive na površini Zemlje naseljava šume. Mnoge su ugrožene, pre svega gubitkom svog staništa. Procenjuje se da će do 2015. godine nestati od 1 do 11% svih biljnih i životinjskih vrsta [Reid, 1996]. Rast populacije i ekonomski razvoj dovodi do velikog pritiska na ukupne šumske resurse u svetu. Između 1961. i 1994. godine potrošnja papira po stanovniku povećala se za 86% na nivou celog sveta i za blizu 350% u manje razvijenim zemljama. Procene su da će između 1993. i 2010. godine potrošnja industrijski prerađenog drveta rasti za dodatnih 50%. Šume se takođe uništavaju zbog izgradnje puteva i novih naselja. Mnoge naučne studije dovode u vezu rast stanovništva i gubitak šumskog fonda. U jednoj od analiza kojom je obuhvaćena 41 država u vlažnim tropskim područjima, geograf Alan Grejner dokazao je da je srednji godišnji gubitak šumskog fonda u 1970. godini varirao u zavisnosti od srednjeg godišnjeg rasta stanovništva. Prema drugoj studiji, rast stanovništva i njegove gustine bio je najznačajniji faktor smanjenja šumskih površina u severnom Tajlandu, najviše zbog povećanja potreba za širenjem obradivog poljoprivrednog zemljišta. Odgovarajuće upravljanje svetskim fondom šuma može zaštititi mnoga područja potrebna da održe život na Zemlji. Mnogi međunarodni dogovori ohrabruju države da zaštite svoje šume od prekomerne seče. Prema impelmentacionom programu usvojenom na osnovu Konvencije o promeni klime u Riju 1992. godine, dve države mogu ući u ugovornu obavezu po kojoj jedna od njih
Rast stanovništva i neobnovljivi resursi Pre dve decenije medijski izveštaji oslikavali su veliku uplašenost da će nagli rast stanovništva i potrošnje po stanovniku ugroziti resurse koji se ne mogu obnoviti, kao što su fosilna goriva i mineralne materije. Ovakve tvrdnje mogu se naći kod Pola Erliha u knjizi “Populaciona bomba”, u knjizi ”Granice rasta” Donele Midous i u nekoliko drugih publikacija iz šezdesetih i sedamdesetih godina. Protivnici ove tvrdnje, kao što su ekonomisti Herman Kan i Džulijan Sajmon, dokazivali su da ljudska maštovitost i tehnologija može sprečiti svaki katastrofalni gubitak resursa, i, saglasno tome, da rast stanovništva stimuliše inovacije.
Mineralni resursi i rude metala 1980. godine Pol Erlih se javno opkladio sa Džulijanom Sajmonom o budućim trendovima u vezi sa mineralnim resursima. Erlih je tvrdio da će rastuća nestašica podići cene četiri metala: bakra, hroma, nikla i kalaja u periodu između 1980. i 1990. godine. Sajmon je tvrdio da će cene padati zbog tehnoloških inovacija u procesu iskopavanja rude i prerade metala. Ispostavilo se da je Sajmon bio u pravu, na radost medija [Tierney, 1990]. U 1990. godini poznate rezerve mnogih prirodnih resursa su generalno mnogo veće, a njihove cene niže nego što su bile pre dvadeset godina, uprkos rastu njihove potrošnje [World Resource Institute, 1992]. Jedino objašnjenje ove naizgled kontradiktorne pojave je da nove tehnologije snižavaju cenu eksploatacije i prerade minerala i drugih resursa, ali i pomažu u otkrivanju novih nalazišta. Metali se sada dobijaju i iz rude sa manjim procentom, koja je ranije smatrana neupotrebljivom, što povećava potencijalne rezerve. Uz to, pronalazak novih supstanci i proizvoda kojima se mogu zameniti prirodni materijali koji se mogu smatrati neobnovljivim resursima, umanjuje njihovu tražnju. Između 1980. i 2000. upotreba mnogih metala u svetu je generalno povećana, sa skoro spektakularnim povećanjem u Istočnoj Aziji. U slučaju bakra, na primer, ukupna potrošnja u svetu porasla je sa 9,4 miliona na 11,1 miliona tona. Potrošnja u Kini je skoro duplirana (sa 386.000 na 745.000 tona). Potrošnja bakra u Južnoj Koreji rasla je čak mnogo brže, sa 84.000 na 476.000 tona. U razvijenim industrijskim zemljama zabeležen je umeren porast, na primer u Japanu i Nemačkoj. U zemljama bivšeg Sovjetskog Saveza i u drugim zemljama u tranziciji potrošnja bakra u periodu 1980. - 1994. naglo je opala, sa 1,3 miliona na 560.000 tona. U istom periodu svetske rezerve bakra povećane su sa 494 miliona na 590 miliona tona.
opala sa 91 na 63 miliona tona u periodu između 1980. i 1994. godine. U bivšem Sovjetskom Savezu takođe je došlo do opadanja i to sa 198 na 169 miliona tona, uz istovremeno smanjenje rezervi rude sa 93 milujardi na 65 milijardi tona. Potrošnja drugih metala i mineralnih sirovina u manje razvijenim zemljama rasla je velikom brzinom, iako je još uvek potrošnja većine resursa po stanovniku mnogo veća u industrijski razvijenim zemljama. Na primer, potrošnja bakra po stanovniku u kasnim osamdesetim veća je skoro 17 puta u industrijski razvijenim zemljama nego u manje razvijenim.
Energenti Ukupna proizvodnja i potrošnja energije u svetu neprekidno je rasla tokom nekoliko poslednjih decenija. U 1995. komercijalna proizvodnja energije u svetu iznosila je 365 heksadžula (što je ekvivalantno energiji koju stvara 59,5 hiljada milijardi barela nafte). Procenjuje se da je dodatnih 20 heksadžula proizvedeno sagorevanjem tradicionalnih vrsta goriva, kao što je drvo, ugalj i biomasa. Ogroman deo ukupne proizvedene energije u svetu dobija se sagorevanjem fosilnih goriva - u tečnom (nafta i njeni derivati), čvrstom (ugalj), ili gasovitom stanju (prirodni gas). Osim što emituje štetne gasove u atmosferu i time doprinosi efektu staklene bašte, sagorevanje fosilnih goriva oslobađa i kancerogene supstance, supstance koje povećavaju rizik od respiratornih oboljenja i doprinose drugim zdravstvenim poremećajima. Nafta ima najvažniju ulogu u svetskim energetskim rezervama i na tržištu energenata. Oko 40% ukupne svetske komercijalne proizvodnje energije otpada na preradu nafte i njenih derivata. Procene rezervi nafte porasle su za oko 43 % u periodu između 1984. i 1994. godine, pre svega zbog novih procena nalazišta na Srednjem Istoku, mada su rezerve u zemljama bivšeg Sovjetskog Saveza i u SAD smanjene. Na čvrsta goriva - pre svega mrki ugalj i lignit - otpada oko 27% ukupne svetske proizvodnje energije. Ova goriva, na primer, obezbeđuju oko tri četvrtine proizvodnje energije u Kini i Indiji. Sagorevanje uglja proizvodi mnogo više štetnih gasova i drugih efluenata u odnosu na druge vrste fosilnih goriva. Aerozagađenje nastalo sagorevanjem uglja prekrilo je London u 19. veku, a i danas prekriva mnoge urbane centre u Kini i Indiji. Prirodni gas, najmanje zagađujući izvor energije od sagorevanja, obezbeđuje oko 23% ukupne komercijalne potrošnje u svetu. U poslednje dve decenije proizvodnja i potrošnja prirodnog gasa porasla je za oko 70%. Procenjene rezerve takođe su porasle. Najveće rezerve su u Rusiji, koja obezbeđuje oko trećinu
Tradicionalna goriva, kao što su drvo i biomase, ispunjavaju potrebe za energijom miliona ljudi u manje razvijenim zemljama, ali nije ih lako ugraditi u zvanične statističke podatke. Ujedinjene Nacije procenjuju da tradicionalna goriva daju oko 6% ukupne potrošnje energije u svetu (podatak za 1993.), ali taj procenat u Afričkim zemljama iznosi čak 35%, u Južnoj Americi 21% i u Aziji 9%. U zemljama kao što su Burkina Faso, Mali, Nepal ili Uganda ovaj procenat se penje do čak 85%. Ova vrsta goriva potiče od sakupljanja iz običnih izvora kao što su otvoreni prostori ili šumske površine. Sakupljanje i sagorevanje ovakvog goriva dovodi do lokalnih problema u životnoj sredini, kao što su erozija zemljišta, gubitak vodnih slivova i emisija polutanata. Kako se država industrijalizuje, ona nastoji da supstituiše tradicionalna goriva fosilnim, ili nekim drugim načinom proizvodnje energije. Potrošnja energije brzo je rasla u Aziji, posebno u Kini, Indiji, Južnoj Koreji, Tajlandu, Tajvanu i Indoneziji. Ovaj rast takođe je bio zapažen u Latinskoj Americi i Africi, mada ovi regioni još uvek imaju malu potrošnju u odnosu na ukupnu potrošnju energije u zemljama u razvoju i manje razvijenim zemljama. Azija (bez Japana) troši oko 60% energije u odnosu na ukupnu potrošnju u manje razvijenim zemljama. Afrika je skoro utrostručila svoju potrošnju od 1970. godine, ali još uvek je to samo 11% potrošnje koja otpada na nerazvijene. Nasuprot tome, potrošnja energije u Centralnoj Evropi i bivšem Sovjetskom Savezu opada od 1989. godine. Opšti pad proizvodnje u periodu tranzicije, zatvaranje velikih preduzeća i napredovanje u efikasnom korišćenju energije uzrok su ovom padu. Međutim, može se očekivati porast potrošnje energije kada ekonomski uslovi to budu dozvolili. Potrošnja energije po stanovniku još uvek je nekoliko puta veća u razvijenim regionima nego u manje razvijenim zemljama. Stanovnici Severne Amerike troše mnogo više energije nego stanovnici bilo kog drugog regiona, Potrošnja energije po stanovniku u Severnoj Americi je skoro duplo veća nego u Evropi, više od deset puta veća nego u Aziji i skoro 20 puta veća nego u Africi. Rast broja stanovnika uticao je da se prosečna potrošnja energije u manje razvijenim zemljama smanji, iako je ukupna količina proizvedene energije znatno povećana. Potrebe za energentima daleko premašuju zalihe u većem delu zemalja u razvoju, tako da je nedostatak energije veliki problem. Potrebe za energijom će nastaviti da rastu kako se povećava rast stanovništva i ekonomski razvoj, a mogu biti ublažavane samo tehnološkim unapređenjima u efikasnom korišćenju energije. Američka administracija (US Energy Information Administration) u svom biltenu “The International Energy Outlook” iznosi svoje projekcije za ukupnu
Međunarodna agencija za energiju OECD-a (IEA) ponudila je drugačije projekcije svetske potrošnje energije, koje predpostavljaju moguće promene u sferi potrošnje i energetske efikasnosti. Prema IEA, odnosno njenom modelu “ograničenja kapaciteta” sadašnji trendovi u energetskoj efikasnosti i potrošnji će biti nastavljeni. Potražnja za energijom će slabiti, prevashodno zbog rasta njene cene zbog nemogućnosti usklađivanja ponude i potražnje. Po ovom scenariju potrebe za energijom u svetu rašće godišnje za 2,2%, što znači 46% u periodu do 2010. godine. U ovom periodu broj stanovnika u svetu prema srednjem scenariju fertiliteta dostićiće 6,9 milijardi. Scenario rasta energije predviđa i rast emisije ugljendioksida između 1993. i 2010. za 47%. IEA model, poznat još kao model ”štednje energije”, podrazumeva nešto brže napredovanje u energetskoj efikasnosti i da realne cene energije ostanu iste. Po ovom modelu potrebe za energijom još uvek rastu za oko trećinu, tako da napredovanje u konzervaciji i efikasnosti energije neće moći da kompletno nadoknade rastuće potrebe. Svetski savet za energiju (The World Energy Council - WEC) takođe je razvio nekoliko budućih scenarija potrošnje energije. Referentna tačka ovih modela, koji su podrazumevali umeren ekonomski rast, povećavanje zaliha fosilnih goriva, spori rast nuklearnih i obnovljivih izvora i unapređenje energetske efikasnosti, je rast potreba za energijom u svetu u periodu do 2020. godine od 54%. WEC model, koji se još naziva i ekološkim modelom, podrazumeva ogromna unapređenja energetske efikasnosti, sveobuhvatni transfer energetski efikasnih tehnologija u manje razvijene zemlje i ubrzani prelazak na prirodni gas i obnovljive energetske izvore. Po ovom scenariju rast potrošnje je nešto sporiji, ali još uvek iznosi 30% u svetskim potrebama između 1990. i 2020. godine. Godišnja emisija ugljendioksida po ovom scenariju rašće za 5% posle 1990. godine [WEC, 1993]. Iako su zalihe ovih goriva konačne, procenjene rezerve stalno rastu. 1940. godine rezerve nafte procenjivale su se na oko 600 milijardi barela. 1990. Američki institut za geologiju sračunao je da su još nekorišćeni resursi, uključujući moguća neotkrivena naftna polja, između 2.094 i 2.807 milijardi barela. Međutim, poslednjih godina nije pronađeno nijedno novo veliko nalazište nafte i neki eksperti veruju da je najveći broj velikih naftonosnih polja već otkriven. Očekuje se da će svetka proizvodnja nafte i benzina rasti od 653 milijarde barela u 1993. godini na više od 1.700 milijardi barela 2020. godine [WEC, 1993]. Mnogi stručnjaci veruju da će proizvodnja nafte u svetu dostići svoj maksimum u prvim godinama 21. veka i da će posle toga početi lagano da pada. Do 2020. godine polovina konvencionalnih resursa nafte koji danas postoje na Zemlji biće iscrpljena. Trenutak u kome će ovaj maksimum biti dostignut zavisiće od toga kada će
takođe će podići cenu ovako dobijenog goriva. Ovakva skupa zamena ograničavaće ekonomski razvoj u industrijski razvijenim zemljama i, što je još važnije, u zemljama u razvoju u kojima živi većina svetskog stanovništva. Neke potrebe za tečnim gorivima mogle bi se zameniti gasom ili ugljem. Po jedinici oslobođene energije ugalj oslobađa manje ugljendioksida od nafte ili gasa, ali zato emituje u atmosferu značajne količine metana, koji ima 21 put snažnije dejstvo od ugljendioksida na globalno zagrevanje. Povećavanje proizvodnje i potrošnje fosilnih goriva povećaće antropogene uticaje na životnu sredinu. Izdvajanje, prerada, transport i upotreba ovih goriva ugrožava habitat, površinu Zemlje, zdravlje ekosistema, kvalitet vode i vazduha i sistem globalne klime. Rezultat ljudskih aktivnosti je i ispuštanje 3 miliona tona nafte u okeane u toku ekstrakcije, proizvodnje i transporta i 60 miliona tona sumpor dioksida u atmosferu prilikom sagorevanja fosilnih goriva [Amulya, 1997]. Ove količine mogle bi da rastu kako se pojedine ekonomije bliže industrijskim.
Pogled u budućnost: da li će manja populacija biti više “održiva”? U svojoj knjizi “World Population Prospects: Analyzing the 1996 UN Population Projections”, (IIASA LUC-Project, NJP-96-146, December 1996), jedan od najpoznatijih istraživača današnjice u oblasti demografije Gerhard Heilig (Gerhard K. Heilig) daje svoje viđenje demografskih trendova i njihove povezanosti sa problemima životne sredine. Ova, naizgled polemična mišljenja biće ovde prikazana u izvornom obliku. Heilig tvrdi da oni koji zabavljaju javnost “scenarijem sudnjeg dana” kada će doći do globalne krize hrane ili bolesti često naglašavaju da mala populacija izolovana u neugroženom prirodnom okruženju može biti mnogo zdravija i “održivija“ (šta god to značilo). Kako antitezu, on predlaže povratak u istoriju i “zlatne godine“, kad je svet bio skoro nenastanjeno mesto. Iz paleodemografskih istraživanja poznate si male zajednice - svaka sa nekoliko desetina ljudi - izolovane jedne od drugih na ogromnim prostranstvima prirodnog zemljišta. Međutim, ovi ljudi imali su kratak životni vek, često na ivici gladi. Njihovi ostaci često ukazuju na više hroničnih bolesti, slabu uhranjenost i povrede nastale u borbama. Mnoga od njihove dece umirala su u prvim godinama života. Ako bi preživeli detinjstvo, retko su doživljavali više od 35 godina. Poznato je nekoliko (drevnih) civilizacija koje su nestale sa lica zemlje uprkos (ili čak zbog toga) što su živele raštrkano i izolovano na širokim prostranstvima potpuno prirodnog, neugroženog zemljišta. Čak i u mnogo bližoj istoriji Grčko i Rimsko carstvo imalo je veoma mali
miliona ljudi, ova istorijska naselja bila su idilična mesta. I pored toga, njihovo stanovništvo bilo je ugroženo lošim higijenskim uslovima, smrtonosnim epidemijama i čestim uništavanjima u ratovima ili požarima. Početkom 14. veka broj stanovnika u Evropi bio je manji od broja stanovnika prosečne Azijske metropole danas. Mnogo ljudi živelo je u malim seoskim naseljima odvojenim širokim prostranstvima nedirnutog zemljišta. Procenjuje se de je na prostoru današnje italije 1340. godine bilo oko 10 miliona stanovnika; Britanska ostrva su imala samo 5 miliona, Francuska i Holandija 19 miliona a Nemačka 11,5 miliona stanovnika. Iako je živela u potpuno nenarušenoj životnoj sredini, ova mala populacija u tom periodu bila je pogođena velikom epidemijom kuge, u kojoj je umrla skoro trećina evropskog stanovništva. Sredinom 15. veka broj stanovnika u Italiji smanjen je za 2,5 miliona (25%); na britanskim ostrvima za 2 miliona (40%); u Francuskoj i Holandiji za 7 miliona (37%) i u Nemačkoj za 4 miliona (35%). Ali čak i masovna epidemija nije sprečila dalji rast Evropske populacije: samo nakon jednog veka stanovništvo je obnovljeno [Heilig, 1996].
Da li postoji gornja granica gustine stanovništva u društvu? U razmatranjima uticaja populacionog rasta na životnu sredinu često se dokazuje da će rastuća gustina stanovništva inicirati proces društvene erozije i dezintegracije. Eksperimenti na pacovima i drugim životinjama pokazali su da stres povezan sa gustinom populacije može uticati na društvenu strukturu i zdravlje jedinke kod životinja. Međutim, ovakav scenario kulturnog i društvenog sudnjeg dana nije od većeg značaja nego što je to, na primer, predviđanje velike krize hrane. Postoji nekoliko urbanih anglomeracija u svetu u kojima je nivo kriminaliteta veći od uobičajenog, a srednji životni vek je uprkos tome veći od najgušće naseljenih gradova kao što je na primer Tokio - Jokohama. Čak i najgušće naseljena “urbana džungla“ Njujorka ili Vašingtona je zdravija i poželjnija životna sredina od retko naseljenih sela Zaira, Sudana ili Ukraine (izdvajamo samo neke od mnogih ruralnih kriznih regiona). U današnje vreme Njujork pokazuje da je moguće umanjito nivo kriminaliteta čak i u gradovima sa ekstremnom koncentracijom populacionih i društvenih problema. Neko može reći da nije pravedno porediti visoko razvijene urbane prostore sa selima u siromašnim zemljama. Ali, lako se može naći drugačiji primer: veoma siromašna seoska populacija u Kini ima jednu od najvećih gustina stanovništva u svetu, pa je ipak njen životni vek duži, smrtnost dece manja i ishrana i zdravstveni status bolji, nego što je to u mnogim retko naseljenim zemljama Afrike, Latinske Amerike ili Rusije. Visok nivo gustine stanovništva ima neznatan
političke moći ili promenom individualnog ponašanja. Ljudska populacija se ne ponaša kao pacovi u kavezu. Za razliku od ovih glodara, ljudi mogu namerno menjati svoje društvene uslove i individualno ponašanje da bi se adaptirali na gušće naseljen svet. Društveno ekonomska prilagodljivost na rast stanovništva često se ignoriše u istraživanjima globalnih promena, koja su usmerena na bio-geografske aspekte. Vratimo se ponovo Heiligu: Po mom shvatanju uspešno prilagođavanje milijardi ljudi širom sveta na urbani i industrijski ambijent je jedna od najinteresantnijih osobina globalnih promena. Samo pre nekoliko generacija većina svetskog stanovništva živela je od poljoprivrede i naseljavala mala sela i gradove, obično u surovim uslovima i sa visokom smrtnošću dece i visokim fertilitetom, sa čestim oskudicama i u siromaštvu. Danas veliki deo (mnogo veće) svetske populacije ne samo da je promenio svoj način preživaljavanja, nego se i adaptirao na životnu sredinu u urbanim industrijskim kompleksima sa višemilionskim stanovništvom i velikom gustinom naseljenosti. Mnogi od nas (uključujući i autora) mogu da ne vole život u prenaseljenim gradovima, ali ne možemo ignorisati činjenicu da je koncentracija ljudi u urbanom industrijski ravijenom svetu veoma uspešna organizaciona inovacija ljudke evolucije. Činjenica je da ćemo sa projektovanih 10 milijardi ljudi na planeti moći da obezbedimo neke površine samo za prirodu samo ako je stanovništvo koncentrisano u kompaktnim visoko naseljenim urbanim aglomeracijama [Heilig, 1996].
Iako ne postoje dokazi da tradicionalna masovna oboljenja mogu ograničiti rast svetske populacije, nove vrste bolesti mogle bi biti katastrofalne. Očigledan primer je AIDS. Za demografe koji se bave projekcijama stanovništva ovo je jedno od najinteresantnijih pitanja i mnoge studije bave se izučavanjem ovog problema. Naravno, niko ne može biti siguran u pogledu budućeg širenja HIV virusa, ali na osnovu postojećeg znanja izgleda da epidemija AIDS-a neće imati značajnijih efekata na rast stanovništva u svetu. Za ovo postoji više razloga. Prvo, ne postoji jedna velika uniformna epidemija HIV virusa koja se širi među svetskim stanovništvom, već mnogo odvojenih epidemija. Svaka od njih ima svoje posebne uzroke, svoj specifični način prenošenja i društveno okruženje u kome se razvija. Svaka od njih uključuje neko rizično ponašanje i može se suzbiti različitim preventivnim merama. Homoseksualci, intravenozni narkomani, prostitutke i njihovi klijenti i heteroseksualni koji upražnjavaju seksualne odnose bez zaštite sa više partnera imaju mnogo više mogućnosti da budu zaraženi od ljudi koji ne spadaju u ove grupe. Ovo je razlog što posle više od 15 godina širenja HIV infekcije u Evropi još uvek 76 % od svih slučajeva AIDS-a dijagnostifikovanih 1996. godine otpada na homoseksualce, biseksualce i intravenozne narkomane.
stabilizuje. Situacija je naravno sasvim drugačija u Africi, gde je visoka prevalenca HIV infekcije primećena u celokupnoj populaciji. Neke studije su pokazale da je HIV infekcija i prateće komplikacija najveći uzrok smrti mladih ljudi u mnogim Afričkim gradovima (na primer u Abidžanu, Obala Slonovače). Veliki porast HIV infekcije i AIDS-a već je primećen i u Indiji i Tajlandu. Ali ove epidemije izgleda da se šire takođe prevashodno među narkmanima, prostitutkama i njihovim klijentima i homoseksualcima koji često menjaju partnere. U svakom slučaju, sada je potpuno jasno da je AIDS rezultat ograničene epidemije koja je tesno povezana sa individualnim i kulturnim obrascima ponašanja i ne može se porediti sa, na primer, kugom koja je u srednjem veku harala u više-manje celokupnoj Evropskoj populaciji. Drugo, dok je AIDS u Africi južno od Sahare već uticao na rast mortaliteta kod dece i mladih za više od 50%, uticaj na fertilitet se smanjivao.
III
URBANIZACIJA
UNICEF (Međunarodni Fond Dece Ujedinjenih nacija) je optužio “nekontrolisanu urbanizaciju” u manje razvijenim zemljama za široko rasprostranjenu pojavu “opasnih zona” unutar kojih je sve veći broj dece prinuđen da se bavi prostitucijom ili da radi pre nego što je za to sposoban [UNICEF, 1995]. Ističući da urbana populacija raste dva puta brže nego svetska populacija u celini, UNICEF zaključuje da je preveliki broj ljudi u gradovima, bez dovoljno posla, mesta za stanovanje i pristupa školama. Kao posledica toga, porodica i zajednica kao strukture koje podržavaju razvoj dece, bivaju razorene, a rezultat toga je da sve veći broj dece mora da radi da bi se izdržavao. Za stotine hiljada dece u manje razvijenim i nerazvijenim zemljama “rad” znači ništa drugo do jedini izvor preživljavanja: oni su čistači cipela, vodiči u velikim javnim garažama, čuvari bašti u kafeima od ostale dece - uličara, kučne pomoćnice, pa čak i preprodavci narkotika. Urbanizacija je jedan od najznačajnijih fenomena današnjeg sveta. Centar za ljudska naselja Ujedinjenih nacija (UNCHS) podvlači da je danas rast gradova i urbanizacija seoskih područja proces koji se ne može zaustaviti zbog globalnog uticaja ekonomije zasnovane na tehnologiji, industrijskoj proizvodnji i servisnim aktivnostima [HABITAT, 2001]. Odnos svetske populacije koja živi u urbanim naseljima raste velikom brzinom i svetski ekonomski, društveni, kulturni i politički procesi sve više se odigravaju unutar i između svetskih sistema (organizacija ili udruženja) gradova. UNCHS zaključuje da samo određeni broj zemalja ima snage da se bori protiv rastuće urbanizacije koja dovodi do niza neželjenih posledica u svim domenima: počev od problema sa vodosnabdevanjem i kanalizacionim sistemima gradova, do prevencije zaraznih bolesti. Već danas deset miliona ljudi godišnje umire u gusto naseljenim urbanim područjima zbog nezadovoljavajućih uslova života prouzrokovanih stanovanjem u nehigijenskim uslovima. Oko 600 miliona ljudi širom sveta su beskućnici ili žive u uslovima koji mogu ugroziti
Urbanizacija i njen prostor Od malih trgovinskih (čitaj pijačnih) gradova i ribarskih luka, do megalopolisa od nekoliko miliona stanovnika, urbana područja su uvek bila jedan od najvažnijih elemenata prostorne organizacije i evolucije društva, ali su danas značajnija nego ikada. Između 1980. i 2000. godine broj stanovnika u gradovima sveta narastao je za 1,1 milijardu (o čemu je bilo više reči u predhodnim poglavljima). U gradovima danas živi skoro polovina svetske populacije. Veliki deo razvijenog sveta postao je skoro potpuno urbanizovan, dok se u mnogim nerazvijenim područjima može zapaziti ogroman godišnji porast urbane populacije (na primer, u Istočnoj Africi i nekim zemljama Centralne Afrike, Jemenu, Avganistanu i Kambodži ovaj procenat je veći od 6%), dok u ostalim afričkim zemljama, na Bliskom i Dalekom Istoku i u Kini ovaj procenat iznosi 3 - 5% [UN, 1988]. 1996. godine pod pokroviteljstvom Ujedinjenih Nacija u Istanbulu je održana Konferencija o ljudskim naseljima HABITAT. Statistički podaci pripremljeni za ovu konferenciju pokazali su da će do 2025. godine broj ljudi koji žive u gradovima narasti na pet milijardi, od čega će 80% biti u gradovima koji se nalaze u nerazvijenim ili zemljama u razvoju. Urbanizacija ovakvog tempa je uočljiv kako geografski, tako i društveni fenomen i jedan od najznačajnijih procesa koji se danas odigrava u svetu. U literaturi se već dugo mogu sresti različiti pristupi definisanju pojma urbanizacije. Počev od simplifikovanog pristupa da urbanizacija predstavlja povećanje površine zemljišta koje je izgrađeno i koristi se za urbane aktivnosti, do viđenja urbanizacije kao društvenog procesa u kome se ljudi prilagođavaju vrednostima i ponašanju tradicionalno svojstvenom životu u gradovima, bez obzra gde žive, sve ove definicije slažu se u jednom: urbanizacija je kontinuirani proces. Upravo ova činjenica navodi da fokus rasprave vezane za urbanizaciju treba da budu urbane promene, a ne urbanizacija per se [Champion, 2001]. Kako bi se sagledale urbane promene u moderno doba, osim kvantifikovanja stepena urbanizacije kroz odnos između broja urabnog i ruralnog stanovništva (što je uobičajeni način kvantifikacije danas), potrebno je sagledati i didtribuciju populacije među urbanim naseobinama različite veličine. Ovakav stav ima svoje utemeljenje u postavkama Tisdejla od pre više od 50 godina. Urbanizacija po njemu predstavlja: … proces koncentracije populacije. On se iskazuje na dva načina: kroz multiplikaciju tačaka koncentracije i kroz uvećavanje veličine individualnih koncentracija [Tisdale, 1942, cit. Berry, 1976: 17].
Urbani trendovi Urbana populacija na koju je otpadalo 750 miliona stanovnika u 1950. godini porasla je do 1995. godine na 2,6 milijardi, a prema projekcijama rašće do 5,1 milijarde do 2030. godine. Najveći deo tog rasta biće u manje razvijenim zemljama. Stanovništvo tih regiona doživelo je transformaciju od pretežno ruralnog ka urbanom (oko 40%) u poslednjih pedeset godina. Urbano stanovništvo obuhvatiće 2030. godine 57% ukupnog stanovništva u manje razvijenim zemljama i čak 84% u razvijenim zemljama. 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
Razvijene zemlje Nerazvijene zemlje
2030
2020
2010
2000
1990
1980
1970
1960
1950
Svet
Izvor podataka: Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat, World Population Prospects: The 2002 Revision and World Urbanization Prospects: The 2001 Revision, http://esa.un.org/unpp, 17 September 2003
Slika 12. Porast procenta urbane populacije u svetu u periodu od 1950. godine do danas, sa projekcijom rasta do 2030. godine prema scenariju srednjeg fertiliteta Tabela 4. Pregled procenata urbane populacije po kontinentima Procenat ukupne urbane populacije
Afrika Azija Latinska Amerika Severna Amerika
Procenat urbane populacije u gradovima manjim od 500.000 stanovnika
Procenat urbane populacije u gradovima sa preko 5 miliona stanovnika
37,8 37,6
57,0 53,4
9,4 18,9
75,4
47,3
20,2
77,2
38,6
15,4
90 80 70 S vet 60
A fr ik a A z ija
50 E v ro p a 40
L a tin s k a A m e r ik a i K a r ib i S e v e r n a A m e r ik a
30
O k e a n ija 20 10
2030
2020
2010
2000
1990
1980
1970
1960
1950
0
Izvor podataka: Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat, World Population Prospects: The 2002 Revision and World Urbanization Prospects: The 2001 Revision, http://esa.un.org/unpp, 17 September 2003
Slika 13. Porast procenta urbane populacije po kontinentima u periodu od 1950. godine do danas, sa projekcijom rasta do 2030. godine prema scenariju srednjeg fertiliteta
Iako je u gotovo svim zemljama u drugoj polovini dvadesetog veka rast urbane populacije bio veći nego ruralne, nisu svi gradovi rasli tako velikom brzinom. Pregled stopa rasta urbane populacije [United Nations Population Division, 2001] u 524 grada sa preko 750.000 stanovnika u 2000. godini pokazuje da čak i u periodu od 1950. do 1975. godine, koji se može smatrati periodom sa najbržim urbanim rastom u istoriji čovečanstva, 41 od posmatranih gradova zabeležio je stopu rasta manju od 1% godišnje, dok je šest gradova imalo negativnu stopu rasta. U periodu od 1975. do 2000. godine, kada je ukupna stopa rasta svetskog stanovništva u sve većem broju zemalja počela da opada, porastao je i broj gradova sa niskom stopoma rasta stanovništva (do 1%) na 122, što čini više od četvrtine posmatranih gradova. 21 veliki grad u ovom periodu zabeležio je negativnu stopu rasta stanovništva. Najveći broj od ova 122 grada nalazi se u razvijenim zemljama ili u Kini. Prema demografskim projekcijama za početak 21. veka, očekuje se da broj gradova sa manje od 1% godišnjeg rasta stanovništva naraste na 189 i da se među njima nađe, osim gradova u razvijenom delu sveta i Kini i nekoliko gradova Latinske Amerike, Južne Koreje, Jermenije i Gruzije. Međutim, činjenica je da je ovakav trend nižih stopa rasta stanovništva u velikim gradovima sa druge strane bio praćen enormnim porastom u nekim drugim gradovima. Prema podacima Ujedinjenih Nacija [United Nations Population Division, 2001] u periodu od 1950. do 1975. godine 130 gradova je beležilo
Interesantno je pratiti međuzavisnost veličine gradova iz grupacije velikih gradova (sa preko 750.000 stanovnika) i prosečne godišnje stope rasta. Može se zapaziti da manji gradovi iz ove grupacije mnogo brže rastu nego višemilionski centri. Od pomenutih 131 grada sa prosečnom godišnjom stopom rasta od preko 5% između 1950. i 1975. godine, samo je devet imalo preko 500.000 stanovnika 1950. godine, dok je među 23 grada sa stopom rasta od preko 8% najveći 1950. godine imao 173.000 stanovnika. U ovom periodu najbrže su rasli Seul, Bagdad, Bogota, Teheran i Sao Paolo. Između 1975. i 2000. godine najviši rast beleže Rijad i Džeda u Saudijskoj Arabiji, Daka u Bangladešu i Lagos u Nigeriji. Ako se pogledaju projekcije za narednih četvrt veka, videće se da su gradovi sa najvećom projektovanom stopom rasta skoro nepoznati na globalnom nivou (Beihai i Veihai u Kini, Aparecida u Brazilu, Kimhae i Kunpo u Republici Koreji). Radi se o gradovima koji u ovom momentu imaju između 500.000 i 750.000 stanovnika.
90
90
80
80
70
70
60
60
50
50 40 30
40 30 20 10
20 2025
2015
2005
1990
1980
1970
1960
1950
0
10 0
Procenat urbane populacije koji `ivi u razvijenim zemljama procenat populacije razvijenih zemlja koji `ivi u urbanim naseljima
Izvor: Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat, World Population Prospects: The 2002 Revision and World Urbanization Prospects: The 2001 Revision, http://esa.un.org/unpp, 17 September 2003
Slika 14. Urbano stanovništvo u manje razvijenim i u razvijenim zemljama kao procenat ukupnog svetskog urbanog stanovnštva
Tokio Bombaj Lagos Daka Sao Paolo Kara~i Meksiko Siti Njujork D`akarta Kalkuta
10 8
miliona
14 12
6
10
4
5
2
0
0
Tokio Meksiko Siti Bombaj Sao Paolo Njujork Lagos Los An|eles Kalkuta [angaj Buenos
Njujork London Tokio Pariz Moskva [angaj Esen Buenos ^ikago Kalukut
miliona
1950. godina
2000. godina
30
25
20
15
Projekcija za 2015. godinu
30
25
20
15
10
5
0
Izvor podataka: United Natons Population Division (2001), World Urbanization Prospect: The 2001 Revision, New York: United Nation
Od višemilionskih gradova u poslednje dve decenije jedino su Daka i Lagos imali stopu rasta višu od 5% (Daka 7%, Lagos 6,1%). Lagos je u tom periodu učetvorostručio broj stanovnika i može se smatrati “šok-gradom” dvadesetog veka (o šok-gradovima nešto više u narednim poglavljima). Oba grada u ovom periodu narasla su na preko deset miliona stanovnika i postala megalopolisi. Kako se nalaze u nerazvijenim zemljama sa vrlo niskim bruto nacionalnim dohotkom, ova dva grada suočena su sa velikim problemima u funkcionisanju infrastrukture, socijalnih sitema i sa problemima vezanim za zaštitu životne sredine. Ali značajan rast stanovništva u urbanim centrima u manje razvijenim zemljama takođe uzrokuje mnoštvo društvenih problema i problema u životnoj sredini. Mnogi gradovi nemaju mogućnost da šire svoje infrastrukturne mreže i gradske servise onoliko brzo koliko brzo raste broj stanovnika u njima. Urbani razvoj često utiče na poljoprivredno zemljište, uništava prirodne habitate i ugrožava osetljive ekosisteme. U Jordanu, na primer, širenje Amana i Zarka dovelo je do postupnog smanjenja osnovnih rezervi podzemnih voda, što je smanjilo dostupnost vodnih resursa za poljoprivredu Karakteristike stanovništva i trend razvoja Osim veličine stanovništva i njegove distribucije i mnoge druge demografske karakteristike utiču na nivoe potrošnje u korišćenje prirodnih resursa. Postoji veliki broj istraživanja, na primer, uloge starosne strukture, radne sposobnosti, obrazovnog nivoa i porodične strukture na veze stanovništva, resursa i životne sredine. Položaj žena je jedan id najznačajnijih uticajnih faktora na vezu stanovništva i životne sredine i zbog toga se izučava sa posebnom pažnjom. U mnogim društvima položaj žene je usko povezan sa vrednošću fertiliteta i smrtnosti dece, hdravlja i ishrane, obrazovanja dece i upravljanja prirodnim resursima. Značaj polova u razvoju i kontekstu zaštite sredine potenciran je naročito na Međunarodnoj konferenciji o stanovništvu i razvoju, održanoj 1994. godine u Kairu.
