İNKILAP-TARİHİ

abdullahhoca.com

İçindekiler XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ........................................................................................................................................ 5 II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1908-1918) ..................................................................................................................................... 5 İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ .......................................................................................................................................... 5 PRENS SABAHATTİN ................................................................................................................................................................... 5 II. Meşrutiyet’in İlan Edilmesinin Nedenleri ................................................................................................................................ 5 REVAL GÖRÜŞMELERİ 9 HAZİRAN 1908 .............................................................................................................................. 6 II. MEŞRUTİYET’İN İLANI (24 TEMMUZ 1908)...................................................................................................................... 6 II. MEŞRUTİYET’İN İLANI SIRASINDA YAŞANAN TOPRAK KAYIPLARI ..................................................................... 6 31 MART OLAYI (13 NİSAN 1909) .............................................................................................................................................. 6 1876 Kanun-i Esâsisi’nde Yapılan “1909 Yılı” Değişiklikleri ...................................................................................................... 6 II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE KURULAN SİYASÎ PARTİLER ......................................................................................... 7 TRABLUSGARP SAVAŞI (1911-1912) ......................................................................................................................................... 7 OUCHY (UŞİ) ANTLAŞMASI (15 EKİM 1912) (OSMANLI – İTALYA) ................................................................................ 8 TRABLUSGARP SAVAŞIYLA İLGİLİ YAZILMIŞ KİTAP ..................................................................................................... 8 BALKAN SAVAŞLARI (1912-1913) ............................................................................................................................................. 8 I.BALKAN SAVAŞI ........................................................................................................................................................................ 8 BABI ALİ BASKINI........................................................................................................................................................................ 9 LONDRA ANTLAŞMASI, 30 MAYIS 1913 ............................................................................................................................... 10 II.BALKAN SAVAŞI 16 HAZİRAN - 18 TEMMUZ 1913......................................................................................................... 10 BALKAN SAVAŞLARINI BİTİREN ANTLAŞMALAR .......................................................................................................... 10 BALKAN SAVAŞLARI’NIN GENEL SONUÇLARI ................................................................................................................ 11 I. DÜNYA SAVAŞI (1914-1918) ................................................................................................................................................... 11 OSMANLI DEVLETİ’NİN I. DÜNYA SAVAŞI’NA GİRMESİ ............................................................................................... 11 TARİHİ BİLGİ / SCHLİEFFEN PLANI ................................................................................................................................ 12 OSMANLI DEVLETİ’NİN SAVAŞTIĞI CEPHELER ............................................................................................................. 12 “ÇÖL KAPLANI-MEDİNE KAHRAMANI” FAHREDDİN PAŞA ......................................................................................... 14 I. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA İMZALANAN GİZLİ ANTLAŞMALAR:.......................................................................... 14 ABD’NİN SAVAŞA GİRMESİ (2 NİSAN 1917) ......................................................................................................................... 15 A1-WİLSON İLKELERİ (8 Ocak 1918)...................................................................................................................................... 15 A2-MONROE DOKTRİNİ (Yalnızlık Politikası) ........................................................................................................................... 16 1.DÜNYA SAVAŞININ SONUÇLARI ........................................................................................................................................ 16 I. DÜNYA SAVAŞI’NIN ENLERİ ............................................................................................................................................... 16 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞININ SONU VE OSMANLI DEVLETİNİN YIKILIŞI: ......................................................... 17 MONDROS ATEŞKES ANTLAŞMASI – 30 EKİM 1918 ..................................................................................................... 17 PARİS BARIŞ KONFERANSI – 18 OCAK 1919 : ................................................................................................................... 18 HEYETİ NASİHALAR ................................................................................................................................................................. 19 İZMİRİN İŞGALİ – 15 MAYIS 1919 ......................................................................................................................................... 19 HASAN TAHSİN ........................................................................................................................................................................... 20 KURTULUŞ SAVAŞINA KATKI SAĞLAMIŞ KİŞİ VE KURUMLAR ................................................................................. 20 İB1-TEŞKİLAT-I MAHSUSA...................................................................................................................................................... 20 İB2-ÖZBEKLER TEKKESİ ........................................................................................................................................................ 20 İB3-ZENCİ MUSA ........................................................................................................................................................................ 21 İB4-KUŞÇUBAŞI EŞREF............................................................................................................................................................. 21 İ4-AMİRAL BRİSTOL RAPORU (11 EKİM 1919) ................................................................................................................... 21 İ5-GENERAL MİLNE HATTI VE RAPORU (3 KASIM 1919) ............................................................................................... 21 HARBORD – DOKTOR ESAT IŞIK VE SANDLER RAPORLARI ....................................................................................... 21 İB1-SELİM SIRRI TARCAN ....................................................................................................................................................... 22 İB2-MEHMET EMİN YURDAKUL (1869-1944) ....................................................................................................................... 22 İB-3GENERAL HARBORD ......................................................................................................................................................... 22 İB4-KARA FATMA(FATMA SEHER HANIM) ........................................................................................................................ 22 İB5-İPSİZ RECEP ......................................................................................................................................................................... 22 MONDROS ATEŞKES ANTLAŞMASINDAN SONRA KURULAN CEMİYETLER........................................................... 22 KURTULUŞ SAVAŞI SIRASINDA KURULAN CEMİYETER .............................................................................................. 23 I-YARARLI DERNEKLER: ........................................................................................................................................................ 23 II- ZARARLI DERNEKLER: ...................................................................................................................................................... 25 A-İSTANBUL HÜKÜMETİNİN KURDUĞU............................................................................................................................. 25 B-AZINLIKLARIN KURDUKLARI ZARARLI DERNEKLER : ........................................................................................... 26 KURTULUŞ SAVAŞI SÜRESİNCE KURULAN OSMANLI HÜKÜMETLERİ.................................................................... 27 KUVA-İ MİLLİYE NEDİR ? ....................................................................................................................................................... 28 19 MAYIS 1919 SAMSUNA ÇIKIŞ ............................................................................................................................................. 29 SAMSUN RAPORU (22 MAYIS 1919 ) ..................................................................................................................................... 30 19 MAYIS 1919’DA BANDIRMA VAPURU İLE SAMSUN’A ÇIKANLAR .......................................................................... 30 HAVZA GENELGESİ (29 MAYIS 1919 ) .................................................................................................................................... 31 MALTA SÜRGÜNLERİ ............................................................................................................................................................... 31 AMASYA GENELGESİ (22 HAZİRAN 1919 ) ....................................................................................................................... 32

1

ERZURUM KONGRESİ (23 TEMMUZ – 7 AĞUSTOS 1919 ) :.......................................................................................... 32 GENERAL HARBOURD RAPORU ........................................................................................................................................... 34 KAZIM KARABEKİR (1887–1948) ............................................................................................................................................ 34 HAZIRLIK DÖNEMİ DİĞER KONGRELER .......................................................................................................................... 35 K1-BALIKESİR (26-30 Temmuz 1919 ) ve ALAŞEHİR (15-25 Ağustos 1919 ) KONGRELERİ:............................................. 35 K2-NAZİLLİ KONGRELERİ ...................................................................................................................................................... 35 K3-LÜLEBURGAZ KONGRESİ 31 Mart 1920 ......................................................................................................................... 35 K4-EDİRNE KONGRESİ 9-14 Mayıs 1920 ................................................................................................................................ 35 K5-AFYON KONGRESİ 2 Ağustos 1920 -.................................................................................................................................. 36 K6-POZANTI KONGRELERİ .................................................................................................................................................... 36 K7-KARS, ARDAHAN VE OLTU KONGRELERİ................................................................................................................... 36 SİVAS KONGRESİ (4-11 EYLÜL 1919 ) .................................................................................................................................. 36 1-ALİ GÂLİP OLAYI ................................................................................................................................................................... 36 2-MUHİTTİN PAŞA OLAYI ....................................................................................................................................................... 37 AMASYA GÖRÜŞMELERİ( 20 – 22 EKİM 1919 ):. ............................................................................................................... 38 TEMSİL HEYETİNİN ANKARA’YA GELİŞİ ( 27 ARALIK 1919 ) :................................................................................. 39 SON OSMANLI MEBUSAN MECLİSİ’NİN TOPLANMASI ( 12 OCAK 1920) : .............................................................. 40 MİSAK-I MİLLİ KARARLARI ( 28 OCAK 1920 ) : ............................................................................................................. 41 İSTANBUL’UN İŞGALİ ( 16 MART 1920 ) : ........................................................................................................................... 42 İSTANBULUN İŞGALİNDE YAŞANAN ÖNEMLİ OLAYLAR 16 MART 1920.................................................................. 42 İŞGAL KARŞISINDA SARAY VE HÜKÜMETİN TUTUMU; ................................................................................................ 42 KUVA-YI MİLLİYECİLER'İN ASİ İLAN EDİLMESİ ............................................................................................................ 43 MECLİS-İ MEBUSAN'IN DAĞITILMASI ................................................................................................................................ 43 MALTA SÜRGÜNLERİNİN BAZILARININ İSİM LİSTESİ.................................................................................................. 43 T B M M ‘ NİN AÇILMASI (23 NİSAN 1920 ) :.................................................................................................................... 44 İLK TBMM’NİN ÖZELLİKLERİ............................................................................................................................................... 44 İLK TBMM DÖNEMİNDE GERÇEKLEŞTİRİLEN BAŞLICA FAALİYETLER ................................................................ 45 RIFAT BÖREKÇİ (1860 - 1941) .................................................................................................................................................. 45 KURTULUŞ SAVAŞININ PARASAL VE MADDİ KAYNAKLAR : ...................................................................................... 45 BUHARA CUMHURBAŞKANI OSMAN KOCAOĞLU .......................................................................................................... 46 İB1-CEDİTÇİLİK (YENİLEŞME) .............................................................................................................................................. 47 İB2-YAHYA KAPTAN ................................................................................................................................................................. 47 TBMM’ NİN ALDIĞI KARARLAR : ........................................................................................................................................ 47 BİRİNCİ TBMM NİN BAŞARDIĞI İŞLER ŞUNLARDIR: ................................................................................................... 48 KURTULUŞ SAVAŞI BASIN ...................................................................................................................................................... 49 1-YARARLI YAYIN ORGANLARI ............................................................................................................................................ 49 ANADOLU BASINI ...................................................................................................................................................................... 50 2-ZARARLI YAYIN ORGANLARI (İSTANBUL HÜKÜMETİ DESTEKLİ)........................................................................ 53 İSTANBUL BASINI ...................................................................................................................................................................... 53 ZARARLI AZINLIKLARIN KONTROLÜNDEKİ BASIN ...................................................................................................... 54 BAZI GAZETELERİN ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ ................................................................................................................... 55 MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİ’Nİ ANLATAN BAZI EDEBÎ ESERLER.............................................................................. 56 TARİHİ ROMANLARIN ÖZELLİKLERİ ................................................................................................................................ 57 Yeni Türkiye’nin İlk Hükümeti .................................................................................................................................................... 58 İLK ANAYASA (TEŞKİLAT-I ESASİYE): 20 OCAK 1921 .................................................................................................... 59 TBMM’ YE KARŞI ÇIKARILAN AYAKLANMALAR: ....................................................................................................... 59 İSTİKLÂL MAHKEMELERİ (11 Eylül 1920) ........................................................................................................................... 63 SEVR BARIŞ ANTLAŞMASI (10 AĞUSTOS 1920) .................................................................................................................. 64 BİLECİK GÖRÜŞMELERİ (5 ARALIK 1920).......................................................................................................................... 65 DÜZENLİ ORDUNUN KURULMASI : ................................................................................................................................... 65 MİLLİ MÜCADELE ÖNDERLERİ;........................................................................................................................................... 65 SAVAŞLAR DÖNEMİ:................................................................................................................................................................. 68 A- DOĞU CEPHESİ : ................................................................................................................................................................. 68 B-GÜNEY CEPHESİ: ................................................................................................................................................................... 70 İB1-RIDVAN HOCA VE BAYRAK OLAYI .............................................................................................................................. 71 İB2-SÜTÇÜ İMAM ....................................................................................................................................................................... 71 İB1-ALİ SAİP BEY ....................................................................................................................................................................... 71 İB1-ŞAHİN BEY (1877 – 1920 GAZİANTEP) ............................................................................................................................ 72 C-BATI CEPHESİ : ................................................................................................................................................................... 72 BİRİNCİ İNÖNÜ SAVAŞI (6 - 10 OCAK 1921):.................................................................................................................... 73 LONDRA KONFERANSI (23 şubat 1921 ): ............................................................................................................................. 74 TÜRK – AFGANİSTAN DOSTLUK ANTLAŞMASI (1 MART 1921 ) ............................................................................... 75 MOSKOVA ANTLAŞMASI (16 MART 1921 ): .................................................................................................................... 75 İSTİKLÂL MARŞI’NIN KABULÜ (12 MART 1921) ................................................................................................................ 76 İB1-MİLLİ MARŞLAR TARİHİ ................................................................................................................................................. 77 İB2-TÜRKLERDE MİLLİ MARŞIN GELİŞİMİ ...................................................................................................................... 77 İB3-"IYD-I MİLLİ" (MİLLİ BAYRAM) ................................................................................................................................... 78