Šta je to grad? Pitanje šta je to grad zaokuplja pažnju mnogih naučnika, pre svega urbanih sociologa i urbanista. Ustvari, jedan od paradoksa proučavanja gradova je što se čini da to kak će se definisati grad predstvlja već problem nego kako će se grad proučavti [Paddison, 2001]. Grad je kompleksna društvena organizacija koja se može posmatrati iz različitih uglova, zavisno od perspective teorijskog pristupa, ali i od naučne orijentacije onoga ko se bavi proučavanjem grada. Sličan zaključak može biti i kada se radi o pitanju šta čini jedan grad. Grad kao sistem unutar koga se susreću različite ljudske namere traje već dugo. Ono što je novo, međutim, je dominacija koju su gradovi ostvarlili unutar globalnog prostora u kratkom periodu i činjenica da polovina svetskog stanovništva danas živi u gradovima. Iako gradovi postoje više od deset hiljada godina, njihova dominacija nad ljudskom egzistencijom traje samo nekoliko poslednjih vekova. Gradovi su mnogo više
55
od fizičkih “kontejnera” unutar kojih se nalaze ljudi, dobra i znanje. Gradovi su i odraz društva, tako da zahtevaju određeni “softver” kako bi funkcionisali i ostvarili preduslove za ljudsku egzistenciju i interakciju: upravljanje, vlast, trgovinu, kulturu, obrazovanje i pripadnost zajednici. Bez ljudskog “krvotoka” koji struji ulicama – fizičkom strukturom grada, urbana struktura svakako postaje irelevantna. Gradovi mogu imati mnogo različitih “lica”. Šta onda daje gradu njegovu individualnost, šta utiče na njegov značaj, šta ga izdvaja iz mnoštva drugih obliak društveno - prostorne organizacije? Razmotrimo dva viđenja grada. Prvo je viđenje Luisa Mamforda: Grad, kako se može videti kroz njegov istorijski razvoj, predstavlja tačku maksimalne koncentracije moći i kulture zajednice. To je mesto u kome se fokusiraju difuzni zraci mnogo različitih životnih priča, što doprinosi društvenoj efektivnosti i značajnosti. Grad je oblik i simbol integrisanih društvenih odnosa; on je mesto u kome su smešteni hram, pijaca, palata pravde, obrazovna ustanova. Tu u gradu umnožavaju se dobra civilizacije; tu se ljudsko iskustvo pretvara u vidljive znake, simbole rukovođenja, siystem vrednosti [Mumford, 1938/1995:104].
Mamford je dao mnogo interesantnih defincija grada, uključujući i onu u kojoj ga naziva “simfonijom”. Sjeberg definiše grad, ne osvrćući se ni na koji način na njegovu formu, kao “zajednicu značajne veličine i gustine stanovničtva unutar koje žive nepoljoprivredni specijalisti, uključujući i opismenjenu elitu” [Sjöberg, 1960]. Arnold Tojnbi grad definiše uvodeći mnogo funkcionalnije parametre kao “skup (klaster) zgrada sa gustom populacijom koja nije sposobna da sama za sebe proizvede hranu, ali je u stanju da u zamenu za hranu ponudi njenim proizvođačima u okruženju svoja dobra i usluge”. Maks Veber, jedan od osnivača moderne sociologije, izdvaja zapadne od istočnih gradova, govoreći o tome da oni imaju fortifikacije, tržnicu, nezavisnie sudove, administrativnu hijerarhiju i neki oblik političke autonomije. Gotovo svaka ozbiljna definicija grada dolazi do one tačke kada se grad mora shvatiti ujedno kao društveni i fizički fenomen. Terminima stare rimske civilizacije, grad je ujedno urbs i civitas. Prvi termin odnosi se na morfoligiju grada, a drugi na njegove društvene institucije. Odrednice kojima se grad može definisati povezane su sa njegovom strateškom funkcijom u odnosu na širu zajednicu, značajnom civilizacionom snagom i ulogom u regulaciji tržišta. Kao kontrast Mamfordovom promišljanju grada, Rejmond Vilijams u svom klasičnom delu “Država i grad” iz 1973. godine nudi sledeće: Veliko ostvarenje civilizacije, mesto susreta, biblioteke, pozorišta i domovi; i često mnogo dalje od toga, kuće, ulice, pritisak mnogo ljudi sa mnogo različitih predloga. Boravio sam u mnogim gradovima i osetio njihovo pulsiranje: u fizičkim različitostima Stokholma i Firence, Pariza Milana [Williams, 1973:14].
Oba promišljanja teže da grad identifikuju kao simbol civilizacije i kulture, ali dok Mamford izražava značaj grada u funkcionalnom smislu, Vilijamsov pristup je mnogo ekspresivniji. Činjenica je, svakako, da grad pruža mnogo različitih lica od kojih ni jedno ne može biti u toj meri dominantno da samo po sebi predstavlja osnov za definiciju grada. 56
U svakodnevnoj komunikaciji, za razliku od teorijskih razmatranja, nema mnogo sporenja oko toga šta čini grad. Tu se mogu jasno postaviti granice između urbanog i ruralnog; drugim rečima termin urbano definiše se kroz negaciju termina ruralno: urbano je sve što nije ruralno [Padisson, 2001]. Urbano i ruralno okruženje su fundamentalno različiti, pre svega zbog svoje prostorne različitosti, odnosno razlike u prostornoj strukturi. Ono što grad čini bitno različitim od ruralnog okruženja je njegova gustina, i to ne samo gustina populacije, već i “gustina” ekonomskih, kulturnih i rekreativnih aktivnosti. Uz to, gradove takođe karakteriše i različitost, mešavina kultura i rasa. Kombinacija gustine i različitosti, što doprinosi u velikoj meri slici jednog grada, jasno se može prepoznati u Vilijamsovoj definiciji. Onda kada se intuitivno mogu razgraničiti urbano i ruralno i kada to u osnovi može biti konceptualizovano kao različitost u njihovoj prostornoj strukturi, nije iznenađujuće da se najčešće kao metod definisanja grada koristi prostorno definisanje. U preindustrijskim, kao i u ranim industrijskim naseljima (o detaljima videti u narednim poglavljima) granica između onoga što je urbano i onoga što to nije često je bila veoma izražena, pogotovu u fizičkom smislu. Međutim, čak i modernim gradovima sa manjom gustinom naseljenosti i izraženim suburbanim trendovima uočljiva je ova granica, pre svega zbog promena u populacionoj gustini koje se osećaju izvan prostorne matrice grada. Ova “granica grada” retko predtavlja limit urbanog, posebno u razvijenim državama u kojima je mobilnost stanovništva jasno izražena i daje mogućnost urbanom stanovništvu da živi daleko od grada. Defnicije na bazi cenzusa sve češće uvažavju činjenicu da se rast urbane populacije odvija izvan izgrađenog područja grada. U razvijenim zemljama sa izraženom decentralizacijom tako razlike između urbanog i ruralnog postaju sve više fizičke nego funkcionalne. Ovaj trend, međutim, može se zapaziti i u manje razvijenim i nerazvijenim svetskim regionima. Tako, u mnogim zemljama podsaharske Afrike postoji trend peri-urbanizacije, koji karakteirše ubrzana urbanizacija koja se širi u nenaseljenim prostorima koji okružuju velike urbane center. Sa druge strane, u urbanim centrima postoji trend ruralizacije, odnosno korišćenja zemljišta za urbanu poljoprivrednu proizvodnju za svoje potrebe, pa čak i za prodaju. Urbana poljoprivreda, kao široko razvijen trend, prisutna je u skoro svim nerazvijenim ekonomijama, u zemljama u tranziciji, alise sve češće sreće i u razvijenim zemljama kroz razvijanje urbane organske poljoprivredne proizvodnje. Ove činjenice otežavaju savremeno definisanje grada u čisto prostornom smislu. Sa druge strane, postoje i teškoće u definisanju grada u društvenom smislu. U visokourbanizovanom društvu, kakvo je, nema sumnje, današnje, skoro da nema značaja razdvajati urbano od ruralnog. Još 1970. Pal je zaključio: U urbanizovanom društvu urbano je svuda i nigde: grad se ne može definisati, pa tako ni urbana sociologija [Pahl, 1970:202].
Sa druge strane, većina teoretičara će se svakako složiti sa razmatranjem Padisona, koje se zasniva na Virtovoj [Wirth, 1938] urbosociološkoj misli:
57
Metodi za definisanje grada bazirani na analizi prostorne structure imaju svoju osnovu u kvantitativnoj analizi - gradovi su merljivi, njihove granice se mogu definisati sa manje ili više preciznosti [Padisson, 2001:13].
Grad i koncept urbanog su međusobno povezani i da bi se definisao grad, potrebno je prvo definisati šta označava termin urbano. Može se smatrati da grad ustvari predstavlja administrativnu definiciju kojom se postavljaju granice urbanog prostora. Problemi kod ovakvog definisanja leže u različitim definicijama urbanog prostora kod različitih država ili regiona. Teško je, dakle, ovakvim pristupom pronaći pravu definiciju. Teškoće proizilaze iz činjenice da koncept urbanog, kojim su određene granice grada, predstavlja apstrakciju koja uključuje niz međusobno povezanih faktora: veličinu populacije, gustinu naseljenosti, prostor, ekonomsku i društvenu organizaciju, ekonomske funkcije, ponudu i potražnju na tržištu rada, administraciju … Za praktične statističke svrhe nacionalnih statistika one definišu urbana mesta prema kriterijumima kao što su administrativne granice ili veličina populacije koja živi na posmatranom prostoru (često se ove definicije nazivaju cenzusima). Tabela 5. Broj stanovnika potreban da bi se naselje definisalo kao grad u nekim zemljama DRŽAVA Švedska Danska Južna Afrika Australija Kanada Izrael Francuska SAD Meksiko Belgija Iran Nigerija Španija Turska Japan
Broj stanovnika Procenat urbanog stanovništva 200 83% 200 85% 500 57% 1.000 85% 1.000 77% 2.000 90% 2.000 74% 2.500 75% 2.500 71% 5.000 97% 5.000 58% 5.000 16% 10,000 64% 10,000 63% 30,000 78%
To u neku ruku predstavlja pojednostavljenje šireg niza koncepata. Čest je slučaj da veličina populacije izgleda dovoljna da se govori o gradu, ali drugi parametri, na primer društvena organizacija, ili ekonomska baza, ne daju takvu predstavu. Uz to, uzevši u obzir razlike u definisanju urbanog u različitim zemljama, teško je napraviti uporedne analize [Pumain at all, 1992].
Funkcije grada Gradovi su centri kulturnih inovacija, društvenih i političkih promena. Oni takođe mogu biti motor ekonomskog razvoja. Bruto proizvod velikih gradova, kao što su London, Los Anđeles, Meksiko Siti ili Pariz, skoro da je jednak bruto nacionalnom 58
proizvodu pojedinih država (na primer Australije ili Švedske), dok je bruto proizvod Njujorka veći nego celokupni bruto nacionalni proizvod Kine! Iako često prouzrokuju društvene ili ekološke probleme, gradovi su esencijalni elementi ekonomske i društvene organizacije. Stručnjaci ukazuju na četiri fundamentalna aspekta uloge gradova u ekonomskoj i društvenoj organizaciji [Knox, 2002]: a) Mobilizirajuća funkcija urbanih naselja. Urbani prostori, sa svojom fizičkom infrastrukturom i brojnom i raznovrsnom populacijom, predstvljaju mesta u kojima preduzetnici mogu da započnu posao. Drugim rečima, gradovi pružaju efikasno i efektivno okruženje za organizovanje rada, kapitala i sirovina, kao i za distribuciju gotovih proizvoda. U zemljama u razvoju stanovnici koji žive u urbanim područjima i čine jednu trećinu ukupne populacije, proizvode i do 60% ukupnog bruto nacionalnog proizvoda. b) Funkcija odlučivanja urbanih naselja. Zbog toga što su u gradovima uglavnom smeštene javne i privatne organizacija ili službe sa svojim mehanizmima odlučivanja, gradovi predstavljaju i koncentraciju političke i ekonomske moći. c) Generativna funkcija urbanih naselja. Koncentracija ljudi u urbanim sredinama dovodi do veće interakcije i kompeticije, što proizvodi nove inovacije, unapređuje znanje i stvara nove informacije. d) Kapacitet transformacije urbanih naselja. Veličina, gustina i različitost stanovništva teži da stvori oslobađajući efekat kod ljudi, omogućavajući im bekstvo od rigidnog i tradicionalnog ruralnog društva i upražnjavanje različitih životnih stilova i načina ponašanja. Prema Selenjiju [Szelenyi, 1996], postoji najmanje tri različita načina da se definiše termin “urbanizacija”. Prvi je tradicionalni i po njemu urbanizacija može da bude shvaćena kao rast urbane populacije. Pri tome još uvek nije jasno šta označava termin “urbana”. U različito vreme i u različitim državama ovaj temin se različito tumači. U mnogim zemljama naselja od dve do tri hiljade stanovnika smatraju se urbanim. Sa druge strane u nekim istočnoevropskim državama nijedno naselje nije se smatralo urbanim dok nije dobilo legalni status grada, a to se retko dešavalo naseljima sa manje od 10.000 stanovnika (ponekad su i naselja sa 20.000 stanovnika u bivšem Sovjetskom Savezu smatrana selima ili ruralnim mestima stanovanja). Uprkos ovim problemima u definisanju, jasno je da urbanizacija podrazumeva, osim ostalog, trend koncentracije stanovništva u prostoru, što znači rast populacije u većim naseljima. Mere kao proporcija populacije koja živi u naseljima sa 2.000, 10.000 ili 20.000 stanovnika govore ponešto o ovakvoj koncentraciji. Ekološki pristup podrazumeva da se urbane forme menjaju na nelinearan, evolutivan način. Klasični primer ovakvog prisupa dao je Bardžis još 1925. godine svoji modelom koncentričnih zona. Ovaj model opisuje kako se lokacije bogatih i siromašnih, slamovi, predgrađa i pojedine industrijske, komercijalne i poslovne institucije menjaju sa radstom grada. Bardžis je svoj model razvio na osnovu empirijskih proučavanja u Čikagu, ali on implicira da svi gradovi u svom rastu imaju sličnu promenu prostorne strukture. Urbane forme ili zonalna struktura Čikaga govore kako će izgledati ostali gradovi ako nastave sa industrijalizacijom i urbanizacijom. Iako je Bardžisov model odavno napušten i prevaziđen, logika njegovih analiza još uvek živi.
59
Međutim, velika naselja ne izgledaju uvek urbano. Postoje ustvari “velika sela” sa desetinama hiljada stanovnika i “mali gradovi” sa nekoliko hiljada stanovnika. Iza kvantitativno merljive tendencije da se stanovništvo koncentriše u prostoru, urbanizacija takođe implicira određeni kvalitet društvenih veza, ili način života, što bolje odslikava termin urbanizam. Klasični urbani sociolozi od Ferdinanda Tenisa [Tönnies, prvo izdanje 1887, 1974] i Georga Simela [Simmel, prvo izdanje 1902, 1964] do Luisa Virta [Wirth, 1938] koriste ovaj elemenat urbanog života kako bi urbanizam definisali kao gustinu i različitost ljudskih interakcija (i/ili institucija), anonimnost, prekid sa tradicionalnim zajednicama i njihovu zamenu “društvom” i tendenciju “urbanizovanih” da budu marginalni, raseljeni, ali i kreativni. Tenis je još u devetnaestom veku postavio okvir urbanog života, koristeći u urbanoj sociologiji danas već ustaljene termine gemeinschaft i gessellschaft. On ih koristi kako bi izvršio diferencijaciju dva pola društvenih normi i vrednosti. Gemeinschaft obuhvata navike i norme ponašanja koje su povezane sa “životom u skladu sa prirodom i tradicijom”, podržane verovanjima i pastoralnošću. To je nostalgija za životom kakav je izgledao u prošlosti, životom koji je jednostavniji i bliži prirodi. Gessellschaft se, nasuprot tome, zasniva na javnosti i javnom mišljenju, konvencijama, racionalnosti i individualizmu. Gemeinschaft predstavlja prirodno, a gessellschaft raconalno. Tenis gemeinschaft društva smatra nezrelim, a gesellschaft društva odraslim ili zrelim, što je normalno za period u kome je ova teorija nastala (XIX vek). Gessellschaft društva nastaju kao proizvod unapređenja (nauke, trgovine, državne organizacije,…). Tako je i kapitalističko društvo u nastajanju predstavljalo tada uvodjenje racionalnih, intelektualnih pogleda i “završetak starih ideologija u integrisanim zajednicama agrarnih i seoskih društava” [Tönnies, prvo izdanje 1887, 1974: 17]. Tenisova teorija, prikladna samo za vreme u kome je nastala, imala je svoje sledbenike u raznim pokretima koji su zagovarali povratak prirodnom načinu života, počev od American Country-Life pokreta iz ranog dvadesetog veka, do hippy pokreta šezdesetih. Može se slobodno reći da kontraurbanizacija u drugoj polovini dvadesetog veka predstavlja jednu od posledica upravo nesklada između gemeinschaft i gessellschaft. Dok Virt, insprisan ekološkom tradicijom, pokušava da objasni “neophodnost urbanizma kao načina života” kao posledicu rastuće “veličine, gustine i heterogenosti”, što je rezultat ne istorijskih, već ekoloških faktora, teoretičari koji slede istorijsku tradiciju urbanih istraživanja (pre svih neo-marksisti) govore o tome da je društveno politička oranizacija, klasna, ili etička podeljenost unutar društva osnovni uzrok za način života koji ljudi u njemu žive. Jasno je, dakle, da urbanizacija ne podrazumeva samo pitanja demografskog rasta gradova. Ona takođe uključuje izučavanje mnogih drugih promena, kako kvantitativnih, tako i kvalitativnih. Ove promene mogu se konceptualizovati na nekoliko različitih načina. Jedan od najznačajnijih koncepata promena koji se tiče urbanizacije kao fenomena, svakako je proučavanje atributa i dinamike urbanih sistema. Urbani sistem, ili sistem gradova, je svaki međusobno zavisni skup urbanih naseobina unutar posmatranog regiona (ovde se pojam regiona upotrebljava da bi označio teritorijalnu celinu). Tako se, na primer, može govoriti o urbanom sistemu Francuske, urbanom sistemu Afrike, ili čak o globalnom urbanom sistemu.
60
Drugi veoma važni aspekt promena koje se vezuju za proces urbanizacije odnosi se na urbane forme. Urbana forma predstavlja fizičku i/ili organizacionu strukturu grada u pogledu korišćenja zemljišta, izgleda i izgrađenog okruženja. Sa zahuktavanjem procesa urbanizacije gradovi ne samo da postaju veći u fizičkom smislu, oni se takođe reorganizuju, razvijaju i planiraju u skladu sa promenjenim okolnostima. O urbanim formama biće više reči u narednim poglavljima. Promene koje se javljaju u veličini i strukturi jednog grada, sa druge strane, u direktnoj su vezi sa još jednim aspektom promena: transformacijama u oblasti urbane ekologije. Urbana ekologija izučava društvenu i demografsku kompoziciju gradskih oblasti i naselja. Urbanizacija ne samo da dovodi mnogo ljudi u gradove, ona donosi i velike razlike među ljudima. Kako različite društvene, ekonomske, demografske i rasne podgupe bivaju naseljene na različite teritorije, raste značaj urbane ekologije toga grada.
Nastanak i razvoj gradova Mnogi od svetskih gradova su rezultat dugog perioda razvoja. Grad se jedino može razumeti, bio on “mlad” ili “star”, ako se zna ponešto o razlozima koji stoje iza njegovog rasta, o periodu ili periodima u kojima je rastao i o procesima koji su doprineli njegovom rastu.
Nastanak gradova Prva stvar koja pada u oči kada se počne rasprava o nastanku gradova je da se u mitološkim prezentacijama ovaj fenomen tretira gotovo kao nesrećna neophodnost. U mnogim klasičnim mitovima preurbani period slavi se kao zlatno doba: Rajski vrtovi, Elesijanska polja i drugi pastoralni rajski predeli predhodili su pojavi gradova. Ovo vreme se u klasičnim civilizacijama opisuje kao pastoralno, kao vreme kada gradova nije bilo, pre pojave pisma, pre pojave društvenih sukoba, verovatno dosadno doba, ali ujedno i doba mira. Preurbano zlatno doba je mitološki sinopsis neolitskog lovačko – sakupljačkog perioda. Šta je prekinulo ovaj idilični period i kada je nastao prvi grad? Arheolozi smatraju da su prvi gradovi bili Jerihon, skup kuća sagrađenih od blata i opasanih zidom u kome je živelo nekoliko hiljada stanovnika oko 8000. godine pre nove ere i Katal Hajuk, čak i nešto veće naselje od Jerihona u turskoj Anadoliji. Biblija, sa druge strane, vezuje nastanak gradova za etički problem koji se pripisuje Kainu, jednom od prvih poljoprivrednika, koji je posle ubistva svog brata Avelja poslat od boga da izgradi gradove. "I Avelj posta pastir a Kajin ratar." (Postanje 4, 2) Šta znači Kajinovo ubistvo Avelja? - To je pobjeda zemljoradnika nad stočarom. Ali zašto je Kajin stariji brat? Da nije, prema legendi, zemljoradnja starija od stočarstva? - Jeste - odgovara on ali samo u zemlji dviju rijeka, Mesopotamiji, postojbini semita. Kod arijevaca je bilo upravo suprotno - stočarstvo prethodi ratarstvu. Upravo iz toga što je Kajin
61
sagradio grad i nazvao ga imenom svoga sina Enoha (Postanje, 4, 17), Jering zaključuje da je ratar bio prvi osnivač grada. Kakva pak uloga pada u dio osnivačima gradova, koji su istovremeno bili i tvorci državnosti, opšte je poznata stvar iz istorije [Šelingovski, 1998: VIII].
Postoji opšta saglasnost da je nastanku gradova predhodilo 1000 godina poljoprivrednog razvoja i pripitomljavanja životinja. Arheolozi, nezavisno od Biblije i drugih legendi smatraju da se najranija urbanizacija razvijala nezavisno u različitim delovima sveta u periodu naglog razvoja poljoprivrede (u literaturi se čak sreće termin “poljoprivredna revolucija” za ovaj period). Pored arheoloških dokaza, i jezički oblici pružaju dosta materijala za ovakve tvrdnje, što pokazuje Šelingovski: Kod ratarskih naroda u pojmu grada u prvi plan izbija odbrambeni karakter. Latinsko arx, grčko akropolis - vode porijeklo od sanskrtskog korijena ark = braniti. Grčko polis identično je sa sanskrtskim pur koje je već u Vedama služilo kao naziv za ograđeni prostor u koji se u slučaju neprijateljske najezde utjerivala stoka. U Indiji još i danas mnoštvo gradova ima nazive koji se završavaju na -pur. A isto značenje ima njemačko burg, burc od bergen - skloniti (se). …. Ulfilas polis prevodi još sa baurg (ne stadt), a slovenski grad izvodi iz glagola "ograđivati" [Šelingovski, 1998: VIII].
Prvim urbanizovanim regionom može se smatrati Srednji Istok, odnosno dolina Tigra i Eufrata u Mesopotamiji (današnji Irak) i dolina Nila u Egiptu u periodu oko 3500. godine pre nove ere. Oko 2500. godine pre nove ere gradovi nastaju i u dolini Inda, a oko 1800. godine u severnoj Kini. Gradovi Srednjeg Istoka bili su u neku ruku osnova za sukcesivno generisanje gradova - imperija (stara Grčka, Rim i Vizantija).
Izvor: http://www.taisei.co.jp/cg_e/ancient_world/ur/aur.html
Slika 16. Rekonstrukcija drevnog sumerskog grada Ura (2100. godine PNE), prestonice Mesopotamijske civilizacije, sa palatom (ziguratom) kralja Urnamua (danas El Mukejar u Iraku)
62
I na našim prostorima gradovi nastaju veoma rano, u neolitu. Na osnovu ispitivanja arheoloških nalazišta u Đerdapu utvrđeno je da se tamo razvila jedna od najsloženijih kultura praistorije, kultura Lepenskog Vira (7000-5500 godina pre n.e.). Pripadnici ove kulture živeli su već u naseljima, a u zajednicama od dve do četiri biološke porodice. Kasnije, sa priraštajem stanovništva, gradili su naseobine po utvrđenom obrascu. Sahranjivanje je bilo van naselja, a dolazi i do usavršavanja izrade alata i oružja. Brojni nalazi upućuju na postojanje privatnog vlasništva, društvene hijerarhije, religije, umetnosti, a u sferi proizvodnje ostali su na tradicionalnim izvorima hrane i nikada nisu postali ni zemljoradnici ni stočari. Ljudske zajednice iz starijeg kamenog doba (paleolita) na tlu Srbije razvile su kulture mlađeg kamenog doba (neolita) koje uz lovačko-sakupljačku ekonomiku razvijaju i zemljoradnju i stočarstvo. Tome je svakako pogodovala i toplija klima. Neolitska kultura na prostoru i severno i južno od Save i Dunava razvijala se od 5300 do 3200 godina pre n.e. a najznačajnija nalazišta su Starčevo i Vinča. Na osnovu arheoloških iskopavanja može se pretpostaviti da su ove ljudske zajednice podizale kuće jednu pored druge, oblepljene blatom, izmešanim sa plevom. Podovi su bili od nabijene zemlje, a krovovi od pruća i slame. Domaćinstva su posedovala raznovrsno posuđe. Tradicionalnu teoriju postanka gradova postavio je Čajld (Childe) i ona se često naziva još i ekološkom [Childe, 1950]. Osnovna postavka ekološke teorije je da je nastanak gradova prevashodno rezultat promena u poljoprivrednoj proizvodnji i da se odigrava u periodu neolita, kada naprednija društva iz stanja primitivne “proizvodnje”, zasnovane na sakupljanju plodova i lovu prelaze na proizvodnju hrane. Začeci poljoprivredne proizvodnje doveli su do započinjanja kultivacije zemljišta i tada se stvaraju prva sela sa stalnim stanovništvom. U ovim selima kultivacija zemljišta i novi načini proizvodnje hrane dopuštaju delu stanovništva da u nekim delovima godine ima manje posla oko proizvodnje hrane. Postoje, na primer, dokazi da su Maje, drevni narod Latinske Amerike, proizvodile na svojim njivama dvostruko više žitarica, nego što je to bilo potrebno porodici [Herbert i Thomas, 1997]. Ovakva sloboda i vreme preostalo od rutinske proizvodnje hrane omogućili su pojedinim članovima zajednice da se bave drugim poslovima i da se specijalizuju za druga zanimanja. Klasična arheološka tumačenja podrazumevaju da je došlo do viška poljoprivrednih proizvoda toliko velikog da se ukazala potreba za specijalzovanim radnicima van poljoprivredne proizvodnje. Nastaju prvo sveštenici, zanatlije i, eventualno, trgovci. Javljaju se, takođe i vođe zajednice. Sve ovo predstavljalo je preduslov za pojavu gradova. Gradovi su prvo nastajali u delovima sveta u kojima je okruženje pružalo dobre uslove za razvoj poljoprivrede i stvaranje viška vrednosti. To se, pre svega, odnosi na topografske i geomorfološke karakteristike lokaliteta, kvalitet zemljišta, pogodnu klimu i obilje vode. Ove pogodne prirodne karakteristike morale su da budu praćene i promenama u društvenoj organizaciji, što je sve dovelo do zašetaka specijalizacije kao uslova za nastanak gradova. Koncept viška vrednosti šini osnovu Čajldove ekološke teorije. Mamford je čak koncept viška vrednosti vezivao i za mnogo ranije doba paleolita i pojavu pećinskih crteža [Mumford, 1961]. Po njemu, već su pećinski “umetnici” bili specijalizovani, pre
63
svega u spiritualnom smislu i kao takvi bili oslobođeni lova i sakupljanja plogova, odnosno “privređivanja”.
Prednosti okruženja
Tehnološke inovacije
Poljoprivredna revolucija
Višak vrednosti Politička elita
Religiozne vođe Medijatori, organizatori Trgovci
Administratori Gradovi
Izvor: [Herbert i Thomas, 1997]
Slika 17. Derivacija viška vrednosti i njegovi efekti na nastanak grada
Koncept viška vrednosti svakako ne ostavlja prostor za bilo kakve dileme, mada postoje nedoumice o njegovoj stvarnoj ulozi u razvoju urbanog. Na primer, Džejn Džekobs (Jacobs) dokazuje da koncept tranzicije od ruralnog ka urbanom nije dovoljno istražen, kako sa arheološkog stanovišta, tako i sa stanovišta moderne interpretacije uloge gradova i njihovog zaleđa. Ona navodi primer Katal Hajuka (Catal Huyuk) u Turskoj (jednog od prvih gradova za koje postoje istorijski dokazi). Katal Hajuk je bio centar rudarstva koji se razvio na predhodno nenaseljenom području kao rezultat promena u ruralnim sredinama u okruženju i njihovih narastajućih potreba. Sela nisu mogla da budu centri inovacija (na primer u rudarstvu, ali i drugim oblastima), tako da je ta uloga bila ostavljena gradovima, snažeći njihov razvoj.
64
Slika 18. Dolina Tigra i Eufrata, jedna od kolevki urbanih naseobina
Određen broj naučnika odbija koriščenje koncepta “urbane revolucije”, kritikujući ekološku teoriju nastanka gradova. Po njima, gradovi nastaju evolucijom koja se proteže kroz mnogo duži vremenski period i odvija se različito u različitim delovima sveta [Friedman i Wulff, 1976]. Pored arheologa i geografa i mnogi filozofi su se bavili problemima postanka gradova. Moderne filozofske teorije uglavnom se slažu da je koncept viška vrednosti bio u osnovi formiranja gradova u neolitskom periodu. Međutim, oni u svojim promišljanjim, polazeći pre svega od biblijskih motiva, navode i druge faktore koji se jednom rečju mogu nazvati neslogom. Kain je bio jedan od prvih osnivača grada, što je bio akt odbrane poljoprivrednog viška vrednosti, u Kainovom slučaju paranoični akt agresije usmeren ka svom bratu Avelju, predstavniku starog lovačko – sakupljačkog establišmenta. Gradu, prema Bibiliji, predhodi bratoubistvo (što se kasnije ponavlja i u starom Rimu), tako da se on može posmatrati i kao posledica one vrste nesloge koja je svojstvena samo ljudskom rodu. Uprkos svim lepotama i kulturi gradova, ima mnogo perioda kada se ovo “bratoubilačko nasleđe” ponovo javlja, i kada gradovi postaju poligoni za svu nepravdu, korupciju i prljavštinu. Žan Žak Ruso u svom Discourse on Ineqiality (1775), razmatrajući odnos “čoveka prirode” i “urbanog čoveka”, (kao i mnogi reformatori društva, uključujući i Marksa), zasniva svoje predpostavke na superiornosti preurbanih naseobina u kojima su vrednosti zajednice bile jače.
65
Pre-indusrijski gradovi Istoričari urbanizacije se još uvek spore oko objašnjenja kako je došlo do prvobitne tranzicije od “minisistema” gradova ka gradovima - imperijama. Urbanizacija je već tada izgleda bila uzrokovana pritiskom rasta populacije. Ovakav pritisak ugrozio je balans između populacije i resursa, terajući ljude da se sele u nova područja. Našavši se u regionima gde uslovi za bavljenje poljoprivredom nisu više bili tako dobri, ovi ljudi su ili pokušavali da osvoje nove tehnike poljoprivredne proizvodnje, ili su se počeli baviti drugim “poslovima”, na primer trgovinom, religijom ili vojnim zanatima. Svaki od ovih poslova zahtevao je koncentraciju ljudi u urbanim naseljima. Mnogi naučnici se slažu da su promene u društenoj organizaciji bile značajan preduslov za urbanizaciju. Konkretno, urbanizacija je zahtevala oformljavanje grupa koje bi prikupljale poreze i kontrolisale radnu snagu, obično kroz neku od formi religijske prinude, ili vojne organizacije. Kada su jednom bile oformljene, ove elitne grupe davale su dalji podstrek za urbani razvoj, koristeći svoje položaje, uticaj i moć da grade palate, arene i spomenike, kako bi pokazale svoj status i moć. Ove aktivnosti ne samo da su stvorile osnovu za fizičke strukture antičkih gradova, nego su i zahtevale viši nivo specijalizacije u nepoljoprivrednim delatnostima - građevinarstvu, zanatstvu, administraciji, sveštenstvu, vojsci, itd. - koje su mogle biti efektivno organizovane samo u gradovima. Od 1900. godine svetski gradovi - imeperije se naglo razvijaju u Evropi, na Srednjem Istoku i u Kini, stvarajući mnogo velikih gradova sa više od 100.000 stanovnika. Najveći evropski grad toga vremena bila je Kordoba (450.000 stanovnika), kulturno središte poznato po arhitekturi, zanatstvu i edukativnim aktivnostima. Konstantinopolj (današnji Istanbul) tada je imao 300.000 stanovnika i bio centar Vizantijske imperije. Sa svojim položajem na raskršću puteva između Zapada i Istoka bio je veliki trgovinski centar. Od evropskih gradova toga doba isticala se i Sevilja (90.000) stanovnika kao najbogatije kulturno središte tada muslimanske Andaluzije, poznato po umetnosti i nauci. Na tlu današnje Afrike najveći grad je bio Kairo sa svojih 135.000 stanovnika, sedište Fatimid dinastije, poznat po svojim bibliotekama i školama. Bagdad, prestonica persijskog carstva (125.000 stanovnika) te 1000. godine mogao se smatrati intelektualnim centrom sveta. Osim njega na Srednjem Istoku razvijaju se Isfahan, Raj i Nejšabur sa oko 100.000 stanovnika. Na indijskom podkontinentu najveći gradovi bili su Anhilvada i prestonica dinastije Čola, Tandžavur. Najveći grad Kine tada je bio Kaifeng u dolini Žute Reke, sedište dinastije Song, sa preko 400.000 stanovnika [Chandler, 1987].
66
Izvor: Professor Erich F. Schmidt, Oriental Institute, University of Ilinois at Chicago, 1935.
Slika 19. Antički grad Persepolis, 1000 p.n.e, snimak iz 1935. godine
Slika 20. Rekonstrukcija Atine iz V veka p.n.e.
Urbanizovane ekonomije bile su jedan od fenomena svog vremena i mnoge od njih su doživele svoj kolaps u vekovima koji slede. Često je uzrok opadanja broja stanovnika u ovim gradovima bio rat ili epidemije. Ovakve katastrofe ostavljale su premalo ljudi koji bi održavali društvenu i ekonomsku infrastrukturu neophodnu za funkcionisanje grada. Ovaj nedostatak radne snage čini se da je bio glavni razlog kolapsa Mesopotamijske imperije i moguće je da je razorio imperiju Maja u Andima više od 500 godina pre dolaska španskih konkvistadora na ove prostore. Slično tome, stanovništvo Rimske imperije počinje da opada u drugom veku nove ere, uz smanjenje raspoložive radne snage, neobrađena polja i depopulizovane gradove, što sve omogućava infiltraciju “varvarskih” plemena iz Severne, Centralne i Istočne Evrope.
67
Koreni evropske urbane ekspanzije U Evropi urbani sistemi koje su uspostavili stari Grci, a obnovili Rimljani u doba Rimske imperije, skoro potpuno su uništeni u ranom srednjem veku (476. - 1000. godine nove ere). Tokom ovog perioda feudalizam je podsticao stvaranje fragmentarne Evrope, sastavljene od nefleksibilnih, samodovoljnih i međusobno nepovezanih gradova - država. Feudalizam je bio rigidan, ruralno orijentisan oblik ekonomske i društvene organizacije, zasnovan na plemenskoj tradiciji Germanskih plemena, koji su osvojili dezintegrisano Rimsko carstvo. Tacit je pisao da Germani uopšte nemaju gradove, misleći pri tome na gradove kao urbane celine; nešto su drugo, međutim, tvrđave, kojih je moralo biti. Zbog toga su germanski srednjevekovni gradovi ustvari zamkovi (burg, ili borg) nasuprot seoskoj kući (haim) i selu (got. veihs). Čitavi lanci takvih fortifikacija sa strateškim ciljem sačuvali su se u ruševinama do našega vremena Što se tiče Slovena, njima su gradovi služili za odbranu u slučaju napada, kao i za utočište od mraza i mećava, jer su leta provodili u šumama. Međutim, u ovakvim naizgled nepovoljnim okolnostima za razvoj gradova može se tražiti početak kasnije uspostavljenih urbanih sistema u Evropi i svetu uopšte, tako što su najveći i najnapredniji centri feudalnih poseda svojim rastom mogli postati čvorni centri kasnijeg svetskog urbanog sistema. Ili, kako kaže Šelingovski: … Dakle, kao što se u oblasti društvenih veza država manifestuje u formi vojne organizacije, tako se u oblasti naseljavanja manifestuje u obliku odbrambenog skloništa od neprijateljskih napada. Otuda nije nikakvo čudo što su gradovi, prije no što su našli svoj izraz i cilj postojanja u ekonomskim interesima, postali temelj i središte državnog života. Prema redosljedu stvari, kada su se ekonomske težnje iskristalisale u trgovini i vladavini kapitala, težnje države dobile su karakter centralizacije vlasti. I od tada obje te snage uvijek djeluju zajedno: kapital koji raste zahvaljujući razvoju razmjene i proizvodnje, kao i centralistička vlast koja operiše nivelacionom snagom kapitala [Šelingovski, 1998: VIII].