2

İKİNCİ İNÖNÜ SAVAŞI (23 MART – 1 NİSAN 1921 ): ..................................................................................................... 78 KÜTAHYA – ESKİŞEHİR SAVAŞLARI 1O – 24 TEMMUZ 1924 ....................................................................................... 79 TEKALİF-İ MİLLİYE EMİRLERİ (8 AĞUSTOS 1921 ) : .............................................................................................. 79 İB1-MAARİF KONGRESİ 15 – 16 Temmuz 1921 ..................................................................................................................... 80 İB2-I.MECLİSTEKİ GURUPLAR-MECLİSTE KUTUPLAŞMALAR................................................................................... 80 SAKARYA MEYDAN SAVAŞI ( 23 AĞUSTOS – 13 EYLÜL 1921 ) ................................................................................. 81 KARS ANTLAŞMASI (13 EKİM 1921 ): ............................................................................................................................... 82 ANKARA ANTLAŞMASI (20 EKİM 1921 ):......................................................................................................................... 83 BÜYÜK TAARRUZ VE BAŞKOMUTANLIK MEYDAN MUHAREBESİ(26 AĞUSTOS 1922) ......................................... 84 HALİT AKMANSÜ (DADAYLI MİRALAY HALİD BEY) ..................................................................................................... 85 MUDANYA ATEŞKES ANTLAŞMASI (11 EKİM 1922 ) ................................................................................................... 85 İB1-DOĞU TRAKYAYI TESLİM ALAN KOMUTAN?........................................................................................................... 87 İB2-BATI TRAKYA NERESİ? .................................................................................................................................................... 87 İB3-1934 TRAKYA OLAYLARI ................................................................................................................................................. 87 SALTANATIN KALDIRILMASI ( 1 KASIM 1922 ) ............................................................................................................... : 87 LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI (24 TEMMUZ 1924 ):........................................................................................................... 88 İB1-CHESTER PROJESİ,NEDİR? ............................................................................................................................................. 91 HALK FIRKASI’NIN KURULMASI (9 EYLÜL 1923)............................................................................................................. 92 ATATÜRK DÖNEMİ İÇ VE DIŞ POLİTİKA ........................................................................................................................... 93 ATATÜRK DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA (1923-1938 ARASI GELİŞMELER).......................................................................... 93 TÜRKİYE-İNGİLTERE İLİŞKİLERİ........................................................................................................................................ 93 İB1-HALİÇ KONFERANSI’NIN ( 19 MAYIS 1924) ÖNEMİ NEDİR?................................................................................... 93 TÜRKİYE-FRANSA İLİŞKİLERİ .............................................................................................................................................. 94 TÜRKİYE-YUNANİSTAN İLİŞKİLERİ.................................................................................................................................... 95 TÜRKİYE-İTALYA İLİŞKİLERİ............................................................................................................................................... 96 TÜRKİYE-SSCB İLİŞKİLERİ .................................................................................................................................................... 96 TÜRK-ALMAN MÜNASEBETLERİ.......................................................................................................................................... 96 TÜRKİYE’NİN İSLÂM ÜLKELERİ İLE MÜNASEBETLERİ: ............................................................................................. 97 BARIŞA KATKI AMAÇLI KURULAN BAZI ULUSLARARASI ÖRGÜTLENMELER..................................................... 97 KÜÇÜK ANTANT (1921) ............................................................................................................................................................. 97 LOCARNO ANTLAŞMASI (1925) .............................................................................................................................................. 97 BRİAND-KELLOG PAKTI (1928) .............................................................................................................................................. 98 LİTVİNOV PROTOKOLÜ (1929) ............................................................................................................................................... 98 TÜRKİYE’NİN MİLLETLER CEMİYETİ’NE ÜYELİĞİ (18 TEMMUZ 1932) .................................................................. 98 BALKAN ANTANTI (9 ŞUBAT 1934) ........................................................................................................................................ 98 MONTRÖ (MONTREUX) BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ (20 TEMMUZ 1936) ...................................................................... 98 AKDENİZ PAKTI (1936) ............................................................................................................................................................. 99 SADÂBAD PAKTI (8 TEMMUZ 1937)....................................................................................................................................... 99 NYON KONFERANSI VE PAKTI (14 EYLÜL 1937) ............................................................................................................. 100 HATAY SORUNU’NUN ÇÖZÜMLENMESİ VE ANA VATANA KATILMASI (29 HAZİRAN 1939) ............................. 100 SANDLER RAPORU .................................................................................................................................................................. 100 VAGON-LİTS OLAYI (1933) .................................................................................................................................................... 100 RAZGRAD OLAYI (1933) ......................................................................................................................................................... 101 MİLLETLER CEMİYETİ’NDE GÖRÜŞÜLEN KONULAR ................................................................................................. 101 ATATÜRK DÖNEMİNDEKİ ULUSLARARASI KURULUŞLAR ........................................................................................ 101 İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ (1938-1950)...................................................................................................................................... 101 II. DÜNYA SAVAŞI DÖNEMİNDE TÜRK DIŞ POLİTİKASI (1939-1945) ......................................................................... 102 II. DÜNYA SAVAŞI SONRASINDA YAŞANAN GELİŞMELER ......................................................................................... 103 TÜRKİYE’DE ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ ................................................................................................................... 103 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER “BM” (24 EKİM 1945) ................................................................................................................ 103 TRUMAN DOKTRİNİ (12 MART 1947) .................................................................................................................................. 103 MARSHALL PLÂNI (1948) ....................................................................................................................................................... 103 MOLOTOV PLÂNI (1948) ......................................................................................................................................................... 104 NATO (KUZEY ATLANTİK PAKTI) (1949) ........................................................................................................................... 104 ADNAN MENDERES (DEMOKRAT PARTİ) DÖNEMİ (1950-1960) .................................................................................. 104 ATATÜRK SONRASI DÖNEMDEKİ ULUSLARARASI KURULUŞLAR .......................................................................... 104 TÜRK İNKILABI ....................................................................................................................................................................... 106 ATATÜRK İLKELERİ............................................................................................................................................................... 106 ATATÜRK VE TÜRK İNKILÂBI............................................................................................................................................. 109 İKİNCİ TBMM DÖNEMİ :11 AĞUSTOS 1923 - 1 EKİM 1927 ..................................................................................... 109 SİYASAL ALANDA İNKILAPLAR ........................................................................................................................................ 109 MUSTAFA KEMAL’İN İLK BASIN TOPLANTISI (16 OCAK 1923) .................................................................................. 110 TÜRKİYE’DE GENEL VE YEREL SEÇİMLER (1923-1939) ............................................................................................... 112 HUKUK ALANINDA YAPILAN İNKILÂPLAR .................................................................................................................... 113 EĞİTİM VE KÜLTÜR ALANINDA YAPILAN İNKILÂPLAR ............................................................................................ 115 EĞİTİM, KÜLTÜR VE SANAT ALANINDAKİ DİĞER ÇALIŞMALAR (1923-1937)....................................................... 118

3

TOPLUMSAL ALANDA YAPILAN İNKILÂPLAR ............................................................................................................... 119 EKONOMİ ALANINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR .............................................................................................................. 121 TARIM ALANINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR .................................................................................................................... 121 TİCARET ALANINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR ................................................................................................................ 122 SANAYİ ALANINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR .................................................................................................................. 122 BAYINDIRLIK VE ULAŞIM ALANLARINDA YAPILANÇALIŞMALAR ........................................................................ 123 SAĞLIK ALANINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR .................................................................................................................. 124 NÜFUS POLİTİKASI UYGULAMALARI ............................................................................................................................... 125 ÇOK PARTİLİ REJİM DENEMELERİ VE KURULAN SİYASİ PARTİLER: .................................................................. 126 CUMHURİYET HALK FIRKASI:9 EYLÜL 1923 .................................................................................................................. 126 1.TBMM’DE GRUPLAR ;.......................................................................................................................................................... 126 ORDUNUN SİYASETTEN AYRILMASI ................................................................................................................................. 126 TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI :17 KASIM 1924 .................................................................................... 126 NASTURÎ İSYANI (7 AĞUSTOS-26 EYLÜL 1924) ................................................................................................................ 127 ŞEYH SAİT İSYANI :13 ŞUBAT 1925 .................................................................................................................................. 127 MUSTAFA KEMAL’E SUİKAST GİRİŞİMİ (15 HAZİRAN 1926) ...................................................................................... 127 SERBEST CUMHURİYET FIRKASI (12 AĞUSTOS 1930)................................................................................................... 128 MENEMEN OLAYI (23 ARALIK 1930)................................................................................................................................... 128 AĞRI İSYANLARI (1926-1930) ................................................................................................................................................. 128 BURSA OLAYI (1 ŞUBAT 1933) ............................................................................................................................................... 129 ÇERKEZ ETHEM’İN ATATÜRK’E SUİKAST GİRİŞİMİ (1935) ....................................................................................... 129 TUNCELİ (DERSİM) OLAYLARI (1937) ................................................................................................................................ 129 TÜRKİYE CUMHURİYETİ CUMHURBAŞKANLARI......................................................................................................... 129 TÜRKİYE CUMHURİYETİ BAŞBAKANLARI ..................................................................................................................... 130 TÜRKİYE CUMHURİYETİ GENELKURMAY BAŞKANLARI .......................................................................................... 131 SON SADRAZAMLAR 1908 – 1922 DÖNEMİ ........................................................................................................................ 131 ATATÜRK’ÜN HAYATI ........................................................................................................................................................... 133 Atatürk’ün gittiği okullar, .......................................................................................................................................................... 133 Fikir Hayatının Oluşmasında Etkili İsimlere ............................................................................................................................ 133 MUSTAFA KEMAL’İ ETKİLEYEN YABANCI DÜŞÜNÜR VE YAZARLAR ................................................................... 134 MUSTAFA KEMAL’İN OKUDUĞU KİTAPLAR .................................................................................................................. 135 ***PİCARDİE (PİKARDİ) MANEVRALARI ......................................................................................................................... 135 ATATÜRK’ÜN YAZDIĞI KİTAPLARI .................................................................................................................................. 135 MUSTAFA KEMAL’E SOYADINI ÖNEREN KİŞİ KİMDİR? ............................................................................................. 136 ATATÜRK HANGİ KURMLARA AD VE KİMLERE SOYADI ÖNERDİ; ........................................................................ 136 ATATÜRK’ÜN ÇIKARDIĞI GAZETELER ........................................................................................................................... 139 İSVİÇRELİ PROFESÖR ALBERT MALCHE’YE (ALBERTMALŞE) ............................................................................... 139 MÜZİK – RESİM – HEYKEL-MİMARİ .................................................................................................................................. 139 ATATÜRK DÖNEMİ RESSAMLAR........................................................................................................................................ 140 TÜRK BEŞLERİ ......................................................................................................................................................................... 140 I.ULUSAL MİMARLIK AKIMI TEMSİLCİLERİ ................................................................................................................. 141 II.ULUSAL MİMARLIK AKIMI .............................................................................................................................................. 141 ATATÜRK’ÜN KURDUĞU KURUM VE KURULUŞLAR VE BUNLARIN LİSTESİ- ..................................................... 142 TARİHİ KİŞİLİKLER ................................................................................................................................................................ 144 ATATÜRK’ÜN SIRAYLA GÖREV YAPTIĞI YERLER ....................................................................................................... 148 LATİFE UŞŞAKİ KİMDİR? ...................................................................................................................................................... 149 İSTİKLAL SAVAŞINDA KADIN KAHRAMANLAR ............................................................................................................ 149 TARİHTE ÖNEMLİ OLAYLAR VE KİŞİLER....................................................................................................................... 152 İNKILAP TARİHİ İLKLERİ..................................................................................................................................................... 154

4

İNKILAP TARİHİ VE ATATÜRKÇÜLÜK

 

 

XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ Osmanlı Devleti XIX. yüzyılda azınlık isyanlarını ve devletin parçalanmasını engellemeye yönelik adımlar atmışsa da beklenen gelişme sağlanamamıştır. XX. yüzyılda Osmanlı Devleti bu çabalarını sürdürmesine rağmen, yaşanan gelişmeler ve toprak kayıpları devletin parçalanma sürecini daha da hızlandırmıştır. II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1908-1918) Osmanlı Devleti’nde Sultan II. Abdülhamit’in 1908’de Kanun-i Esâsi’yi tekrar yürürlüğe koyarak Mebusan Meclisi’ni açmasıyla başlayan ve 1918’de Sultan Vahdettin’in Mebusan Meclisi’ni kapatmasıyla sona eren dönem “II. Meşrutiyet Dönemi” olarak adlandırılmaktadır. II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinde etkili olan grup İttihat ve Terakki Cemiyeti’dir.

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ  İttihad-i Osmani Cemiyeti, 2 Haziran 1889’da Askeri Tıbbiye’nin bahçesinde toplanan İshak Sükûti, İbrahim Temo, Abdullah Cevdet, Çerkez Mehmed Reşid adındaki dört öğrenci ile ve sonradan onlara katılan Hüseyinzade Ali Bey, Konyalı Hikmet Emin Bey, Cevdet Osman, Kerim Sebatî, Mekkeli Sabri Bey, Selanikli Nazım Bey, Şerafettin Mağmumi, Giritli Şefik tarafından kurulmuştu. Genç öğrencileri bir araya getiren, devletin içinde bulunduğu bunalım ve II. Abdülhamit yönetimine duyulan hoşnutsuzluktu. Kurtuluş için acilen Meşrutiyet yönetiminin kurulması, Abdülhamit yönetiminin yıkılması gerektiği düşüncesindeki gençler, bu konuda propaganda yapmak üzere örgütlendiler.Aynı yıl içinde Paris’teki Jön Türkler (Genç Osmanlılar) ile temas kuran bu grup Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti adını almıştır.  Cemiyet, Haziran 1889’da Edirnekapı dışındaki bir bağda, bağ bekçisi Aluş Ağa’nın başkanlığında, 12 kişinin katılımı ile gerçekleşen bir toplantısında başkanlığa en yaşlı üye olan Ali Rüşdî’yi, sekreterliğe Şerefeddîn Mağmûmî’yi, saymanlığa Âsaf Derviş’i seçti. Bir piknik görüntüsü verilerek gerçekleştirilen bu toplantıya, “İnciraltı toplantısı” veya “Onikiler toplantısı” denilir. Cemiyetin İtalyan Karbonari Mason Teşkilatını örnek alarak hücreler halinde yapılanması, her üyeye bir sıra numarası verilmesi bu toplantıda kararlaştırıldı. Birinci hücrenin birinci üyesi “İbrahim Temo” oldu  Tıbbiye’nin üçüncü sınıfındaki Selanikli Nâzım, öğrenimine tamamlaması ve bir yandan da örgüt için faaliyet göstermesi için 1894’te cemiyet tarafından Paris’e gönderildi, Paris Tıp Fakültesi’ne kaydoldu. Kendisinden, o sırada Paris’te bulunan ve Jön Türkler arasında etkin bir isim olan Ahmet Rıza Bey’i cemiyete üye yapması istenmişti. Ahmet Rıza Bey, 1889 yılında Bursa Maarif Müdürü iken bir görevle Paris’e gitmiş ancak geri dönmeyip Paris’e yerleşmiş bir Osmanlı aydını idi. Ülkeyi ve halkı kurtarmanın ancak pozitif bilimleri ve eğitimi yaymakla mümkün olacağını düşünüyor; düşüncelerini padişaha layihalar halinde sunmanın yanı sıra bastırıp dağıtıyor ve “La Jeune Turque” gazetesinde siyasi yazılar yazıyordu. Yazıları Paris’e kaçan öğrenciler arasında yankı uyandıran Ahmet Rıza, Selanikli Nazım’ın teklifini kabul etti ve cemiyetin Avrupa teşkilatı kuruldu. İttihad ve Osmani, Avrupa’da faaliyet gösteren muhalifler Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti” adı altında birleşti. Avrupa teşkilatının Başkanı Ahmet Rıza; üyeleri Selanikli Nazım, Şerafettin Mağmumi ve Milaslı Halil Bey (Menteşe) idi Terakki ve İttihat, Aralık 1895’ten itibaren Türkçe “Meşveret" gazetesini ve onun eki olan Fransızca “Mechevéret Supplément” adlı yayınları çıkardı  1906 Eylül'ünde Selanik'te istibdat yönetimini yıkmayı amaçlayan ihtilalci bir cemiyet olan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kuruldu. Yönetimi Mehmet Talat, İsmail Canbolat ve Rahmi Bey üstlenmişti. Aynı günlerde Mustafa Kemal, Şam'da Beşinci Ordu subayları arasında Vatan ve Hürriyet Cemiyeti adlı örgütü kurmuş ve hemen ardından kısa bir süre için Selanik’e gidip orada bir şube açmıştı. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti önce Vatan ve Hürriyet ile birleşti.  29 Ekim 1907’de Mustafa Kemal de arkadaşı Ali Fethi Bey’in ısrarı ile 322 numaralı üye olarak derneğe girdi  Mustafa Kemal’in 1906’da Şam’da kurduğu Vatan ve Hürriyet Cemiyeti, 1907 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne katılmış ve iki cemiyet birleşmiştir.  Mizancı Murat Bey, düşüncelerini yaymak üzere Ocak 1896’dan itibaren gazetesi “Mizan”’ı Kahire’de yayımladı.  Başlıca yayın organları Mizan, Meşveret ve İçtihad gazeteleridir.  1918’de kapatılan parti, Teceddüt Fırkası (Yenilenme Partisi) adı ile çalışmalarını sürdürmüştür.  Siyasî fikir olarak Türkçülük (Turancılık/Pantürkizm) akımını savunmuşlardır. İLAÇ BİLGİ PRENS SABAHATTİN  “Mehmet Sabahattin”, Prens Sabahattin (d. 13 Şubat 1879, İstanbul- ö. 30 Haziran 1948, Neuchâtel Kantonu, İsviçre), Türk siyasetçi ve düşünür.  Sosyoloji alanında çalışma yapan ilk Türk aydınlarından birisidir. Adem-i Merkeziyetçilik adını verdiği siyasi düşünceyi savunan Prens Sabahattin, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra imparatorluğu yöneten İttihat ve Terakki’ye yönelen muhalefetin düşünsel önderidir. Görüşleri, günümüz Türkiye'sindeki merkez sağ partilerin temel ideolojisi kabul edilir. Türk siyasi tarihinin ilk muhalefet partisi olan Osmanlı Ahrar Fırkası'nın kurucusudur.  Osmanlı padişahlarından Sultan Abdülmecit'in torunu, V. Murat, II. Abdülhamit, V. Mehmet, ve VI. Mehmed'in yeğenidir.

II.      

Meşrutiyet’in İlan Edilmesinin Nedenleri İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne bağlı subayların Meşrutiyet yönetimini istemesi Osmanlı hanedanından başka birinin tahta çıkacağı söylentileri Padişaha, “Serez’den İstanbul’a bir ordunun yürüyeceği” şeklinde bir telgraf ulaştırılması Ordu ile halk arasında isyan belirtilerinin ortaya çıkması 1908’de İngiltere ile Rusya arasında Reval Görüşmesi’nin yapılması 1908’de İngiltere ile Rusya arasındaki Reval Görüşmesi’nde; Makedonya meselesi, Boğazların durumu ve Osmanlı’daki azınlıklar için yapılacak ıslahatların görüşülmesi Meşrutiyet’in ilânında hızlandırıcı etkiye sahip olmuştur.