Rana srednjevekovna Europa, podeljena na feudalne kraljevine i posede, uglavnom je bila ruralna. Svaki feudalni posed manje više je bio sam sebi dovoljan u pogledu obezbeđenja hrane i svaka kraljevina ili vojvodstvo je bilo samodovoljno kada su u pitanju sirovine neophodne za proizvodnju jednostavnih proizvoda tadašnje zanatske proizvodje. Mnogi regioni su, međutim, snabdevali najmanje nekoliko gradova. Postojanje ovih gradova zasnivalo se uglavnom na tri različite uloge koje su oni imali: a) Religiozni ili univerzitetski centri. Primeri ovakvih gradova su Sent Endrijus u Škotskoj, Kenterberi, Kembridž i Koventri u Engleskoj, Rems i Šartres u Francuskoj, Lijež u Belgiji, Bremen u Nemačkoj, Trondhajm u Norveškoj i Lund u Švedskoj. b) Odbranbeni gradovi - vrđave. Primeri za ovakve gradove su gradovi - tvrđave u brdima centralne Italije, kao Folinjo, Montekompatri i Urbino, kao i bastioni utvrđenja jugozapadne Francuske (Ež Mortes i Monteban). c) Administrativni centri (kao gradovi višeg nivoa u hijerarhiji feudalizma). Primeri su Keln, Majnc i Magdeburg u Nemačkoj, Fokland u Škotskoj, Vinčester u Engleskoj i Tuluz u Francuskoj.
68
Slika 21. Karakteristični srednjovekovni grad – tvrđava na tlu današnje Italije
Od jedanaestog veka feudalni sistem počinje lagano da se dezintegriše, suočen sa sukcesivnom demografskom, ekonomskom i političkom krizom, čiji su uzroci bili sa jedne strane rast populacije, a sa druge strane samo neznatna tehnološka unapređenja i nedostatak obradivih površina. Da bi uvećala svoje prihode i opremila svoju vojsku za česte međusobne ratove, feudalna elita počinje da uvodi više poreze. Seljaci su zbog toga bili prinuđeni da svoje proizvode sve više prodaju na tržištu, kako bi plaćali ove uvećane poreze. Rezultat toga bio je sve veći obim novčane razmene, uz začetke tržišta osnovnih poljoprivrednih i zanatskih proizvoda. Počinje da se javlja i trgovanje sa transportom u udaljene krajeve, pre svega luksuznih proizvoda (začini, svila, voće i vino). Na bazi ovakve trgovine počinju da se razvijaju i pojedini gradovi. Specijalizovanje pojedinih regiona i sve veći obim trgovinske razmene omogućio je početak nove faze urbanizacije, zasnovane na merkantilnom kapitalizmu. Počev od uspostavljanja mreže merkantilne trgovine između Venecije, Pize, Đenove i Firence u severnoj Italiji i trgovinskog partnerstva - federacije gradova - država na obali Severnog i Baltičkog mora (Amsterdam, Delft, Antverpen, Gent i Briž), sistem trgovine uskoro se proširio na celokupni prostor Evrope, od Bergena do Atine i od Lisabona do Beča. Do 1400. godine trgovina sa udaljenim gradovima bila je sasvim uspostavljena i to ne samo trgovina luksuznim proizvodima, već i trgovina solju, vunom, metalima i drugom uobičajenom robom. Milano, Đenova, Venecija i Briž narasli su na po 100.000 stanovnika. Pariz je u to vreme bio dominantni evropski grad sa oko 275.000 stanovnika. To je vreme u kome je Europe bila spremna da svoj uticaj proširi na celi svet. Nastanak kolonijalnih gradova Između petnaestog i sedamnaestog veka dogodio se čitav niz promena koji je uticao ne samo na gradove i sisteme gradova u Evropi, već na celokupnu svetsku ekonomiju. Merkantilni kapitalizam je napredovao i po svom obimu i po načinu ispoljavanja. Ovaj napredak i uticaj reformatorske protestantske crkve doveo je do ekonomske i društvene reorganizacije i revolucije u naučnim saznanjima. U međuvremenu, agresivna kolonizcija prekomorskih teritorija načinila je od evropskih
69
naroda predvodnike ostalog dela sveta u ekonomskom i društvenom smislu. Španski i Portugalski kolonisti bili su prvi koji su širili evropske urbane sisteme u udaljene regione sveta. Oni su uspostavili osnove lationoameričkih urbanih sistema za samo 60 godina, između 1520. i 1580. godine. Španski kolonisti su svoje gradove podizali na mestima starih indijanskih gradova (u Oaksaki i Meksiko Sitiju, Kajamarki u Peruu i Kitu u Ekvadoru), ili u regionima sa većom gustinom lokalnog stanovništva (Puebla i Gvadelahara u Meksiku, Arekipa i Lima u Peruu). Ovi kolonijalni gradovi uspostavljani su prevashodno kao administrativni i vojni centri iz kojih su Španci mogli dalje da osvajaju i eksploatišu Novi Svet. Za razliku od njih, portugalski kolonizatori su svoje gradove (Recife, Salvador, Sao Paolo i Rio de Žaneiro) osnivali imajući u vidu komercijalne razloge pre administrativnih. Nema sumnje da su i oni bili motivisani eksploatacijom prirodnih bogatstava, ali im je strategija bila da uspostave kolonijalne gradove na lokacijama koje su povoljnije za organizciju prikupljanja i izvoza proizvoda iz rudnika i sa plantaža. Za to vreme u Evropi renesansna reorganizacija društva uspostavlja centralizaciju političke moći i formiraju se nacionalne države, počinje se sa industrijalizacijom i proizvodnjom proizvoda na bazi sirovina dopremljenih iz udaljenih kolonija. U tim okolnostima lučki gradovi na obalama Severng mora i Atlantika dobijaju na značaju zbog svoje lokacije. London narasta do 500.000, dok Lisabon i Amsterdam dostižu po 175.000 stanovnika. Gradovi u kontinentalnoj Evropi i na Mediteranu povećavaju svoj broj stanovnika mnogo umerenije. Do 1700. godine broj stanovnika Venecije narastao je za samo 30.000 u odnosu na 1400. godinu, dok se u istom periodu broj stanovnika Milana nije uopšte povećao. Međutim, najznačajniji aspekt urbanizacije u ovom periodu bio je uspostavljanje gradova - kapija u ostalim delovima sveta. Gradovi - kapije služe kao veza jedne države ili regiona sa drugim, zbog svog fizičkog položaja. Ovi gradovi su u neku ruku kontrolni centri koji komanduju ulazom ili izlazom iz određene zemlje ili regiona. U doba širenja svoje trgovinske mreže i osvajanja prekomorskih kolonija evropska moć osnovala je ili razvila hiljade gradova u drugim delovima sveta. Većina njih bile su luke. Zaštćene fortifikacijskim utvrđenjima i evropskom mornaricom, one su postale značajni trgovinski i administrativni centri. Nedugo zatim u njima se razvija i sopstvena proizvodnja, kako bi se zadovoljile potrebe doseljenika, uz sve širi obim komercijalnih i finansijskih aktivnosti. Najpoznatiji gradovi - kapije u Africi bili su Mombasa (današnja Kenija), Kejptaun (Južna Afrika) i Akra (Gana). Mombasa je i u vremenu pre kolonizacije bila značajna arapska trgovinska luka. Grad - kapija od velikog značaja postaje tek u devetnaestom veku, kada pada u ruke Britanske imperije i kada je Britanci povezuju železničkom prugom sa unutrašnjošću Afrike. Kejptaun su osnovali Holanđani 1652. godine, a veliki značaj kao uvozno - izvozna luka doživljava takođe sa prelaskom u ruke Britanaca početkom devetnaestog veka. Na severnoameričkom kontinentu formiraju se dve možda najznačajnije kapije: Boston i Njujork. Boston je osnovan kao luka preko koje je izvožena prvenstveno riba, a “uvoženo” crno roblje iz Zapadne Afrike, drvo iz Centralne Amerike, melasa sa Kariba i zanatski proizvodi iz Evrope. Njujork su osnovali holandski kolonisti i on je vremenom postao najznačajnija imigrantska luka za Severnu Ameriku i luka preko koje su se izvozili poljoprivredni proizvodi. Španci i Portugalci su osnovali gradove - kapije u Centralnoj i Južnoj Americi: Havanu, Panama Siti i Salvador. Na indijskom 70
podkontinentu veliki značaj imao je Kolombo (danas u Šri Lanki), preko koga je išao izvoz čaja i koji je padao naizmenično u ruke Holanđana, Portugalaca i na kraju Engleza. Pored njega, veliki gradovi - kapije bili su i Kalkuta i Bombaj. U Kini je najpoznatiji bio Čuangču, u Australiji je osnovan Sidnej, a na japanskim ostrvima Nagasaki, kao jedini otvoreni grad od strane japanskih feudalnih dinastija za trgovinu sa Evropom. Kako su se kolonije razvijale i jačale trgovinske veze, neke od ovih luka su vrlo brzo rasle, postajući kapije za kolonijalnu ekspanziju u unutrašnjost. U njihova pristaništa dolazili su talasi evropskih naseljenika. Rio de Žaneiro je izrastao u vodeći grad za eksploataciju i transport rude zlata, Akra u luku kakaoa, Buenos Aires je postao najveća luka za izvoz vune i žitarica, preko Kalkute je izvožena juta, pamuk i tekstil, preko Sao Paola kafa i tako dalje. Kako su ovi gradovi izrastali u velike centre, tako su postajali značajno tržište za izvoz evropskih proizvoda, što je uvećavalo njihovu funkciju značajnih kapija za međunarodnu trgovinu i transport.
Industrijalizacija i urbanizacija Sve do kasnog osamnaestog veka urbanizacija nije predstavljala značajnu pojavu za svet. Početkom devetnaestog veka manje od 5% ukupne svetske populacije (koja je tada brojala 980 miliona ljudi) živelo je u gradovima. Do 1950. godine, međutim, 16% svetske populacije bilo je urbano i više od 900 gradova širom sveta brojalo je preko 100.000 stanovnika. Industrijska revolucija i evropski imperijalizam stvorili su velike koncentracije ljudi koji su bili povezani u mreže i hijerarhijske zajednice i međusobno zavisni.
Slika 22. Oxford street u Mančesteru 1913. godine
Gradovi su bili sinonimi industrijalizacije. Industrijska ekonomija mogla je biti organizovana samo na mestima gde je koncentracija radne snage bila velika. Uz to, za organizaciju industrijske proizvodnje bile su neophodne razvijene transportne mreže i izgrađena infrastruktura fabrika, što je jedino grad pružao. Kako je industrijalizacija napredovala širom Evrope u prvoj polovini devetnaestog veka, a kasnije i u drugim delovima sveta, urbanizacija se ubrzavala. Više plate i veća raznovrsnost mogućnosti na urbanom tržištu rada privlačila je migrante iz okruženja. Sela u blizini gradova počela
71
su da se prazne. U Evropi je demografska tranzicija dovela do velikog rasta populacije onda kada je dramatično počeo da opada mortalitet. Ovakav rast populacije omogućavao je veliki porast ponude na tržištu rada kroz ceo devetnaesti vek, dalje uvećavajući rast urbanizacije ne samo u samoj Evropi, nego i u Australiji, Kanadi, novom Zelandu, Južnoj Africi i Sjedinjenim Američkim Državama, gde je emigracija ubrzavala industrijalizaciju i urbanizciju. Ključni grad evropske industrijalizacije bio je Mančester u Engleskoj, koji je od malog grada sa 15.000 stanovnika 1750. godine, preko svojih 70.000 stanovnika 1801., prerastao u metropolu sa 500.000 ljudi 1861. godine i svetski grad od 2,3 miliona stanovnika 1911. godine. Geografi su Mančester nazvali šok-gradom (“shock city”). Šok-gradom se od tada naziva onaj grad koji u određenoj vremenskoj epohi pokazuje iznenađujuće (i uznemiravajuće) promene u ekonomskom, društvenom i kulturnom životu. Kada je industrijalizacija zahvatila Severnu Ameriku, šok-grad je bio Čikago, koji je rastao od manje od 30.000 stanovnika 1850. godine, preko 500.000 1880., 1,7 miliona 1900., do 3,3 miliona 1930. godine. Kada je Čikago prvi put uspostavljen kao grad, imao je samo 4.200 stanovnika. Ovaj grad je rastao sledeći dolazak železničkih pruga koje su ga načinile glavnim čvorištem železničkog saobraćaja. Mančester i Čikago bili su arhetipske forme potpuno novog tipa grada industrijskog grada - čiji osnovni razlog postojanja nije bio kao kod ranije generacije gradova da zadovolji vojne, političke, religiozne ili trgovačke funkcije. Ovi gradovi su izrasli jednostavno da bi prihvatili sirovine, preradili ih u gotove proizvode i ove distribuirali na tržište. Oba grada su se, međutim, susretala sa velikim rastom, što je bilo praćeno ekonomskim, socijalnim i političkim promenama. Oba su takođe predstavljala svetske gradove, odnosno gradove u kojima se odvijao deo najznačajnijeg svetskog biznisa - ekonomskog, političkog i kulturnog, disproporcionalno njihovoj veličini. Na vrhu globalnog urbanog sistema, ovi gradovi suočavali su se sa velikim rastom kao rezultatom njihove uloge čvornih tačaka svetske ekonomije. 1870. godine, kada je Mančester već bio svetska metropola, Čikago je bio na početku perioda eksplozivnog rasta. Godinu dana kasnije devet kvadratnih kilometara, uključujući i industrijsku zonu, uništio je veliki požar. Obnova je bila brza, zbog toga što su bogati industrijalci iskoristili mogućnost da izgrade nove impresivne strukture u centralnoj gradskoj zoni. Ekonomska i društvena elita naselila je obalu Mičigenskog jezera, dok se na obalama Čikaške reke formirala industrijska zona, šireći se severozapadno od centra grada. Oko nje su bili radnički stanovi i ova zona se širila neverovatnom brzinom sa talasom imigranata koji su stizali u grad. Za vreme industrijske revolucije u devetnaestom veku, a mnogo više u dvadesetom veku postojala je bliska i pozitivna veza između ruralnog i urbanog razvoja u ključnim svetskim regionima. Osvajanje novog zemljišta za poljoprivredu zajedno sa mehanizacijom i novim tehnikama koje je omogućavalo urbano društvo, imalo je za posledicu povećanu produktivnost u poljoprivredi. Ovo povećanje produktivnosti omogućavalo je radnoj snazi sa sela da se zapošljava u industrijskom sektoru, koji se širio u gradovima. U isto vreme ovo je omogućilo dodatnu proizvodnju u poljoprivredi, neophodnu da bi se ishranila rastuća urbana populacija. Ceo process je dalje ubrzavan dodatnim mogućnostima urbane radne snage da proizvodi poljoprivredne mašine i alate, kao i ostale proizvode koji su povećavail produktivnost u poljoprivredi. Ova vrsta urbanizacije je poseban slučaj kumulativnog kauzaliteta u kome se stvara spirala 72
prednosti povoljna za sve učesnike u procesu, a sve kao rezultat ekonomskog razvoja, efekta aglomeracije i lokalizacije ekonomskih resursa.
Imperijalizam i urbanizacija Kao što je već rečeno, industrijalizacija u Evropi i delom Severnoj Americi direktno je zavisila od eksploatacije udaljenih regiona. Evropski imperijalizam kreirao je nove gradove - kapije u udaljenim regionima i, kako su Evropljani težili da uspostave ekonomsku i političku kontrolu, kolonijalni gradovi su postali centri administracije, političke kontrole i komercijalnih aktivnosti. Kolonijalni gradovi su oni gradovi koji su uspostavljani ili razvijani kao administrativni ili komercijalni centri od strane kolonijalne ili imperijalne moći. Postoje dva tipa kolonijalnih gradova: pravi kolonijalni gradovi su obično uspostavljani ili “negovani” od strane kolonijalne administracije na lokacijama gde pre toga nije postojalo značajnije urbano naselje. Ovakvi gradovi su vrlo brzo građeni da bi obavljali svoje kolonijalne funkcije, sa ceremonijalnim prostorima, kancelarijskim prostorom i velikim prostorima za kolonijalne trgovce, plantažere i vladine činovnike, kasarnama za vojsku i stanovima za koloniste. Kako je grad rastao, javljale su se stanbene zone za lokalno stanovništvo koje je bilo u mogućnosti da se zapošljava u službi kolonijalne vlasti. Primeri pravih kolonijalnih gradova su Bombaj, Kalkuta, Ho Ši Min (nekada Sajgon), Hong Kong, Džakarta, Manila i Najrobi.
Slika 23. Tragovi kolonijalnog nasleđa u današnjem Bombaju
Kod druge grupe kolonijalnih gradova kolonijalne funkcije su bile uspostavljane u gradovima koji su već postojali, pri čemu je korišćen njihov dobar 73
geografski položaj i raspoloživa radna snaga. Primeri ovakvih gradova su Nju Delhi, Meksiko Siti, Šangaj i Tunis. U ovakvim gradovima kolonijalni trag je najvidljiviji u i oko centra grada, na trgovima i javnim prostorima, gde se sreće kolonijalna arhitektura i spomenici, kao i široke avenije. Ovakva arhitektura uključuje i crkve, gradske kuće i železničke stanice, kao i palate guvernera i biskupa, kuće bogatih trgovaca, kolonijalnih administratora i bogatih zemljoposednika. Trag kolonizacije takođe se može videti u urbanističkim rešenjima i planiranju mnogih kolonijalnih gradova. Često je urbanistička planska regulativa u kolonijalnim gradovima predstavljala kopiju one koja je već bila uspostavljena u zemlji kolonizatoru. Kako su ova pravila bila zasnovana na zapadnim konceptima, bio je čest slučaj da su rešenja bila neodgovarajuća za kolonijalna naselja. Mnogi kolonijalni standardi u građevinarstvu, na primer, zasnovani su na zapadnom modelu porodice i rada, sa malim kućama za stanovanje u rezidencijalnom delu grada blizu mesta rada oca porodice. To je u suprotnosti sa potrebama velike, proširene porodice, čiji su članovi ujedno i zaposleni u porodičnom biznisu koji se često odvija u kući. Ovakav način privređivanja mnogo je više odgovarao tradiciji kolonijalizovane zemlje. Urbanistička rešenja u kolonijalnim gradovima sa njihovim širokim ulicama, sa zoniranjem koje nije u velikoj meri uvažavalo mešovito korišćenje gradskog zemljišta i preklapanje zona, kao i standardima građenja prilagođenim klimatskim uslovima u Evropi, ignorisalo je specifične potrebe lokalne zajednice, ne razumevajući njene kulturne preferencije.
Urbani sistemi Svaki grad je deo jednog unutar sebe povezanog urbanog sistema, koji je sa druge strane deo regionalnog, nacionalnog i internacionalnog urbanog sistema. Na taj način gradovi čine kompleksnu međusobno povezanu mrežu. Urbani sistemi organizuju prostor kroz hijerarhiju gradova različitih veličina i funkcija. Mnogi od ovih hijerarhijski organizovanih urbanih sistema pokazuju zajedničke osobine u zavisnosti od relativne veličine i prostora na kojima se gradovi nalaze. Ako se proučavaju urbani sistemi i njihove osobine, prvo sto se moze zapaziti je da pojedini gradovi vremenom postaju centri tržišta. Prema teoriji centralnih mesta [Christaller, 1966; prvi put objavljeno 1933.] hijerarhija centralnih mesta razvija se kao rezultat distribucije ljudi kojima su potrebna dobra i servisi. Teorija centralnih mesta teži da objasni tendenciju da centralna mesta budu organizovana u hijerarhijski sistem, analizirajući relativnu veličinu i geografski prostor gradova kao funkciju ponašanja potrošača. Osnovna postavka Kristalerove teorije je da će najmanje naselje unutar urbanog sisteme moći da ponudi samo ona dobra i usluge koje zadovoljavaju svakodnevnu potrošnju (na primer pekaru i prodavnicu osnovnih životnih namirnica) i da će ova mala naselja biti relativno blizu jedna drugima zbog toga što potrošači neće biti spremni da putuju predaleko kako bi došli do ovih dobara i usluga. Sa druge strane, ljudi će biti voljni da putuju dalje u potrazi za skupljim proizvodima koji se ne nabavljaju tako često. Prevedeno na lokacijske parametre, postojaće čitav niz malih gradova koji su međusobno blizu i udaljenije centralno mesto kome oni gravitiraju. Kristaler je postavio osnove teorije urbanih sistema, izoseći ovakav koncept hijerarhije
74
urbanih centara. Posmatrajući funkcionisanje gradova različite veličine u južnoj Nemačkoj, Kristaler zapaža da se gradovi približno iste veličine razvijaju na međusobno podjednakoj udaljenosti. Proučavajući paraleno njihove funkcije u odnosu na ostala naselja u okruženju i strukturu i raspored naselja, predložio je mogući model rasporeda koji se bazira na geometrijskim figurama (obično heksagonima ili trouglovima), koji predstavljaju površinu opsluživanja naselja. Pojednostavljeno rečeno, teorija centralnih mesta zasniva se na pet osnovnih koncepata: • Koncept centralnog mesta kao naselja koje pruža određene usluge ljudima koji žive u okruženju tog naselja; • Koncept funkcija, koje predstavljaju tipove usluga koje se pružaju i njihovog ranga, počev od prodaje osnovnih životnih namirnica, tj usluga koje se mogu smatrati svakodnevnom potrebom, do usluga višeg ranga, koje su stanovnicima potrebne u određenim, manjim ili većim, vremenskim intervalima; • Koncept minimalne populacije, koji se odnosi na minimalni broj stanovnika potreban da bi ostvarivanje funkcije bilo ekonomično; • Koncept ranga dobara ili usluga, odnosno najmanje razdaljine koju stanovnici prelaze kako bi nabavili dobra ili usluge koje nudi centralno mesto. • Koncept hijerarhije, koji podrazumeva organizaciju centralnih mesta prema njihovom rangu. Teorija centralnih mesta zasniva se na predpostavci da su područja pružanja usluga heksagonalna, kako bi opsluživanje od strane centralnog mesta bilo optimalno. Centralna mesta su međusobno kompetitivna, a kao rezultat toga javlja se njihova hijerarhija.
Slika 24. Primena Kristalerove teorije centralnih mesta na gradove u južnoj Nemačkoj
• • •
Kristaler izdvaja tri principa uređenja hijerarhije centralnih mesta: marketinški princip (K=3 sistem), transportni princip (K=4 sistem) i administrativni princip (K=7 sistem).
75
Broj naselja u svakom od nivoa bilo koje od ove tri hijerarhije direktno zavisi od toga koja je hijerarhija u pitanju. Na primer, ako je u pitanju hijerarhija zasnovana na marketinškom principu (K=3), za svako od najvećih naselja unutar hijerarhije postoji prosečno tri zavisna naselja niže hijerarhijske vrednosti, i tako dalje do naselja najniže hijerarhije. Originalni Kristalerov model centralnih mesta može se smatrati statičkom prezentacijom dinamičkog fenomena. Kasnija razmatranja ovog modela pokušala su da uvaže i podcrtaju dinamičke aspekte i dinamičke elemente urbanih sistema [Allen 1997, Pumain, 2000]. Dok Kristaler posmatra uspostavljanje centralnih mesta sa strane ponude, Leš [Lösh, 1954] istu problematiku osvetljava sa stane potražnje. Međutim, postoje takođe i ne-centralna mesta (rudarski, religiozni, vojni, i centri drugih namena), čiji je položaj rezultat lokacionih konstanti, nezavisnih od postojeće distribucije stanovništva. Prema Ričardsonu [Richardson, 1973: 173] lokacione konstante uključuju nepokretne prirodne resurse (na primer područja sa mineralnim sirovinama i rudama, luke), davno uspostavljene istorijske gradove (čija lokacija sa današnjeg aspekta nema svojih prednosti, ali gledano iz istorijskog ugla, te prednosti su u nekom periodu istorije bile evidentne), pojedina mesta koja imaju posebne prednosti (heterogenost zemljišta, buduće čvorne saobraćajne tačke), itd. Na teoriju Kristalera i Leša usko se nadovezuje teorija urbanih sistema Burna i Simonsa [Bourne and Simmons, 1978], kao i mnoga druga razmatranja vezana za urbane sisteme i jednim imenom nazvana teorije lokacije. Sve ove teorije bave se faktorima koji određuju lokaciju društvenih i ekonomskih aktivnosti u prostoru. Kao jedan od najznačajnijih faktora koji utiče na manifestacije urbane hijerarhije smatra se ekonomska aglomeracija [Parr, 2002a; Parr 2002b]. Pojedinačni urbani čvorovi i njihovo okruženje primeri su nodalnih regiona i predstavljaju najjednostavniji oblik funkcionalnog, društvenog i ekonomskog prostora. Lanci nodalnih regiona čine polarizovane regione [Boudeville, 1967] i, u zavisnosti od nivoa agregacije, ovi lanci se ispoljavaju različito, počev od postojanja velikih tržnih centara u najvećem od gradova u lancu, do postojanja neposrednih interaktivnih veza između gradova u polarizovanom sistemu koje su intenzivnije nego sa drugim gradovima u okruženju. Često je pitanje sta se može smatrati ključnim principom obrazovanja jednog urbanog sistema. Ako se urbani sistemi posmatraju “sa dna” i ako se u vidu ima princip dominacije preduzeća [Perroux, 1950] svi obrasci ekonomske interakcije mogu se podvesti pod tri nivoa agregacije: mikro, mezo i makro. Na mikro nivou bilo koja društveno - ekonomska jedinica (što može biti bilo koja preduzeće ili organizacija) pokazuje određeni stepen kompaktnosti u smislu organizacije. Međutim, ova organizaciona kompaktnost ne mora obavezno da se ispoljava i kroz stepen geografske kompaktnosti i u takvim slučajevima ne može lako da se uoči, recimo, na planu grada. Na primer, ekonomske jedinice koje se sastoje iz više konstitutivnih delova ne moraju da se nalaze u istoj zgradi. Međutim, ako se prebacimo na mezo nivo prostorne agregacije, ove društveno - ekonomske jedinice najčešće počinju da pokazuju veću geografsku koherenciju i njihovo područje uticaja počinje da bude vidljivije. Perroux (1950) ovo naziva “poljem sila” društveno - ekonomskih jedinica, što se može smatrati sinonimom za Christaller-ov koncept ranga dobara ili usluga. Kada se pređe na makro nivo, već se mogu jasno uočiti različite društveno - ekonomske jedinice iste vrste (ili 76
namene) koje se međusobno bore da očuvaju svoje polje sila u borbi protiv drugih organizacija iz iste branše. Društveno - ekonomske jedinice i njihova polja uticaja stalno su u stanju tenzije, težeći da osvoje deo polja uticaja konkurencije. Sa aspekta društveno ekonomskih odnosa unutar prostorne organizacije ovakve jedinice zajedno sa svojim poljima uticaja mogu se smatrati jednim nivoom aktivnosti koje su neophodne za ispunjenje potreba ljudi koji žive na tom prostoru. Međutim, postoje i mnoge druge potrebe ljudi, koje takođe utiču na stvaranje sličnih nivoa jedinica, pri čemu svaki nivo ima svoje posebne prostorne karakteristike. Na osnovu njihovih društvenih ili ekonomskih karakteristika, ovi nivoi mogu se grupisati i devet nivoa ljudskih aktivnosti [Geyer, 2001]: ZEMLJIŠTE (resursi, potencijal) Nivo 1: poljoprivreda Nivo 2: ekstraktivna industrija Nivo 3: prerađivačka industrija Nivo 4: trgovina Nivo 5: servisi Nivo 6: rekreacija Nivo 7: kulturne aktivnosti Nivo 8: religiozne aktivnosti Nivo 9: javna organizcija LJUDI (potrebe, mogućnosti) Unutar svakog od nivoa stvaraju se “horizontalne” veze, ali se stvarju i “vertikalne” veze, veze između pojedinih nivoa. Ove veze su neophodne, između ostalog, i kako bi se ostvario balans između prirodne i izgrađene životne sredine. Dok ponašanje potrošača uglavnom pomaže da se objasne neki aspekti urbanih sistema, danas je relativno malo regiona u kojima su funkcije gradova dominantne u odnosu na lokalno tržište i potrošnju. Bez obzira na to, urbani sistemi najvećeg broja regiona uglavnom pokazuju jasnu hijerarhisku strukturu [Pumain, 2002; Bourne and Simmons, 2002]. Ovo je delimično rezultat nasleđa prošlih vremena, kada su gradovi uglavnom stvarno funkcionisali kao tržišni centri za poljoprivrednu proizvodnju u svom okruženju. Karakterističan primer za ovo je urbani sistem Španije, sa manjim gradovima koji funkcionišu u međuzavisnosti sa onim većim, dok celim sistemom dominiraju Madrid i Barcelona kao metropole. Međusobna povezanost Madrida i Barcelone uobličava nacionalni urbani sistem [Bourne i sar., 1989]. Urbane sisteme takođe povezuju jasne funkcionalne razlike unutar ovakve hijerarhije, što je još jedna refleksija međuzavisnosti gradova. Geografski raspored radne snage, koji je u osnovi rezultat ekonomskog razvoja, znači da mnogi gradovi srednje veličine ili veliki gradovi preuzimaju specijalizovane ekonomske funkcije. Tako još uvek postoje gradovi čelika (na primer Pitsburg, Šefild, u našoj zemlji Smederevo), gradovi tekstila (Lovel, Mančester), gradovi auto-industrije (Detroit, Oksford, Torino, Tojota Siti, Kragujevac) … Neki gradovi, naravno, razvijaju se kao urbani centri “opšte namene”, pružajući izbalansiran sklop funkcija na koje mogu samostalno uticati [Knox, 1994].
77
Evolucija urbanih sistema Urbani sistemi razvijaju se prateći promene u društvu, političkom sistemu i ekonomskom okruženju. Generalno rečeno, evolucija urbanih sistema najčešće se odvija po istom scenariju u svim delovima sveta [Geyer, 2002a]. Na početku je faza uspostavljanja urbanih naseobina, kada se stvaraju ruralna naselja. Na evropskim prostorima ova faza je trajala približno od neolitskiog perioda do moderne ere. U toku ove faze zajednice pretežno orijentisane ka poljoprivredi transformisale su se postepeno u urbano orijentisane zajednice. Unapređenje mobilnosti u društvu i širenje i specijalizacija aktivnosti koje karakterišu urbano okruženje dovode do stvaranja većih urbanih naseobina, često na račun stagnacije manjih. Ovo je faza urbane diferencijacije. Rana faza urbane diferencijacije često se vezuje za problem rane urbanizacije [Geyer, 2002a], što prouzrokuje prekomernu urbanizaciju [Gugler, 1990]. Konačno, urbani sistemi dolaze u fazu stabilnosti, kada dolazi do dekoncentracije, povratne polarizacije, i, eventualno, kontraurbanizacije. U fazi urbanizacije izdvajaju se dva osnovna koncepta migracija, koja dominiraju u strukturi razvoja gradova: migracije vezane za produkcionizam (težnja za obezbeđenjem radnog mesta), koje karakterišu nerazvijene i zemlje u razvoju i enviromentalizam (težnja za obezbeđenjem prijatnijih uslova života), što je mnogo vidljivije u razvijenim zemljama. Enviromentalizam se jasno može zapaziti kao vodeća snaga kontraurbanizacije. Koriseći Fridmanov model odnosa centra i periferije [Friedmann, 1966] i imajući u vidu faktore kao što su lokacione konstante, ali i društvene uslove, uslove vezane za politike stanovanja i aglomeraciju poslovanja, mođe se reći da ekonomija prostora unutar koje egzistira nacionalni urbani sistem po pravilu prolazi kroz tri faze razvoja [Richardson, 1973]: - Faza konvergencije, kada urbani sistem teži stvaranju gradova primata, - Faza urbanizacije, koja se može smatrati ranom (ili, ponekad, razvijenom) fazom postojanja gradova primata i - Faza divergencije, koja korespondira sa naprednom, ili završnom fazom razvoja gradova primata i formiranja sistema gradova. Prvu fazu, fazu konvergencije karakteriše proces ubrzanog razvoja nacionalnog urbanog sistema. Proces nacionalnog industrijskog razvoja, koji povlači i urbani razvoj, započinje u jednom ili najviše dva regiona, pre svega zbog nedostatka resursa za investiranje. Ovakav inicijalni proces dovodi do kumulativnog kauzaliteta vraćanjem uloženih sredstava i kao rezultat ima polarizaciju radne snage (pre svega njen priliv u razvijenije regione), ali i dalje bogaćenje tih regiona zbog priliva ostvarene dobiti i novog kapitala koji u njima po pravilu ostaju. Ovakav region postaje centar, rađajući najčešće grad-primat i gradove koji su mu na neki način podređeni, odnosno ka njemu gravitiraju, dok se ostali regioni sada mogu smatrati periferijom. Periferija je zavisna od centra, koji dominira i njen nivo i brzina razvoja je kontrolisana od strane centra, a u skladu sa njegovim ekonomskim interesima.
78
MIGRACIJE I
+
II
III
IV
V
VI
I Rana f aza primata II Razv ijena f aza primata III Napredna f aza primata IV Rana f aza gradov a srednje v eličine V Napredna f aza gradov a srednje v eličine VI Faza malih gradov a
0
U Urbanizacija PP Pov ratna polarizacija KU Kontraurbanizacija
-
Gradov i primati
U Koncentracija
PP KU Dekoncentracija
U
Gradov i srednje veličine Mali gradov i
VREME Izvor: [Geyer i Kontuly, 1993: 165]
Slika 25. Koncept diferencijalne urbanizacije
Rana f aza primata
Faza razv ijenih primata
Rana f aza gradov a srednje v eli;ine
Napredna f aza gradov a srednje veli;ineg
Napredna f aza razv ijenih primata
Faza malih gradov a
Izvor: [Geyer, 2002: 10]
Slika 26. Faze diferencijalne urbanizacije
Daljim razvojem dolazi do prostorne transformacije unutar samog centralnog regiona. Broj stanovnika i koncentracija ekonomskih aktivnosti unutar njega (a pre svega u gradu-primatu) postaju preveliki, tako da monocentrična prostorna struktura postaje neefikasna i skupa. Transportni troškovi i rast cena zemljišta utiču da se
79
određene ekonomske aktivnosti izmeštaju iz grada-primata u satelitske centre unutar centralnog regiona. Satelitski centri najčešće nastavljaju da privlače radnu snagu koja gravitira ka centralnom iz periferijskih regiona mnogo više nego sâm grad-primat. Ovo je karakteristično za fazu urbanizacije i vezuje se za pojavu ekstenzivne proizvodnje i ekonomije obima zasnovane na Kejnezijanskom modelu. U razvijenim zapadnim ekonomijama faza urbanizacije odigravala se sve do ranih sedamdesetih. Razvoj koji se potom odigravao uslovio je disperziju ekonomskih aktivnosti prema periferijskim regionima. Ekonomija obima sada se razvija brže u satelitskim i periferijskim centrima, privlačeći u njih tehničko znanje, šireći tržište i generišući rast populacije i zarada. Eksploatacija lokalnih resursa, unapređenja u sistemima komunikacije, ubrzana izgradnja infrastrukture i drugi faktori čine da ekonomska ekspanzija na ovim lokacijama postaje profitabilna. Proces disperzije ubrzavala su ograničenja u daljem ubrzanom razvoju centralnog regiona, pre svega troškovi radne snage i zemljišta, pritisak na stambeni fond i infrastrukturu u gradu zbog naglog povećanja broja stanovnika, što je dovodilo do povećanja troškova života. Bez obzira na navedeno, retko se dešava da disperzija bude pravilno raspoređena na sve periferijske regione. Najčešće se brzo razvija samo određeni broj relativno velikih urbanih centara, tako da koncentraciju u gradu-primatu zamenjuje koncentracija u glavnim regionalnim centrima [Richardson, 1980]. Karakteristika faze divergencije u evoluciju urbanih sistema moderne ere je visoka integrisanost sekundarnih i tercijarnih centara koji rastu brže nego primati. Interakcija između prostorno bliskih sekundarnih i tercijarnih centara i gradova-primata dovodi najčešće do pojave osovina razvoja [Geyer, 1989; Geyer, 2002a], kasnije do povratne polarizacije [Richardson 1980] i, konačno, do kontraurbanizacije [Champion, 2001]. Sve ove faze mogu se podvesti pod zajednički naziv diferencijalne urbanizacije [Geyer i Kontuly, 1993]. Odnos važnosti i veličine grada Funkcionalna međuzavisnost naselja unutar urbanog sistema ima težnju da se iskaže kroz odnos između veličine populacije grada i njegove važnosti u ukupnoj hijerarhiji urbanog sistema. Ovaj odnos u teoriji se naziva pravilo ranga - veličina i opisuje određenu statističku raspodelu u distribuciji vrednosti dveju promenljivih: broja stanovnika i važnosti grada prikazane kroz njegov rang u hijerarhiji urbanog sistema. Ako se sa n obeleži rang grada u hijerarhiji važnosti unutar urbanog sistema, njegov broj stanovnika trebalo bi da bude jednak broju stanovnika prvog po rangu grada u urbanom sistemu (obično najvećeg) podeljenom sa n. Tako, ako se država posmatra kao urbani sistem i ako najveći i najznačajniji grad ima million stanovnika, peti grad po veličini (rangu) trebalo bi da ima 200.000 stanovnika, što iznosi jednu petinu populacije najvećeg grada; stoti grad u hijerarhiji imao bi prema pravili rang-veličina 10.000 stanovnika, i tako dalje. Ako se ovaj odnos nanese na grafikon sa logaritamskom podelom, dobiće se prava linija. Na primeru veličine gradova u Sjedinjenim Američkim Državama ova zakonitost se skoro potpuno i jasno pokazuje [Knox, 2004].