5

ÖNEMLİ BİLGİ REVAL GÖRÜŞMELERİ 9 HAZİRAN 1908  Reval Görüşmeleri 9 Haziran 1908 tarihinde günümüzde Estonya'nın başkenti olan Tallinn'de İngiltere Kralı VII. Edward ile Rus Çarı Nikola'nın yaptığı görüşmedir. Reval Görüşmeleri'nde Osmanlı ile ilgili konular da konuşulmuştur. II. Meşrutiyetin İlanı'nın en büyük dış etkenidir.  9 Haziran 1908 sabahı Finlandiya Körfezinde Baltık kıyısındaki Reval bu günkü Estonya'nın başkenti Tallin'de İngiltere Kralı VII. Edward ile Rus Çarı Nikola bir araya geldiler. İngiltere ve Rusya, Almanya'ya karşı duydukları ortak korkudan dolayı gittikçe birbirlerine daha da yakınlaşmaktaydı ve bu nedenle her iki ülkenin devlet adamları aralarındaki sorunların bazılarını çözmeye çalışıyorlardı. İki hükümdarın katıldığı Reval görüşmesinde İran, Afgan hududu, Girit, Balkan demiryolları ve Makedonya gibi çeşitli konular masaya yatırıldı. Ayrıca Almanya ve Avusturya’ya karşı izlenecek politika da görüşüldü. Görüşmeler hakkında net bir açıklama yapılmaması "Osmanlı devletin parçalanacağı düşüncesini" güçlendirdi. Jön Türkler, bu görüşmede sultanın pasif politikasından dolayı imparatorluğun paylaşıldığı yönünde yoğun bir propagandaya başlamışlar ve bu propagandanın sonucunda İkinci Meşrutiyeti ilân ettirip, İkinci Abdülhamid dönemini resmen olmasa da fiilen sona erdirmişlerdi. (23 Temmuz 1908) II. MEŞRUTİYET’İN İLANI (24 TEMMUZ 1908)  İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri, basından ve Almanya istihbaratından aldıkları Reval Görüşmeleri bilgisine dayanarak, silah zoruyla da olsa padişaha Meşrutiyet’i ilan ettirebilmek için Hürriyet Taburları’nı kurmuşlar ve isyan çıkarmışlardır.  Halk tarafından da desteklenen bu ayaklanma sonucunda Selanik Hükûmet Konağı işgal edilmiştir. İttihat ve Terakki liderlerinden Enver Paşa, Resneli Niyazi Bey ve Eyüp Sabri Bey’in ordularıyla İstanbul’a geleceği dedikoduları üzerine endişelenen II. Abdülhamit, 24 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet’i ilan ederek Kanun-i Esâsi’yi yeniden yürürlüğe koymuştur. Böylece İstibdat Dönemi sona ermiştir. II. MEŞRUTİYET’İN İLANI SIRASINDA YAŞANAN TOPRAK KAYIPLARI Bulgaristan bağımsızlığını ilan etmiştir. -Macaristan İmparatorluğu Bosna-Hersek’i ele geçirmiştir. Girit, Osmanlı Devleti’nden ayrılarak Yunanistan’a bağlanmıştır. 31 MART OLAYI (13 NİSAN 1909) II. Meşrutiyet’in ilanından sonra bu yönetimi istemeyen grupların, Volkan Gazetesi yazarı Derviş Vahdeti öncülüğünde İstanbul’da başlattıkları isyandır. 31 Mart Olayı Türk tarihinde rejime (yönetim şekline) karşı çıkan ilk isyandır.  Osmanlı Mebusan Meclisi’nin ikinci kez açılışından sonra çatışmalar artmıştır. İttihatçılara muhalif olanların kurduğu Ahrar Fırkası, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin çalışmalarına engel olmak istemiştir.  Politik istikrarsızlık ve çatışmalar, Serbesti Gazetesi yazarı Hasan Fehmi’nin öldürülmesi ile daha da şiddetlenmiştir.  Volkan Gazetesi, İttihad-i Muhammedî Cemiyeti’nin yayın organı haline geldikten sonra özellikle din adamları ve ittihatçılara karşı olan subaylar üzerinde son derece etkili olmuştur.  Taksim Kışlası’ndaki Avcı Taburları’na bağlı askerler ayaklanma çıkararak, ülkenin şeriata göre yönetilmesini istemişlerdir. Dönemin hükûmeti (Hüseyin Hilmi Paşa) isyancılarla uzlaşma yoluna gidince, hükûmet üyeleri tek tek istifa etmiş, yeni kabineyi de Tevfik Paşa kurmuştur.  İsyan, Selanik’ten gelen Komutanlığını Mahmut Şevket Paşa’nın, Kurmay Başkanlığını Mustafa Kemal’in yaptığı Hareket Ordusu tarafından bastırılmıştır. Mustafa Kemal ayrıca Hareket Ordusu’nda “Kolağası” olarak görev almıştır.  31 Mart Ayaklanması’nın bastırılmasıyla İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yönetimdeki etkinliği artmış ve Meşrutiyet rejimi korunmuştur.  İsyanın bastırılmasından sonra sıkıyönetim ilan edilmiş ve II. Abdülhamit tahttan indirilerek yerine Mehmet Reşat (V. Mehmet) tahta çıkarılmıştır.  27 Nisan 1909 tarihinde Selanik’e sürgüne gönderilen II. Abdülhamit, yaklaşık 3,5 yıl sürecek olan sürgün hayatını Selanik’teki Alatini Köşkü’nde geçirmiştir. Daha sonra 150 liraya kiralanan “Loreley” adlı bir Alman gemisi ile 2 Kasım 1912’de tekrar İstanbul’a, Beylerbeyi Sarayı’na geri dönmüştür. 

1876 Kanun-i Esâsisi’nde Yapılan “1909 Yılı” Değişiklikleri Mebusan Meclisi’ne karşı sorumlu tutulmuştur. sınırlandırılmıştır. Mebusan Meclisi’nin Onayı” zorunluluğu getirilmiştir. padişah izni kaldırılmıştır. son verilmiştir. sınırlandırılmıştır. kaldırılmıştır. hürriyetleri kabul edilmiştir.

6

II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE KURULAN SİYASÎ PARTİLER Türk tarihinde çok partili hayata ilk kez II. Meşrutiyet Dönemi’nde geçilmiştir. SP1-İttihat ve Terakki Cemiyeti  Türk siyasî tarihinin ilk partisidir.  Siyasî fikir olarak Türkçülük (Turancılık/Pantürkizm) akımını savunmuştur.  Mizan, Meşveret ve İçtihad gazeteleri desteklemiştir.  Kurucular: Dr.İshak Sükûti, Abdullah Cevdet, Ethem Ruhi (Balkan), Tıbbiyeli Mustafa Ragıp, Esat, Mithat Şükrü (Bleda) , Ahmet, Mizancı Murat, Tunalı Hilmi, Seraceddin, Dr. Hasan, Lütfi, Dr. Akil Muhtar (Özden), Nuri Ahmet, Reşit Beyler SP2-Osmanlı Ahrar Fırkası  Prens Sabahattin önderliğinde kurulmuştur.  Türk siyasî tarihinin ilk muhalefet partisidir.  Volkan ve Serbestî gazeteleri desteklemiştir.  Kurucuları: Nureddin Ferruh, Ahmet Fazlı, Kıbrıslı Tevfik, Nazım, Şevket, Celalettin Arif, Mahir Sait (Perde arkasından Prens Sabahaddin tarafından yönetildi.) SP3-Hürriyet ve İtilaf Fırkası  Liderleri Dr. Rıza Nur ve Damat Ferit Paşa’dır.  1911 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı kurulan en önemli muhalefet partisidir.  Kurucular: İsmail Hakkı Paşa, Dr.Dagavaryan, Mustafa Sabri, Abdülhamid Zöhravi, Müşir Fuat Paşa, Damat Ferit Paşa, Ferik Süleyman Paşa, Volçentrinli Hasan, Miralay Sadık, Dr. Rıza Nur, Tahir Hayrettin Hürriyet ve İtilâf Fırkası 1919, İstanbul  Fırka bu tarihte yeniden faaliyete geçmiştir.  Yeni Yöneticiler: Başkan Müşir Nuri Paşa Üyeler: Müşir Zeki Paşa, Ayan azası Abdülkadir, eski Konya Mebusu Zeynelabidin, eski Tokat Mebusu Mustafa Sabri, eski Karesi Mebusu Vasfi Efendi, Süleyman Paşa, Celalettin Paşa, Ali Kemal, Refik Halid (Karay), Nureddin, eski Tahran Sefiri Hasip, sabık Maarif Nazırı Rıza Tevfik (Bölükbaşı), Tüccardan Hacı Osman ve Mehmet Ali Beyler SP4-Halâskâr Zâbitân Grubu 1912,İstanbul  Kurucu ve Yöneticiler: Kurmay Binbaşı Gelibolulu Kemal (Şenkıl), Kurmay Kolağası Kastamonulu Hilmi, Sürvari Kaymakamı Recep, Bahriye Binbaşısı İbrahim Aşki, Yüzbaşı Kudret  1912 yılının mayıs ayında örgütlenen Hürriyet ve İtilaf Fırkası yanlısı silahlı örgüt. İttihat ve Terakki muhalifi olan örgüt kurulduğu günden Bâb-ı Âli Baskını'nın gerçekleştiği tarihe kadar birçok eylem gerçekleştirmiştir.  Gazetelerde sert bildiriler yayınlayan ve Askerî Şura'ya muhtıra veren Halâskâr Zâbitân, Sadrazam Mehmed Said Paşa'nın istifa etmesine neden olmuştur.Meclis-i Mebusan Başkanı Halil Bey'e tehdit mektubu göndererek İttihat ve Terakki çoğunluklu meclisin dağılmasını istemiş, bu istekleri meclis tarafından kınansa da Ahmet Muhtar Paşa'nın girişimleri sonrası meclis dağıtılmıştır. SP5-Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası 1918, İstanbul  Kurucular: Mütareke öncesinde ittihat ve Terakki partisi'nden istifa eden Ali Fethi Bey (Okyar), Hüseyin Kadri, Fuat Hulusi (Demirelli), Dr. Sami beylerle bu parti kuruldu.  Parti kurucularından Fethi Bey, izzet Paşa hükümetinde Dahiliye nazırlığını üstlendi. Fırka, basında ittihatçıların maskeli bir örgütü gibi değerlendirildi.  Fırkanın yayın organı Minber gazetesi kurulurken Mustafa Kemal Paşa da katkıda bulunmuş, daha sonra gazetede yazıları da yayımlanmıştır. Fırka ittihatçılık eleştirilerine karşı, ittihat ve Terakki'nin son kongresine çağrıldığı halde katılmadı. Birinci Damat Ferit Paşa hükümeti partinin feshedilmiş ittihat ve Terakki'nin üyeleri tarafından, bir muvazaa" partisi olarak kurulduğunu belirtti ve partinin feshine ve kapatılmasına karar verdi. SP6-Teceddüt Fırkası 1918, İstanbul  Kurucular: Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti son kongre üyeleri  Yöneticiler: Başkan, Senato üyesi Hüsnü Paşa, Senatör Seyid Bey, Mavrokordato Efendi, Yunus Nadi (Abalıoğlu), Şemsettin (Günaltay), İhsan, Orfanidis, Hamdi, Faik (Kaltakkıran), Sabri, Reşit Paşa, Galip Bahtiyar, Dr.Tevfik Rüştü (Aras), Babanzade Hikmet, Parsamyan, Mustafa Fevzi, İsmail Canbulat ve Sason Efendi SP7-Türkiye Komünist Fırkası 18 Ekim 1920, Ankara  (Atatürk'ün politik nedenlerle kurdurttuğu ve üç ay sonra lağvettirdiği fırka)  Kurucu ve Yöneticiler: Dr.Tevfik Rüştü (Aras), Mahmut Esat (Bozkurt), Mahmut Celâl (Bayar), Yunus Nadi (Abalıoğlu), Kılıç Ali, Hakkı Behiç (Bayiç), İhsan (Eryavuz), Refik (Koraltan), Eyüp Sabri (Akgöl) ve Süreyya (Yiğit)  Bu parti 1.TBMM döneminde kurulmuştur…. SP7-II. Meşrutiyet Dönemi’nde bu önemli üç siyasî parti dışında ayrıca; Fedakâran-ı Millet Fırkası, İttihad-ı Muhammedî Fırkası, Osmanlı Demokrat Fırkası, Islahat-ı Esâsiye-i Osmaniye Fırkası, Mutedil Hürriyetperverân Fırkası, Osmanlı Sosyalist Fırkası ve Ahâli Fırkası gibi siyasî partiler de kurulmuştur. TRABLUSGARP SAVAŞI (1911-1912) Gizlice Katılanlar; Trablusgarp Savaşına gönüllü olarak katılan Osmanlı subay ve sivillerin içinde Enver Bey, Eşref Kuşçubaşı, Mustafa Kemal Bey, Ali Çetinkaya, Halil Kut, Nuri Bey, Fethi Okyar, Süleyman Askeri Bey, Dr. Refik Saydam vs. gibi yüzlerce kişi katılmıştır. Savaşın Nedenleri  1870’li yıllarda Piyemonte öncülüğünde siyasî birliğini tamamlayan İtalya’nın, gelişen sanayisi için ham madde ve pazar arayışı  İngiltere ve Fransa’nın, İtalya’yı Almanya’nın yanından ayırarak kendi sömürgelerini güvence altında tutmak istemesi 

7

 Trablusgarp’ın coğrafî konum olarak İtalya’ya yakın olması  İtalya’nın artan nüfusuna yeni yurtlar bulma düşüncesi  Trablusgarp’ın İtalya’ya Afrika’nın içlerine kadar ilerleme olanağı sağlaması  Osmanlı Devleti’nin deniz gücünün oldukça zayıf olması  İtalya’nın Habeşistan’daki başarısızlığını (1896) telâfi etmek istemesi Savaşın Gelişimi  Trablusgarp’ı işgal etmek isteyen İtalya bu amacına ulaşmak için Avrupa devletleriyle, kendisine Trablusgarp’ta hareket serbestliği tanıyacak antlaşmalar yapmıştır.  Bu konuda anlaşmaya vardığı devletlerden biri Rusya’dır. İtalya, 1909 Racconigi Antlaşması ile Trablusgarp üzerindeki çıkarlarını Rusya’ya kabul ettirmiştir.  1909 yılında İtalya ile Rusya arasında imzalanan Racconigi Antlaşması ile Rusya İtalya’nın Trablusgarp’taki çıkarlarını, buna karşılık İtalya da Rusya’nın Boğazlardaki çıkarlarını kabul etmiştir.  1896 Habeşistan bozgununu yaşamış olan İtalya, Osmanlının iç sorunlarını çok yerinde ve zamanında kullanarak Trablusgarp, Bingazi ve Derne’ye asker çıkarmıştır.  Bu gelişme üzerine Osmanlı Devleti bölgeye denizden ve karadan asker gönderememiştir. Çünkü donanma Haliç’te demirliydi ve Mısır İngiliz işgali altındaydı.  Osmanlı Devleti’nin genç vatansever subayları Mustafa Kemal (gazeteci Şerif Bey adıyla), Enver Bey, Nuri Bey, Fethi Okyar ve Ali Çetinkaya, Mısır ve Tunus üzerinden buraya gizlice geçmişlerdir.  Derne ve Tobruk’ta Mustafa Kemal, Bingazi’de ise Enver Bey İtalyanların ilerleyişini durdurmuş, bunun üzerine İtalya, Osmanlı Devleti’ni barışa zorlamak için Rodos ve Oniki Ada’yı işgal etmiş, Çanakkale’yi abluka altına almıştır.  Karadağ’ın Balkanlarda Osmanlı’ya savaş ilan etmesiyle, iki cephede birden savaşamayacağını anlayan Osmanlı Devleti çaresizce barış istemek zorunda kalmıştır.  Trablusgarp Savaşı’nda özellikle Derne, Tobruk ve Bingazi’de askerî başarı elde eden Osmanlı Devleti, Balkanlarda savaş başlaması nedeniyle yenik duruma düşmüştür.  Osmanlı Devleti Trablusgarp’taki subaylarını geri çağırmış ve 15 Ekim 1912 tarihinde İsviçre’nin Lozan şehrinde İtalya ile Ouchy (Uşi) Antlaşması’nı imzalamıştır. OUCHY (UŞİ) ANTLAŞMASI (15 EKİM 1912) (OSMANLI – İTALYA) Osmanlı Devleti’nin Kuzey Afrika’daki son toprak parçası olan Trablusgarp ve Bingazi (Libya) İtalya’ya bırakılmıştır. İtalya Trablusgarp’ın Düyûn-u Umûmiye’ye olan borçlarını ödeyecektir. Trablusgarp’ta yaşayan Müslümanlar dinî yönden halifelik makamına bağlı kalacaklardı. Böylece dinî ve kültürel bağlar korunmaya çalışılmıştır. Rodos ve On İki Ada geçici olarak (Balkan Savaşları bitene kadar) İtalya’ya bırakılmıştır. İtalya Balkan Savaşları bitmesine rağmen Rodos ve On iki Ada’yı Osmanlı’ya geri vermemiş,II. Dünya Savaşı sonunda 1947 Paris Antlaşması ile Yunanistan’a bırakmıştır. Osmanlı Devleti, Kuzey Afrika’daki son toprağını kaybetmiş, aynı zamanda artık 3 kıtada toprağı olan bir devlet olma özelliğini de yitirmiştir. Trablusgarp Savaşı Mustafa Kemal’in sömürgeciliğe karşı ilk mücadelesidir. Dünya tarihinde uçak ilk kez Trablusgarp Savaşı’nda İtalya tarafından kullanılmıştır. İtalyan pilot Giulio Gavotti 1 Kasım 1911’de dünya tarihinde ilk kez uçaktan Osmanlı askerlerinin üzerine bomba atarak hava saldırısı gerçekleştirmiştir. TRABLUSGARP SAVAŞIYLA İLGİLİ YAZILMIŞ KİTAP  Trablusgarp Savaşı'nda İtalyanlara karşı bir İngiliz subayı  Osman Efendi (Teğmen John Smallwood) Trablusgarp Savaşında İtalyanlara karşı, 1912  İngiliz teğmen John Smallwood hakkında Enver Paşa'nın Trablusgarp Savaşı notlarında da rastlanır ancak maalesef bu konuda çok fazla yazmamıştır.  Fransız gazeteci Georges Remond, 1911-12 Türk-İtalyan Savaşı sırasında Derne Cephesi'ne 14 Nisan 1912'de gelmiş ve bu cephede kaldığı Ayn-Mansur kampındaki 3 haftalık sürede anılarını da yazmıştır. BALKAN SAVAŞLARI (1912-1913) I.BALKAN SAVAŞI  Birinci Balkan Savaşı, 8 Ekim 1912-30 Mayıs 1913'te Bulgaristan Krallığı, Sırbistan Krallığı, Yunanistan Krallığı ve Karadağ Krallığı'ndan oluşan Balkan Birliğinin Osmanlı Devleti'ne karşı giriştiği savaş. Bu savaş ile Balkan Devletleri, Osmanlı Devleti'nin Balkanlardaki topraklarının büyük bir bölümünü ele geçirmiştir. Bu savaş sonucunda Osmanlı Devleti Edirne ve Kırklareli'ye kadar olan tüm topraklarını Balkan Devletleri'ne bırakmak zorunda kaldı.  Savaş öncesi durum  1878 tarihli Berlin Antlaşmasında umduğunu bulamayan Bulgaristan bağımsızlığını kazandıktan sonra Balkanlar'da etkin bir politika izlemeye başlamıştı. Bosna-Hersek'in ilhakı ise Sırbistan'ı aynı yönde bir politika izlemeye itti.  1912 yılında bu iki devletin çıkarlarının çatışmaması için Rusya, Bulgaristan ve Sırbistan arasında arabuluculuk ve düzenleyicilik yapmaya başladı. Osmanlı Devleti'ne karşı yapılan ittifaka Yunanistan ve Karadağ da katıldı.  Uzun zamandır beklenen, bu savaş 18 Ekim 1912 tarihinde başladı. Balkan Devletleri, özellikle Makedonya'yı paylaşmak için fırsat arıyorlardı. Osmanlı Devleti'nin içinde bulunduğu ekonomik ve siyasi krizlerden, yararlanmak isteyen Balkan Devletleri, bu tarihte savaş ilan ettiler.