80
Gradovi primati Međutim, u nekim urbanim sistemima vrh krive raspodele ranga i veličine gradova ne uklapa se u navedenu raspodelu. Uzrok tome je neproporcionalna veličina najvećeg (a ponekad i drugog po veličini) grada u sistemu. On je mnogo veći od ostalih gradova. U Argentini, na primer, Buenos Aires je više od 10 puta veći od Rosaria, drugog po veličini grada. Prema pravilu rang - veličina drugi grad po rangu trebalo bi da broji polovinu stanovništva najvećeg grada. Sličan slučaj je i u mnogim drugim urbanim sistemima: London je devet puta veći od Birmingema, Pariz osam puta veći od Marseja, Beograd pet puta veći od Novog Sada. U Brazilu čak dva najveća grada (Rio de Žaneiro i Sao Paolo) pet puta su brojniji od trećeg po veličini, Belo Horizontea. Ovakvi gradovi nazivaju se primatima [Mutlu, 1989; Richardson, 1993]. Za odredjivanje karakteristika gradova primata, prevashodno u pogledu ekomomske nestabilnosti, koriste se tri razlicita metoda: “primasi” indeks, odnos broja stanovnika najvećeg grada prema kombinovanom broju stanovnika dva sledeća grad po rangu i H indeks (indeks sume kvadratnih korenova). Takođe se koristi i Gini koeficijent 6 za određivanje nejednakosti u primanjima stanovnika. Da bi se u obzir uzeo nivo ekonomskog razvoja i nivo etničke zastupljenosti, koristi se bruto nacionalni dohodak po stanovniku i Gini koeficijent, dok se administrativna struktura države određuje na osnovu distribucije administrativnih funkcija. Jedan od najvažnijih zaključaka do koga se može doći analizom ovih pokazatelja za značajnije gradove primate u svetu je da postoji signifikantna veza između urbane koncentracije i pojave gradova primata. U isto vreme, može se zaključiti da pokušaji da se gradovi primati izbegnu ili umanje mogu dovesti do značajnijeg smanjenja ekonomske efikasnosti u državi. Pojava gradova primata nije samo stvar njihove veličine. Neke od najvećih svetskih metropola (Karači, Njujork, Bombaj, na primer) nisu primati. Uz to, pojava gradova primata ne vezuje se za činjenicu da pripadaju razvijenom ili nerazvijenom delu sveta. Ima ih i u jednom i u drugom. Ovo upućuje na činjenicu da je pojava gradova primata rezultat uloge koju je svaki od njih imao unutar svog nacionalnog urbanog sistema. Postoji, međutim, i vidljiva relacija pojave gradova primata prema svetskom ekonomskom poretku. Gradovi primati u nerazvijenim zemljama obično su posledica uloge koju su imali kao gradovi - kapije u prošlosti. U razvijenim zemljama gradovi primati su obično posledica njihove uloge imperijalnih, administrativnih, političkih ili trgovinskih centara za mnogo šire urbane sisteme nego što je to njihov nacionalni sistem. Šta dovodi do pojave gradova primata i kako se može objasniti njihov sve veći broj u savremenom svetu?
6
GINI koeficijent (GINI indeks nejednakosti) je mera nejednakosti u distribuciji bilo čega, ali se najčešće koristi za kvantifikaciju nejednakosti distribucije primajna ili distribucije blagostanja. Izračunava se geometrijskom interpretacijom površine između krive koja definiše postojeću kumulativnu distribuciju, počev od najsiromašnijih (Lorencova kriva) i linije potpune jednakosti. Najčešće se koristi kao mera za upoređenje distribucije primanja između nacija i kreće se u rangu između 0,2 i 0,5.
81
Jedan od faktora kojim se može objasniti postojanje gradova primata odnosi se na eksterne uticaje 7 . Ekonomija obima 8 i masovna proizvodnja doprinose da se uvećava vraćanje uloženog kapitala i da se obim proizvodnje dalje širi. Zbog visoke koncentracije kapitala, kako novčanog i proizvodnog, tako i ljudskog, zbog migracija stanovništva sa sela u gradove brojnija populacija u gradovima može prouzrokovati marginalizaciju vrednosti rada, što doprinosi uvećanju profita i ekstenzivnoj proizvodnji koja obezbeđuje ekonomsku efikasnost.. Sve ovo utiče na rast gradova primata. Sa gledišta potrošača javna dobra i zajednički servisi su mnogo dostupniji. Uz to, ima više mogućnosti za široku potrošnju, sa većom ponudom robe, što obično vodi ka naklonosti elite i preduzetnika ka većim gradovima. Sa smanjenjem troškova urbane infrastrukture i njenog održavanja, ekonomije pojedinih zemalja su u stanju da obezbede viši nivo korišćenja infrastructure, kao dopunu različitim ekonomskim aktivnostima i industrijskim preduzećima u velikim gradovia. Uz ulogu velikih gradova kao nosilaca tehnološkog razvoja i edukacionih centara, ovo su neki od izazova koji “duvaju u ledja” pojavi primata. Iako postoje i jasno izraženi negativni eksterni uticaji (zagađenja, kriminal, socijalne tenzije), jasno se može uočiti trend njihovog ignorisanja. Još jedan od faktora koji utiče na pojavu gradova primata je efekat nejednakosti primanja na nivo urbanog rasta. Zbog finansijskih ograničenja u zemljama u razvoju, društvena i fizička infrastruktura je u isključivoj nadležnosti države. Tako država gradi puteve, bolnice, univerzitete. Država kao investitor najčešće nema novaca da ovom infrastrukturom pokrije celu teritoriju. Rezultat je da se samo u većim gradovima može dobiti vrhunsko obrazovanje, bolnička nega, i slično. Uz to, bogatiji slojevi stanovništva naseljavaju se u veće gradove, što sa jedne strane dovodi do veće gustine ljudi sa višim primanjima i, samim tim, do koncentracije potražnje i radnih mesta (samim tim i većih primanja) u velikim gradovima. Sa druge strane, ovim se umanjuju mogućnosti manjih gradova i ruralnog područja da razvija svoje tržište izvan centralnog grada, ne samo zbog manjih primanja, nego i zbog toga što se primarna prerada poljoprivrednih proizvoda teško vraća u ono što možemo nazvati “provincijom”. Infrastruktura u provinciji je u mnogo lošijem stanju, svakako zbog činjenice da bolje plaćeni slojevi stanovništva koji žive u urbanim centrima ili primatima obično odlužuju o tome kao će novac za potrebe obnavljanja infrastructure biti trošen, ali i zbog toga što oni imaju i najveću korist od javne potrošnje i fizičke i društvene infrastructure! Tako postaje vrlo teško decentralizovati proizvodnju i u nekim slučajevima potrošnju i izmestiti je iz velikih gradskih centara, što sve utiče na pojavu i razvoj gradova primata. 7
Eksterni troškovi (ili eksterna dobit) predstavljaju troškove ili dobit koji nisu obuhvaćeni standardnom tržišnom cenom proizvoda ili usluge. Zbog činjenice da ovi troškovi nisu u okviru cene koštanja, proizvođaš ih ne uzima u obzir kod kalkulacije, pa ih zbog toga i ne plaća, što često može dovesti do društveno štetnih posledica. Tada se ovi troškovi svaljuju na leđa (najčečće) države, ali i samih građana Veoma su česti eksterni troškovi ugrožavanja životne sredine. 8 U ekonomiji termin ekonomija obima (economies of scale) odnosi se na situaciju kada proizvodna cene jedinice proizvoda ili servisa pada kako raste obim proizvodnje. Ekonomije širokog obima karakteristične su za industrije sa visokom cenom kapitala kod kojih ova cena može biti podeljena između većeg broja proizvodnih jedinica.
82
Nivo ekonomskog razvoja unutar države takođe je jedan od uzroka pojave primata. Na niskom nivou ekonomskog razvoja ekonomska raznovrstnost je mala, a direktna posledica toga su niski državni prihodi. Zbog toga, iz državnog budžeta mogu se finansirati samo ograničeni broj projekata iz oblasti razvoja infrastructure. Uz to, nizak nivo ekonomskog razvoja uslovljava ograničeni izbor mogućnosti za zapošljavanje, što sa druge strane utiče na rast neformalnog sektora i sive ekonomije (što je delimično uslovljeno i niskim nivoom obrazovanja i niskim prihodima stanovništva). Zbog ovih razloga preduzeća koja su upućena na ova tržišta nemaju tendencije da se šire, ostaju mala, jer je i tržište malo. Sa tržištem koje se širi lakše je uspostaviti transportne i komunikacione mreže i investirati u industrijski razvoj u periferijskim regionima, kako bi se rasteretili centralni gradovi. Ograničenja u pristupu (sirovinama, građevinskom zemljištu, stanovanju), koja se sprovode u centralnom mestu i kojima se nova preduzeća navode da izaberu lokaciju u području koje je bliže sirovinskoj bazi i gde je radna snaga jeftinija, mogu takođe osnažiti razvoj periferije. Ova ograničenja su najčešće fiskalna, ili u domenu cene građevinskog zemljišta. Veličina države i njen etnički sastav takođe utiču na gradove primate. Ovaj uticaj ogleda se u pokušajima da se minimiziraju troškovi proizvodnje i da se omogući što veći pristup tržištu. Ako je država mala, troškovi približavanja potrošaču su niski, ali se ovakva ušteda u troškovima “potire” ekstenzivnom proizvodnjom i potrebom da se izađe na međunarodno tržište zbog malog lokalnog tržišta. Ovo može dovesti do pojave primata. Međutim, u velikim državama u ovakvom slučaju stvorili bi se urbani centri koji se međusobno takmiče, tako da bi regioni bili u mogućnosti da zadovolje potražnju, dok ekstenzivna proizvodnja može da se locira na različitim lokacijam, i u tom slučaju troškovi transporta ne opterećuju ekstenzivnu proizvodnju. Što više etničke različitosti ima u državi, verovatnije je da će politika države posezati za većom administrativnom decentralizacijom i da ce se veći broj gradova ujednačenije razvijati. Ovo se najčeće događa da bi se predupredila nejednakost unutar političkog sistema. Ukoliko se uspostavi veća etnička političko - administrativna autonomija, traganje za etničkim identitetom uticaće na rast sekundarnih gradova - centara u tradicionalnim područjima u kojima je etnička zajednica zastupljena. Dobar primer za to je Barcelona (sa etničkim Kataloncima), a, nažalost, u poslednjoj deceniji mogli smo da budemo svedoci lošeg primera na području naše zemlje. Konačno, postojanje gradova primata može biti povezano sa kolonijalizmom, o čemu je više reči bilo u predhodnim poglavljima. Centričnost gradova Kada su ekonomske, političke i kulturne funkcije grada u disproporciji sa njegovom veličinom, ova pojava poznata je kao centričnost gradova, ili funkcionalna dominacija grada unutar urbanog sistema. Gradovi koji imaju disproporcionalno veliki udeo u odvijanju ekonomskih, političkih i kulturnih aktivnosti, imaju visok nivo centričnosti unutar svog urbanog sistema. Veoma često gradovi primati pokazuju ove karakteristike, ali gradovi ne moraju uvek da budu primati da bi funkcionalno dominirali u svom urbanom sistemu. Ova pojava se može lako pratiti upravo na primeru nerazvijenog dela sveta. Bangkok, na primer, iako broji samo 12% populacije Tajlanda, ostvaruje blizu 38% bruto nacionalnog dohotka, 85% dohotka u bankarstvu, osiguranju
83
i trgovini nekretninama. Populacija Lagosa je samo 10% ukupne populacije Nigerije, ali je u njemu skoncentrisano 70% ukupnih industrijskih kapaciteta ove zemlje i on učestvuje sa 40% u njenom izvozu. Sličan slučaj je i sa Meksiko Sitijem, Šangajem, Manilom, Rangunom, Dakom, Najrobijem, Limom, Managvom… Nešto manja, ali indikativna centričnost gradova zapaža se i u zemljama u tranziciji (tabela 2) Tabela 6. Centričnost gradova u nekim zemljama u tranziciji
Populacija GDP FDI
Budimpešta % u odnosu na celu zemlju 18 35 50
Prag % u odnosu na celu zemlju 12 25 48,5
Varšava % u odnosu na celu zemlju 4,5 10-20 35
Svetski gradovi i globalni urbani sistem Kako je objašnjeno u predhodnim poglavljima, čak i pre evolucije svetskog urbanog sistema u šesnaestom veku, pojedini gradovi poznati kao svetski gradovi (kadkad nazivani i globalnim gradovima) imali su najznačajniju ulogu u organizaciji prostora izvan svojih nacionalnih granica. U prvim etapma razvoja i rasta svetskog urbanog sistema njihova ključna uloga uključivala je organizaciju trgovine i izvršavanje kolonijalnih, imeprijalnih i geopolitičkih strategija. Svetski gradovi u sedamnaestom veku bili su London, Amsterdam, Antverpen, Đenova, Lisabon i Venecija. U osamnaestom veku Pariz, Rim i Beč takođe postaju svetski gradovi, dok Antverpen i Đenova polako gube svoj uticaj. U devetnaestom veku Berlin, Čikago, Mančester, Njujork i Sankt Petersburg postaju svetski gradovi, dok svoj uticaj gubi Venecija. Međutim, potpuna artikulacija svetskih gradova onakvim kakve ih poznaje današnji svet, vezuje se za osamdesete godine prošlog veka i promene u dominantnom načinu proizvodnje. Na urbane sisteme su značajno uticale promene u prostorno strukturalnoj i političko – ekonomskoj sferi, koje su se u bliskoj prošlosti odigravale i još uvek se odigravaju u svetu: rastuća globalizacija i informacionalizacija ekonomije i prelazak sa proizvodnje dobara ka proizvodnji informacija, koji je karakterističan za vodeće svetske ekonomije. Veliki deo radne populacije više ne dolazi u dodir sa materijalizovanim dobrima [Hall, 1995; Hall, 1995b; Hall, 1996]. Castells je najbolje opisao prelazak ka informacionom modelu proizvodnje kao identičan prelasku sa pretežno poljoprivredne proizvodnje ka industrijskoj u osamanestom i devetnaestom veku. U najrazvijenijim zemljama već do početka devedesetih između tri petine i tri četvrtine svih zaposlenih radilo je u sektoru usluga, dok je između jedne trećine i jedne polovine radilo poslove povezane sa informacionim tehnologijama. Ovo je povećanje od 100 procenata u odnosu na, recimo, 1920. godinu [Castells, 2000: 304-324]. Svetski gradovi, kako se može videti iz predhodnih razmatranja svakako nisu novi fenomen. Još je Patrik Gede u svom Cities in Evolution 1915. pominjao i definisao svetske gradove [Geddes, 1915]. Hall je svetske gradove definisao kao gradove koji preuzimaju različite uloge: kao centri političke moći, kako na nacionalnom, tako i na 84
međunarodnom nivou, kao centri nacionalne i međunarodne trgovine, kao “kapije” za svoje nacionalne države, a ponekad i za ceo region, kao centre bankarstva, osiguranja i finansijskih usluga, kao centre savremenih profesionalnih aktivnosti svih vrsta (na primer medicine, prava ili visokog obrazovanja), kao centre u koje stiži i iz kojih se diseminiraju informacije, putem masmedija ili štampe, kao centre potrošnje, od luksuznih dobara do dobara za masovnu potrošnju, ili kao centre umetnosti, kulture i zabave [Hall, 1984]. Jasno je da postoji veliki deo sinergije između različitih funkcionalnih odlika svetskih gradova. Gradovi kao što je Njujork, na primer, privlače transnacionalne korporacije zato što su centri kulture i komunikacija. Oni privlače specijalizovane poslovne servise zbog toga što je u njima sedište korporacija i globalnog tržišta, i tako dalje. Ove međuzavisnosti predstavljaju specijalni slučaj geografskog efekta aglomeracije. Gledano iz ugla ekonomskog i društvenog razvoja, može se reći da se regionalni okvir ekonomskog razvoja obično kumulativno umnožava, sledeći neke inicijalne prednosti, kroz ostvarivanje nekoliko bazičnih principa ekonomske geogrfije. Početni impuls efekta aglomeracije može biti bilo koja vrsta ekonomskog razvoja uspostavljanje luke ili aerodroma, rast lokalne industrije ili nekog velikog preduzeća. Ukupna ekonomska aktivnost ili ekonomske veze koje su rezultat ovakvog razvoja predstavljaju početnu, inicijalnu prednost koja teži da stimuliše sama po sebi ubrzani process lokalnog ekonomskog razvoja. U sučaju svetskih gradova aglomeracija dovodi do klasterovanja funkcionalno srodniha aktivnosti. Ako se posmatra Njujork, može se jasno videti ovaj fenomen: sedišta korporacija i specijalizovanih poslovnih, finansijskih i pravnih servisa locirala su se na istom geografskom prostoru zbog manjih troškova i prednosti toga što se nalaze u blizini jedni drugima. U isto vreme, drugi svetski gradovi igrali su različite uloge unutar svetskog urbanog sistema, što je uslovilo različitost njihovih funkcija, ali i razlike u apsolutnoj i relativnoj lokaciji pojedinih funkcija svetskih gradova. U prvom slučaju reč je o različitoj prirodi svetskih gradova, gledano sa aspekta njihove primarne funkcije, dok se u drugom slučaju radi o razlikama u stepenu značaja pojedinih svetskih gradova unutar svetskog urbanog sistema. Na primer, Brisel je relativno beznačajan kao lokacija sedišta međunarodnih korporacija, ali predstavlja svetski grad kao administrativni centar Evropske Unije i zbog toga privlači veliki broj nevladinih organizacija i savremenih poslovnih servisa koji su po svojoj prirodi transnacionalni. Milano je reativno zavistan u pogledu kontrole korporacija i naprednih poslovnih servisa, ali ima globalni status u pogledu kulturnog uticaja (posebno modne industrije i dizajna) i uz to je značajan regionalni finansijski centar. Može se uočiti da efekat aglomeracije u slučaju formiranja svetskih gradova predstavlja svojevrsnu adaptaciju klasičnog Veberovog modela lokacije industrije [Weber, 1929], ako se on primeni na savremenu “industriju usluga”. Veberove lokacione težine ne primenjuju se sada na tradicionalne kategorije tržišta i sirovina, nego na kretaje i procesiranje informacija. Ako se ovo primeni na osnovne kategorije informacionih aktivnosti, koje danas dominiraju svetskim gradovima kao što su London, Pariz, Njujork ili Tokio, ali i na mnogo veći broj gradova nešto nižeg ranga, ali ne manjeg nastojanja da ih dostignu, može se uočiti osnovna klasifikacija dominirajuih aktivnosti ili usluga koje generišu svetske gradove kroz stvaranje, prenos i upotrebu informacija: 85
•
Finansijske i poslovne usluge (bankarstvo i osiguranje, komercijalni poslovni servisi, na primer su pravni i računovodstveni, advertajzing, odnosi sa javnošću, projektantske usluge, uključujući arhitektonsko projektovanje, građevinarstvo, industrijski dizajn i modu); • “Moć i uticaj” (nacionalna administracija, nad-nacionalne organizacije, kao što su UNESCO ili OECD i sedišta važnih organizacija, uključujući transnacionalne korporacije); • Kreativna i kulturna industrija (pozorišta, opere, i druge izvođačke umetnosti, mučeji, galerije i izložbe, štampani i elektronski mediji); • Turizam (uključujući kako klasični, tako i poslovni turizam i sve ono što ih prati – hotele, restorane, transportne aktivnosti). Ono što, međutim, takođe karakteriše neke od ovih aktivnosti u poslednje dve decenije je jedna vrsta izmeštanja, odnosno migracije ka predgrađu, ili čak u manje gradove. Uzrok tome su visoki troškovi poslovanja (pre svega izgradnje ili zakupa poslovnih prostorija) u centralnim delovima svetskih gradova, kao i smanjenje cena transporta i naročito komunikacija. Iako cene telekomunikacionih usluga nikada neće pasti na nulu, one se dramatično smanjuju. Pojava migracije aktivnosti naročito se može primetiti kod prve dve vrste: kod finansijskih i poslovnih usluga i usluga “moći i uticaja”. Dok njihovi delovi u kojima se donose odluke ostaju u centralnim poslovnim delovima megalopolisa, delovi zaduženi za rutinsku obradu podataka, ili prateće aktivnosti bivaju izmešteni na periferiju ili u manje gradove. Ovo ne ide na uštrb kvaliteta usluga zbog modernih komunikacija, pre svega internet poslovanja, ali i zbog većih mogućnosti zapošljavanja kvalifikovane radne snage, odnosno službenika srednjeg nivoa. Ova pojava prati sve svetske gradove. Na taj način razvijaju se Nju Dzersi (Njujork), Krojdon i Riding (London), Omija i Kavasaki (Tokio). Kako je ovim izmeštenim centrima potrebno pružati dodatne usluge (pravne, ražunovodstvene i druge), specijalizovani poslovni servisi se takođe izmeštaju u predgrađa ili manje gradove. Još jedan fenomen karakteriše savremeno poslovanje, pre svega u sferi komercijale, i utiče na odnos centralnih mesta i periferije. Radi se o prodaji preko telefona ili interneta. Centrale ovakvih servisa obično se nalaze u maljim gradovima, koristeći prednosti jeftinih ulaganja, zakupa prostora i jeftinije radne snage, uz sve prednosti savremene telekomunikacije. U Velikoj Britanije centri ovih aktivnosti su Lide, Njukasl i Glazgov, u Sjedinjenim Državama Omaha i Solt Lejk Siti. Kao rezultat pomenutih pojava, javljaju se i nove arhetipske forme u gradova. Iako ove forme variraju u zavisnosti od društveno – kulturnog i istorijskog nasleđa, mogu se uočiti njihovi osnovni elementi: • Tradicionalni poslovni centri, koji se formiraju oko luka ili sličnih nodalnih tačaka, nastalih tokom istorije grada, uglavno reoknstruiranih, ali na taj način da su zadržali patinu starih delova grada (Siti u Londonu, Šatele u Parizu, ili Njujorški Dauntaun); • Sekundarni poslovni centri formiraju se tokom dvadestog veka na prostorima na kojima su se pre toga nalazile stambene četvrti više klase (Vest End u Londonu, Šesnaesti arondisman u Parizu, Midtaun u Njujorku, Akasaki u Tokiju), i u njima su smeštene poslovne zgrade – mesta odlučivanja, kao i objekti namenjeni kulturi i zabavi;
86
•
Tercijarni poslovni centri (“unutrašnja periferija”), razvijeni šezdesetih godina dvadesetog veka na udaljenosti od centra grada u regenerisanim urbanim zonama (La Defens u Parizu, World Financial Center u Njujorku, Varf u Londonu, ili Potsdamer Plac u Berlinu), u koje se smešta veliki broj kancelarija srednjeg nivoa odlučivanja i, najčećče, “industrija zabave”; • “Spoljna periferija”, najčešće duž saobraćajnih osa koje idu ka aerodromima; • Periferijski gradovi, novoformirani i novoplanirani gradovi, ili naglo izrasli gradovi u okruženju, u koje se smeštaju “izmeštene” prostorije velikih poslovnih lanaca (o čemu je već bilo reči); • Specijalizovane koncentracije aktivnosti, koje zahtevaju velike površine i privlače veliki broj ljudi, pre svega u oblasti zabave ili poslovnog turizma (stadioni, sajamski prostori, konferencijski centri, tematski parkovi), imeštaju se na daleku periferiju, na neizgrađene površine ili, ređe, u delove periferije koji su predhodno revitalizovani (Grinvič Dom u Londonu, Diznilend u Parizu, Voterfront u Tokuju…). Osamdesetih se javljaju prvi pokušaji da se produbljavanjem analize svetskih gradova i uticaja globalizacije definiše urbana hijerarhija na globalnom nivou. Friedmann prvi povezuje proces globalizacije sa globalnom hijerarhijom gradova, označavajući London, Njujork i Tokio centrima “globalne finansijske artikulacije”, Majami, Los Anđeles, Frankfurt, Amsterdam i Singapur centrima “multinacionalne artikulacije”, dok su Pariz, Cirih, Madrid, Meksiko Siti, Sao Paolo, Seul i Sidnej nazvani centrima “značajne nacionalne artikulacije” [Friedmann and Wolff, 1982; Friedman, 1986]. Svi svetski gradovi zajednički formiraju mrežu. Na ovaj način prosotrna disperzija proizvodnje, uključujući njenu internacionalizaciju doprinela je razvoju centralizovanih servisnih čvorova za upravljanje i regulaciju ekonomije novog obima. Težište ekonomskih aktivnosti u osamdesetim pomerilo se iz mesta za proizvodnju, kakvi su bili Mančester ili Detroit, u centre finansijskih i visoko specijalizovanih usluga [Sassen, 1991]. Današnja ekonomska globalzacija dovela je do toga da je stvoren svetski urbani sistem u kome slabi ključna uloga svetskih gradova zbog nestanka imperijalne moći i globalizacije tržišta. Ulogu svetskih gradova preuzele su međunarodne korporacije, banke i finansijske organizacije, međunarodne (supranacionalne) “vlade”, na primer Ujedinjene Nacije i Evropska Unija, kao i međunarodne agencije. Svetski gradovi postali su kontrolni centri za protok informacija, kulturne aktivnosti i finansije koje zajednički održavaju ekonomsku i kulturnu globalizaciju sveta. Svetski gradovi takođe pružaju interfejs između globalnog i lokalnog. Oni poseduju ekonomske, kulturne i institucionalne mehanizme koji kanališu nacionalne i regionalne resurse u pravcu globalne ekonomije i prenose impulse globalizacije u suprotnom smeru: ka nacionalnim i lokalnim centrima. Kao takvi, globalni gradovi imaju nekoliko funkcionalnih karakteristika: • u svetskim gradovima se nalazi većina robe, investicionog kapitala, međunarodne razmene, kreditnog potencijala; • svetski gradovi poseduju lance specijalizovanih, tehnološki naprednih poslovnih servisa, posebno onih koji su po svojoj nameni međunarodni i koji su povezani sa
87
finansijama, računovodstvom, marketingom, vlasničkim odnosima i pravnim poslovima; • to su gradovi u kojima su koncentrisana rukovodstva velikih korporacija i to ne samo međunarodnih, već i važnijih nacionalnih i velikih stranih firmi; • u svetskim gradovima smeštena su sedišta nacionalnih i međunarodnih trgovinskih i profesionalnih asocijacija; • u svetskim gradovima smeštene su i mnoge uticajne nevladine organizacije i međuvladine organizacije (Svetska zdravstvena organizacija, Ujedinjene Nacije, UNESCO, Međunarodna organizacija rada, itd); • to su takođe gradovi u kojima svoje sedište imaju mnoge moćne i međunarodno uticajne medijske kuće (uključujući novinske, izdavačke kuće i satelitske televizijske mreže), novinski i informativni centri i kulturna industrija (uključujući umetnost i dizajn, modnu industriju, film i televiziju); • konačno, zbog svog velikog značaja i izloženosti, to su gradovi koji su česte mete terorističkih akata. Danas globalnim urbanim sistemima dominiraju London i Njujork, čiji je uticaj panregionalan - njihove funkcije svetskih gradova šire se preko sva tri glavna “kruga” globalne ekonomije: Američkog, Evropsko - Afričko - Srednje Istočnog i Azijskog. Prema Tejloru [Taylor, 2000] sve ove tri sfere globalne ekonomije su pod uticajem dva panregionalna grada, gledano sa aspekta analize regionalnih funkcija i zastupljenosti najrazvijenijih poslovnih servisa (u oblasti računovodstva, advertajzinga, bankarstva i finansija, kao i pravnih servisa). Osim njih, u Američkoj sferi od velikog značaja je Majami, čiji se uticaj oseća u Latinskoj Americi. U Evropsko - Afričko - Srednje Istočnoj sferi, pored Londona, veliki uticaj ima Pariz (pre svega na frankofonske zemlje Afrike), Brisel (na evropske zemlje) i Johanesburg (na preostali deo Afrike). U Azijskoj i Okeanijskoj sferi osećaju se uticaji Singapura (usmeren ka Jugoistočnoj Aziji i Okeaniji), Hong Konga (Severoistočna Azija) i Tokija. Interesantno je pratiti promenu u dominaciji pojedinih svetskih gradova u poslednjim decenijama. Jedan od načina za to je posmatrananjem promena u broju putnika između centralnih mesta. Smit i Timberlejk [Smith i Timberlake, 1995] pratili su protok putnika na međunarodnim avio linijama analizirajući parove blizu 100 svetskih gradova između 1977. i 1995. godine i na osnovu toga sračunali relativnu značajnost na ukupni svetski urbani sistem za svaki od posmatrnaih perioda. Tabela 7. Centričnost svetskih gradova prikazana preko indeksa avio putovanja između 1977. i 1995. godine Rang 1 2 3 4 5 6 7 8
1977 London Pariz Frankfurt Njujork Amsterdam Cirih Atina Kopenhagen
1 0,878 0,847 0,687 0,643 0,611 0,573 0,526
1985 London Pariz Frankfurt Njujork Amsterdam Tokio Cirih Majami
1 0,914 0,848 0,809 0,612 0,608 0,586 0,530
1995 London Frankfurt Pariz Njujork Amsterdam Majami Cirih Los Andjeles
1 0,859 0,767 0,672 0,614 0,533 0,533 0,516
88
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Tokio Bangkok Madrid Singapur Hong Kong Buenos Aires Rio de Žaneiro Sidnej Brisel Karacas Toronto Bombaj
0,496 0,439 0,439 0,421 0,393 0,368 0,344 0,331 0,320 0,320 0,309 0,302
Singapur Bangkok Hong Kong Madrid Čikago Kopenhagen Atina San Francisko Brisel Boston Manila Meksiko Siti
0,482 0,460 0,446 0,427 0,423 0,417 0,413 0,390 0,368 0,349 0,347 0,337
Hong Kong Singapur Tokio Seul Bangkok Madrid Beč San Francisko Čikago Dubai Osaka Brisel
0,515 0,502 0,494 0,463 0,444 0,405 0,374 0,372 0,369 0,367 0,364 0,363
Izvor: [Smith i Timberlake, 1995]
Tabela 8. Globalna hijerarhija svetskih gradova na osnovu “vrednosti neophodnosti gradova” A. ALFA SVETSKI GRADOVI 12: London, Pariz, Njujork, Tokio 10: Čikago, Frankfurt, Hong Kong, Los Anđeles, Milano, Singapur B. BETA SVETSKI GRADOVI 9: San Francisko, Sydnej, Toronto, Cirih 8: Brisel, Madrid, Meksiko Siti, Sao Paolo 7: Moskva, Seul C. GAMA SVETSKI GRADOVI 6: Amsterdam, Boston, Karakas, Dalas, Dizeldorf, Ženeva, Hjuston, Džakarta, Johanesburg, Melburn, Osaka, Prag, Santjago, Taipej, Wašington 5: Bangkok, Peking, Rim, Stokholm, Varšava 4: Atlanta, Barselona, Berlin, Buenos Aires, Budimpešta, Kopenhagen, Hamburg, Istanbul, Kuala Lumpur, Manila, Majami, Mineapolis, Montreal, Minhen, Šangaj D. Svetski gradovi u formiranju D I Postoji relativno mnogo dokaza o formiranju 3: Okland, Dablin, Helsinki, Luksemburg, Lion, Bombaj, Nju Delhi, Filadelfija, Rio de Žaneiro, Tel Aviv, Beč D II Postoje evidentni dokazi o formiranju 2: Abu Dabi, Almati, Atina, Birmingem, Bogota, Bratislava, Brisbejn, Bukurešt, Kairo, Klivlend, Keln, Detroit, Dubai, Ho Ši Min Siti, Kijev, Lima, Lisabon, Mančester, Montevideo, Oslo, Roterdam, Rijad, Sietl, Štutgart, Den Hag, Vankuver D III Postoji vrlo malo dokaza o formiranju 1: Adelaida, Antverpen, Arhus, Baltimor, Bangalore, Bolonja, Brasilija, Kalgari, Kejptaun, Kolombo, Kolambus, Drezden, Edinburg, Đenova, Glazgov, Geteborg, Kvangčou, Hanoj, Kanzas Siti, Lids, Lil, Marsej, Ričmond, Sankt Petersburg, Taškent, Teheran, Tihuana, Torino, Utreht, Welington Izvor: [Beaverstock i sar., 1999]
Slično istraživanje vršeno je i na Univerzitetu u Louborou. Beaverstock i saradnici su u okviru istraživanja trendova razvoja svetskog urbanog sistema razvili novu definiciju urbane hijerarhije i identifikovali je kao globalnu hijerarhiju gradova, bazirajući je na vezama između različitih subjekata angažovanih na obezbeđivanju usluga kao što su pravne ili finansijske [Beaverstock i sar., 1999]. Gradovi su rangirani prema takozvanoj “vrednosti neophodnosti gradova” (“world city-ness value”) rangom od 1 do 12 (tabela 4). Prema ovoj klasifikaciji Evropski gradovi su zauzeli najviše 89
pozicije, tako da je od prvih šest gradova po rangu četiri iz takozvan Severozapadne metropolitanske regije Evrope, sa Londonom na vrhu. Evidentno je, dakle, da je prva i najpoznatija klasifikacija urbane hijerarhije, Kristalerova, kroz proces urbanizacije koji se odvijao pretrpela značajne promene i da sada može biti dopunjena sa najmanje tri dodatna nivoa: • Globalni gradovi (“ALFA globalni gradovi”), po pravilu sa preko pet miliona stanovnika unutar svojih administrativnih granica i sa preko 20 miliona uključujući zaleđe, ali u suštini opslužuju veoma veliku globalnu teritoriju: London, Pariz, Njujork i Tokio. • Sub-globalni gradovi (“BETA i GAMA globalni gradovi”), po pravilu između jednog i pet miliona stanovnika u administrativnim granicama i oko 10 miliona sa zaleđem, pružaju globalne usluge u nekoj od specijalizovanih oblasti usluga (bankarstvo, moda, kultura, mediji, itd) i skoro kompletan opseg usluga za limitiranu nacionalnu ili regionalnu teritoriju: u ovu grupu spada većina evropskih prestonica, uključujući i one gradove koji nisu administrativne, ali jesu “komercijalne prestonice” (Milan i Barcelona, pre svih) i neke regionalne centre u najvećim evropskim zemljama (Glazgov, Mančester, Lion, Marsej, Hamburg, itd). Ova poslednja kategorija može se uporediti sa Kristalerovim L-centrima i u mnogim pojedinostima je sa njima ekvivalentna, mada se mora reći da u Kristalerovoj shemi L-centri ne obuhvataju nacionalne prsetonice. • Regionalni gradovi (ekvivalentno sa Kristalerovim Landstadt), sa populacijom izmešu 250.000 i jednog miliona. Neki od ovih centara su u klasifikovani u kategoriju D, prema tabeli 6, dakle kao svetski gradovi u formiranju. • Provincijalni gradovi (ekvivalentno sa Kristalerovim Provinzstadt), sa populacijom između 100.000 i 250.000. Naravno da preostale Kristalerove kategorije gradova, koje se nalaze ispod nivoa provincijalnih gradova (Marktort i Amtstort, pre svih) nisu u fizičkom smislu nestale. Međutim, ovi gradovi su u potpunosti izgubili karakter centralnih mesta, izgubivši funkcije usluga koje su imali u prošlosti (kao što je na primer seoska prodavnica ili pošta) i postali sela sa stambenom funkcijom. Nivo iznad njih, Kreisstadt, još uvek ima limitirane uslužne funkcije. U savremenim urbanim sistemima, poslednji nivo hijerarhije gradova za koji se može reći da je od značaja je ekvivalentan sa Kristalerovim Bezirkstadt, sa 10.000 stanovnika i populacijom do 100.000 stanovnika koju opslužuje. Ono što ovakve gradove još uvek svrstava u značajne kategorije su najčešće veliki megamarketi i nacionalni trgovinski lanci, koji se u njima formiraju. Sve ovo ukazuje na gotovo dramatičan uticaj mobilnosti i na ono što se u ekonomiji naziva “rangom dobara”: za šezdesetak godina, koliko je prošlo od Kristalerove klasifikacije, male seoske prodavnice prerasle su u supermarkete i megamarkete, kao osnovne jedinice trgovine i potrošnje za prosečnog kupca.
90
IV
ODRŽIVI RAZVOJ
Održivi razvoj – određenje, uzroci i kritička analiza Da li je urbanizacija održiv proces? Da bi se došlo do odgovora na ovo pitanje, treba prvo definisati održivost i održivi razvoj, a tek potom videti kakva je uloga gradova u definisanju i sprovodjenju strategija održivosti.
Definicija i kontraverze Postoje relativno male kontroverze oko opšte definicije "održivog razvoja". Iako je strategija predložena od strane Komisije Ujedinjenih nacija za životnu sredinu i razvoj u njenom izveštaju vezanom za koncept održivog razvoja ("Bruntland izveštaj" [World Commission on Environment and Development, 1987]), kojom se promoviše razvoj u skladu sa principima zaštite životne sredine, dosta kritikovana do danas, mnogi će se složiti sa sledećom definicijom: Održivi razvoj je razvoj kojim se ide u susret potrebama sadašnjosti tako da se ne ugrožava mogućnost budućih generacija da zadovolje svoje sopstvene potrebe ... U suštini održivi razvoj je proces promena unutar koga su eksploatacija resursa, usmeravanje investicija, orijentacija tehnološkog razvoja i institucionalne promene u harmoniji i omogućavaju korišćenje sadašnjih i budućih potencijala kako bi se zadovoljile ljudske potrebe i aspiracije [World Commission on Environment and Development, 1987].
Međutim, ova definicija se može činiti pomalo kontraveznom u smislu da pojedini osnovni termini i relacije nisu detaljno analizirane. Na primer termin "potreba" koji u tu svrhu nije ograničen na univerzalno primenljivu definiciju osnovnih potreba, već - što postaje mnogo uočljivije kada se uvede u razmatranje fraza "potrebe i aspiracije" - podrazumeva različite interpretacije ovakvih "potreba” zasnovane na kulturnim matricama i individualnim očekivanjima. Uz to, problemi vezani za
91
predviđanje budućeg razvoja (dugotrajni uticaj današnjeg nivoa zagađivanja životne sredine, budući tehnološki razvoj, potrebe budućih generacija) otvaraju nove kontroverze. Kada se govori o konzistentnoj strategiji održivog razvoja, to podrazumeva sledeće: unapređeno zadovoljavanje ljudskih potreba, prevashodno kod ljudi koji do danas nisu bili u prilici da zadovolje svoje osnovne potrebe, na taj način da se osigura ispunjavanje potreba budućih generacija u meri u kojoj se danas mogu sagledati te potrebe [Hain, 1996]. Jedan od najvećih nedostataka pomenutih definicija je njihova neoperativnost u praksi. Po našem mišljenju, definicija koja se donekle približava operativnom pristupu i dozvoljava da se na osnovu nje gradi strategija održivog razvoja je ona koju su zajednički razvili IUCN (Međunarodna unija za zaštitu prirode), UNEP (Program zaštite životne sredine Ujedinjenih Nacija) i WWF u poznatoj knjizi “Caring for the Earth”: Održivi razvoj u svom fokusu ima ljude i njegov cilj je da se unapredi kvalitet ljudskog života. Održivi razvoj se zasniva na zaštiti, tako da je uslovljen potrebom da se uvažava kapacitet prirode kako bi se obezbedili resursi i usluge potrebne za život. Iz ove perspektive, održivi razvoj znači unapređenje kvaliteta ljudskog života u granicama kapaciteta podnošenja ekosistema koji ga podržavaju [IUCN, UNEP, WWF-I, 1991].
Ova definicija održivog razvoja predstavlja normativni kocept koji uključuje standarde ponašanja koje treba ispoštovati ukoliko ljudska zajednica teži ka zadovoljenju sopstvenih potreba preživljavanja i blagostanja. Definicija uključuje tri osnovne komponente – ekonomsku, društvenu i komponentu zaštite životne sredine – koje čine temelj održivog razvoja (šta je dublje značenje svake od ovih komponenti biće objašnjeno u narednim poglavljima). Sve tri komponente su međusobno povezane i međuzavisne i zbog toga zahtevaju da sve što se preduzima na polju razvoja bude u skladu sa svakom od njih ponaosob. Uprkos raspravama vezanim za definicije i stretegije, Agenda 21 usvojena u Riju predstavlja dobar pokazatelj o relativno širokom konsenzusu o tome koje akcije je potrebno preduzeti (na primer zaštitu atmosfere, očuvanje biodiverziteta, borba protiv deforestracije i desertifikacije, kao i promena naših potrošačkih navika). Međutim, u isto vreme prisutne su i stalne pritužbe o pomanjkanju spremnosti u političkom smislu i svakodnevnom životu da se učine konkretni napori kako bi se izvele ove fundamentalne promene. Naše aktivnosti prkose našem intelektualnom rezonovanju. Očigledno je da postoji značajan raskorak između normativnih strategija promena i realnih mogućnosti da se bitno doprinese ostvarivanju ovih strategija.
Ekonomske osnove održivog razvoja Ekološka kriza i rastući značaj politike zaštite životne sredine mora predstavljati centralni aspekt perioda političke i ekonomske transformacije današnjeg društva (od bipolarnog ka unipolarnom, od nacionalnog ka globalnom). Ona se, međutim, vezuje i za druge procese transformacija koje imaju značajan uticaj na uspeh bilo koje politike zaštite životne sredine i koje se u kratkim crtama mogu definisati kao: 92
• • • •
široka rasrostranjenost novih tehnologija u industriji i servisnim uslugama; novi metodi organizacije procesa industrijske proizvodnje; promene ekonomskih strategija, od Kejnezijanske ekonomije ka neoliberalizmu; proces globalizacije (u komunikacijama, u proizvodnji) Sve ovo predstavlja primere procesa koje svaka strategija globalne održivosti mora uzeti u obzir i koji se ne mogu lako modifikovati tako da podržavaju ovakve strategije. Da bi se adekvatno ukazalo na značaj ovih procesa transformacija na održivi razvoj, moraju se prvo bolje razumeti ključni pokazatelji uključeni u ove faze tranzicije. Konkretno, šta se menja i da li se menja u potpunosti? Mnogi teoretičari veruju da pristup francuske École de la régulation (poznat takođe i kao teorija Fordizma) predstavlja veliku pomoć u razvijanju i razumevanju procesa uključenih u ove fundamentalne promene i narastajuće tendencije razvoja. Integralni deo pristupa "regulacionista" predstavlja koncept podele razvoja kapitalističkog sistema na određene periode, zasnovane na predominantnim metodama proizvodnje i društveno-ekonomskim modusima regulacije. Termin "regulacija" odnosi se na interakciju različitih podsistema unutar društva koji su karakteristični za odgovarajuće periode razvoja, tj. međuzavisnost ekonomskog razvoja, instituta ekonomske i socijalne politike, opšte kulturne orijentacije i, konačno, postupanju sa prirodnim resursima [Hübner, 1989]. Fordizam i njegova kriza Termin "fordizam" izveden je iz poluautomatskog metoda proizvodnje zasnovanog na proizvodnim trakama koji je Henri Ford uveo u automobilskoj industriji. To je predstavljalo prvi značajni korak ka masovnoj industrijskoj proizvodnji zasnovanoj na standardizaciji proizvoda. Ovakvim načinom produkcije obezbeđen je enorman ekonomski dobitak, posebno kada je bila primenjena zajedno sa opštim stimulisanjem kupovne moći radne snage, koja zauzvrat obezbeđuje visok nivo tražnje. Kako će se videti u kasnijem izlaganju, mnogi aspekti "američkog načina života" predstavljaju društveno-kulturalnu ekspresiju fordističkih proizvodnih tehnologija. Da bi se u potpunosti sagledao koncept fordizma, od velike pomoći je identifikovanje pet glavnih karakteristika ovog modela. Već iz same terminologije koja se koristi može se primetiti njihova bliska veza sa rapidno narastajućim globalnim problemima zaštite životne sredine ("odbačeno društvo", "zelena revolucija", oslanjanje na fosilne energetske izvore, "automobilizacija", itd). • Fordistički model regulacije sastoji se od sledećih komponenti: veliki rast realnih zarada, mehanizmi socijalne sigurnosti, kao i državni instituti za rešavanje klasnih konflikata i borbi oko raspodele dobiti, posebno kroz kolektivne ugovore i pregovaranja. Sa svojom socijalnom i strukturalnom politikom država doprinosi ne samo procesu socijalne integracije, nego i regulaciji ponude i tražnje. Ovo se primenjuje ne samo na zacrtane ciljeve državne intervencije, tj. cikličnu fluktuaciju; politika zapošljavanja i programi blagostanja koje država sponzoriše takođe služe da se osigura kreditna sposobnost potrošača, koja za mnoge ljude predstavlja jedini način za nabavku automobila ili vlasništva nad kućom. • Fordizam takođe uzima u obzir fundamentalnu promenu u odnosu vrednosti proizvoda proizvedenih u sopstvenoj manufakturi ("kućna manufaktura") prema
93
proizvodima proizvedenim od strane radnika-majstora u industrijskoj proizvodnji: proizvodi koji su rezultat masovne industrijske proizvodnje postaju jeftiniji, dok je rad industrijskog radnika skuplji. U neku ruku, rad u kući je zamenjen ili reduciran snabdevanjem industrijski proizvedene hrane ili radom kućnih električnih aparat; sa druge strane, ovo menja plaćeni rad radnika-majstora (iz perspektive "sam-svojmajstor"). Proizvodi proizvedeni od strane radnika-majstora zamenjuju se standardizovanim proizvodima masovne industrijske proizvodnje. Često je mnogo skuplje popravljati proizvod nego kupiti novi (takozvano "upotrebi-i-baci" društvo). • Sledeća fundamentalna razlika leži u odnosu vrednosti industrijske i poljoprivredne proizvodnje, što dovodi do značajnog pritiska na poljoprivredu da modernizuje svoje tradicionalne metode proizvodnje, zasnovane na intenzivnom ljudskom radu. Samo široka primena jeftine energije koja je već proizvedena negde drugde (hemijski fertilizatori, goriva za poljoprivredne mašine) i primena naučnih metoda u poljoprivrednoj proizvodnji (na primer, pesticidi) može da održava cene poljoprivrednih proizvoda na relativno niskom i konkurentnom nivou. • Međutim, primena naučnih koncepata kao deo ukupne ekonomske rekonstrukcije ima taj nedostatak što je često jednodimenzionalna i usmerena samo u pravcu povećanja ekonomskih efekata, dok se ostali efekti ignorišu (na primer, efekti na životnu sredinu). "Zelena revolucija" sa svojim paketom mera koje se tiču novih semenskih kultura, pesticida, hemijskih fertilizatora, predstavlja tipičan primer naučnih saznanja u poljoprivredi koja se koncentrišu na maksimalne prinose po hektaru i potpuno ignorišu uticaje na društvo i životnu sredinu. • Fordistički proces transformacije bio je primarni faktor u masovnoj zameni ljudskog i posebno (pre svega u poljoprivredni i transportu) životinjskog rada drugim tipovima energije, posebno fosilnim gorivima. Ovaj proces bio je dodatno stimulisan niskim cenama nafte ranih sedamdesetih. Uz to, težilo se da se što više smanje troškovi transporta, kao i da se on učini što fleksibilnijim kroz široku upotrebu automobila i izgradnju puteva, što je sa druge strane značajno uvećavalo potrebu za ovakvim vidovima transporta na svim nivoima: transport sirovina i primarnih proizvoda na mesta prerade u krajnje proizvode, transport finalnih proizvoda do tržišta širom sveta i konačno do supermarketa i tržnih centara. Kako je nafta bila jeftina sirovina za hemijsku industriju, to je uslovilo široku upotrebu hemijskih produkata nafte što se do danas zadržalo u svim segmentima naših života - od poljoprivrede do deterdženata, od aditiva (za hranu, za građevinske materijale) do proizvoda od plastike. Značajno je napomenuti da, osim u razvijenim zemljama Zapada, fordistička struktura ima veliki uticaj i u zemljama trećeg sveta. U mnogim zemljama proces modernizacije (predhodno pomenuta "zelena revolucija", urbani modeli potrošnje, društveno politički pristup) čini značajan integrativni faktor u sve širu globalnu verziju fordizma. Već dugi niz godina evidentna je "kriza fordizma". Šta to ustvari znači? Prvi utisak današnjih fundamentalnih promena je kriza fordističke države, odnosno kriza države zasnovane na principima socijalnog blagostanja i državne intervencije, razvijane u posleratnom periodu u gotovo svim industrijalizovanim državama od tradicionalne politike na bazi post-kejnezijanske ekonomije, a što je takođe imalo uticaja na filozofiju
94
"tradicionalne" strategije primenjene na modernizaciju zemalja trećeg sveta. Nasuprot opšte primene koncepta rada za platu, puna zaposlenost postala je društvena norma; formalno mesto zaposlenja ili programi finansijske podrške od strane države postali su pravilo; u isto vreme očekivao se značajan input države u infrastrukturu, kako bi se unapredili osnovni životni uslovi ili konkurentnost područja za industrijsku proizvodnju.
Slika 27. Linija za masovnu proizvodnju u kompaniji Ford Motor River Rouge Plant
Tri procesa, započela negde u kasnim šezdesetim, predstavljala su osnovne uzroke rasta preopterećenosti državnih aparata i njihove sadašnje finansijske krize: • Kombinacija rasta produktivnosti i realnih zarada - proistekla iz uspostavljenog konsenzusa u društvu - u cilju stimulisanja razvoja tehnologija u kojima je udeo ljudskog rada mali, što zauzvrat dovodi do ukidanja radnih mesta i posledičnog rasta socijalnih davanja od strane države. • Ovakav razvoj je ubrzao proces ekonomske globalizacije (traženje mesta za proizvodnju gde je rad jeftin; simultano širenje nadnacionalnih tržišta). To je takođe uvećavalo gorepomenuti krizni potencijal: ljudski rad postaje suvišan uz istovremeno povećanje troškova blagostanja. Fokus je bio na tehnologijama zasnovanim na intenzivnom ulaganju kapitala i u isto vreme intenzivnom istraživačkom radu što, zahteva stalna ulaganja u infrastrukturu i istraživačke troškove. • Zbog zagađivanja životne sredine i eksploatacije resursa, što je neodvojivi deo fordističke koncepcije, proizvodni troškovi se eksternalizuju, što takođe mora biti absorbovano od strane države ili sistema socijalnog staranja, pri čemu troškovi konstantno rastu (problemi sa upravljanjem otpadom, prečišćavanje vode i zemljišta, subvencije za uvođenje proizvoda koji imaju manje uticaje na zagađenje životne sredine i rastući troškovi zaštite zdravlja).
95
U isto vreme proces globalizacije nastavlja da podriva sposobnost nacionalnih država da rešavaju ovakve probleme. Do danas skoro da i ne postoji neka efikasna nadnacionalna institucija koja može pomoći u rešavanju ovakvih problema. Iako sve indikacije govore o tome da će održivi razvoj već u nekom srednjoročnom periodu postati pitanje globalnog opstanka, opis situacije u kojoj se danas nalazimo jasno ukazuje da na osnovnu dinamiku sadašnjih procesa transformacije utiču tehnologije i strategije ekonomske politike, koje zaštitu globalne životne sredine veoma malo uzimaju u obzir. Postfordizam Prirodno je da se određivanje karakteristika perioda u kome se trenutno nalazimo čini mnogo težim zadatkom nego što je to slučaj kod perioda koji su u suštini zaokruženi. Sam prefiks "post" označava u suštini budućnost (kao kod termina postindustrijsko društvo, postmodernizam). Međutim, bez dvoumljenja se može podrazumevati da će razvoj koji je proistekao iz predhodnog perioda i bio uzrok krize u tom periodu, imati značajan uticaj na ocrtavanje narednog perioda. Zbog toga pre svega treba započeti sa novim tehnologijama i novim strukturama proizvodnje koje proističu iz njih, a potom nastaviti sa konceptualizacijom novih modela regulacije unutar društva i njihovim vezama sa strategijom održivog razvoja. U osnovi termin "nove tehnologije" odnosi se na područja mikroelektronike, biotehnologija i proizvodnju novih materijala. Zajedničko za sva ova područja je njihova sveobuhvatna primenljivost na razvijanje novih proizvoda (posebno u oblasti mikroelektronike i onoga što je prati, informacionih tehnologija), novih načina proizvodnje (na primer upotreba industrijskih robota) i novih metoda komunikacije između biznisa, kao i u području masovnih komunikacija. Biotehnologije i novi materijali sve više determinišu vezu između ljudske prizvodnje i prirode (u oblastima industrije i poljoprivrede), ali isto tako i vezu između čoveka i prirode (uticaji na zdravlje). Ovo zauzvrat utiče na razvoj novih proizvoda, procesa proizvodnje i oblika komunikacije, kao i na predhodno uspostavljene "prirodne" granice razvoja (na primer kroz mogućnost substitucije deficitarnih resursa drugim materijalima ili zamene bioloških procesa mehaničkim ili hemijskim). U ovom kontekstu neophodno je definisati eko-tehnologije, iako se pod ovim nazivom danas sreće veoma širok spektar tehnologija koje predstavljaju našu sadašnjost. One se mogu smatrati postfordističkim zbog svoje specijalizovane namene: u osnovi, to nisu tehnologije kojima se teži povećanju produktivnosti u smislu masovne proizvodnje standardizovanih delova, već se nameću kao rešenja pojedinih problema zaštite životne sredine i zbog toga uvećavaju ukupnu produktivnost društva optimizirajući kompatibilnost pre nego standardizaciju proizvoda. Kakav je uticaj ovako definisanih novih tehnologija na načine proizvodnje? Od izuzetnog značaja je eliminacija standardizovane masovne proizvodnje bazirane na fordističkom konceptu u korist drugačijih, mnogo fleksibilniijh metoda masovne proizvodnje. Ovo samo po sebi neće omogućiti značajno unapređenje sposobnosti da se izvrši usklađivanje sa promenama koje su se desile u prošlosti i sa razlikama u lokalnim potrebama, ali će dozvoliti efektivnije korišćenje različitih oblasti proizvodnje. Iako ekonomično korišćenje rada ostaje centralno pitanje, ono se mora sagledavati u skladu
96
sa ostalim značajnim faktorima, pre svega sa faktorom vremena, odnosno što bržeg obrta kapitala (na primer: kraće vreme proizvodnje, kraći period skladištenja, brža prodaja). Sve širi proces globalizacije kao rezultat stalnih smanjenja troškova transporta i komunikacija, doprinosi da raste pritisak na tradicionalne industrijske zemlje da koriste nove procese proizvodnje, zajedno sa sve fleksibilnijim društveno-političkim okvirom (kolektivni ugovori, radno zakonodavstvo, itd). Mora se imati u vidu da zbog činjenice da napredak na polju komunikacija ide brže nego na polju transporta, mobilnost monetarnog kapitala ima prednost u odnosu na mobilnost merhandilnog kapitala. Ovi novi trendovi mogu se najbolje opisati sledećim "ključnim rečima": • "Just in time", odnosno koncept eliminisanja skladištenja materijala i proizvoda na najmanju moguću meru optimizacijom isporuka i vremena transporta. • "Co-makership", prenošenje delova proizvodnje nezavisnim preduzećima, bilo formalno, bilo organizaciono, tako da proizvodnja ova preduzeća čvrsto vezuje za kompaniju, ali je njihova organizaciona struktura (uključujući zarade, beneficije zaposlenih, itd) mnogo fleksibilnija i bolje odgovara specifičnim proizvodnim zahtevima (primer su automobilska i elektronska industrija). Sa druge strane ova preduzeća u neku ruku mogu biti gradirana između mnogih drugih od strane kompanije. Uz to, na delu su i različiti poslovni sporazumi među korporacijama koje zajednički proizvode specifične komponente, ali se i takmiče sa njima u svim aspektima ili sklapaju "strateške sporazume" u odnosu na specifična tržišta. • "Global sourcing", najstariji od ova tri koncepta, odnosi se na fazu "nove međunarodne podele rada" i datira iz sedamdesetih, ali svoj puni značaj dobija sa procesima globalizacije društva kao i sa uočenim razlikama pojedinih proizvodnih područja (posebno kada se ima u vidu nivo zarada kvalifikovane radne snage). Koja vrsta regulatornih procesa unutar društva može zameniti gore pomenute fordističke strukture? Na prvi pogled odgovor na ovo pitanje može izgledati lakši nego pokušaj da se konceptualizuje novi metod proizvodnje. Najčešće se u teoriji govori o prevlasti neoliberalnog koncepta. Nema sumnje da neoliberalizam pruža neophodne predpostavke u današnjoj fazi tranzicije: on vodi ka prekidu fordističkih struktura i sebe nameće kao strategiju koja pruža olakšanje za preopterećenje države. U isto vreme proces deregulacije i kao posledica toga oslobađanje snaga konkurencije dalje dovodi do potrebe za novim tehnologijama i novim načinima proizvodnje, kao i za restruktuiranjem međunarodne podele rada. Kad god je to moguće, društveni i ekološki problemi se rešavaju u skladu sa principima sistema nezavisnosti preduzeća. Merila blagostanja usmeriavaju se na specifične ciljne grupe kao bi se izbegao faktor cena (na primer intervencije u primanja i cenovna politika u cilju favorizovanja grupa sa niskim primanjima). Međutim, veliki broj različitih događaja u bliskoj prošlosti ukazao je na to da snage koje deluju u "realnom svetu" zahtevaju veoma veliki nivo intervencija kroz mere ekonomske politike kako bi se narasli problemi rešili. Primer za to je ujedinjenje Nemačke ili debata o ulozi državne intervencije u Jugoistočnoj Aziji.
97
Političke osnove održivog razvoja Tri međunarodna događaja obeležila su evoluciju održivog razvoja u poslednje tri decenije, Stokholmska konferencija 1972. godine, Konferencija u Rio de Žaneiru 1992. i Konferencija u Johanesburgu 2002. godine. Ove tri konferencije su značajne ne samo zbog toga što predstavljaju radikalano odstupanje od politika karakterističnih za vreme koje im je predhodilo, ili zbog toga što su nacionalne vlasti posle njih radikalno menjale svoj pristup vođenju politike vezane za zaštitu životne sredine i razvoj (nažalost, malo je primera koji bi na to ukazivali). Značaj ovih konferencija na globalnom nivou je u tome što one predstavljaju formalni institucionalizovani rezultat zahteva javnosti koji su bili upućeni vladama kao rezultat rastuće krize u životnoj sredini. Ovako posmatrano, pomenute tri konferencije predstavljale su kulminaciju predhodnih perioda borbe za zdraviju životnu sredinu na globalnom nivou i označile su početak novih perioda političkih aktivnosti. Stokholmska konferencija Gledano iz ove perspektive, Konferencija Ujedinjenih nacija o zaštiti životne sredine održana u Stokholmu 1972. godine predstavlja značajnu prekretnicu zbog toga što je ukazala na rastući javni interes u razvijenim društvima vezan za negativne uticaje industrijalizacije. Precizno govoreći, Stokholmska konferencija je bila rezultat rastućih preokupacija javnosti industrijski razvijenih zemalja kumulativnim uticajima porasta populacije i povećane mobilnosti. Nekoliko neo-maltuzijanskih kultnih prognoza (pre svega “Tiho proleće” Karsonove [Carson, 1962] “Populaciona bomba” Erliha [Erlich, 1990] i “Granice rasta” Donele Midous [Meadows at all, 1962]) odrazile su sveobuhvatno prisutnu anksioznost javnosti u industrijski razvijenim državama, prikazujući katastrofični scenario čiji su uzroci sužavanje bazičnih resursa, rast zagađenja i populaciona eksplozija. Na mnogo načina proces pripreme Stokholmske konferencije predstavljao je idealan okvir za potajno prisutnu borbu između industrijalizovanog Severa i nerazvijenih i zemalja u razvoju, koja traje do današnjeg dana. Kada su organizatori konferencije počeli da tragaju za okvirom konsenzusa među 113 zemalja učesnica pokazala su se velika neslaganja između zacrtanog pravca zaštite životne sredine koji su zagovarala industrijska društva i političkih perspektiva i prioriteta nerazvojenog dela sveta. Interesantno je da je tada još uvek jak “istočni blok”, koji se kasnije povukao iz procesa pripreme konferencije, pokušao da i u zaštitu životne sredine “ubaci” ideološke razlike, rečima da je “zagađenje bilo proizvod kapitalizma, i da, sledstveno tome, ove zemlje nemaju problema sa zagađenjem” [Bretton, 1994]. Nasuprot problema vezanih za industrijalizaciju koji su bili prisutni na razvijenom Severu, nerazvijene i zemlje u razvoju označile su borbu protiv siromaštva kao svoj urgentni zadatak u sprečavanju degradacije životne sredine. One su ukazale na relaciju između povećavanja siromaštva i uništavanja prirodnih resursa kroz eroziju zemljišta, smanjenje površine pod šumama, desertifikaciju i smanjenje vodnih resursa. Do kompromisa koji je na neki način zadovoljavao oba suprostavljena stanovišta došlo se na pripremnom sastanku u Foneu (Švajcarska, juni 1971.), koji je predhodio podpisivanju Stokholmske deklaracije [Stockholm Conference, 1972].
98
Podpisivanjem ovakve deklaracije, razvije zemlje prihvatile su stav nerazvijenih i zemalja u razvoju da zagađenje izazvano procesima industrijalizacije u razvijenim zemljama prouzrokuje ograničenja u razvoju nerazvijenih i smanjuje njihove mogućnosti industrijalizacije. Druga značajna koncesija od strane raztvijenih bilo je priznanje da je osnovni uzrok problema u životnoj sredini u nerazvijenim zemljama siromaštvo, a ne industrijalizacija i da ekonomski razvoj ovih zemalja može da bude podsticajan za smanjenje problema u zaštiti životne sredine. Uz to, prihvatanje insistiranja nerazvijenih da okosnica sporazuma bude nacionalni suverenitet omogućilo je da one odustanu od odbijanja da se u budućnosti pridružuju multinacionalnim sporazumima koji bi usmeravali njihove strategije razvoja, ali i otvorilo puteve za pružanje pomoći u razvoju i stvorilo uslove za značajnu novčanu pomoć nerazvijenima. Uz 26 principa ponašanja i odgovornosti u Stokholmskoj deklaraciji, koji su doneti da budu osnova za kasnije multilateralne sporazume i zakonodavstvo, na Stokholmskoj konferenciji usvojen je i Akcioni plan sa 109 preporuka u tri oblasti: procena stanja životne sredine, upravljanje sistemom životne sredine i institucionalne mere podrške. Na bazi ovog akcionog plana započeto je sa globalnim monitoringom i upravljanjem u životnoj sredini i formiran je Program zaštite životne sredine Ujedinjenih Nacija (UNEP). Ako se uspeh Stokholmske konferencije meri u stepenu ispunjenosti zacrtanih principa i preporučenih akcija u narednim decenijama, onda se slobodno može reći da ova konferencija nije uspela. Principi nisu postali osnova za promenu međunarodnih propisa, mnoge od 109 preporuka nisu ispoštovane, a UNEP nikada nije postao agencija koja ima institucionalnu snagu da koordinira globalne aktivnosti na polju zaštite životne sredine. Zapravo, UNEP se i u današnje vreme još uvek bori da sebi osigura poziciju kakvu imaju neke druge organizacije zadužene za probleme razvoja unutar sistema Ujedinjenih Nacija. Međutim, Stokholmska konferencija ima veliki značaj, pre svega u tome što je uspešno iskristalisala probleme koji su uticali na globalnu politiku zaštite životne sredine do 1972. godine. Ona je bila dobar forum za artikulaciju različitih pogleda na suštinu krize u životnoj sredini, pre svega razlika između razvijenih i nerazvijenih, i za postizanje kakvog – takvog kompromisa, kao osnove za buduće akcije na polju zaštite životne sredine na globalnom nivou. Od Stokholma do Rija Dve naredne decenije obeležile su, kao i samu Stokholmsku konferenciju, dve osnovne političke snage: pritisak javnosti, oličen u različitim, ali po pravilu rastućim pokretima za zaštitu životne sredine, kao i tenzije između razvijenog Severa i nerazvijenog Juga. Kriza u životnoj sredini je rasla: dogodili su se Bopal i Černobil, Sjedinjene Američke Države i zapadna Evropa suočile su se sa pojavom kiselih kiša, a Brazil, Azija i centralna Afrika sa ekstenzivnim krčenjem tropskih šuma, što je dodatno snažilo pokrete za zaštitu životne sredine. Neki od problema poprimali su globalne razmere (smanjenje ozonskog omotača i efekat staklene bašte, pre svih). Pritisak javnosti inicirao je nove akcije na nivou vlada, tako da su potpisivane nove konvencije u zaštiti životne sredine, pre svega na regionalnom nivou (Konvencija iz Osla o kontroli odlaganja otpada u morima, Helsinška konvencija o kontroli zagađivanja Baltika,
99
Pariska konvencija o kontroli uzroka zagađivanja zemljišta, Akcioni plan za Mediteran o kontroli zagađenja mora i Bazelska konvencija o prekograničnoj kontroli opasnog otpada). Nastale su nove agencije na multilateralnom i bilateralnom nivou, koje su donosile nove standarde ponašanja i nove međunarodne finansijske instrumente u zaštiti životne sredine. Sve navedeno, a pre svega politička snaga pritiska javnosti i neslaganje razvijenih i nerazvijenih u pogledu daljeg razvoja, artikulisale su prve dve, naizgled nepovezane međusobno, formulacije održivog razvoja. Prvi od pomenutih stavova izrečen je u Svetskoj strategiji konzervacije (World Conservation Strategy – WCS [IUCN, UNEP, WWF, 1980]). WCS je prvi dokument u kome se pominje pristup održivosti kroz povezivanje ljudskog blagostanja danas i u budućnosti sa održivim upravljanjem prirodnim nasleđem na planeti. Ponuđena strategija pažljivo je organizovala zahteve i akcione proritete namenjene nacionalnim vladama, koje treba da im pomognu u korišćenju baze prirodnih resursa u cilju poveđanja ljudskog blagostanja i uz poštovanje “kapaciteta podnošenja ekosistema” [IUCN, UNEP, WWF, 1980]. Ovakav etički zasnovan i moralno prihvatljiv stav, naravno, nije se slagao sa političkom realnočću na relaciji Sever – Jug. Politička naivnost i nedostatak instrumenata za implementaciju nisu dozvolili ostvarivanje unutar postojeće političke i ekonomske situacije. Međutim, WCS se može smatrati vizionarskim projektom, ali i projektom koji nije uspeo da mobiliše međunarodnu političku podršku i, sledstveno tome, nije doneo poboljšanja u praksi. WCS je pružio konceptualni osnov za sledeću artikulaciju održivog razvoja, donetu u okviru Svetske komisije o zaštiti životne sredine i razvoju (World Commision on Environment and Development – WCED), poznate i kao Bruntland Komisija. U svom izveštaju iz 1987. godine pod nazivom “Naša zajednička budućnost” (Our Common Future [World Commission on Environment and Development, 1987]) Brutland Komisija prvi put uvodi održivi razvoj kao standard za međunarodni razvoj. Značaj ovog dokumenta je trojak [Reed, 1996]: • Kao prvo, WCED je efektivno uspostavila odgovornost sadašnjih generacija za osiguranje mogućnosti za razvoj budućih generacija, tako što će zaštiti životnu sredinu i prirodne resurse; • Kao drugo, na prvo mesto je stavila smanjenje siromaštva u zemljama u razvoju kao centralnu tačku oko koje se gradi strategija održivog razvoja, i • Kao treće, vratila je održivost u kontekst međunarodnog ekonomskog poretka, prepoznajući i uvažavajući potrebu za reorganizacijom međunarodne trgovine i protoka kapitala, kao i osiguranja većeg uticaja nerazvijenog dela sveta na međunarodne ekonomske odnose. “Naša zajednička budućnost je, neosporno, jedna od prekretnica u teorijskom i analitičkom smislu. Najveća slabost izveštaja Bruntland komisije, sa druge strane, bili su “recepti” kako da se dodje do poboljšanja. A te preporuke bile su veoma ombisiozne i nalagale nacionalnim vladama i međunarodnim agencijama za razvoj da svoje uobičajene politike razvoja zamene praksom održivog razvoja. Naglašavajući da godišnja stopa rasta od 3 do 4 procenta u razvijenim zemljama predstavlja osnovni ekonomski preduslov za smanjenje siromaštva u nerazvijenim i zemljama u razvoju, WCED je predložila multiplikaciju ekonomskih aktivnosti u svetu faktorim pet do
100
deset, što bi svakako dovelo do povećanja dohotka po glavi stanovnika za 3 procenta u svim zemljama, bile one na Severu ili Jugu. Uz ovakav zahtev za enormnim ekonomskim rastom išla je i preporuka za “promenu kvaliteta rasta”. Brutland izveštaj naglasio je potrebu da se izvrši preraspodela blagostanja u korist nerazvijenih, kako bi se smanjilo siromaštvo. Međutim, ovako radikalna preporuka bila je ublažena stavom koji se protezao kroz celi izveštaj da transformacija ka održivom razvoju ne zahteva fundamentalne promene u postojećoj distribuciji blagostanja, potrošačkih navika, životnog standarda ili karaktera rasta u razvijenim i nerazvijenim zemljama. Uz to, Brutland izveštaj nije ponudio odgovor kako izaći na kraj sa postojećim podelama na međunarodnom i državnom nivou, koje je trebalo rešiti. Uz sve nedostatke, može se reći da, za razliku od Svetske strategije konzervacije, Brutland Komisija uspeva da nametne održivi razvoj kao standard prema kojem će se meriti uspešnost politika i razvojnih aktivnosti vlada i međunarodnih organizacija u nastupajućem periodu. “Naša zajednička budućnost” čvrsto je uspostavila konceptualnu i političku osnovu na kojoj su Ujedinjene Nacije gradile uspeh Konferencije o životnoj sredini i razvoju u Rio de Žaneiru. Konferencija u Riju U formalnom smislu Konferencija Ujedinjenih Nacija o zaštiti životne sredine i razvoju (UNCED) održana u Rio de Žaneiru 1992. Godine (poznata još kao Samit o planeti zemlji) bila je veoma značajna. Na njoj su usvojene Svetska konvencija o klimatskim promenama, Konvencija o biodiverzitetu i Povelja planete Zemlje, dogovoren je skup principa koji bi u narednom periodu trebalo da budu poštovani od strane 176 nacionalnih vlada – potpisnica, usvojen je akcioni program za održivost, nazvan Agenda 21, i uspostavljen je institucionalni mehanizam unutar sistema Ujedinjenih Nacija konstituisanjem Komisije za održivi razvoj (CSD). Ovome treba dodati i činjenicu da je Rio konferencija predstavljala kulminaciju predhodnog perioda intenzivne kampanje podizanja nivoa značaja problema zaštite životne sredine i razvoja među političkim faktorima na najvišem nivou. Konferencija u Riju se može posmatrati kao trenutak kada je međunarodna zajednica formalno prihvatila koncept održivog razvoja kao standard za određivanje uspešnosti dostizanja ciljeva razvoja, kako na razvijenom Severu, tako i na nerazvijenom Jugu. Polazeći od poznate perspektive razvijenog dela planete, pristup Konferencije je bio da se unutar tražene projekcije razvoja sa naglašenom komponentom zaštite životne sredine istaknu osnovne ravojne potrebe, karakteristične za zemlje u razvoju i nerazvijene. Međutim, konceptualna mreža održivog razvoja koju je predlagao UNCED i koja se zasnivala na većoj pažnji koju treba pokloniti promeni ekonomskih odnosa Severa i Juga, nije u osnovi bila u suprotnosti od osnovne zamisli koju je deceniju pre toga imala Bruntland komisija i koja se zasnivala na premisama “nastavljanja rasta”. Dokaz za ovakvu tvrdnju je pristup održivom razvoju koji imaju razvijene zemlje, pre svega evropske, i koji se zasniva na “nastavljanju rasta” i tehnološkim inovacijama kao jednom od strategijskih stubova održivog razvoja. Kao i Stokholmska konferencija i Rio samit nije uspeo da u potpunosti pruži alternativu postojećim koncepcijama razvoja, niti je značajnije uticao na političke uslove neophodne kako bi se svet okrenuo u pravcu održivog razvoja. Godine koje su
101
usledile, a posebno dešavanja na Samitu u Johanesburgu 2002. pokazala su da su postojeće međunarodne ekonomske relacije ostale gotovo netaknute. Odnos moći između Severa i Juga ostao je isti, a ekonomski dispariteti nastavili su da rastu. Mada je bilo mnogo inicijativa, čini se da je Rio konferencija poslužila, pre svega, vodećim svetskim političarima da se pred svojom javnočću predstave kao pravednici, dok su osnovne ekonomske i društven realnosti ostale nepromenjene. Ukratko, UNCED je postigao značajan verbalni konsenzus, ali oročen na nedefinisano vreme. Strukturalne reforme potrebne da bi se krenulo ka održivosti nisu započete u ogromnom broju slučajeva. Konferencija u Johanesburgu Krajem avgusta i početkom septembra 2002. godine svetski lideri okupili su se u Johanesburgu na Svetskom samitu o održivom razvoju (WSSD). Svrha Samita je bila da se reviduju postojeće i donesu nove odluke o zaštiti živtne sredine i održivom razvoju. Rezultat Svetskog samita u Johanesburgu su tri osnovna dokumenta: politička deklaracija, plan za implementaciju i takozvane obaveze drugog tipa. Za one čija su očekivanja bila velika, Svetski samit o održivom razvoju bio je veliko razočaranje. Za one koji nisu očekivali previše, zasnivajući svoja očekivanja na neadekvatnom procesu pripreme, Samit je postigao neke uspehe. Nažalost, nedostatak osećaja urgentnosti kod svetskih lidera bio je i nastavlja da bude prilično uznemiravajući. Samit u Johanesburgu nije zacrtao tako željeni put ka održivosti. Nisu postavljeni jasni ciljevi, vremenska ograničenja za neophodne akcije i nije jasno definisan proces monitoringa. Zbog toga je opšte mišljenje u naučnoj i stručnoj javnosti da je politika (pre svega velikih sila) u ovom slučaju odnela pirovu pobedu nad strukom, ali i da se pred čovečanstvom u ovom trenutku nalazi izbor: ne samo nastaviti gomilanje lekcija iz prošlosti, već redefinisati strategije i akcije i ukazati na urgentnost problema borbe protiv siromaštva, promene načina života i potrošačkih navika, ograničenja rasta populacije i dostizanja održivog urbanog razvoja.