8

BALKAN İTTİFAKI Bulgaristan Karadağ Yunanistan Sırbistan

OSMANLI DEVLETİ

B1-Savaşın Nedenleri  Milliyetçilik akımının etkileri  Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki varlığına son verilmek istenmesi  Rusya’nın Panslavizm politikası kapsamında Balkan uluslarını kışkırtması  İngiltere’nin Osmanlı’ya karşı tutumunu değiştirmesi (Reval Görüşmesi) B2-Savaşın Gelişimi  Balkan Savaşı’nda Osmanlı Devleti’ne saldıran ilk Balkan devleti Karadağ olmuş, bu devletin Yenipazar’a saldırısıyla savaş başlamıştır.  Kısa zamanda gelişen savaşa Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan’ın da dâhil olmasıyla Osmanlı Devleti dört cephede birden savaşmak zorunda kalmıştır.  Yunanistan Ege adalarını ve Selanik’i ele geçirmiş; Makedonya Karadağ, Sırbistan ve Bulgaristan tarafından işgal edilmiştir.  Rauf (Orbay) Bey, Hamidiye Kruvazörü ile Ege’de başarılı mücadeleler vermişse de Yunanlılar Ege adalarını işgal etmeyi başarmışlardır.  Mustafa Kemal, 25 Kasım 1912’de Çanakkale ve Gelibolu’yu savunmak için kurulan Akdeniz Boğazı Birleşik Kuvvetler Harekât Şubesi Komutanlığı'na atanmıştır.  Osmanlı Devleti ile sınırı kalmayan Arnavutluk ise, Osmanlı’nın bu durumundan yararlanarak bağımsızlığını ilan etmiştir. I. Balkan Savaşı sırasında bağımsızlığını ilan edip, Osmanlı Devleti’nden ayrılarak bağımsız olan son Balkan devleti Arnavutluk olmuştur.  Avrupa devletleri durumu değerlendirmek ve savaşı sonlandırmak için Londra’da bir konferans toplanmasını sağlamıştır. Osmanlı Devleti de I. Balkan Savaşı’nda hiç varlık gösterememiş ve barış antlaşması imzalamak zorunda kalmıştır. B3-Osmanlı'nın savaşı kaybetme sebepleri  Trablusgarp Savaşı'nın çıkması (1911),  Balkanlar'da bir karışıklığın meydana gelmeyeceği fikriyle bölgeden, 200 taburluk (75,000 askerlik) bir kuvvetin terhis ettirilmesi,  Ordunun teçhizatının düşman güçlerden çok daha üstün olmasına rağmen birliklerin sabotaj ve baskınlara açık ileri mevkilerde mevzilendirilmesi,  Sırbistan'ın, Almanya'dan satın aldığı ağır silahların Selanik Limanı üzerinden geçirilmesine şaşırtıcı bir biçimde izin verilmiş olması ve dolayısıyla Balkan Devletleri'nin silahlanması hususunda kayıtsız kalınması,  Askerlikle politikanın, birbiri içine dahil edilmesi neticesinde İttihat ve Terakki Fırkası ile Hürriyet ve İtilaf Fırkası mensubu subay ve generallerin, sırf siyasi görüş farklılıkları sebebiyle birbirine yardımdan yüz çevirmesi.  Çok kısa zaman zarfında;  Osmanlı İmparatorluğu yüzbinlerce asker ve yılların çabasıyla elde edilmiş binlerce top ile silah stoklarını kaybetti. B4-Osmanlı'nın kaybettiği topraklar  Bulgaristan ordusu, Çatalca'ya kadar ilerleyerek, İstanbul'u tehdit etmeye başladı. Sırbistan, Karadağ ve Yunanistan orduları, Makedonya'yı tamamen işgal ettiler. Diğer Balkan ülkelerini kendine karşı tehdit olarak gören Arnavutluk, mecburen bağımsızlığını ilan etti. Yunanistan, Gökçeada (İmroz) ve Bozcaada dışındaki Ege Adaları'nı işgal etti.  Taraflar arasında savaşı bitiren anlaşma 1913 yılı Mayıs ayında Londra'da imzalandı. Londra Antlaşması'na göre:  Arnavutluk bağımsızlığını kazandı.  Girit Adası Yunanistan'a verildi.  Osmanlı İmparatorluğu'nun Trakya sınırı Edirne ve Kırklareli illerini dışarıda bırakacak şekilde Midye-Enez Hattı olmuştur. ÖNEMLİ BİLGİ BABI ALİ BASKINI  Bâb-ı Âli Baskını, Osmanlı İmparatorluğu'nda 23 Ocak 1913 günü Enver Bey ve Talat Bey'in başını çektiği bir grup İttihat ve Terakki üyesi tarafından hükûmet binası Bâb-ı Âli'nin basılmasıyla gerçekleştirilen askerî darbe. Bu baskın sırasında Harbiye Nazırı Nâzım Paşa öldürülmüş, Sadrazam Kâmil Paşa'ya zorla istifası imzalattırılmıştır. Darbe sonrasında iktidar İttihat ve Terakki'nin eline geçmiştir.  1911 yılının son aylarında İttihat ve Terakki muhalifi Hürriyet ve İtilaf Fırkası kurulmuş, İstanbul'da gerçekleşen ara seçimleri ise kazanmıştır. İttihat ve Terakki bunun üzerine bir sonraki seçimleri hileyle daha erken bir tarihe aldırmış ve yine hileli bir şekilde seçimleri kazanmıştır. Bunun üzerine Hürriyet ve İtilaf Fırkası yanlısı Halâskâr Zâbitân dağa çıkmış ve eylemleriyle Mehmed Said Paşa Hükûmeti'nin düşmesine sebep olmuştur. Ardından Ahmet Muhtar Paşa'nın sadrazamlığında yeni bir hükûmet kurulmuş fakat dört ay sonra Halâskâr Zâbitân'ın baskıları sonucu Ahmet Muhtar Paşa istifa etmiş ve bu hükûmet de dağılmıştır.  29 Ekim 1912'de V. Mehmed tarafından hükûmet kurma görevi verilen Kâmil Paşa, Balkan Savaşları'nda yaşanan başarısızlıklar sonucu Bulgaristan ile masaya oturmuş ve sorunu siyasî yollarla çözmeye çalışmıştır. Bulgarların Edirne'nin teslim edilmesinin istemesini bir fırsat olarak kullanan İttihat ve Terakki, Kâmil Paşa'nın eski başkent Edirne'yi vereceği propagandasıyla halkı kışkırtmış ve Bâb-ı Âli Baskını'nı gerçekleştirmiştir. Baskına Enver Bey, Talat Bey, Yakub Cemil, Mustafa Necip, Filibeli Hilmi, Sapancalı Hakkı ve Mithat Şükrü Bey aktif olarak katılmış, çok sayıda İttihatçı da Bâb-ı Âli'nin çevresine yerleştirilmiştir.  Kâmil Paşa'nın istifası V. Mehmed tarafından aynı gün onaylanmış ve İttihat ve Terakki'nin baskısıyla sadrazamlığa Mahmud Şevket Paşa getirilmiştir

9

B1-Sopalı seçimler ve sonuçları  21 Kasım 1911 tarihinde İttihat ve Terakki muhalifleri tarafından Hürriyet ve İtilaf Fırkası kurulmuş, kısa sürede yetmiş mebusu bünyesine almış ve kuruluşundan yirmi gün sonra İstanbul'da yapılan ara seçimi tek oy farkla kazanmıştır. İktidarda yer alan İttihat ve Terakki, Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nın ara seçimlerden bir yıl sonra yapılacak olan Meclis-i Mebusan seçimlerinde başarılı olma ihtimalini görmüş ve bir takım tedbirler almıştır. Yeni kurulan Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nın yeterince örgütlenebilmesine fırsat vermeden bir erken seçime gitmek isteyen İttihat ve Terakki, hileli yollarla V. Mehmed'in Meclis-i Mebusan'ı feshetmesini sağlamış, Nisan 1912'de yapılan erken seçimleri de açık ara farkla kazanmıştır."Sopalı seçimler" adıyla anılan ve muhalif milletvekili adaylarının dövülmesi gibi olayların da yaşandığı seçimlerde İttihat ve Terakki dışından yalnızca altı kişi meclise girmişti.  Seçimi kaybeden Hürriyet ve İtilaf Fırkası, seçim öncesi ve sırasında yapılan hileleri bahane göstererek kanun dışı yollar aramaya başlamıştır. Bu sırada ordu içindeki haksızlıklardan ve askerlerin siyasete karışmasından rahatsızlık duyan bir grup subay Halâskâr Zâbitân adlı silahlı bir örgüt kurmuş ve Rumeli'de dağa çıkmıştır. Hürriyet ve İtilaf Fırkası yanlısı olan grup İstanbul'da bir dizi karışıklık çıkarmış, İttihat ve Terakki muhalifi olması nedeniyle de bir başka muhalif Prens Sabahattin'in desteğini almıştır.Gazetelerde sert bildiriler yayınlayan ve Askerî Şura'ya muhtıra veren Halâskâr Zâbitân, Sadrazam Mehmed Said Paşa'nın istifa etmesine neden olmuştur. LONDRA ANTLAŞMASI, 30 MAYIS 1913  Londra Antlaşması, 30 Mayıs 1913 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilmesiyle sonuçlanan Balkan Savaşı sonunda Bulgaristan Krallığı ile imzalanmıştır. Bu antlaşmaya göre;  Osmanlı Devleti'nin batı sınırı Midye-Enez hattı olacaktır.  Selanik, Güney Makedonya ve Girit, Yunanistan'a verilecektir.  Orta ve Kuzey Makedonya, Sırbistan'a bırakılacaktır.  Ege Adaları'nın geleceğinin saptanması büyük devletlere bırakılacaktır. (Osmanlı Devleti, Ege Adaları'nı fiilen kaybetmiştir.)  Gelibolu Yarımadası dışındaki tüm Trakya, Dedeağaç, Kavala, Kırklareli ve Edirne Bulgaristan’a bırakılmıştır.  Londra Antlaşması'ndan en kârlı çıkan devlet Bulgaristan Krallığı olmuştur. Savaş sonunda Osmanlı İmparatorluğu'nun yalnızca Bulgaristan ile sınırı kalmış, Bulgaristan Batı Trakya'nın büyük bir bölümünü (Kavala ve Dedeağaç arası) ele geçirerek Ege Denizi'nde hakimiyet kurmuştur.  Ancak II. Balkan Savaşı'nda Enver Paşa komutasındaki Türk ordusu Midye-Enez hattını geçerek, bu antlaşmayı ihlal edecek ve Edirne ve Kırklareli'yi geri alacaktır.    

II.BALKAN SAVAŞI 16 HAZİRAN - 18 TEMMUZ 1913 Balkan Savaşı'na katılan devletlerin, Yunanistan, Bulgaristan, Karadağ, Arnavutluk, Sırbistan, Osmanlı İmparatorluğu ve sonradan katılan Romanya'nın aralarında yaptıkları savaşlardır. Bu savaş ile, Edirne ve Kırklareli kurtarılmıştır. Londra Konferansı, hükümleri kısmen değişmiştir. Birinci Balkan Savaşı sonrası, oluşan sınırlar yüzünden tüm devletler hoşnutsuzdu. Çünkü; bu devletler, toprak paylaşımının adaletsiz ve taraflı olduğunu; Bulgaristan'ın hak ettiğinden daha fazla toprak aldığını düşünüyorlardı. Ayrıca Osmanlı Devleti, kaybettiği toprakları yeniden kazanmak istiyordu. Romanya da bu ortamdan yararlanıp, kârlı çıkmak istiyordu. Bu savaşın, tek hedefi Bulgaristan idi. Böylece, tüm bu devletler bu devlete saldırınca Bulgaristan ağır bir yenilgi aldı. Savunmaya çekilmek için birçok yerdeki askerlerini çekti. Bunu fırsat bilen Enver Paşa komutasındaki Osmanlı Ordusu 21 Temmuz 1913 tarihinde Edirne'ye girdi. Tek kurşun atmadan, Edirne, Kırklareli ve Dimetoka geri alındı.