Komponente održivog razvoja Kako je već bilo rečeno, temelj održivog razvoja čine tri komponente: ekonomija, društvo i zaštita životne sredine. Njihova međuzavisnost i isprepletanost zahteva da se svaki budući razvoj propusti kroz prizmu svake od njih ponaosob, imajući u vidu ekonomska i politička ograničenja o kojim je govoreno u predhodnim poglavljima. Ove tri kompoenente održivog razvoja trebalo bi da budu sagledana na takav način da se pomoću njih dođe do stabilnih izvora prihoda za ljude, da se osigura društvena jednakost, postigne konsenzus u društvu u pogledu nivoa rasta populacije, održavaju nivoi prirodnog i stvorenog kapitala i zaštiti životna sredina. Ekonomska dimenzija Ekonomska komponenta održivosti zasniva se na naporu da društva prate puteve ekomomskog rasta koji kao svoju posledicu imaju povećanje realnih zarada u društvu, a ne da preduzimaju trenutne akcije koje na duži rok dovode do povećavanja siromaštva. Ovo se može ostvariti ukoliko društvo omogući optimalne tokove zarada uz
102
održavanje postojećeg osnovnog kapitala. Kapital u ovom kontekstu označava stvoreni kapital, ljudski kapital i prirodni kapital. Da bi se izbegle nerealne strategije rasta, koje često mogu biti vrsta samoodbrane, održiva ekonomija zahteva da se, pre svega, identifikuju oblasti unutar kojih stvoreni, ljudski i prirodni kapital mogu da budu održivi. Održiva ekonomija podrazumeva promenu pristupa rastu, takvu da mnogi delovi sveta koji su nerazvijeni ili su u razvoju odmah moraju da uvećaju svoje proizvodne kapaciteta, dok u isto vreme i sa istom hitnošću industrijalizovana društva moraju da smanje svoju potrošnju prirodnih resursa i da ih koriste mnogo efikasnije [Goodland i Daly, 1992]. Ekonomska održivost takođe zahteva internalizaciju troškova, uključujući socijalne troškove i troškove zaštite životne sredine koji su u vezi proizvodnje i dopremanja dobara do krajnjeg potrošača. Imajući u vidu nacionalne strategije razvoja, pre svega u zemljama u razvoju, ekonomska komponenta održivog razvoja mogla bi se svesti na nekoliko grupa zadataka, koje treba izvršiti u strukturalnom prilagođavanju nacionalnih ekonomija [Reed, 1996]: ♦ Strukturalno prilagođavanje u sferi makroekonomskog upravljanja: - promišljena fiskalna politika; - održavanje balansa prihoda i rashoda u međunarodnom prometu; - održavanje nivoa spoljnog duga koji se može servisirati. ♦ Borba protiv siromaštva: - intenzivne ekonomske mere zapošljavanja kojima se povećava zapošljavanje siromašnih slojeva stanovništva, odnosno najugroženijeg sektora; - primena takve monetarne i finansijske politike kojom se osiguravaju bolje proizvodne i marketinške mogućnosti za male preduzeća i seljake; - usmeravanje nacionalnog dohotka ka unapređivanju proizvodnih mogućnosti najsiromašnijih slojeva stanovništva; - stvaranje zakonskih mogućnosti i fondova za zadružna i kooperativna preduzeća. ♦ Poljoprivredna proizvodnja: - usmeravanje ekonomske politike prema poljoprivrednoj proizvodnji; - ohrabrivanje trenda snabdevanja stanovništva hranom koja se proizvodi u okruženju; - investicije javnog sektora u unapređenje zemljušta; - bolje upravljanje vodotokovima i navodnjavanjem; - pošumljavanje. ♦ Uloga države: - kao ekonomski agent: prilagođavanje uloge države radu u oblastima u kojima je ona efikasnija od privatnog sektora i u kojima može da omogući optimalno učešće privatnog sektora; - kao “menadžer” javnog blagostanja: unapređivanje administrativnih i regulatornih funkcija vlade u oblastima u kojima se zahteva zaštita javnog interesa, kao i uspostavljanje standarda ovih funkcija; - kao garant društvenog razvoja: obezbeđivanje društvenih dobara i servisa, kao i servisa zaštite životne sredine i jednakosti u njihovom korišćenju. ♦ Ugrađivanje troškova zaštite životne sredine u cenu proizvoda i usluga:
103
-
eliminacija prepreka u postojećoj cenovnoj politici tako da se omogući uključivanje društvenih troškova i troškova zaštite životne sredine u cenu; uključivanje ovih troškova u fizibiliti studije novih projekata; uzimanje u obzir troškova koji proizilaze iz degradacije životne sredine i trošenja resursa kod izračunavanja bruto nacionalnog dohotka i u budžetskom sagledavanju i reinvestiranje ovih kapitalnih troškova; prikazivanje troškova zaštite životne sredine u strukturi spoljnotrgovinskog bilansa.
Društvena dimenzija Društvena dimenzija održivosti temelji se na premisi da jednakost i razumevanje međuzavisnosti ljudi unutar zajednice predstavljaju osnovni preduslov prihvatljivog kvaliteta života, što je u suštini prvi cilj razvoja. Da bi razvoj bio dugoročno održiv, bogatstvo, resursi i mogućnosti moraju se raspodeliti na takav način da svi građani mogu da uživaju bar minimalne standarde bezbednosti, ljudskih prava i socijalnih privilegija, kao što su hrana, zdravlje, obrazovanje, stanovanje i mogućnosti za razvoj svoje ličnosti. Društvena jednakost znači osiguravanje svim ljudima da mogu se odbrazuju i omogućavanje da svojim radom doprinesu napretku društva. Relacije povezanosti unutar društva su takve da svaka društvena nejednakost utiče na stabilnost unutar društva. Međusobne povezanosti u društvu takođe utiču na prihvatanje činjenice da životni standard u društvu veoma zavisi od veličine populacije i njene sposobnosti da bude u skladu sa planetarnim reursima životne sredine i postojećom infrastrukturom. Zbog svega toga društvena dimenzija održivog razvoja zahteva aktivnu političku participaciju svih sektora društva i odgovornost vladajućih struktura široj javnosti kod donošenja osnova socijalne politike, uključujući, između ostalog, probleme društvene jednakosti i veličine populacije. U praksi bi to trebalo da bude usko povezano sa podizanjem nivoa znanja lokalnog stanovništva o ovim problemima i osnaživanja društvenih grupa da samostalno kreiraju svoja sopstvena rešenja i utiču na svoj životni standard. U cilju ostvarivanja društvene komponente održivog razvoja, neophodno je, dakle, preduzimanje sledećih akcija: ♦ Ostvarivanje jednakosti u distribuciji: - Stvaranje institucionalnih mehanizama za redistribuciju društvenog bogatstva, proizvodnih mogućnosti i budućih investicija, kako bi se osiguralo učešće siromašnih u aktivnostima koje donose zaradu i njihov jednaki pristup društvenom bogatstvu i proizvodnim resursima; ♦ Društveni servisi: - Obezbeđivanje osnovnih društvenih dobara (stanovanje, sanitacija i voda za piće) za sve; - Unapređivanje društvene infrastrukture tako da se garantuje obrazovanje i osnovna zdravstvena zaštita; - Osiguravanje podjednakih mogućnosti dobijanja pravne pomoći, zapošljavanja, kreditnih i finansijskih mogućnosti za siromašne. ♦ Polna jednakost: - pružanje jednakih mogućnosti ženama da se uključe u aktivnosti u kojima se stvara dohodak, obrazovne aktivnosti i zdravstvenu zaštitu;
104
-
uspostavljanje jednakog pravnog statusa ženama koji im omogućava pravo na svojinu i kreditiranje. ♦ Stabilizacija populacije: - stvaranje adaptivnih strategija stabilizacije broja stanovnika i pružanje usluga planiranja porodice kako bi se osiguralo da broj stanovnika ne ugrozi kapacitet podnošenja ekosistema. ♦ Politička odgovornosti i participacija: - uspostavljanje jasnih i transparentnih mehanizama odgovornosti prema kojima se vlada smatra odgovornom javnosti u pogledu društvenih i ekonomskih pitanja od nacionalne važnosti, kao i pitanja razvoja i zaštite životne sredine; - osiguravanje postojanja konsultativnog procesa i participacije svih društvenih grupa u formulisanju nacionalne politike razvoja i u njenom sprovođenju, kao i u kreiranju i sprovođenju pojedinih razvojnih programa i projekata. Komponenta zaštite životne sredine Komponenta zaštite životne sredine u održivom razvoju predstavlja osnovu održavanja dugoročnog integriteta i, sledstveno tome, produktivnosti sistema i infrastrukture kojima se obezbeđuje zdrava životna sredina i život uopšte na planeti. Dostizanje ovih standarda zahteva ulaganja u infrastrukturu biosfere, kako bi se osigurao kvalitet dobara i usluga u sferi životne sredine od kojih zavisi život. Održivost životne sredine nameće takav način postupanja sa ovim dobrima i uslugama koji neće ugroziti mogućnost prirode da se samoreprodukuje. Primena principa predhodne zaštite i analize uticaja na životnu sredinu trebalo bi da postane integralni deo svih programa razvoja, kako bi se osiguralo da te aktivnosti ne dovedu bilo do negativnih dejstava na ljude, ili do negativnih posledica po životnu sredinu. Osiguravanje komponente zaštite životne sredine podrazumeva sledeće aktivnosti [Reed, 1996]: ♦ Održivo korišćenje resursa: - ograničavanje potrošnje obnovljivih prirodnih resursa na nivo koji omogućava njihovu regenraciju; - dostizanje takvog nivoa potrošnje neobnovljivih resursa koji neće biti veči od mogućih količina njihovih substituta. ♦ Ograničenje zagađenja: - smanjenje aerozagađenja, zagađenja vode, toksičnog otpada, time što će se emisije polutanata ograničiti na one koje životna sredina može da absorbuje. ♦ Prirodni kapital: - obezbeđenje regulatornih i tržišnih mehanizama takvih da osiguraju da konstantnu količinu prirodnog kapitala u budućnosti; - vođenje nacionalne politike i planova za implementaciju koji će uvećati količinu i kvalitet prirodnog kapitala. ♦ Princip predhodne zaštite: - Izbegavanje preduzimanja aktivnosti koje mogu imati potencijalno negativni uticaj nepoznat u trenutku planiranja, jer postojeći fond znanja nije dovoljan da se posledice predvide. ♦ Institucionalna mreža:
105
-
Uspostavljanje jasnih i dostižnih pravnih i regulatornih standarda za privatni sektor kako bi se zaštitio integritet životne sredine i pomoglo u njenom unapređivanju.
Održivi urbani razvoj Koncept urbane održivosti, kako se to pokazalo kroz različite naučne radove, izazivao je mnoge dileme. Ponešto od različitosti može se videti u definicijama koje slede. Razlike u definicijama odražavaju različite perspektive pojedinaca ili grupa koje predstavljaju različita naučna usmerenja i ekonomske, političke ili prostorno – planerske pozicije. Ove perspektive u osnovi se razlikuju u objašnjenju šta treba da bude održivo, imajući pri tome na umu, između ostalog biološke sisteme, putanje razvoja, profitabilnost ulaganja, odnose moći, nivoe materijalne potrošnje i kulturne obrasce života [Mitlin i Satterthwaite, 1996].
Utopisti i anarhisti u traganju za održivim gradom Još od pre više od sto godina datiraju prvi radovi u kojima se gradovi oznašavaju kao patološka pojava. Nezdravi životni uslovi u slamovima industrijskih gradova u Evropi početkom dvadesetog veka i kasnije u Severnoj Americi potakli su neke od vodećih urbanih teoretičara da započnu traganje za “zelenim gradom”. Pod utiskom narušenih životnih uslova Londona sa kraja devetaestog veka Ebenezer Hauard (Howard) sačinio je viziju i detaljni plan “vrtnog grada”, što se može smatrati prvim utopiskim pokušajem da se osmisli “zeleni grad”. Po Hauardovoj viziji trebalo je izgaditi niz novih samodovoljnih gradova u prirodnom okruženju, okruženih poljoprivrednim lancima koji bi stanovnike snabdevali hranom. Vrtni grad bi imao svoju industriju u kojoj bi stanovnici bili zaposleni. Ljudi bi bili daleko od prenaseljenih velikih gradova, što im je obećavalo bolji kvalitet života. Decenijama kasnije Hauardova polazišta usvajali su različiti sledbenici ideje “novih gradova” širom sveta, s tim što su se utopijske ideje o samodovoljnosti zelenih gradova gubile u sudaru sa realnim uslovima [Beevers, 1988]. U osnovi Hauard je verovao da su veliki gradovi osuđeni na propast. Isto to verovao je i “idejni otac američkog predgrađa” Frenk Lojd Rajt (Frank Lloyd Wright). Njegov san iz 1930. bio je da velike gradove sa velikom gustinom naseljenosti zameni stanovanjem u prostorno retko neseljenom okruženju, povezanom autoputevima. Polazio je od predpostavke da svako domaćinstvo poseduje automobil. Ovaj teorijski koncept postao je realnost posleratnog razvoja u Severnoj Americi, ali i nekim drugim delovima sveta i doveo do onog što se danas naziva urbanom rasplinutošću. Švajcarski arhitekt Le Korbizije takođe je svoj utopijski “radijalni grad” bazirao na masovnom vlasništvu nad automobilima, ali umesto rasplinutog grada on je zagovarao grad oblakodera raspoređenih u pravilnim geometrijskim blokovima i okružen zelenim površinama i transposrtnim arterijama koje ih povezuju. Iako u osnovi različite, ove tri vizije imaju tri zajedničke tačke: sve tri teže ka povećanju zelenih površina, sve se zasnivaju na striktnom izdvajanju funkcija 106
(stanovanja, rada, odmora i rekreacije) u posebne prostorne celine i, konačno, sve tri su bile u potpunosti utopijske.
Slika 28. Vrtni grad Ebenezera Hauarda
Inspirisane idejama Hrabrog Novog Sveta, opštine u posleratnoj Evropi, Severnoj Americi, Australiji Aziji i Africi započele su sa rušenjem celih gradskih kvartova pod izgovorom “čišćenja slamova”. Na njihovim mestima nikli su otuđeni, bezdušni “novi gradovi”, monotona rasplinuta predgrađa zavisna od automobila ili, kao posebnu dragulji post-utopijskog planiranja, korbizijanski blokovi visokih kula sa socijalnim stanovima za porodice sa niskim primanjima. U svojoj kritici ovakvog urbanog razvoja i planiranja Džekobs (Jacobs) podvlači segragaciju i uniformnost post-utopijskih gradova i zalaže se za različitost koja bi gradovima omogućila ostvarivanje prirodne, organske vitalnosti. Ulice i trotoari su, prema njoj, značajan društveni prostor na kome može doći do interakcije između ljudi. Stare zgrade i delovi daju poseban karakter gradu i treba ih obnavljati, a ne rušiti. Mnogi od prostora koji su označeni slamovima ustvari predstavljaju vitalne zajednice koje funkcionišu same po sebi [Jacobs, 1961]. Mnogo dalje otišao je profesor Ričard Senet (Sennett), koji konflikte u gradovima smatra realnim dometom kreativnosti odraslih i zalaže se za organski, anarhični i neplanirani grad [Sennett, 1990].
Koncept urbane održivosti Koncept urbane održivosti danas se uglavnom definiše u rasponu između dve divergentne postavke: • Globalistička postavka, prema kojoj je urbana održivost sinonim za održivi razvoj i upravljanje njime, uključujući regulaciju tržišta, centralizovano planiranje i nova naučna i tehnološka rešenja, i • Lokalistička postavka, prema kojoj je održivost sinonim za održive životne stilove i prema kojoj lokalni kontekst može voditi ka različitim i lokalno prilagođenim perspektivama, uslovima i značenjima održivosti [Sachs 1993; Drakakis-Smith 1995].
107
Elkin i saradnici definišu održivi urbani razvoj na sledeći način: Održivi urbani razvoj mora težiti stvaranju grada koji je pogodan za korisnika (“userfriendly”) i sa dovoljnim brojem resursa, ne samo u smislu forme i energetske efikasnosti, već i u smislu funkcije, kao mesto za život [Elkin i sar., 1991: 12]
Leff u svom definisanju održivog urbanog razvoja polazi od iskustava nerazvijenih zemalja i zemalja u razvoju, dajući definiciju u tradiciji ekološkog pristupa: Stvaranje zelenog grada u kontekstu urbane eksplozije u zemljama Trećeg sveta zahteva proces rekonstrukcije kojim se preduzimaju mere protiv zagađenja, mere zaštite zelenih površina i ponovnog pošumljavanja okoline grada. Takođe, ovaj proces treba da ide ka boljim sistemima transporta, javnih usluga i tehnologijama recikliranja otpada kako bi se raconalnije koristili resursi i energija unutar urbanog ekosistema [Leff, 1990: 55] Stvaranje zelenog grada zahteva artikulaciju urbanih funkcija unutar sveukupnog procesa održivog razvoja. Zahteva se nova funkcija za gradove i njihova reintegracija u sveukupni proces proizvodnje, kroz izbalansiraniji prostorni razmeštaj agro-ekoloških, industrijskih i urbanih aktivnosti [Leff, 1990: 56].
U sličnom tonu ekološki grad definiše i White: Ekološki grad je onaj koji pruža prihvatljive standarde života za njegove stanovnike, bez narušavanja ekosistema i bio-geohemijskog ciklusa od koga je zavisan [White, 2002: 1].
Imajući u vidu mnoge polemike koje je izazvao Bruntladn izveštaj i političke i ekonomske stavove u periodu pre i posle Rio konferencije, neki naučnici su pokušali da definisanje urbane održivosti prilagode ovim debatama. Tako, Breheny pod urbanom održivošću podrazumeva: … dostizanje aspiracija urbanog razvoja, koje se podvrgavaju uslovima takvim da prirodni i stvoreni skup resursa nije u takvoj meri uništen da bi zbog toga bila ugrožena budućnost [Breheny, 1990: 9.7].
Kada se govori o urbanoj održivosti, mora se imati u vidu da gradovi nikada nisu bili samoodrživi kroz istoriju [Elkin i sar., 1991; Camagni i sar. 2001], kao i da verovatno to nikada neće postati u pravom smislu reci. Gradovi su zavisni od svog okruženja, kao i od urbanog sistema u kome se nalaze i od njih se ne može očekivati da postanu samodovoljni u ekonomskom, društvenom ili u smislu zažtite životne sredine. Uz to, gradovi su “proizvođači” eksternih uticaja na okruženje, kako pozitivnih, tako i negativnih. Kako je rasla svest o aspektima zagađivanja životne sredine povezanim sa urbanim načinom života i kvalitetom života u gradovima, sve više su se javljala pitanja o odnosu pozitivnih uticaja prema negativnim i dokazivanja da je ovaj odnos narušen. Kao rezultat toga, sve više pažnje posvećivano je kapacitetu podnošenja održivog grada. On se sastoji iz dva aspekta: intra-urbanog i ekstra-urbanog. Intra-urbani
108
kapacitet podnošenja odnosi se na sposobnost grada da se nosi sa uticajima na životnu sredinu unutar svojih granica (na primer, urbano upravljanje otpadom, urbano zagađenje vazduha i vode, problemi saobraćaja, buke, itd), dok se ekstra-urbani kapacitet podnošenja odnosi na korišćenje zemljišta i drugih resursa neophodnih da se osigura kontinuitet života u gradu (na primer, poljoprivredna proizvodnja, energija, šume, itd) istoriju [Nijkamp and Perrels, 1994; Camagni i sar. 2001]. Sveukupno područje potrebno kao sistem koji će podržavati život u gradu, kroz proizvodnju dobara, resurse i prihvatanje otpadnih materija iz grada često se naziva ekološkom stopom grada [Rees, 1992]. Urbana održivost je, dakle, integralni deo globalne održivosti i zahteva razmatranje urbanizacije unutar konteksta dinamičnih društvenih, ekonomskih, političkih i ekoloških procesa koji prouzrokuju urbani rast, bilo na održivi ili neodrživi način. Urbanizacija, pri tome, obuhvata ne samo kretanje populacije iz ruralnih u urbane areale, nego i rezultate promena u procesima proizvodnje, potrošnje i društvene reprodukcije.
Uloga gradova u održivom razvoju U Istanbulu je 1996. Godine održana Druga konferencija Ujedinjenih Nacija o ljudskim naseljima “Habitat II”, ili “Samit gradova”. Dva osnovna problema razmatrana na ovoj konferenciji bila su “stanovanje za sve” i “održiva urbana naselja u urbanizovanom svetu”. Na konferenciji je usvojen Akcioni plan poznatiji kao Habitat agenda [UNCHS, 1996]. Ovu konferenciju sledila je i Konferencija Istanbul +5, održana 2001. Godine, na kojoj su sumirani rezultati implementacije Habitat Agende. Habitat II istakao je značaj uloge gradova u dostizanju održivog razvoja. Imajući u vidu sve navedene probleme u zaštiti životne sredine koji se javljaju u gradovima ili su prouzrokovani njihovim postojanjem i aktivnošću, neophodno je razmotriti kakva je ustvari uloga gradova u zaštiti životne sredine i, pre svega, u održivom razvoju kao konceptu. Pre svega, značajno je podvući da se gradovi ne smeju posmatrati izolovano od ostalih područja, naročito ruralnih. Oni su veoma međuzavisni u ekonomskom, društvenom, ali i u pogledu zaštite živote sredine. I gradovi i ruralne sredine su delovi zajedničkog ekosistema. Naravno da postoje značajne razlike, koje se uglavnom vezuju za veličinu i koncentraciju stanovništva. Treba naglasiti da koncentracija ljudskih aktivnosti na relativno maloj površini pruža značajne prednosti u poređenju sa disperzivnim modelom razvoja. Ove prednosti ogledaju se u efikasnijoj proizvodnji dobara i pružanju usluga, većim mogućnostima za efikasno korišćenje prirodnih resursa, manjem zauzeću prostora u poređenju sa veličinom populacije, više mogućnosti za uštede energije, itd. Zbog manjih razdaljina i, sledstveno tome, lakše komunikacije, gradovi su centri razvoja kulture i inovacija. U bliskoj prošlosti mnoge od ovih prednosti gradova nisu uzimane u obzir kroz političko delovanje. Gradovi su, pre svega, posmatrani kao problemi, čije rešavanje je jedino bilo moguće stimulisanjem ruralnog razvoja i povratnih migracija stanovništva iz gradova u sela. Ovakva politika pokazala se kao veoma neuspešna i u mnogim slučajevima čak je prouzrokovala kontra-efekat. Da bi se dostigli ciljevi održivog
109
razvoja, neophodno je, na prvom mestu, shvatiti da gradovi imaju značajnu ulogu u ovom procesu, pa čak i činjenicu da je urbanizacija u osnovi pozitivan proces i prednost u budućnosti. Ili, kako je to definisao bivši Generalni Sekretar UN Butros Butros Gali: “Održivi urbani razvoj je najveći izazov društva u dvadeset prvom veku.”
Održivi grad – budućnost ili fikcija Šta je održivi urbani razvoj ili održivi grad? Da bi se na ovo pitanje odgovorlio, pre svega treba održivost posmatrati u širem kontekstu. To znači da ne treba samo govoriti o okruženju u samom gradu, već u obzir uzeti ulogu koju grad ima u širem kontekstu. Sa druge strane, ne treba “održivi grad” posmatrati kao zatvoreni, absolutni koncept. Grad je otvoreni ekosistem i zbog toga uvek zavisi od kretanja ka njemu ili iz njega, tako da ne može nikada biti potpuno samoodrživ. Mnogi od današnjih gradova su čak veoma daleko od toga. U svakom slučaju, održivi urbani razvoj se mora posmatrati i kao stalni proces ka višem nivou održivosti, ali i kao proces traganja za balansom u funkcionisanju. Imajući navedeno u vidu, termin “održivi grad” može biti veoma koristan sa gledišta marketinga, kako bi se i time zadobijala pažnja različitih učesnika u procesu. Da li postoji model održivog grada? Teoretski, da. Model održivog grada, osim njegovih strogo fizičkih granica, odražava i društvenu matricu grada. On se manifestuje kroz nebrojeno mnogo različitih oblika, zavisno od istorijskog nasleđa, kulture, ekonomske baze, klimatskih, geografskih i geopolitičkih karakteristika, da bi se svi ti oblici u krajnjem sveli na samo nekoliko promenljivih koji ga određuju. Održivost, pre svega, treba da se ogleda u ljudskim namerama kao okviru svake strategije razvoja grada. Održivi grad nema “recept” ponašanja ka održivosti, ali treba da ima definisane elemente merenja dostignutog. Dok su jedini “barometar” uspešnosti grada uslovi u kojima žive njegovi stanovnici, neophodno je determinisati ostale komponente njegove održivosti u smislu mogućnosti da se kvalitet života stanovnika održava na duge staze bez pravljenja kompromisa na štetu stanovnika u drugim regionima i globalno. Grad se jedino može smatrati održivim ukoliko njegove vladajuće strukture celu planetu sagledavaju kao jedinstvenu. Koncept održivog grada prema Rodžersu zasniva se na činjenici da grad, uz ekonomske i zahteve prostorne strukture, mora uvažavati i društvene, političke i kulturne zahteve [Rogers, 1998]. Rodžers navodi najvažnije atribute grada koji ispunjava takve zahteve: jednake mogućnosti pristupa osnovnim uslugama, lepotu u umetničkom i arhitektonskom formiranju, kreativnost kojim se optimizuje ljudski potencijal, efikasno korišćenje resursa i najmanji mogući uticaj na životnu sredinu, lakoću kontakta, mobilnost, integrisana i kompaktne zajednice i različitost. Određenje pojma urbane održivosti mora, međutim, da ide dalje od kvaliteta života i da obuhvati dve perspektive koje su umnogome analogne Kastelsovom bipolarnom konfliktu između mreže i pojedinca [Castells, 1996]. Gradovi moraju pomiriti konflikt između toga da budu deo kompetitivne mreže globalnih gradova i savkodnevnih potreba i zahteva svojih stanovnika. Razvoj koji se ne može predvideti uvek je karakterisao kapitalističko društvo i zvog toga kapitalizam u sve više globalizovanom svetu implicira nepredvidiv razvoj na globalnom nivou. Investitori će
110
svoj kapital usmeravati tamo gde će profit biti najveći. Ovaj kapital često predstavlja prenošenje finansijskih resursa iz određenog grada ili regiona na neku drugu lokaciju, često na štetu društva u kome investitor živi.Paralelno tome, vlade ulažu velike resurse u participaciju i kompeticiju unutar grada, kako bi privukle ovakve investitore i smanjile odliv sredstava. Strstegije kao što su direktni gradski marketing, dobijanje velikih međunarodnih događaja (na primer organizacije velikih sportskih takmičenja i slično), oslobađanje od dela poreza ili davanje koncesija, same po sebi zahtevaju ulaganje velikih sredtava i investicija, što može da bude uzrok nedostatku para za rešavanje problema koji direktno ugrožavaju stanovnike. Naravno da gradske vlasti u takvim slučajevima imaju spreman odgovor da sve to rade na dobrobit grada i stanovnika. To je doduše tačno u slučajevima kad grad, na primer, dobije na mežunarodnim konkursima, ali mnogi gradovi ostanu kratkih rukava. U tom slučaju obično se gradski budžet preraspodeljuje na račun zdravstva, školstva, socijalnih davanja, kako bi se pokrile praznine izazvane ovakvom neuspelom politikom. Imajući u vidu ove i slične probleme u funkcionisanju gradova, interesantan pristup “održivom gradu” razvijen je u sklopu političke studije “ekološkog grada”, koja je rađena za vladu Holandije. Strateška mreža “Ekopolisa”, kako je nazvana u ovoj studiji, uključuje tri međusobno povezane vizije grada: odgovorni grad, grad pogodan za život i participativni grad [Tjallingii, 1995]. Tabela 9. Model održivog grada: bipolarni konflikt mreža – pojedinac MREŽA Globalni kapital Ekonomska pozicija Klimatske promene Kvalitet vazduha Kvalitet vode u prirodi Efikasnost u korišćenju prirodnih resursa Otvoreno društvo
Zajednička globalna dobra
POJEDINAC Kapacitet grada Uslovi u gradu Inovativnost Ekonomski autputi Uloga u razvoju Društveni uslovi regiona Društveni kapital Rad i zapošljavanje Integrisano planiranje Obrazovanje Ekonomska Zdravstvo raznovrsnost Politička struktura Stanovanje Bezbednost Dostupnost Kultura i slobodno vreme Pojedinac
Odgovorni grad Termin odgovorni grad odnosi se na odgovornost u upravljanju tokovima unutar grada i izvan njega. Osnovni problem odgovornosti svodi se na činjenicu da se problemi u funkcionisanju prenose u budućnost ili na druge lokacije. Moderno industrijsko društvo je dovelo ne samo do većeg protoka ljudi i informacija, nego i energije, materijala, saobraćaja i vode. U stručnoj javnosti veoma se često koristi termin metabolizam grada da bi se definisale pojave ulaznih i izlaznih tokova, kao i
111
SUNČEVA SVETLOST
VREMENSKE NEPOGODE
funkcionisanja samog grada kao sistema. Metabolizam uopšte definiše se kao “zbir hemijskih reakcija koje se dešavaju u živom organizmu” (Oxford University Press, 1992: 189), što se po analogiji primenjeno na grad kao sistem može odnositi na fizičke tokove oz okruženja u grad (pre svega vode, hrane i goriva), transformaciju ovih tokova ktoz proizvodnju i potrošnju i fizičke tokove iz grada u okruženje (pre svega čvrstog otpada, otpadnih voda i zagađujućih materija).