BALKAN SAVAŞLARINI BİTİREN ANTLAŞMALAR A1-Bükreş Antlaşması (10 Ağustos 1913)  Balkan devletleri kendi aralarında imzalamıştır. Antlaşmaya göre;  Manastır, Üsküp ve Priştina Sırbistan’a verilecek.  Serez, Drama, Selanik ve Kavala Yunanistan’a verilecek.  Dobruca ve Silistre Romanya’ya verilecek. A2-İstanbul Antlaşması (29 Eylül 1913)  Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasında imzalanmıştır.  Bulgaristan Doğu Trakya’yı Osmanlı Devleti’ne bırakmış, Meriç Nehri sınır kabul edilmiştir.  Bugünkü sınırlarımız bu anlaşmayla çizilmiştir. A3-Atina Antlaşması (14 Kasım 1913)  Osmanlı Devleti ile Yunanistan arasında imzalanmıştır.  Selanik, Yanya ve Girit Yunanistan’a bırakılmış ve Meriç Nehri sınır kabul edilmiştir. A4-İstanbul Antlaşması (13 Mart 1914)  Osmanlı Devleti ile Sırbistan arasında imzalanmıştır.  Sırbistan’da kalan Türklerin haklarının ve mallarının korunması ile ilgili hükümler vardır.  Bugün balkanlarda Müslüman devletlerin kurulması açısından bu anlaşma büyük önem taşır.

10

        

BALKAN SAVAŞLARI’NIN GENEL SONUÇLARI Batı Trakya, Makedonya, Arnavutluk ve Ege Adaları (Bozcaada (Taşoz) ve Gökçeada (İmroz) hariç) Osmanlı Devleti’nin elinden çıkmıştır. Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki varlığı “Doğu Trakya” ile sınırlı kalmıştır. Batı Trakya (Gümülcine, Dedeağaç, İskeçe, Kavala, Yanya, Serez ve İşkodra) sorunu ortaya çıkmıştır. Osmanlı Devleti’nde merkezî yönetim saygınlığını kaybetmiştir. Meriç Nehri sınır olarak kabul edilmiş ve yaklaşık olarak bugünkü Batı sınırı belirlenmiştir. Osmanlı’da ülke içinde göç hareketleri yoğunlaşmıştır. Almanya’dan getirilen subaylarla Osmanlı ordusu yeniden yapılandırılmaya çalışılmıştır. İttihat ve Terakki ülkenin yönetimini tümüyle ele geçirmiştir. Osmanlıcılık fikir akımı zayıflamış, Türkçülük fikir akımı güçlenmiştir. I. DÜNYA SAVAŞI (1914-1918)

GENEL NEDENLER  Sanayi İnkılâbı sonrası süreçte ortaya çıkan sömürgecilik yarışı  Ham madde ve pazar arayışlarının uluslararası rekabete dönüşmesi  Fransız İhtilâli sonrasında ortaya çıkan milliyetçilik akımının etkisiyle her milletin devlet kurmak istemesi  Ülkeler arası silahlanma ve bloklaşmaların yaşanması ÖZEL NEDENLER o Almanya ve İngiltere arasındaki ekonomik rekabet o Fransa’nın 1871 Sedan Savaşı’nda Almanya’ya kaptırdığı Alsace-Loraiene (Alsas Loren) bölgesini geri almak istemesi (kömür havzası rekabeti) o Rusya’nın sıcak denizlere inme amacı ve Balkanlarda uyguladığı Panslavizm politikası o Avusturya-Macaristan ile Rusya’nın Balkanlara hakim olma düşüncesi o İtalya ve Fransa’nın Kuzey Afrika’da sömürge rekabetine girmesi o İtalya’nın Akdeniz’e egemen olma düşüncesi o Japonya’nın Uzakdoğu’daki Alman sömürgelerini ele geçirmek istemesi I. DÜNYA SAVAŞI’NIN BAŞLAMASI  Avusturya - Macaristan veliahdı Ferdinand, Sırbistan ziyareti sırasında Sırp Gavrilo Princip (Gavrilo Prinsip) tarafından öldürüldü. I. Dünya Savaşı’nı başlatan kıvılcım olmuştur.  Avusturya-Macaristan’ın Sırbistan’a savaş açmasıyla I. Dünya Savaşı fiilen başlamış; Rusya Sırbistan’ın, Almanya ise Avusturya-Macaristan’ın yanında yer almıştır. DEVLETLERARASI BLOKLAŞMALAR İTTİFAK (BAĞLAŞMA) DEVLETLERİ  Almanya  Avusturya-Macaristan  İtalya  Osmanlı Devleti  Bulgaristan İTİLÂF (ANLAŞMA) DEVLETLERİ  İngiltere  Fransa  Rusya  İtalya (taraf değiştiren devlet)  Japonya (ilk ayrılan devlet)  Yunanistan (son katılan devlet)  ABD  Sırbistan  Romanya  Belçika  Hollanda  Portekiz  Brezilya OSMANLI DEVLETİ’NİN I. DÜNYA SAVAŞI’NA GİRMESİ  Osmanlı Devleti, Trablusgarp ve Balkan Savaşları’nın yaralarını henüz saramadığı için savaşın başlangıcında tarafsız bir tutum sergilemiştir.  İngiltere de yeni cephelerin açılmasını çıkarlarına uygun bulmadığı için Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesini istememiştir.  Osmanlı Devleti, siyasî yalnızlığına son vermek ve daha önce kaybettiği toprakları geri alabilmek için önce İngiltere ve Fransa’ya yaklaşmak istemiş, ancak geri çevrilince Almanya ile yakınlaşmıştır.  Bu yakınlaşma sonucunda Osmanlı Devleti ile Almanya arasında 2 Ağustos 1914 tarihinde bir ittifak antlaşması imzalanmıştır.  Akdeniz’de İngilizlerden kaçan “Goeben” ve “Breslav” adlı iki Alman savaş gemisi Çanakkale Boğazı’nı geçip Osmanlı Devleti’ne sığınmış, Osmanlı Devleti bu gemileri satın aldığını bildirerek gemilere Türk bayrağı çekmiş ve isimlerini de “Yavuz” ve “Midilli” olarak değiştirmiştir.

11

 

Adları Yavuz ve Midilli olarak değiştirilen bu savaş gemileri, Alman Amiral Souchon (Şuson) komutasında Karadeniz’e açılarak Ruslara ait Sivastopol ve Odessa limanlarını bombalamıştır. Rusya bu gelişme sonrasında 31 Ekim 1914’te Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etmiş, böylece Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı’na girmiştir.

S1-Osmanlı Devleti’nin Almanya’nın Yanında Savaşa Girme Sebepleri Z Balkanlarda ve Kuzey Afrika’daki toprak kayıplarını telâfi etmek Z Ege adalarını geri almak Z Siyasî yalnızlıktan kurtulmak Z Kapitülasyonlardan ve borçlardan kurtulmak Z Orta Asya Türkleri ile birleşip Turancılık idealini gerçekleştirmek Z İttihat ve Terakki yönetiminin, özellikle de Enver Paşa’nın, Alman hayranlığı ve Almanya’nın kazanacağına inanması S2-Almanya’nın Osmanlı Devleti’ni Yanında Görme Sebepleri  Yeni cepheler açılmasını sağlayarak savaşı daha geniş bir alana yaymak ve böylece savaş yükünü hafifletmek  Osmanlı’nın stratejik konumundan faydalanarak Boğazları korumak  İngiliz sömürgelerini engellemek  Süveyş Kanalı’nı ele geçirmek  Rusya’nın müttefikleriyle bağlantısını kesmek  Halifelik makamından faydalanmak  Musul ve Kerkük petrollerinden faydalanmak  Osmanlı Devleti’nin insan gücünden faydalanmak  

TARİHİ BİLGİ / SCHLİEFFEN PLANI Fransa ile Rusya'ya karşı iki cephede savaş tasarlayan Schlieffen, daha yavaş seferber olan Rusları küçük bir kuvvetle denetim altında tutarken, Alman kuvvetlerinin büyük bölümüyle daha tehlikeli bir düşman olan Fransa'yı altetmeyi planlamıştı. Fransa'nın Alsace-Lorraine'i yeniden ele geçirmek isteyeceğini öngören Schlieffen,ana saldırıya Alsace-Lorraine'den girişiyormuş gibi yaparak Fransızları aldatıp,gerçek gerçekte Alman ordusunun %90'ını Belçika ve Hollanda üstünden Fransaya sokmayı, Fransız kuvvetlerini arkadan kuşatarak, zayıf olan sol kanatlarının gerisinden saldırmayı, daha sonra da İsviçre'ye ya da Alsace-Lorraine'deki tahkim edilmiş Alman mevzilerine sürmeyi tasarlamıştı. Bundan sonrada Alman ordularının büyük bölümü demiryoluyla Doğu Cephesi'ne taşınarak, Ruslar da yenilgiye uğratılacaktı. OSMANLI DEVLETİ’NİN SAVAŞTIĞI CEPHELER

Taarruz Cepheleri  Kafkas (Doğu) Cephesi  Kanal (Süveyş) Cephesi Savunma Cepheleri  Çanakkale Cephesi  Irak-Musul Cephesi  Suriye-Filistin Cephesi  Hicaz-Yemen Cephesi Yardım Amaçlı Cepheler  Makedonya Cephesi  Galiçya Cephesi  Romanya Cephesi Atatürk’ün Savaştığı Cepheler  Kafkas (Doğu) Cephesi  Çanakkale Cephesi  Suriye-Filistin Cephesi TAARRUZ (SALDIRI) CEPHELERİ T1-Kafkas (Doğu) Cephesi (Toprak Kazanılan Tek Cephe)  I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı coğrafyasında açılan ilk cephe Kafkas Cephesi’dir.  Ruslara karşı mücadele edilen Kafkas Cephesi’nin açılmasında;  Rusya’nın güneye ilerleyişini durdurmak  Kafkaslardaki bağımsızlık mücadelesini desteklemek  Orta Asya Türkleriyle bağlantı kurup Turancılık fikrini hayata geçirmek  Bakü petrollerini ele geçirmek  Kafkaslar üzerinden Hindistan’a ulaşmak gibi amaçlar etkili olmuştur.  Enver Paşa komutasındaki Türk ordusu Sarıkamış Taarruzu’nda şiddetli soğuk, bulaşıcı hastalık ve açlık nedeniyle ağır kayıplar vermiştir. Binlerce asker Allahüekber Dağları’nın eteklerinde soğuktan donarak şehit düşmüştür.  Cephede askerî başarı sağlanamamış; Muş, Bitlis, Erzincan, Erzurum, Van ve Trabzon Rusların eline geçmiştir. Ancak, Çanakkale Cephesi’ndeki görevi bittikten sonra Kafkas Cephesi’ne XVI. Kolordu Komutanı olarak atanan Mustafa Kemal, 6-7 Ağustos 1916’da Muş ve Bitlis’i Rusların elinden geri almıştır.