LJUDI
LJUDI
GRAD
DOBRA USLUGE
DOBRA USLUGE
HRANA INFORMACIJE
ENERGUJA
VODA
OTPAD
Slika 29. Input/autput model grada Tabela 10. Materijalni input-autput bilans Londona u 1993. godini [Girardet, 1993]
Ukupno goriva (pretvoreno u tona nafte) Kiseonik Voda Hrana Drvo Papir Plastika Staklo Cement Cigle, blokovi, pesak Metali
20.000 40.000 1.002.000 2.400 1.200 2.200 2.100 360 1.940 36.000 1.200
AUTPUTI
INPUTI
Hiljada tona godišnje CO2 SO2 NO2 Kanaliacioni mulj Industrijski i građevinski otpad Komercijalni, komunalni i otpad iz domaćinstva
Hiljada tona godišnje 60.000 400 280 7.500
11.400
3.900
Prilikom proučavanja funkcionisanja svakog živog organizma polazi se od konceptualnog trojstva: metabolizam, patologija i zdravlje. Ako se analogija direktno primeni na funkcionisanje urbanog sistema, može doći do problema zbog dinamike grada kao sistema. Drugačije rečeno, ovakva analogija mogla bi se primeniti samo ako se grad posmatra kao izgrađeno okruženje, urbana forma. Međutim, grad u svojoj
112
osnovnoj definiciji ima i interaktivnost sa živim organizmima i treba ga posmatrati kao sistem živih organizama (pre svega ljudi), organizovanih kroz svoje društveno i individualno ponašanje. Skala uticaja koji gradovi imaju na životnu sredinu razlikuje ih od drugih sistema u globalnom ekosistemu. I drugim sistemima, na primer, koncept otpada je nešto drugačiji od onog koji je prisutan danas u gradovima. U biološkim sistemima ne postoji akumulirani otpad, jer se svi nuzproizvodi ponovo reintegrišu u biološke procese. Za razliku od biloloških procesa, sistemi gradova još uvek nisu dovoljno sifisticirani u postupanju sa tonama otpada u vidu aerozagađenja, efluenata, otpada iz proizvodnje ili pakovanja. Velika količina ovog otpada se ne vraća ponovo u prirodne procese i predstavlja zagađujuće materije za buduće vreme. Ljudi danas opterećuju životnu sredinu sa više od tri stotine puta većim opterećenjem, nego što je to njena mogućnost prirodne disipacije. U prirodu, na primer, dospeva dvadeset tri puta veća količina cinka i trideset osam puta veća količina antimona [Ayres, 1992 cit. u Hawken, Lovins et al. 1999]. Globalna dominacija gradova i njihov uticaj na biosferu planete će nastaviti da testira sposobnosti složenog konglomerata globalnih ekosistema da se adaptiraju na ovakve generatore urbanog otpada i “predatore” prirodnih resursa. Gradovi i životna sredina unutar koje oni postoje su nedeljivi. Do odgovornog grada može se stići jedino ako se ima u vidu da gradovi sami po sebi predstavljaju sisteme sa složenom interakcijom prema drugim globalnim ekosistemima. Nejednak balans tokova koji dolaze u grad i onih koji iz njega odlaze prouzrokuje probleme u svim oblastima (globalno zagrevanje, acidifikacija, erozija, atrofija i druge). Buduće generacije će zbog toga biti izložene dodatnom riziku, pojedine biljkne i životinjske vrste će biti istrebljene i slično. Ovo je posebno karakteristično i značajno za razvijene zemlje, koje, kao što se videlo iz predhodnih poglavlja, koriste četiri petine svetskih prirodnih resursa za eksploataciju. Veoma je značajno smanjiti na najmanju meru linearne tokove iz okruženja u grad i iz grada u okruženje i raditi na stvaranju zatvorenih cikličnih tokova ili cirkularnog metabolizma grada [Girardet, 1999]. Tako se mogu formulisati i neki od kriterijuma održivosti: na ulazu u sistem na prvom mestu treba izbeći nepotrebnu potrošnju (energije, materijala, itd). Ako ovo nije moguće, trebalo bi potražiti mogućnosti za korišćenje obnovljivih resursa (kao što je biomasa ili solarna energija). Ako u datom vremenskom okviru nije moguće izbeći upotrebu neobnovljivih resursa (kao što su minerali i fosilna goriva, na primer) neophodno je izvršiti optimizaciju njihovog korišćenja i izbeći njihovo rasipanje. Na izlaznoj strani prva mogućnost je takođe izbegavanje i to izbegavanje otpada: bolje je ne kupiti ili ne koristiti pojedine proizvode ili materijale ako oni nisu stvarno neophodni. Ako se njihova upotreba ne može izbeći, u svakom slučaju treba nastojati da se proizvod ili materijal nalazi u proizvodnom ciklusu, kako ne bi bio “izgubljen” negde u okruženju, gde može naneti štetu. Konačno, ako se određeni otpad ne može izbeći, u svakom slučaju sa njim treba postupati na “čist” način, tako da ne ugrozi ljudsko zdravlje ili životnu sredinu. Grad pogodan za život Druga vizija “Ekopolisa” odnosi se na grad pogodan za život. U fokusu ove vizije su izgraćeno okruženje i upravljanje njime, kao i stvaranje zdrave životne
113
sredine. Problemi koji se javljaju u vezi ove vizije leže u izgrađenim urbanim formama koje su u prošlosti nanosile štetu lokalnim ekosistemima, s tim što se to najčešće proteže i do današnjih dana. Značajan aspekt rešavanja ovih problema je napor da se postojeći lokalni ekološki potencijal iskoristi na optimalan način. Grad, naselje ili građevinski objekat ne sme biti jednostavno “ubačen” u postojeće oruženje, već mora u njega biti pažljivo integrisan. Pri tome treba voditi računa o postojećim resursima. Ovo je veoma vidljivo kod gradova u nerazvijenim i zemljama u razvoju, ali i kod mnoštva gradova u našem okruženju, gde pitanja pijaće vode, odvođenja otpadnih voda, čvrstog i opasnog otpada, kvalitetnog javnog prevoza, zdravog stanovanja i zelenih površina nisu rešena na adekvatan način. Ali kako definisati šta je to grad pogodan za život? Neophodno je poći od toga kako pojedinac opaža prostor u kome živi i kako unutar njega zadovoljava svoje potrebe. Složićemo se da je način na koji čovek opaža prostor u kome žive veoma značajan za percepciju grada. Instiktivna reakcija čoveka kada se pomene pojam “mesta” (u smislu prostora) je da pomisli na “moje mesto”, “njihovo mesto”, “ničije mesto”, ili čak “mesto mog neprijatelja”. Prostor može navesti ljude da imaju relativni osećaj sigurnosti li nesigurnosti, pripadnosti ili odbačenosti, straha ili olakšanja, oduševljenja ili zapanjenosti, fascinacije ili indiferentnosti… Sve ove asocijacije inspirisane su prostorom ili mestom na kome se nalaze. One se mogu razviti kroz direktno povezivanje mesta sa predhodnim iskustvima pojedinca, kroz indirektno povezivanje kod koga mesto podseća pojedinca na neko predhodno zapamćeno konkretno mesto ili tipizaciju u njegovoj svesti, ili na događaj, bilo da je reč o stvaranom događaju koji je pojedinac doživeo, ili o događaju znanom iz medija. U ljudskoj prirodi je da vole da poznaju mesto na kome se nalaze, ali oni takođe vole i nova islustva. Vole da budu fascinirani i traže novo i različito, iako žele da ta iskustva budu unutar granica poznatog i razumljivog. Psihološka istraživanja definisala su sadržaj onoga što se može smatrati zadovoljavajućim životom i to upravo redosledom koji je naveden: • zadovoljenje fizioloških potreba: ne biti gladan ili žedan, • osećati se sigurno i imati mesto za stanovanje u kome je toplo, • osećati pripadnost grupi ili društvu, • imati mogućnost da izrazimo svoju individualnost na neki način, • živeti u okruženju koje nam omogućava da se osećamo samoispunjenim. Zadovoljavanje svih navedenih sadržaja u okviru plana razvoja grada ne znači da će on biti pogodan za život. Odgovoran planer će se tek potom zapitati kako će u njegovoj viziji izgledati male svakodnevne aktivnosti: šetnja sa decom, odlazak do autobuskog stajališta, vožnja bicikla, odlazak u kupovinu ili na posao, parkiranje… Faktori koji utiču na habitabilnost jednog ljudskog staništa često su povezani sa onim što se nalaže iz centara koji se ne nalaze unutar grada. Obično su to centri moći, vezani pre svega za ekonomsko i političko odlučivanje, ali i za tradiciju i navike. Aerozagađenje, buka izazvana motornim vozilima, zagađenje voda mogu se smatrati faktorima koji su od značaja, ali pre svega za šire, strateško planiranje. Oni se ne manifestuju direktno na konkretno mesto života, na stan, na pojedinca u njemu. Kada se govori o pitanjima pogodnosti za život, počinju da se javljaju neki novi problemi, vezani u prvom redu za individualnu psihologiju korisnika. Međutim i planiranje na
114
mikro nivou može mnogo da učini u podizanju svesti i ograničavanju uticaja koji pojedinci imaju na ove šire probleme. Kada jednom pređe onu granicu koja ga deli od osnovnih pitanja vezanih za ekonomski opstanak i kada ima mogućnost izbora, pojedinac nastoji da živi na mestu koje ga zadovoljava. Identifikacija karakteristika ovakvog mesta mogla bi da bude dobra polazna osnova u traganju za sadržajem mesta pogodnog za život. Ukoliko je, na primer, za takvo mesto značajno da ima određeni nivo fascinantnosti za korisnika, onda njegovo planiranje mora da se zasniva na ostvarivanju kompleksnosti, različitosti, misterioznosti, i unutrašnje koherencije. Kevin Linč o tome primećuje: … Uvek postoji ono što oko ne može da vidi, ono što uvo ne može da čuje, sadržaj ili scena koju treba otkriti. Ništa se ne može osetiti samo po sebi, već uvek povezano sa svojim okruženjem, nizom događaja koji mu predhode, sećanjem na predhodna iskustva. [Lynch, 1960]
Neophodno je, dakle, uspostaviti kriterijume koje bi planeri trebalo da uvažavaju u procesu planiranja gradova pogodnih za život. U neposrednom susedstvu treba omogućiti veću raznovrsnost sadržaja koje svaki pojedinac može izabrati. Adekvatnim urbanim planiranjem mogu se ostavriti takve veze između ovih sadržaja, koje će ohrabrovati njihovo korišćenje. Takođe treba vizuelno osmisliti ove sadržaje tako da oni budu jedinstveni u što većoj meri, kako bi stanovnici mogli da razviju svoju individaulanu, ali i grupnu percepciju grada. Participativni grad Treći aspekt vizije održivog grada odnosi se na participativni grad. Usklađivanje različitih interesa poslovnog sektora, zaštite životne sredine i razvoja zajednice zahteva stvaranje partnerstva. Neophodnost partnerskih odnosa posebno se može uočiti u današnjem okruženju ubrzane urbanizacije i globalizacije. Pritisci sa kojima se danas sreću lokalne zajednice čine sve težim izolovane pokušaje pojedinačnih institucija da same razvijaju, snabdevaju i održavaju neophodne servise. Tradicionalana uloga servisa (koji se nude od strane vlasti, privatnog sektora, društvenih organizacija, sindikata, verskih zajednica, mesnih zajednica i porodice) sve brže se menja zbog sve većih fiskalnih ograničenja, ustavnih rešenja i zakonskih promena, smanjenja resursa i ekoloških zahteva, globalizacije ekonomije i liberalizacije tržišta, promenjenih vrednosti i novih društvenih normi, kao i zbog demografskih pritisaka na gradove. Kao rezultat ovih promena, lokalne zajednice se odlučuju za partnerski pristup obezbeđivanju servisa. Servisi se sve više obezbeđuju kroz koordinirane napore korisnika servisa, lokalnih vlasti i njihovih sektora za obezbeđivanje servisnih usluga, privatnih investitora, lokalnog poslovnog sektora, interesnih grupa, poput udruženja potrošača, sindikata, verskih zajednica ili grupa, društvenih organizacija, regionalnih i državnih vlasti, pa čak i međunarodnih organizacija za razvoj i finansijsku pomoć. Samo onda kada se zainteresovane strane slože da razviju i primene zajedničku strategiju, izvesno je da će servisi biti održivi! [Milutinović, 2004] Nezavisno od organizacionog oblika, primeri iz prakse pokazuju da uključivanje zainteresovanih grupa u proces planiranja održivog razvoja ima šest najvažnijih ciljeva [Milutinović, 2004]:
115
• •
stvaranje zajedničke vizije zajednice za budućnost; identifikovanje i odabir prioritetnih problema, kao i dogovor oko neophodnih mera za rešavanje hitnih problema; • podrška analizama lokalnih problema u kojima učestvuje celokupna zajednica, uključujući pregled dugoročnih, sistemskih problema koji dovode u konfrontaciju pojedine servisne sisteme, kao i potreba za integracijom različitih servisnih sistema i razvojem strategija za stvaranje njihove međusobne podrške; • razvoj akcionih planova kojima se pobrojni problemi mogu rešiti, uz korišćenje iskustva i inovativnosti različitih lokalnih grupa; • mobilizacija resursa unutar zajednice, kako bi se izašlo u susret potrebama za pojedinim servisima, uključujući zajedničku implementaciju projekata održivog razvoja; • stvaranje ili uvećavanje javne podrške aktivnostima lokalne vlasti i razumevanja potreba razvoja opštine i ograničenja na koja se nailazi u procesu razvoja. Naravno, odgovorni grad, grad pogodan za život i participativni grad nisu tri različita grada! Ove tri vizije moraju se integrisati u jednu jedinstvenu viziju, kako bi se za jedan grad moglo reći da je održiv. Planiranje održivog urbanog razvoja Zašto strateški planirati? Pitanje uopšte nije naivno, imajući u vidu istoriju planiranja u našoj zemlji. U jednoj studiji nacionalnih procesa planiranja i usvajanja budžeta koja obrađuje više zemalja navedeno je da napori usmereni ka svestranom planiranju donose više štete nego koristi. U zemljama nekadašnjeg komunističkog bloka postojala je praksa usvajanja sveobuhvatnih, centralizovanih i višegodišnjih planova razvoja. Setimo se samo “petoljetki”. Naravno, na ovaj način sačinjeni i usvojeni planovi nisu mogli sprečiti evidentnu ekonomsku i političku stagnaciju. Moguće je da su i dodatno doprineli padu režima koji su ih donosili i sprovodili. Dakle, zašto planirati? Ukoliko se misli na centralizovane planove za koje su zaduženi posebni timovi planera, racionalno – analitičke projekcije sadašnjih potreba i neizvesne budućnosti, onda svakako ima malo razloga za planiranje. Nasuprot tome, ukoliko se misli na strateško planiranje kao deo procesa rukovođenja, kojim se određuju prioriteti i dizajnira realistična implementacija strategije (uz otvorene opcije na raspolaganju menadžerima), tada planiranje ima smisla, a vreme i utrošena sredstva u tom procesu će opravdati svoju namenu [Milutinović, 2004]. Suština efikasnog planiranja je u velikoj meri sadržana u samom procesu, a ne u njegovom proizvodu, odnosno planu. Da bi proces bio efikasan, potrebno je da ima sledeće karakteristike: • Da bude participativan (u njegovoj pripremi učestvuju donosioci odluka i funkcioneri zaduženi za rešavanje problema, plan se ne priprema za njih); • Da bude interaktivan (podrazumeva konfrontiranje između onoga što jeste i onoga što može biti); • Da bude integrativan (da vertikalno povezuje u oba smera promišljanja o tome ko treba i šta je potrebno i kako preduzimati); • Da bude iterativan (da uvažava činjenicu stalnih promena organizovanih sistema i njihovog okruženja, kao i da nijedan plan ne može trajati suviše dugo).
116
Veoma često se postavlja pitanje kada inicirati proces strateškog planiranja održivog razvoja? Situacije u zajednici kada strateško planiranje može biti korisno i pravovremeno su: • Kada je zajednica u krizi (što je očigledno slučaj sa većinom naših opština); • Kada rukovodstvo zajednice želi da iskoristi određeni trenutak (na primer, mnoge opštine u zemljama Centralne i Istočne Evrope započinjale su rad na svojim strateškim planovima održivog razvoja kada bi se njihovi predstavnici vraćali sa studijskih putovanja na kojima su stekli brojna nova saznanja o efikasnom radu lokalne samouprave i planerskim procesima); • Kada dođe do velikih promena u načinu funkcionisanja zajednice ili lokalne samouprave (to je, na primer, slučaj kada se donese novi zakon o lokalnoj samoupravi, sa većim stepenom decentralizacije); • Kada dođe do promena kod izabranih ili imenovanih lica u lokalnoj samoupravi; • Kada se uvede nova organizacija ili tehnologija rada; • Kada je rešavanje problema od šireg značaja, odnosno prevazilazi granice lokalne samouprave i zahteva obezbeđivanje resursa van njene teritorije (na primer, potreba za prekograničnim povezivanjem, potreba za obezbeđenjem para iz donacija ili investicija); • Kada lokalna samouprava želi promeniti stil rukovođenja i uključiti više međusektorskih timova u zajedničko odlučivanje; • Kada Skupština grada ili opštine usvoji izmene politike, što zahteva dugoročne strategije njene implementacije. Iako se većina ovih primera odnosi na situacije koje imaju epizodni karakter, odnosno povezane su sa nekim konkretnim događajem, takve situacije mogu biti posebne prilike (odnosno “okidači”) za iniciranje procesa planiranja održivog razvoja. To znači: zaustaviti se na trenutak, porazmisliti o svemu, o budućem razvoju zajednice, manjim “popravkama” u njenom funkcionisanju, ili pak o celovitim promenama operativne mašinerije lokalne samouprave. Od klasičnog ka meta-urbanom planiranju Ono što je možda najvažnije shvatiti iz dosadašnjih razmatranja je da postoji konstantna dinamika transformacije gradova. Koncepti kontinuiteta, homogenosti, distance, blizine, povezanosti i funkcija, koji se mogu smatrati osnovnim konceptima postojeće planerske prakse u gradovima, moraju biti promenjeni ili nadograđeni, kao što se moraju redefinisati granice ili načini tranzicije između javnog i privatnog, personalnog i društvenog, lokalnog i onoga što predstavlja opšti interes. Urbano planeri u danasnje vreme suočeni su sa sve većim brojem zahteva za novim urbanim sadržajima i objektima, kojih do sada nije bilo, od multipleks dvorana, do logističkih platformi (mesta na kojima su zastupljeni svi postojeći sadržaji) koje sadrže kako komercijalne hiper-centre, tako i, recimo, prostore za rejv-žurke! Planiranje samo po sebi, a planiranje održivog razvoja posebno, ulazi u fazu kada se značajno mora promeniti način razmišljanja i akcije koje se preduzimaju, tako što će se odbacivati ideje kao što su fleksibilnost, kompleksnost i reaktivnost, pregovaranje i koordinacija, što sve treba da dovede do promena ne samo u konceptu preduzimanja akcija javnog sektora, već i formi ekonomske i društvene organizacije.
117
Sve cesce se govori o meta-urbanom planiranju, kao o novom konceptu [Ascher, 2001], koji predstavlja unapređenje u sledećim oblastima: • Granice planiranja se pomeraju od klasičnog urbanog planiranja ka strateškom urbanom upravljanju. Klasično urbano planiranje se zasniva na dugoročnim planovima, odnosno propisanim smernicama na osnovu kojih se donose planovi vezani za urbanističko projektovanje, koji treba da obuhvate realnost koja se može očekivati u budućnosti i da je uključe u predhodno definisani okvir. Cilj je da plan na najmanju moguću meru svede neizvesnost u budućnosti. Metaurbano planiranje takože definiše plan za grad ili region, trudeći se da on bude koherentan i da obuhvati strateške korake koje treba preduzeti da bi se ostvario, uzimajući u obzir događaje koji se mogu desiti i promene do kojih može doći, kao i načine ne koji se može izvršiti revizija ciljeva i načina ostvarivanja plana ukoliko je to neophodno zbog ovih događaja ili promena. Strateško upravljanje nije procedura kojom se neizvesnost smanjuje (što je u otvorenom svetu i društvu promena u kome živimo nerealno očekivati), već procedura koja daje načine “hvatanja u koštac” sa ovim neizvesnostima. • Od zahtevanih pravila (kojima se ustanovljava šta treba uraditi) težište se pomera ka efektivnim pravilima (kojima se definišu performanse koje treba postići). Tradicionalno urbano planiranje postavlja uslove koje budući urbanistički planovi i projekti treba da zadovolje: zahteve zoniranja, gustine stanovništva, visine objekata... Po svojoj prirodi ovo su zahtevana, odnosno naredbodavna pravila, koja se obično uobličavaju svojevrsnim odlukama gradskih skupština i imaju snagu zakona. Meta-urbano planiranje značaj poklanja ciljevima koje treba dostići i ohrabruje javni i privatni sektor da razvijaju modalitete kojima će se ubrzati efektivno ostvarivanje tih ciljeva na dobrobit zajednice, ali i svih zainteresovanih strana. Ovakva strategija je u stalnom traganju za novim načinima ekspresije urbanog kvaliteta života, odgovornosti prema javnosti, standardima koje treba dostići i formalnim karakteristikama razvoja. “Kvalitativno” urbano projektovanje je značajan deo ovako postavljene nove perspektive. Njime se uspostavljaju pravila kojima se značaj daje rezultatima, pre nego značenjima, kako sa arhitektonskog, tako i sa urbanističkog stanovišta. • Od prostorne specijalizacije ide se ka kompleksnosti. Klasično urbano planiranje pod uticajem fordističkog načina razmišljanja traga za rešenjima u specijalizaciji i simplifikaciji urbanih funkcija, kao i njihovoj alokaciji na već dogovorena i pripremljena mesta. Za razliku od toga, meta-urbanističko planiranje pod uticajem novih metoda produktivnosti i upravljanja sve manje da simplifikuje komplikovanu realnost, već da se prilagodi postojećim kompleksnim funkcijama i teritorijalnim ograničenjima. Efektivnost i dugotrajnost se traži, pre svega, u različitosti, fleksibilnosti i reaktivnosti. • Od kolektivnih rešenja tešište se prebacuje ka individualnim rešenjima i uslugama. Klasično urbano planiranje primat daje permanentnim, kolektivnim, masivnim i homogenim rešenjima kao odgovoru na potrebe i zahteve stanovanja, mikrourbanog planiranja, gradskog saobraćaja i rekreacije. Meta-urbano planiranje trebalo bi da bude u stanju da se prilagođava rastućim promenama i novim zahtevima u ovoj oblasti. Proces individualizacije koji je jedan od najznačajnijih
118
•
•
•
procesa modernog društva ne može se izbeći ni u planiranju, tako da se često može videti nesklad između javnog interesa i različitih potreba i praksi. Zbog toga metaurbano planiranje mora da integriše u svojim planovima ono što se u marketingu naziva pristupom “jedan na jedan”. Ovo nije novi način pristupa problemima razvoja, već samo dalja razrada procesa koji je evoluirao od, na primer, principa zajedničkih kupatila ka individualnim ili prelaska sa gradskih satova na satove koji pokazuju vreme na rukama stanovnika. Naravno, ovakav način planiranja razvoja ne sme da poništi vrednosti socijalizacije, društvene organizacije i zajedničke regulacije. Naprotiv. Sva nova rešenja usmerena ka pojedincu, uspostavljaju zajedničke mehanizme koji su sve kompleksniji i ekspanzivniji. Tradicionalni servisi, kao što su muzeji, tramvaji, univerziteti, ne nestaju, ali mobilnije i na telekomunikacijama zasnovano društvo u gradovima koji se sve više šire zahteva nova pravila njihove lokalizacije i upravljanja. Substancijalni javni interes polako se zamenjuje proceduralnim javnim interesom. Tradicionalno urbano planiranje razvija se oko substancijalnog projektovanja od generalnog i zajedničkog interesa. Opšta pravila je podvrgavaju zajedniškom interesu, koji je iznad pojedinačnih interesa, uz predpostavku da opšti interes celokupne aglomeracije predstavlja ili vodi ka zajedničkom interesu. Činjenica je da ovakav pristup postaje neoperativan u uslovima kada se javljaju različiti i često suprostavljeni interesi različitih zainteresovanih grupa, stvarajući kompleksni sistem vrlo različitih interesa. Lokalna vlast, država i urbani planeri sve manje mogu da baziraju svoje akcije na generalnom interesu ili na ciljevima koji proizilaze iz zajedničkog interesa. Danas postoji mnogo naučnih i tehnoločkih unapređenja u različitim oblastima koja omogućavaju da se individualni ili grupni interes inkorporira u procese odlučivanja, što je jedan od zahteva meta-urbanog planiranja. Time se otklanja bilo kakva sumnja vezana za definisanje opšteg interesa, koje najčešće odražava stavove vladajućeg establišmenta. Od vladanja gradom težište se pomera ka urbanom upravljanju. Klasično urbano planiranje podrazumeva moć gradske vlasti, kako bi se planovi mogli sprovoditi. Moć i autoritet vlasti, osim samog rukovodstva grada, oličena je i kroz ona tela i ustanove koje su na bilo koji način podređene ili zavise od establišmenta (crkva, škole, lokalna trgovina i transport, itd). Za razliku od toga, meta-urbano planiranje suočava se sa različitim društvenim grupama, pojedincima, heterogenim teritorijama, različitim bihevioralnim shvatanjima života unutar zajednice, projektovanih kroz individualno ponašanje autoriteta – medijatora u zajednici. Unutar ovakvog konteksta meta-urbano planiranje zahteva nove forme planiranja i sprovođenja javnih odluka, sposobne da okupe i mobilišu stanovništvo, zainteresovane grupe i eksperte, kako na najvišim, tako i na nižim nivoima odlučivanja. Redefinišu se teorije urbanog projektovanja i omogućava se različitost stilova. Meta-urbano planiranje se sve više zasniva na kognitivnim naukama, modelovanju i simulaciji, odnosno naukama iz grupacije tehničkih nauka. Ovo je potrebno kako bi se na kompleksan način dao odgovor na svakako kompleksne potrebe gradova. Imajući na umu svu složenost problema, jedino ovakav naučni pristup omogućava različite mogućnosti za izbor i čini promene ostvarljivim. Otvorenost se, između
119
ostalog, ogleda i na polju arhitektonske i urbane estetike, sagledavajući na novi način pitanje stilova, čisteći stilove od ideoloških ostataka i rigidnih arhitektonskih zahteva. Zbog toga se u meta-urbanom planiranju planerski deo strogo odvaja od arhitektonskog dela.
Održivi razvoj – šta očekivati u budućnosti? Džonatan Porit, bivši predsednik Komisije za održivi razvoj Vlade Velike Britanije rekao je da su oni koji se bave zaštitom životne sredine prinuđeni da balansiraju između optimizma vezanog za progres koji je načinjen u “ozelenjavanju” društva i ekonomije i dubokog pesimizma vezanog za našu šansu da dovoljnom brzinom idemo ka sprečavanju ekološke katastrofe [Christie, 2000]. Tabela 11. Optimistički vs. pesimistički pogled na budućnost održivog razvoja OPTIMIZAM • • • • •
Bolje razumevanje stanja zaštite životne sredine i onoga što treba da bude učinjeno Kvalitetniji podaci, bolji monitoring; Unapređenje međunarodne saradnje; Bolje razumevanje veza između problema; Promene u javnom mišljenju;
Neki trendovi vode u dobrom pravcu; • Rast stanovništva je usporen u mnogim državama; • Ima resursa čije je korišćenje smanjeno; • Sve više pažnje posvećuje se recikliranju;
Preduzimaju se akcije kako bi se unapredio kvalitet života; • Bolji zakoni i efektivniji fiskalni mehanizmi; • Novi horizonti u planiranju i dugorićnije planiranje; • Širi se pokret Lokalne Agende 21;
PESIMIZAM •
Još uvek ignorisanje i skoro potpuno slepilo: pogrešne interpretacije dokaza, nedostatak kooperacije, razmišljanje na kratke staze • Još uvek ekonomski pristup “business as usual” i premalo pažnje koja se posvećuje problemu dugotrajne jednakosti; • Još uvek postoje problemi u izvršavanju sporazuma koji zahtevaju smanjenje moći; • Nastavljaju se tenzije Sever – Jug; • Mehanizmi za uvođenje promena još uvek nisu dovoljno robustni; Mnogi trendovi su još uvek negativni; • Globalno zagrevanje nije zaustavljeno; • Rast stanovništva je još uvek veliki u najsiromašnijim zemljama; • Skoro da nema napretka na polju humanog razvoja; • Mnogi resursi se i dalje eksploatišu više nego što je kapacitet podnošenja; • Nastavlja se uništavanje biljnih i životinjskih vrsta i destrukcija habitata; • Raste potrošački mentalitet; • Neki pozitivni elementi napretka anulirani su stalnim problemima, na primer AIDS-om, rastom količine otpada, stopom urbanizacije, rastom saobraćaja, itd; Akcije su još uvek nedovoljne, ne postoje, ili nemaju efekta; • Ima mnogo mesta gde vlast i upravljanje nisu adekvatni savremenim zahtevima; • Tehnologija uzrokuje mnogo problema, tehnološka dostignuća mogu zaseniti stvarne probleme;
120
•
Neke akcije na polju održive potrošnje, na primer uvođenje obnovljivih energetskih izvora, upravljanje otpadom, “zelene zgrade”, unapređenja u tehnologiji;
• • •
Još uvek manjina ljudi u svetu uživa stvarne plodove demokratije; Još uvek je teško ljude pokrenuti da učestvuju u zajedničkim akcijama, ili da menjaju svoje ponašanje; Zakoni i fiskalni mehanizmi još uvek nisu dovoljni, ili dovoljno dobri, a nekad mogu imati i kontraefekte;
Kako današnje gradove načiniti održivim? Posle svih objašnjenja koja su predhodila ovom poglavlju, trebalo bi da bude potpuno jasno da odgovor na ovo pitanje ne može biti na nivou koji podrazumeva korišćenje papirnih umesto plastičnih kesa, ili sličnih “akcija” kojima se tehnologija izmešta iz šireg konteksta. Pre će biti da odgovor skoro u potpunosti leži u nivou procesa i veza. Traganje ka balansu je osnovni preduslov života za sve žive organizme. Zajednice bioloških sistema unutar njihovog prirodnog okruženja, odnosno ekosistemi, predstavljaju sferu unutar koje se moraju naći modeli sadašnjeg i budućeg ponašanja. Ove modele karakterišu ciklični, regenerativni procesi. Ovakvi procesi u prirodi mogu se najbolje pratiti u onome što naučnici nazivaju “ekosistemima u klimaksu”, kod kojih se izraženi raznovrsnost, biomasa i visoki stepen stabilnosti i zaštite od brzih promena ogleda se u tome što se energetski tokovi izmeštaju iz produkcije ka održavanju samog sistema. U predhodnim fazama ekološke sukcesije, pre nego što sistem dostigne svoja status klimaksa, dešava se nešto drugo. Umesto održavanja stabilne raznovrsnosti, ekosistem radije ide ka rapidnoj produkciji kroz održavanje manjeg broja vrsta i izraženu evoluciju drugih vrsta u pravcu koji diktira stanje životne sredine.
Neophodnost daljeg razvoja sistemskog pristupa održivom razvoju Sistemi ne mogu biti održivi samo održavanjem individualnih komponenti koje čine sistem. O tome Capra kaže sledeće: Živi organizmi i ekosistemi, takođe, mogu postati dugotrajno nestabilni, ali ukoliko to postanu, oni će eventualno nestati zbog prirodne selekcije, a preživeće samo oni sistemi koji poseduju ugrađene procrese stabilizacije. U humanoj realnosti ove procese treba uvesti u globalnu ekonomiju, kroz ljudsku svest, kulturu i politiku. Drugim rečima, moramo projektovati i primeniti regulatorne mehanizme koji će stabilizovati novu ekonomiju [Capra, 2002].
Gradovi se ne mogu smatrati održivim niti pridonositi globalnoj održivosti samo uz individualne ili izolovane pokušaje da se reše kompleksni i međuzavisni problemi održivosti. Akcije koje se odnose na funkcionisanje individualnih komponenti neosporno dovode do komplikacija u korpusu drugih komponenti. To je osnovna karakteristika sistema i izazov novim modelima upravljanja u gradovima. Grad kao sistem je neotporan kao i ostali prirodni sistemi. Čak i ako je uspostavljen odgovarajući balans između inputa i autputa, grad se ne može smatrati održivim zbog mogućih posledica neočekivanih poremećaja. Samo je pitanje
121
mogućnosti i sposobnosti gradova da se adaptiraju na dinamičke eksterne uticaje, kako bi osigurali uspešan opstanak. Sistem grada ne može da postoji izolovano, kako je to naglašeno u predhodnim poglavljima. Svaki grad je deo globalnog sistema gradova i regiona i sa njim je povezan trgovinskim vezama, migracijama, protokom kapitala i informacija. Ove veze doprinose neotpornosti gradova na spoljne uticaje na koje oni imaju neznatni, ili uopšte nemaju uticaj. Zbog toga je neophodno da gradovi razvijaju sposobnost da odgoarajuće odgovore na neočekivane poremećaje koji utiču na njihovo unutrašnje funkcionisanje. Kako bi postali i ostali održivi, ali i kako bi odgovorili zahtevima hijerarhije u svetskom sistemu gradova, oni stalno treba da se nalaze u procesu preispitivanja, adaptacije i evoluiranja. Kako bi opisali evoluciju hijerarhijskih sistema i pružili osnovu za proučavanje održivosti gradova, Gunderson i Holing uvode termin panarhija [Gunderson i Holling, 2002]. Ako se o gradovima razmišlja kao o individualnim sistemima koji su smešteni unutar šireg sistema svetskih gradova, nerealno je da oni mogu da ostvare statično stanje održivosti. Gradovi moraju ostati dinamični i zadržati sposobnost da se kreću kroz različite faze, prikazane na slici 32.
reorganizacija
konzervacija
K
POTENCIJAL
α
eksploatacija
rasterećenje
r
Ω UNUTRAŠNJA POVEZANOST
Izvor: [Gunderson and Holling, 2000]
Slika 30. Faze adaptivnog ciklusa
Gradovi se kreću od dovoljno visokog nivoa svojih potencijala, takozvane αfaze. U ovoj fazi unutrašnje veze u gradu kao sistemu su na relativno niskom novou. Karakteristično za α -fazu je da dolazi do reorganizacije u društveno – ekonomskom sistemu, tako da se stvaraju unutrašnje veze. Konkretnije rečeno, grad počinje da uvodi inovacije, kao odgovor spoljnim parametrima i unutrašnjim zahtevima. Unutrašnje veze nastavljaju da rastu, ali potencijal grada opada. Ova faza se obično poklapa sa restruktuiranjem industrije u vremenima ekonomske recesije ili društvenih transformacija. Onda kada grad identifikuje svoju novu funkciju (ili funkcije) i izabere svoj ekonomski put ili put razvoja, potencijal grada opada i počinje doba eksploatacije. U ovoj r fazi grad počinje da stvara veze koje će mu pomoći da dostigne veću
122
efikasnost i akumulaciju kapitala. Kako se sistem polako pomera ka K fazi, njegov potencijal počinje da raste, iako je taj potencijal u osnovi sveden na veoma uski krug aktivnosti, dok se uspostavljene veze sužavaju i postaju deo rigidne mreže, ili institucionalnog okvira. To je obično uzrok što sistem postaje nestabilan, što se ogleda u neotpornosti na neke unutrašnje i na gotovo sve spoljašnje poremećaje. Grad kao sistem doživljava kolaps u relativno kratkom vremenskom periodu u U fazi, pre nego što što se ponovo uspostavi stabilnost i grad ponovo počne svoj proces povratka u αfazu. Time je krug zatvoren. Dakle, način “kretanja” grada kroz navedne četiri faze praćen je promenama dva pomenuta pokazatelja: potencijala grada i veza unutar sistema. Osim njih, interesantno je pratiti i treći parametar: prilagodljivost, koji je jako bitan kada se govori o stabilnosti i održivosti grada. Ova treća dimenzija definiše se kao sposobnost grada da podnese neočekivane poremećaje i održava najvažnije funkcije unutar sebe. Potencijal grada označava kolike su njegove mogućnosti, veze određuju do kog nivoa grad može da utiče na sopstvenu sudbinu, dok prilagodljivost određuje koliko je grad otporan ili neotporan na neočekivane poremećaje.
Ka održivosti, ili ka postizanju balansa? Suprotno prirodi, ima mnogo dokaza da ljudske zajednice danas uglavnom teže da humane ekosisteme zadrže u “predklimaksnom” stanju ekološke sukcesije, unutar koga su prihodi od proizvodnje i brzina promena visoki, ali izostaje stabilizirajući efekat biološke raznovrsnosti. Stalni zahtevi za sve većom proizvodnjom i potrošnjom koji karakterišu modernu ekonomiju ugrožavaju napore prirode da se kreće ka maksimalnoj zaštiti i adaptivnim strategijama. Mora se ovde reći da ukoliko želimo da stvorimo bar jedan grad na planeti koji će se razvijati i živeti u skladu sa principima održivog razvoja i biti u stanju da dokaže da su održive zajednice stvarno moguće, onda će taj događaj sam po sebi biti dovoljan da pokaže da je moguća promena paradigme razvoja u pravcu koji je neophodan za dalje preživljavanje. Tada će napokon postati jasno da je jedina ekonomija koja može biti održiva ona koja traži balans u lokalnom, odnosno na nivou gradova i lokalnih zajednica. Ovo može da afirmiše skoro potpuno zaboravljenu činjenicu da je osnovni razlog postojanja ekonomije ostvarivanje kvaliteta ljudskih zajednica. Izbalansirana ekonomija itekako proizvodi višak vrednosti i blagostanje, ali je kvantitet u ovom slučaju nešto što samo prati kvalitet. Da bi se došlo do stvarne održivosti, potrebno je da se postignu određeni kompromisi i svaka vrsta pregovaranja u tom smeru može biti od koristi. Preduslov za postizanje kompromisa je priznanje da put održivosti zahteva dva smera aktivnosti na dva različita nivoa. Prvi je skretanje ka održivosti tako što će se svet načiniti manje neodrživim. Ovo je nivo političke akcije, koji uključuje spremnost na političke dogovore (i političku trgovinu, svakako), kako bi se izvršio pokušaj uravnoteženja na primer kvaliteta vazduha i ekonomskog rasta ili zapošljavanja. Na ovom nivou već se čine mnogi pokušaji kako bi se eliminisali procesi i politike koje ugrožavaju životnu sredinu i zamenili novim, benignijim po životnu sredinu (dobar primer za ovo je Kjoto protokol i burne diskusije koje prate njegovu ratifikaciju). U suštini, ovo je reaktivni,
123
analitički proces koji može uspešno da se bori sa akutnim problemima u životnoj sredini, ali teško može da se bori sa njihovim stvarnim uzrocima, a još manje da predloži ili sintetizuje poželjne alternative kako se neodrživi procesi ne bi dešavali u budućnosti. Možda se zbog toga može reći da ni sâm proces kretanja ka održivosti nije u suštini održiv! Stvaranje sveta koji je manje neodrživ nije isto što i stvaranje održivog sveta! Ovo će u najboljem slučaju usporiti trendove degradacije životne sredine. Uz navedeno, čini se da plemenita nastojanja da se svet učini manje neodrživim mogu rezultovati upravo suprotnim efektom. Ovaj efekat može se očekivati u sferi kulturnih i intelektualnih vrednosti, koje se moraju menjati baram onoliko koliko se mora menjati monetarna ili tehnološka sfera ekonomskog razvoja. “Kretanje ka održivosti” kao široki pokret prisutan danas u svetu još uvek operiše istim analitičkim, redukcionističkim, linearnim principima i pristupima, prisutnim u intelektualno – kulturnoj sferi neodržive ekonomije. Iako su nastojanja pozitivna, pristup se i dalje zasniva na mehanicističkim premisama i ne uključuje u sebe holističku komponentu. Ovo ne pruža dovoljne garancije da rešavanje zadatih problemi na zadatom mestu može otkloniti njegove uzroke, ili da se problem neće javiti na nekom drugom mestu u neko drugo vreme, sa čak većim intenzitetom. Pokret ka održivosti na neki način u sebe uključuje kontradiktornost, time što prirodu održivosti vezuje za individualne akcije ili programe, smatrajući da oni sami po sebi mogu biti održivi. Bilo kakve promene, bile one pozitivne ili negativne, dovešće do dislociranja na svim nivoima, ali sve dok ove promene ne prerastu u proces koji traga za balansom, može se dogoditi da se efekti procesa prošire u svim delovima sistema stvarajući mogućnost većih dislokacija ili čak kolapsa (takozvani “efekat leptira” u teoriji haosa). Primer za to je smanjivanje mortaliteta pri porođaju u takozvanom “nedovoljno razvijenom delu sveta”, što je poželjna i podržana aktivnost, ali ako nije praćena izbalansiranim procesom razvoja u krajnjem može dovesti do destabilizacije takvih društava zbog povećanog pritiska rasta populacije na kapacitet podnošenja zemljišta. Imajući uz to u vidu i lokalnu kulturu i tradiciju, ovakve aktivnosti, ako su izolovane, mogu društvima nerazvijenih zemalja da donesu više štete od koristi. Naravno, ovo nisu argumenti koji govore protiv procesa traganja za održivošću. Više se radi o pokušajima upozorenja koja se čine mnogo vaznijim od samih vrednosti (bile one pozitivne ili negativne), koje su rezultat pojedinačnih pokušaja unutar šireg konteksta. Moderna naučno zasnovana, industrijska, materijalna ekonomija u osnovi je objektivna i vrednosno neutralna, ali i sama njena vrednosna neutralnost je sama po sebi vrednosno određenje koje se protivi nastojanjima tradicionalnih društava da se održavaju u nepromenjenom stanju u uslovima (pre svega ekonomskih) eksternih snaga koje se trude da ih nateraju na unutrašnji rebalans svojom neutralnom pozicijom. U današnjoj tržišnoj ekonomiji, koja po svojoj prirodi nema ugrađene vrednosti “traganja za balansom”, ovakve “neutralne” snage imaju tendenciju da sistem usmeravaju sve dalje od balansa i čini se da je jedino neizbežni kolaps granica na kojoj će se sistem zaustaviti. Međutim, mora se reći da “kretanje ka održivosti” nije krajnji cilj procesa održivosti. Ono samo treba da pripremi teren za integrativnu, sintetičku konceptualnu fazu, koja moše voditi u pravcu održivost. Naredni nivo je, svakako, “održivost kao proces ostvarivanja balansa”. Iako se stvarna održivost može dostići samo u procesu
124
traganja za balansom, još uvek se malo o tome govori, a bezmalo nista se na ovom polju ne radi. Konceptualni pomak još nije načinjen: podrazumeva se da možemo postati “održiviji”, da se možemo kretati u pravcu održivosti i onda kada taj smer bude uspostavljen, moći ćemo da se dalje i brže krećemo u tom pravcu sve dok tamo ne stignemo. Međutim, pitanje je da li društvo može biti više održivo. Postoje brojni dokazi u deceniji posle Rija da sledeći ovakvu putanju nije moguće stići do održivosti. Drugim rečima, ne može se biti “malo” trudan. Pitanje je, dakle, kako učiniti krupan korak ka održivosti, kako se prebaciti iz jednog u drugo stanje svesti o održivosti. Pre svega, mora se biti načisto da čovečanstvo stvarno funkcioniše na neodrživ način. Ovakvo “priznanje” ostavlja prostor, ako ništa drugo, ono za intelektualnu saglasnost o potrebi da se razmotre pitanja ne samo o tome kako bi naše društvo izgledalo kada bi bilo “održivije”, već i mogućem funkcionisanju društva u stanju potpune održivosti. A tada se može govoriti o toliko željenom balansu. Bilo koja strategija održivog razvoja ima malo nade u uspeh ako je u direktnom konfliktu sa dinamikom postfordističkog razvoja. U tom slučaju održivi razvoj samo može da se svede na idealističku glorifikaciju budućeg kvaliteta života naših unuka, ali sa veoma ograničenom materijalnom bazom u sadašnjem vremenu. Sa druge strane, postfordizam u osnovi i nastaje kao odgovor na izazove zaštite životne sredine, tako da su postfordistička politika (ili politike) i tehnološki razvoj koji ih prati dobra osnova za rešavanje nagomilanih problema u zaštiti životne sredine i stvaranja odgovarajućih strategija razvoja. Neki ludistički pokušaji kompletnog odbacivanja novih tehnologija, koji su bili, ili su još uvek prisutni, nikako ne mogu voditi ka zadovoljenju ljudskih potreba u skladu sa originalnom definicijom održivog razvoja. Teško je u ovom trenutku zamisliti fundamentalnu promenu potrošačkih navika zapadnih društava, posebno u nekom kratkoročnom ili srednjoročnim periodu. Još je teže zamisliti da se proces prihvatanja zapadnih standarda života može zaustaviti u zemljama u razvoju, koje su u ovaj proces tek zakoračile. U takvom globalnom okruženju sa pravom se postavlja pitanje kako ići dalje i da li su nove strategije održivog razvoja uopšte moguće? Greška koja se čini u definisanju najvećeg broja dugoročnih koncepata, čak i onih široko prihvaćenih od strane međunarodne zajednice, poput Agende 21, ili onih koji nude alternativne pravce, poput Vajcekerovog “novog modela blagostanja” [Weizsäcker, 1994], leži u tome što u osnovi imaju normativni ili spekulativno – konstruktivistički pristup. Neke od ovih strategija predlažu konkretne pakete mera koje treba primeniti (kao što je slučaj sa Agendom 21), ali je evidentno da u globalnoj društvenoj realnosti nemaju odgovarajuće mehanizme za nametanje tih mera. Kako drugačije tumačiti nemoć ovakvih strategija u susretu sa pitanjima kao što su borba protiv siromaštva ili uloga finansijskih institucija u prevazilaženju problema nacionalnih budžetskih deficita? Dinamika globalnog razvoja jednostavno ne dozvoljava da se prosto podvede pod odluke koje se donose na globalnim konferencijama, kakva je bila ona u Riju 1992. godine i mnoge druge koje su usledile posle nje. To delimično objašnjava neuspeh Konferencije u Johanesburgu. Da li se već nalazimo u “veku zaštite životne sredine”, kako zaključuje Vajceker? Nažalost, malo je dokaza za to! Promene su evidentne, ali nove tehnologije i novi načini proizvodnje, kao i sve veći obim regulative tek treba u nastupajućim
125
decenijama da promovišu ekotehnologije kao vodeće tehnološko unapređenje. Brzina ovih promena zavisi od brzine razvoja i na nju se teško može uticati. Imajući navedeno u vidu, kod usvajanja strategija održivog razvoja mora se obezbediti njihova usaglašenost sa pojavnim oblicima globalnih, fundamentalnih promena. Održivi razvoja bi trebalo da prati ove promene i da im se prilagođava. To se, pre svega odnosi na četiri osnovna aspekta globalnih promena u postfordističkoj eri: evoluciju fundamentalnih društvenih vrednosti, jačanje tradicionalne politike zaštite životne sredine, odnos prema prostoru i energiji i ulogu međunarodnih regulatornih institucija. Proces promene fundamentalnih društvenih vrednosti, novi stilovi života i novi modeli potrošnje moraju se uspostaviti kao dugoročni procesi. Iako je globalizacija tržišta i komunikacija dovela do ubrzanja procesa transformacije tradicionalnih kultura, transformacija predominantnih sistema odvija se mnogo teže. Fundamentalne promene životnih stilova i načina proizvodnje u tradicionalnim industrijski razvijenim društvima mnogo je teže postići, dok nove industrijske države, učeći na nedostacima ovih destruktivnih životnih stilova i otkrivajući njihove nedostatke, polako postaju vodeći faktori postfordističke globalne ekonomije. To se, pre svega, odnosi na neke zemlje Jugoistočne Azije i na njihovo forsiranje konvencionalnih oblika ekonomskog rasta kao odgovor na izazove kulturne dominacije zapadnih društava. Kompetitivnost njihovih privreda u velikoj meri se može objasniti onim što se sve više naziva “vrednosni razlikama Istočne Azije”, a što svoje osnove crpe iz mešavine konfučijanstva, kapitalizma i čvrste vladine kontrole, uz zadržavanje autoriteta porodice, zajednice i države. Sa druge strane, u državama nekadašnjeg realnog socijalizma sa padom Berlinskog zida pale su i formalne barijere za dalje inovacije i uspostavljene su sile tržišta. Može se očekivati da, posle prevazilaženja početnih teškoća i ove zemlje postanu kompetitivni činioci globalnog tržišta. Rastuća globalna kompetitivnost potenciraće u budućnosti značaj inovacija i ubrzavaće proces inoviranja u privredi i društvu, što neumitno vodi ka ubrzanju svih društvenih i ekonomskih procesa. Dakle, teško je očekivati da u dogledno vreme dođe do usporavanja ovih procesa, kao jednog od preduslova ostvarivanja održivog razvoja. Zbog toga “početnu poziciju” za željenu transformaciju životnih stilova i vrednosti ne treba tražiti u usporavanju društvenih i ekonomskih procesa. Mnogo je delotvornije tražiti je u odnosu prema radu, čiju promenu donosi prelazak iz fordističke u postfordističku eru. Potpuna zaposlenost, garantovana od strane države, vrlo brzo postaje stvar prošlosti čak i u industrijski razvijenim državama. Tržište rada postaje fleksibilno, ali se javlja i alternativno tržište rada kroz samozapošljavanje, veći značaj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva uopšte. U zemljama u razvoju ovaj proces strukturalne adaptacije praćen je devalvacijom formalnog rada (kroz smanjenje realnih zarada) i izvesnim porastom vradnosti neformalnog rada (kroz razne oblike preduzetništva, pa čak i onog u “sivoj” zoni). Ono što se može i mora učiniti kako bi ovaj proces transformacije pogodovao stremljenjima održivog razvoja svakako je produbljivanje pristupa ekološke transformacije života unutar društva, uključujući promene u očekivanim potrebama. Posle velikih promena u ekonomskoj i društvenoj sferi obično dolaze i promene u konceptu kulturnih potreba, što treba iskoristiti kao mehanizam za uspostavljanje novih navika u potrošnji. Naravno, ovo je dugoročan proces, praćen frustracijama i nesnalaženjima. 126
Jačanje tradicionalne politike zaštite životne sredine, koja je već uspostavljena kao deo postfordističke sheme mora imati prioritet nad ostalim političkim opcijama. U situaciji u kojoj se napušta orjentacija ka standardizovanom, kao osnovna odlika fordističkog koncepta, i sa sadašnjom pozicijom vlasti kao nekog na koga padaju svi eksternalizovani troškovi zaštite životne sredine, potrebno je stvoriti nove koncepte i otvoriti nove perspektive smanjivanja tih troškova. Fleksibilnija proizvodnja i naučni i tehnoločki napredak može biti odgovor na ovakve izazove. Tehnološka unapređenja svakako mogu smanjiti eksternalizovane troškove zaštite. Sa druge strane, fleksibilni tehnološki procesi pružaju veće mogućnosti od standardizovane masovne proizvodnje za uvođenje ekonomskih mera kojima se rešavaju problemi odlaganja otpada, zaštite vazduha i voda i kojima se uvode mere racionalnije potrošnje energije. Minijaturizacija u proizvodnji, smanjenje proizvodnih viškova, transportnih tokova, bolja komunikacija i protok informacija mogu značajno uticati na očuvanje resursa. Iako na prvi pogled može izgledati da se globalizacijom uvećavaju transportne potrebe, to može delimično biti nadoknađeno povećanjem cena energije, već pomenutim mogućnostima da se transport substituiše savremenijim načinima komunikacije, ali i monetarnim i finansijskim merama kojima se pomaže nacionalnim ekonomijama u krizi (kreditne linije za strukturalno prilagođavanje, na primer). Kada se radi o odnosu gradova i ekonomije, o čemu je dosta bilo govora, stvari postaju mnogo lakše uočljive. Svakako da će koncentracija industrijskih preduzeća u konurbacionim područjima biti sve manja, kako se napreduje sa primenom fleksibilnijih proizvodnih struktura, koje nisu preterano zavisne od velikih proizvodnih jedinica. Trebalo bi da boljem funkcionisanju gradova doprinese i šira upotreba novih, obnovljivih energetskih izvora (solarne i energije vetra, energije koju proizvode male hidroelektrane). Proizvodnja za lokalno tržište mogla bi postati mnogo kompetitivnija kroz procese modernizacije zasnovane na manjim proizvodnim jedinicama. Područja u zaleđu gradova takođe bi imala koristi od ove vrste modernizacije proizvodnje, jer više nema potrebe za proizvodnim gigantima i zaleđe ima mogućnosti da se samostalno razvija (radna snaga ostaje na selu, izbegavaju se akcidentalna narušavanja u sferi životne sredine, itd). Uz to, ovo bi stvorilo i dodatne mogućnosti za istraživanja u poljoprivredi, pre svega u oblasti kontrole pesticida. Ovakav koncept, međutim, iako u osnovi ima snažne elemente decentralizacije i usklađivanja razvoja, ne može sam po sebi da reši probleme absolutne marginalizacije pojedinih gradova i regiona. Uz sve negativne posledice, globalizacija sa sobom nosi i neke pozitivne pomake, pre svega vezane za veću međunarodnu regulativu i rastući uticaj međunarodnih organizacija i regulacionih tela. Povećavanje uticaja međunarodnih regulatornih institucija jedan je od načina da se prevaziđu sukobljeni interesi međudržavne kompetitivnosti sa jedne i potrebe da se uspostavljaju zajedničke institucije i međudržavni dogovori sa druge strane. Uprkos sve većih frustracija izazvanih sporim napredovanjem procesa započetog u Riju, moguće je preduzimanje daljih napora na uspostavljanju novih modela saradnje. Vrata su, dakle, odškrinuta, a na posetiocima je da ih pronađu i hrabro kroz njih zakorače! Gradovi više nisu samo odraz društva unutar koga se nalaze; oni su sve više odraz globalnog društva. Ili, kako je Mamford pisao još 1961. godine u svom “Gradu u istoriji”: “… polako smo prešli put od grada koji simboliše svet ka svetu koji u mnogim praktičnim aspektima postaje jedan globalni grad”. 127
Literatura *** (1992), Agenda 21, Napori U.N. za bolju životnu sredinu u 21. veku. Beograd: S.M.R. Allen, P. M. (1997), Cities and Regions as Self-organizing Systems: Models of Complexity. Amsterdam: Gordon and Breach Science Publishers Amulya R. K. N., R. H. Williams, and T. B. Johansson (1997), Energy After Rio: Prospects and Challenges. New York: U.N. Development Programme Ascher, F. (2001), ‘Town planning in the wake of the new urban revolution’. In Proceedings, Union Européene Vision Workshops, 8 – 9 Feb 2001 Beaverstock, J.V., P. Taylor and R. G. Smith (1999), ‘A Roster of World Cities’. Cities, 16, 445458 Beevers, R. (1988), The Garden City Utopia: a Critical Biography of Ebenezer Howard. London: Olivia Press Berry, B. J. L. (1976), Urbanization and Counterurbanization. Beverly Hills, CA: Sage Berry, B. J. L., E. Conkling and D. M. Ray (1993), The Global Economy: Resourse Use, Locational Choice and International Trade. Englewood Clifts, NJ: Prentice Hall Boudeville, J-R. (1967), Problems of regional economic planning. Edinbourgh: Edinbourgh University Press Bourne, L. S. and J. W. Simmons (eds) (1978), Systems of Cities: Readings on Structure, Growth and Policy. New York: Oxford University Press Bourne, L. S., R. Sinclair, M. Ferrer and A d’Entermont (eds.) (1989), The Changing Geography of Urban Systems. Navarra: Universidad de Navarra Bourne L. S. and J. W. Simmons (2002), ‘The Dynamics of the Canadiaan Urban Systems’, in Geyer, H. S (ed.), International Handbook of Urban Systems: Studies of Urbanization and Migration in Advanced and Development Countries. Northampton, MA: Edvard Elgar Publishing Bretton, T (1994), The Greening of Machiavelli. London: Earthscan Breheny, M. (1990), ‘Strategic planning and urban sustainability’, in Proceedings of the 1990 Town and Country Planning Association Annual Conference, 1 – 29 Sep 1990 Brown, L. H. (1988), The Changing World Food Prospect: The Nineties and Beyond. Washington, D.C.: Worldwatch Institute Capra, F. (2002), The Hidden Connections. New York: Doubleday Camagni, R., R. Capello and P. Nijkamp (2001), ‘Managing sustainable urban environments’, in R. Padison (ed.) Hsandbook of Urban Studies. London: SAGE Publication Campbell, S. (1996), ‘Green cities, growing cities, just cities? Urban planning and the contradictions of sustainable development’. Journal of the American Planning Association, 62, 296–312. Castells, M. (1996), The Rise of the Network Society. Oxford, UK: Blackwell Publishers Castells, M. (1997), The Power of Identity. Massachusetts: Blackwell Publishers
128
Castells, M. (2000), The Information Age: Economy, Society, and Culture, Vol. I, The Rise of the Network Society. Second edition. Oxford: Blackwell CBO (2003), The Economic of Climate Change: A Primer. Washington, DC: The Congres of the United States, Congresional Budget Office Cipolla, C. (1978), The Economic History of World Population. Harmondswoth: Penguin Books Champion, A. G. (2002), ‘Population Change and Migration in the British Urban Systems’ in Geyer, H. S (ed.), International Handbook of Urban Systems: Studies of Urbanization and Migration in Advanced and Development Countries. Northampton MA: Edvard Elgar Publishing Champion, T. (2001), ‘Urbanization, Suburbanization, Counterurbanization and Reurbanization’, in R. Padison (ed.) Handbook of Urban Studies. London: SAGE Publication Chandler, T. (1987), Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census. Washington, D.C.: Worldwatch Institute Charson, R. (1962), Silent Spring. Boston: Houghton Mifflin Childe, V. (1950), ‘The Urban Revolution’. Town Planning Review, 21, 3-17 Chiras, D.D. (1998), Environmental Science: A System Approach to Sustainable Development. Belmont, CA: Wadsworth Publishing Company Christaller, W. (1966), Central Places in Southern Germany, Baskin C. W. (trl). Engelwood Cliffs, N.J.: Prentice Hall Christie, I. (2000), ‘In search of the “Big Green Idea”’. Town & Country Planning, October, 287-290 Cohen, J. E. (1995), How Many People Can the Earth Support?. New York: W.W. Norton & Co. Cole, C.F., C. Freeman, M. Jahoda and K.L.R. Pavitt (1973) (eds.), Models of Doom: A Critique of The Limits to Growth. New York: Universe Books Drakakis-Smith, D. (1995), ‘Third world cities: sustainable urban development’. Urban Studies, 32, 659–678 Drakakis-Smith, D. (1996), ‘Third world cities: sustainable urban development II: population, labour and poverty’. Urban Studies, 33, 673–701 Đukanović, M. (1982), Ekološke dimenzije. Niš: IZR Đukanović, M. (1991), Ekološki izazov. Beograd: Elit Đukanović, M. (1996), Životna sredina i održivi razvoj. Beograd: Elit Elkin, T., D. McLaren and M. Hillman (1991), Reviving the City: towards sustainable urban development. London: Friends of the Earth Ehrlich, P. at all (1989), Global Change and Carrying Capacity: Implications for Life on Eart. Stanford, CA: Stanford University Ehrlich, P. (1990) The Population Bomb. New York: Ballantine Books Frey, W. H. and Z. Zimmer (2001), ‘Defining the City’ in R. Paddison (ed.), Handbook of Urban Studies. London: SAGE Publications Friedmann, J. (1966), Regional development policy: A case study of Venezuela. Cambridge, MA: MIT Friedmann, J., and G. Wolff (1976), The Urban Transition: Comparative Studies of Newly Industrializing Societies. London: Edvard Arnold
129
Friedmann, J., and G. Wolff (1982), ‘World City Formation: An Agenda for Research and Action’. International Journal of Urban and Regional Research, 6, 309-344 Friedmann, J. (1986), ‘The World City Hypothesis’. Development and Change, 4, 12-50. Gans, P. and F. J. Kemper (2002), ‘Urbanization in Germany Before and After Unification’ in Geyer, H. S (ed.), International Handbook of Urban Systems: Studies of Urbanizatin and Migration in Advanced and Development Countries. Northampton MA: Edvard Elgar Publishing Geddes, P. (1915), Cities in Evolution. London: Williams and Norgate. Reprinted (1998) in: LeGates, R., Stout, F. (eds.) Early Urban Planning 1870-1940, Vol. 4. London: Routledge Geyer, H. S. (1989), ‘The terminology, definition and classification of development axes’. South African Geographer, 16, 113-129 Geyer, H. S., T. M. Kontuly (1993), ‘A theoretical foundation for the concept of differential urbanization’. International Regional Science Review, 15, 157-177 Geyer, H. S. (2002a), ‘On Urban System Evolution’ in Geyer, H. S (ed.), International Handbook of Urban Systems: Studies of Urbanization and Migration in Advanced and Development Countries. Northampton, MA: Edvard Elgar Publishing Geyer, H. S. (2002b), ‘The Fundamentals of Urban Space’ in Geyer, H. S (ed.), International Handbook of Urban systems: Studies of Urbanization and Migration in Advanced and Development Countries. Northampton MA: Edvard Elgar Publishing Geyer, H. S. (2002c), ‘The Urban Future’ in Geyer, H. S (ed.), International Handbook of Urban systems: Studies of Urbanization and Migration in Advanced and Development Countries. Northampton MA: Edvard Elgar Publishing Girardet, H. (1999), Creating Sustainable Cities, Totnes, Green Books for the Schumacher Society, Schumacher Briefing No. 2 Girardet, H. (1993), The GAIA Atlas of Cities – New Directions for Sustainable Urban Living, London: Random House Goodland R., and H. Daly (1992), ‘Ten reasons why Northern income growth is not the solution to Southern Povery’, in R. Goodland, H. Dely and S. el Serafy (eds.) Population, Technology and Lifestyle. Washington, D.C.: Island Press Gugler, J. (1990), ‘Overurbanization reconsidered’, in J. Gugler (ed.) The Urbanization in the Thirld World. Oxford: Oxford University Press Gunderson, L. H. and C. S. Holling, (eds.) (2002), Panarchy. Washington: Island Press. HABITAT (2001), Cities in a Globalizing World: Global Report on Human Settlements. London: Earthscan Publications Haughton G. and C. Hunter (1994), ‘Managing sustainable urban development’, in C. Williams and G. Haughton (eds), Perspectives Towards Sustainable Environmental Development. Aldershot: Avebury Studies in Grean Research Haddad, L., M. Ruel and J. Garret (1999), Are Urban Poverty and Undernutrition Growing? Some Newly Assembled Evidence, Discusion Paper 63. International Policy Research Institute, Food Consumption and Nutrition Division, http://www.cgiar.org/ifpri/divs/fcnd/dp/dp63.htm Hall, P. (1984), The World Cities, 3rd edition. New York: St. Martin's Press Hall, P. (1995). ‘Towards a General Urban Theory’. In: Brotchie, Batty, Blakley, Hall, Newton (eds.), Cities in competition Productive and Sustainable Cities for the 21st Century. Melbourne: Longman Australia
130
Hall, P. (1995b), ‘The Future of Cities in Western Europe’. European Review, 3, 161-169. Hall, P. (1996), ‘The Global City’. International Social Science Journal, 147, 15-23. Hawken, P., A. Lovins, et al. (1999), Natural Capitalism. Boston: Little, Brown and Company. Heilig, G. K. (1996), World Population Prospects: Analyzing the 1996 UN Population Projections. IIASA LUC-Project, WP-96-146, http://www.iiasa.ac.at/Publications/Documents/WP-96-146.html/ Hein, W. (1996), ‘Postfordism and Sustainable Development within the Global Context’, in Deucher, E., Jahn, T., Moltmann B. (eds.) Development Models and World Views. Frankfurt: Societats Verlag Herbert D. and C. Thomas (1997), Cities in Space, City as Place, Third edition. New York: John Wiley & Sons Hübner, K. (1989), Theorie der Regulation, Eine kritische Reconstruction eines neuen Ansatzes der Politischen Öconomie. Berlin ISRIC (1998), Bi-Annual Report 1997-1998. Wageningen: International Soil Reference and Information Centre http://www.isric.nl/Docs/Bi_Annual_Report_1997_1998.pdf IUCN, UNEP, WWF-I (1991), Caring for the Earth. London: Earthscan IUCN, UNEP, WWF (1980), World Conservation Strategy. Geneva: IUCN Jakobs, J. (1961), The Death and Life of Great American Cities, New York: Vintage Books Jackobs, J. (1969), The Economy of Cities. New York: Random House Knox, P. L. (1994), Urbanization: An Introduction to Urban Geography, Engelwood Cliffs. New Jersey: Prentice Hall Knox, P. L. and S. A. Marston (2004), Places and Regions in Global Context: Human Geography, Third edition. Upper Sadle River, NJ: Pearson Education/Prentice Hall Leff, E. (1990), ‘The global context of the greening the cities’, in Gordon, D. (ed.), Green Cities: ecologically sound approaches to urban space. Montreal: Black Rose Books Lynch, K. (1960), The Image of the City. Cambridge: M.I.T. Press Lomborg, B. (2001), The Skeptical Environmentalist. Cambridge: Cambridge University Press Lösh, A. (1954), The Economics of Location. New Haven: Yale University Press Marcuse, P. (1989), “Dual City: a muddy metaphor for a quartered city”, International Journal of Urban and Regional Research, Vol 13, No 4. May, G. (1994), ‘Sustainability and the future’, in C. Williams and G. Haughton (eds.), Perspectives Towards Sustainable Environmental Development. Aldershot: Avebury Studies in Grean Research Meadows, D., et all (1972), Limits to Growth. New York: Universe Books McNeil, J. (2000), Something New in the Sun. London: Penguin Books Milutinović, S. (1994), ‘Ekološki menadžment - integralni pristup zaštiti životne sredine’, u J. Živković, B. Stojković (eds.), Urbana kultura i ekologija. Niš: Gradina Milutinović, S., R. Mančić (1995), ‘Zaštita od ugrožavanja životne sredine požarnim katastrofama u prostornom i urbanističkom planiranju’, u Zbornik radova, EKO Konferencija, Vol II. Novi Sad, Septembar 1995, 81 – 90 Milutinović, S., (1998), ‘Karakterizacija rizika, upravljanje rizikom i odlučivanje’, u: Zbornik radova, Naučna konferencija “Univerzalizacija ljudskih prava i pravo na zdravu životnu sredinu”. Herceg Novi, Jul 1998, 203 – 208 Milutinović, S., J. Radosavljević (1998a), Industrijski objekti. Niš: Fakultet zaštite na radu
131
Milutinovic, S., M. Đukanović (2001), ‘Uloga lokalnih vlasti u implementaciji održivog razvoja – primer grada Niša’, u V. Šećerov, M. Pejić (eds.), Lokalna samouprava u planiranju i uređenju prostora i naselja. Beograd: Asocijacija prostornih planera Srbije Milutinovic S., (2002), ‘The Case Study of Nis’, in O. Knorr-Sidow (ed), Proceedings, Summer School “The Future Role of Cities in a Globalizing World: Challenges for new public strategies and innovative urban governance”. Budapest, Hungary, July 2002 Milutinovic S., (2002a), “LA 21 under difficult framework conditions – Case study of Nis”, Abstracts, EuropeanCities21, The Oslo Convention of European ICLEI Members. Oslo, Norway, 9-12 February 2002 Milutinović, S. (2003), ‘Demografski trendovi i urbanizacija’, u Zbornik radova, Naša ekološka istina 2003. Kladovo Milutinović, S. (ed.) (2003), Lokalna agenda 21 u mojoj opštini: Osnovni vodič za nosioce odlučivanja. Beograd: Stalna konferencija gradova i opština Jugoslavije Milutinović, S. (2003a), ‘), “Introducing Performance Measurement to Local Administration in Serbia: Options and Possibilities’, in Z. Sevic (ed.), Gauging Success: Performance Measurement in South Eastern Europe. Budapest: Local Government and Public Service Reform Initiative Milutinović, S., (2004), Lokalna Agenda 21: Uvod u planiranje održivog razvoja. Beograd: Stalna konferencija gradova i opština Milutinović, S. (2004a), ‘Towards local sustainability: The development needs of local selfgovernment public servants in Serbia’, in Proceedings, International symposium “Winds of societal change: Remarking post-communist cities”. Chicago: University of Illinois at Urbana-Champaign (contributed for publishing) Milutinović, S. (2004b), ‘Performance measurement in Serbian local self-government: Future improvements or another urban governance fiction’, in Proceedings, International symposium “Winds of societal change: Remarking post-communist cities”, Chicago: University of Illinois at Urbana-Champaign (contributed for publishing) Milutinović, S. (2004c), ‘Sustainable development after Johannesburg: A critical analysis’, Facta Universitatis, Vol 2, No 3, (contributed for publishing) Mitlin, D., and D. Satterthwaite (1996), ‘Sustainable development and cities’, in C. Pugh (ed), Sustainability, the Environment, and Urbanization. London: Earthscan Publications Moomaw, W. R. and M. D. Tullis (1998), ‘Population, Affluence, or Technology? An Empirical Look at National Carbon Dioxide Production’, in. B. Baudot and W. R. Moomaw (eds.), The Population Environment Equation. New York: McMillan Mumford, L. (1938/1995), The Culture of Cities. New York: Harcourt Brace. Reprinted in D. L. Miller (ed.) The Lewis Mumford Reader. Athens: University of Georgia Press Mumford, L. (1961), The City in History. London: Secker and Warburg Mutlu, S. (1989), ‘Urban Concentration and Primacy Revisited: An Analysis and Some Policy Conclusions’. Economic Development and Cultural Change, 37 (1989), 611-613 Nijkamp, P. and A. Perrels (1994), Sustainable Cities in Europe. London: Earthscan Paddison, R. (2001), ‘Identifying the City’, in (ed.) R. Paddison Handbook of Urban Studies. London: SAGE Publications Pahl, R. (1970), Whose City?. London: Longman Parr, J. B. (2002a), ‘Agglomeration Economies: Ambiguities and Confusion’, Environment and Planning, 34, 429 – 449
132
Parr, J. B., and Denike, K. G. (2002b), ‘Missing elements in the analysis of agglomeration economies’, International Regional Science Review, 25, 151 - 168 Parsons, J. (1994), ‘Population, Environment, and Policy Relations: An Historical Overview’ in B. Zaba and J. Clarke (eds.), Environment and Population Change. Liege: Derouaux Ordina Editions Perroux, F. (1950), ‘Economic space: Theory and applications’, Quarterly Journal of Economics, LXIV, 89 - 104 Petsimeris, P. (2002), ‘Counter-urbanization in Italy’ in Geyer, H. S (ed.), International Handbook of Urban Systems: Studies of Urbanizatin and Migration in Advanced and Development Countries. Northampton MA: Edvard Elgar Publishing Pumain, D., T. Saint-Julien, N. et all. (1992), The Statistical Concept of the Towns in Europe. Luxemburg: Eurostat Pumain, D. (2000), ‘An Evolutionary Model of Urban Systems’, in I. Iaonos, D. Pumain and J. B. Racine (eds), Integrated urban systems and sustainability of life. Bucarest: Editura Tehnica Pumain, D. (2002), ‘The French Urban Systems’, in Geyer, H. S (ed.), International Handbook of Urban Systems: Studies of Urbanizatin and Migration in Advanced and Development Countries. Northampton MA: Edvard Elgar Publishing Pušić, LJ. (1997), Grad, društvo, prostor: sociologija grada. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Pusic, LJ. (1998), ‘Sustainable Development or Loss of Cultural Urban Identity?’, in B. Hamm and P. K. Muttagi (eds), Sustainable Development and the Future of Cities. Oxford: IBH Publishing Pušić, LJ. (2001), Odrzivi grad - ka jednoj sociologiji okruzenja. Beograd: Slobodan Masic/Biblioteka Nova 175 Reed, D. (1996), ‘Sustainable Development’, in D. Reed (ed), Structural Adjusment, the Environment, and Sustainable Development. London: Earthscan Publishing Rees, W. (1992) ‘Ecological footprints and appropriated carrying capacity: what urban economics leaves out’, Environment and Urbanization, 2 (2): 121-138 Rees, W. (1998), ‘Understanding Sustainable Development’ in B. Hamm and P. K. Muttagi (eds.), Sustainable Development and the Future of Cities. Oxford: IBH Publishing Reid, W. V. (1992), ‘How Many Species Will There Be?’ in T.C. Whitmore and J.A. Sayer (eds.), Tropical Deforestation and Species Extinction. London: Chapman and Hall Richardson, H. W. (1973), Economic Growth Theory. London: MacMillan Richardson, H. W. (1980), ‘Polarization reversal in Developing countries’, Papers of the Regional Science Association, 45, 67-85 Richardson, H.W. (1993), ‘Efficiency and Welfare in LDC Mega Cities’ in John D. Kasarda and Allan M. Parnall (eds.), Third World Cities: Problems, Policies and Prospects. Newbury Park: Sage Publications RICPD, (1994), Report of the International Conference on Population and Development, Cairo, 5-13 September 1994, New York: United Nations Publication Rogers, R. (1998), Cities for a Small Planet. Boulder, CO: Westview Press. Sjöberg, G. (1960), The Pre-Industrial City: Past and Present. New York: Free Press Sachs, W. (1993), Global Ecology: A New Arena of Global Conflict. Boston, MA: Zed Press.
133
Saunders, P. (2001), ‘Urban Ecology’ in R. Paddison (ed), Handbook of Urban Studies, London: SAGE Publications Sassen, S. (1991), The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton: Princeton University Press. Sassen, S. (2000), Cities in a World Economy. Thousand Oaks, CA: Pine Forge Press Sennett, R. (1990), The Conscience of the Eye: Urban Design and the Social Life of Cities. London: Faber Simmel, G. (1903), ‘The metropolis and mental life’, reprinted in R. Sennett (ed.) (1969) Classical Essays on the Culture of Cities. New York: Appleton-Century-Crofts Smail, J. K. (2002), ‘Confronting a surfeit of people: Reducing global human numbers to sustainable levels: An essay on population two centuries after Malthus’. Environment, Development and Sustainability 4: 21–50 Sassen, S. (1991), The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton: Princeton University Press Smith, D. and M. Timberlake (1995), ‘Conceptualising and mapping the structure of the worldsystem's city system’. Urban Studies, 32 (2), 287-304. Stockholm Conference (1972), Only One Earth: An Introduction to the Politics of Survival. London: Earth Island Šelomgovski, A. (1998), Istok i zapad: problemi istorije civilizacije. Podgorica: CID Taylor, P. J. (2000), ‘World cities and territorial states under conditions of contemporary globalization’, Political Geography, 19, 5-32 Tjallingii, R. (1995), Ecopolis - Strategies for Ecologically Sound Urban Development. Leiden: Backhuys Publishers von Thunen, J. H. (1826), Der Isolierte Staadt (Published in English as The Isolated State, (ed.) P. Hall (1968). London: Oxford University Press Tönies, F. (1883/1995), Community and Society. New York: Harper and Row UNCHS (1996), The HABITAT Agenda. http://www.unhabitat.org/unchs/english/hagenda/ UNDP (1998), World Population Projections to 2050. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division, New York: United Nations Publications, http://www.undp.org/popin/wdtrends/execsum.htm UNDP (1999), Human Development Report 1999. UN Development Program, http://www.undp.org/hdro/99.htm UNICEF (1995), The Progress of Nations. New York: United Nations International Children’s Fund (UNICEF) United Nations (1992), Agenda 21: Programme of action for sustainable development. New York: United Nations United Nations (1993), Estimates and Projections of Urban and Rural Populations and of Urban Agglomerations, Department of Economic and Social Information and Policy Analysis, ST/ESA/SER.A/136. New York: United Nations United Nations (1998), World Urbanization Prospects. New York: U. N. Department of Economic and Social Affairs United Nations (2000) United Nations Millennium Declaration, A/RES/55/2, http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.pdf
134
Weber, A. (1929, prvi put objavljeno 1909) Alfred Weber’s Theory of the Location of Industries, Chikago: Chikago University Press fon Weizsäcker, E. U. (1994) Earth Politics, London: Zed Books White, R., (2002) Building the Ecological City, Boca Raton: CRC Press Williams, R. (1973), The Country and the City, London: Chatto & Windus Wirth, L. (1938), ‘Urbanism as the way of life’, American Journal of Sociology, 44 : 1 - 24 World Commission on Environment and Development, The, (1987) Our Common Future, Oxford and New York: Oxford University Press World Energy Council (1993) Energy for Tomorrow's World: The Realities, the Real Options, and the Agenda for Achievement, New York: St. Martin's Press World Population Projections to 2150 (1998) New York: Population Division, Department of Economic and Social Affairs, United Nations Secretariat World Resources Institute, UN Environment Programme, UN Development Programme, and The World Bank (1996) World Resources 1996-1997, New York: Oxford University Press World Resources Institute, UN Environment Programme, UN Development Programme, and The World Bank (1998) World Resources 1998-1999, New York: Oxford University Press World Resources Institute, UN Environment Programme, UN Development Programme, and The World Bank (2000) World Resources 2000-2001, New York: Oxford University Press Zipf, G. K. (1949), Human Behaviour and the Principle of Least Effort, Reading, Mass.: Addison - Wesley
135
136
Beleška o autoru Dr Slobodan Milutinović je redovni profesor Univerziteta u Nišu. Bavi se problemima urbanizacije i održivog urbanog razvoja. Autor je pet knjiga, od kojih je jedna izdata u inostranstvu i preko osamdeset naučnih i stručnih radova. Boravio je na specijalizacijama u Sjedinjenim Američkim Državama, Nemačkoj, Švajcarskoj, Norveškoj, Austriji i Mađarskoj. Sarađivao je sa Programom Ujedinjenih Nacija za Razvoj (UNDP) na više projekata, sa Institutom za otvoreno društvo – Centrom za lokalne inicijative (OSI – LGI) na projektu “Performance Measurement in Local Selfgovernment on West Balcan” i sa Međunarodnim savetom za lokalne inicijative u oblasti zaštite životne sredine (ICLEI). Trenutno radi kao nacionalni ekspert na izradi Strategije lokalnog održivog razvoja Srbije u okviru Programa zaštite životne sredine i održivog razvoja za gradove i opštine Srbije. Dr Milutinović je član Savetodavnog komiteta lokalnih zajednica Povelje planete Zemlje, Međunarodne asocijacije profesora zaštite životne sredine (AEESP), Evropskog udruženja ekonomista zaštite životne sredine (EAERE) i Američke asocijacije za urbane poslove (UAA).
137
Iz recenzije Jedan od osnovnih kvaliteta rukopisa je pristup urbanizaciji kao procesu i nastojanje autora da se ovaj proces poveže sa osnovnim društvenim i ekonomskim pojavama modernog društva i problemima u životnoj sredini koji se u njemu javljaju. Citirajući i objašnjavajući različite, naučno priznate teorije (počev od demografskih modela, preko Kristalerove i Lešove teorije, do teorije održivog razvoja i metaurbanog planiranja), autor dokazuje da se u procesu urbanizacije danas mogu tražiti ključevi budućih akcija koje treba preduzeti kako bi se evidentna razvojna kriza savremenog doba rešavala. Problemi prenaseljenosti gradova zemalja u razvoju, pojava gradova primata, centričnost gradova, samo su neki od problema čije rešenje autor vidi, pre svega, u rešavanju ekonomskih problema koji do njih dovode, ali i društvenih sukoba koji iz njih proizilaze. Poseban kvalitet rukopisa je njegovo poslednje poglavlje, koje se bavi održivim razvojem. Iako ovaj moderni termin postaje neka vrsta opšteg mesta u teoriji i praksi planiranja razvoja modernog društva, autor izmiče zamci da održivi razvoj predstavi kao dogmu. Njegova jasna kritika nekih od zabluda koje su prisutne u poslednjim decenijama može pomoći veoma potrebnim usklađivanjima teroije održivog razvoja uslovima koji postoje na našim prostorima. Pri tome se ni u jednom trenutku ne gubi nit koja ovu teoriju predstavlja kao globalnu. Gradovi će u budućnosti predstaljati sve veći izazov kreatorima ekonomske i razvojne politike, imajući u vidu da skoro polovina svetskog stanovništva već danas živi u njima i da se taj broj povećava iz dana u dan. Zato ova knjiga može biti od velike pomoći svima onima koji se razvojem gradova i urbanizacijom uopšte bave, a pre svega onima koji kreiraju politiku zaštite životne sredine.
Prof. dr Gavrilo Mihaljević
138