12

        

Osmanlı Devleti, Ermeni komitelerinin desteği ile isyanların büyüdüğünü görünce birtakım önlemler almıştır. Osmanlı Dâhiliye Nezareti, 24 Nisan 1915’te Ermeni komite merkezlerinin kapatılması, belgelerine el konulması ve komite elebaşlarının tutuklanmasını öngören bir genelge yayımlayarak ilgili merkezlere bildirmiştir. Osmanlı Devleti’ne karşı Ruslara destek veren Ermeniler, 27 Mayıs 1915’te çıkartılan Ermeni Tehcir Yasası ile Suriye ve Lübnan’a zorunlu göçe tâbi tutulmuştur. Cephede savaş devam ederken Rusya’da 1917’de Bolşevik İhtilâli patlak verince, Çarlık yönetimi yıkılmış ve Rusya BrestLitowsk antlaşmasıyla savaştan çekilmiştir. 3 Mart 1918 tarihinde Osmanlı Devleti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Brest- Litowsk Antlaşması ile; Osmanlı Devleti 1878 Berlin Antlaşması esnasında kaybettiği Kars, Ardahan ve Batum’u (Elviye-i Selâse) geri almıştır. Rusya I. Dünya Savaşı’ndan çekilmiştir. (Gizli antlaşmaları açıklamıştır.) Doğu Cephesi kapanmıştır. Bolşevik İhtilâli (Ekim Devrimi) sonrasında Rusya’daki yeni rejim (sosyalizm), kendi ülkelerindeki sistemle (kapitalizm) ters düştüğü için İtilaf Devletleri tarafından tanınmamıştır. Kafkas Cephesi’nde yaşanan başarısızlık Türkçülük (Turancılık) fikrinin gerçekleştirilemeyeceğini ortaya çıkarmıştır.

T2-Kanal (Süveyş-Mısır) Cephesi  Almanya’nın isteği ile Osmanlı Devleti tarafından açılan taarruz cephesidir.  İngilizlere karşı mücadele edilen bu cephenin açılmasında;  Mısır’ı İngilizlerden geri almak  İngiltere’nin sömürgeleriyle olan bağlantısını kesmek  İngiltere’ye sömürgelerinden gelen yardımı engellemek gibi amaçlar etkili olmuştur.  Bahriye Nazırı Cemal Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu, 1915 yılında Süveyş Kanalı’na iki kez taarruza geçmiş, ancak herhangi bir sonuç alınamamıştır.  Osmanlı ordusunun geri çekilmesi üzerine İngilizler, Sina Yarımadası’nı ele geçirmiş ve Suriye’ye kadar ilerlemişlerdir.  Osmanlı Devleti bu mücadele sırasında Araplardan yardım alacağını düşünmüş, ancak Araplar bu savaşta İngilizlerin yanında yer almıştır. SAVUNMA CEPHELERİ S1-Çanakkale Cephesi (Zaferle Sonuçlanan Tek/Kapanan İlk Cephe)  Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’nda mücadele ettiği en önemli cephedir. İtilaf Devletleri tarafından;  İstanbul ve Boğazları ele geçirerek Osmanlı Devleti’ni savaş dışı bırakmak  Savaşı kısa süre içerisinde bitirmek  Siyasî, ekonomik ve askerî krizde olan müttefikleri Rusya’ya yardım götürmek  Balkan uluslarını da savaşın içine çekmek  İngiliz sömürge yollarının güvenliğini sağlamak  Cephe sayısını azaltarak İtilaf Devletleri’nin yükünü hafifletmek gibi amaçlarla açılmıştır.  İngiliz ve Fransız donanmalarının 19 Şubat 1915’te Çanakkale Boğazı’nı bombalamasıyla başlayan savaş, 18 Mart 1915’te Nusret Mayın Gemisi’nin döşediği mayınlar ve topçuların çabalarıyla Kumkale ve Seddü’lbahir’de zaferle sonuçlanmıştır.  İtilaf Devletleri, Avustralyalı ve Yeni Zelandalı askerlerden oluşan Anzakların da desteği ile 25 Nisan 1915’te Gelibolu Yarımadası’na asker çıkararak karadan saldırıya geçmiştir. Ancak burada da ünlü Türk topçusu Seyit Onbaşı destanlaşmıştır.  Gelibolu Yarımadası’nda 19. Tümen Komutanı Yarbay Mustafa Kemal’in emrindeki kuvvetler Anafartalar, Kireçtepe, Conkbayırı ve Arıburnu cephelerinde büyük zaferler kazanmıştır. Bu zaferler İstanbul’un işgalini önlemiştir.  19. Tümen Komutanı Yarbay Mustafa Kemal Arıburnu’nda askerlere: “Size ben taarruz emretmiyorum, ölmeyi emrediyorum. Biz ölünceye kadar geçecek zaman zarfında yerimize başka kuvvetler ve kumandanlar geçecektir.” emrini vermiş ve savaşın kaderini belirlemiştir.  Çanakkale Boğazı’nı karadan da geçemeyeceklerini anlayan İtilaf Devletleri, 9 Ocak 1916 tarihinde Gelibolu Yarımadası’ndan çekilerek cepheyi kapatmışlardır. Böylece Dünya Savaşı’nda kapanan ilk cephe Çanakkale Cephesi olmuştur. Çanakkale Savaşlarının Sonuçları  Ekonomik yönden yardım alamayan Rusya’da 1917 Bolşevik İhtilâli çıkmış ve Çarlık rejimi yıkılarak yerine Sovyet Rusya kurulmuştur.  Osmanlı Devleti’nin ve I. Dünya Savaşı’nın süresi uzamıştır.  İstanbul ve Boğazların işgali engellenmiştir.  Bulgaristan İttifak Devletleri’nin yanında savaşa dâhil olmuş, böylece Almanya ile Osmanlı Devleti arasında kara bağlantısı sağlanmıştır.  Eğitimli pek çok insan şehit düşmüş, eğitimli insan açığı ortaya çıkmıştır.  Mustafa Kemal’e “Albay” rütbesi verilmiş ve bir lider olarak dünyaca tanınmıştır.  Mustafa Kemal’in “Kurtuluş Savaşı”nın lideri olmasında etkili olmuştur. S2-Irak Cephesi  Bu cephe İngiltere tarafından; Irak (Musul–Kerkük) ve İran’ın (Abadan) petrol kaynaklarını korumak, sömürgelerini tehdit eden Alman ve Osmanlı kuvvetlerini engellemek ve Rusya’ya Kafkaslar üzerinden yardım ulaştırmak amacıyla açılmıştır.  Halil Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu İngilizlere karşı Selman-ı Pak ve Kutü’l Amare’de üstünlük sağlamış, İngiliz Generali Tawnshand tutsak edilmiştir. Ancak bu başarının devamı getirilememiş ve İngilizler Musul’a kadar ilerlemişlerdir.  Osmanlı Devleti Irak Cephesi’nde Musul ve Kerkük dışında tüm Irak’ı kaybetmiştir.

13

S3-Suriye-Filistin Cephesi  Mustafa Kemal’in I. Dünya Savaşı’nda görev yaptığı son cephedir.  Kanal Harekâtı’nın devamı sayılan bu cephede de İngilizlere karşı mücadele edilmiştir.  Bu cephede başarı sağlanamamış, Arapların (Şerif Hüseyin) da desteğini alan İngilizler Kudüs ve Filistin’i ele geçirmiş, Suriye’ye kadar dayanmıştır.  Arapların bu cephede de İngilizleri desteklemesi Ümmetçilik fikrinin sona erdiğini, buna karşın Arap milliyetçiliğinin güç kazandığını göstermektedir.  Mustafa Kemal bu cephede, Alman General Limon Van Sanders komutasındaki Yıldırım Orduları Komutanlığı’na bağlı 7. Kolordu Komutanı olarak görev yapmış ve Halep’in kuzeyinde oluşturduğu savunma hattıyla düşman ilerleyişini durdurmuştur.  Mustafa Kemal daha sonra Yıldırım Orduları Grup Komutanlığı’na atanmıştır. S4-Hicaz-Yemen Cephesi  İngilizler tarafından açılan bu cephede Osmanlı Devleti, Arap Yarımadası’ndaki İngiliz ilerleyişini durdurmak ve kutsal yerleri korumak amacıyla mücadele etmiştir.  Hicaz Emiri Şerif Hüseyin İngilizlerle işbirliği yaparak Osmanlı’ya karşı hareket etmiştir. Bu durum da Ümmetçilik fikrinin sona erdiğini açıkça göstermektedir.  İngilizlere karşı savaşılan bu cephede de başarı sağlanamamış, Hicaz ve Yemen bölgesi Osmanlı hâkimiyetinden çıkmıştır. İLAÇ BİLGİ “ÇÖL KAPLANI-MEDİNE KAHRAMANI” FAHREDDİN PAŞA  Hicaz bilgesinde isyan eden Şerif Hüseyin’le mücadele etmek için 1916’da Medine’ye gönderilen Fahreddin Paşa, 1919’a kadar emrindeki birliklerle Medine’yi kahramanca müdafaa etti. Daha sonra teslim etmek zorunda kalan Paşa, 27 Ocak1919 ‘da savaş esiri olarak Mısır’a götürüldü ve 5 Ağustos’da Malta’ya sürüldü. Malta’nın Fort Salvatore kışlasında 2 yıl 33 gün tutuklu kaldı. Bu süre zarfında İngilizce öğrendi ve İngilizlerin zorlamasına rağmen sırtındaki üniformayı çıkarmadı “Ben bu elbiseyi Harbiye’den mezun olduğumdan beri çıkarmadım” diyerek sürgün boyunca üniformalı bulundu.  Sürgün sırasında İstanbul’da vazife yapan ve savaş suçlularını yargılamak için işgalci kuvvetlerin kurdurduğu Nemrud Mustafa Divân-ı Harbi diye isimlendirilen mahkeme tarafından ölüme mahkum edildi.  Ankara hükümetinin çabaları ile 8 Nisan 1921’de Malta’dan kurtulan Fahreddin Paşa, Berlin karşılaştığı Enver Paşa’nın daveti üzerine Moskova’ya gitti ve İslâm İhtilâl Cemiyetleri İttihadı Kongresi’ne katıldı. Daha sonra Batum üzerinden gelip Sarp sınır kapsından Anadolu’ya girdi. 2 Ağustos 1921’de Kazım Karabekir Paşa, tarafından merasimle karşılanan Fahreddin Paşa, 24 Eylül 1921’de Ankara’ya geldi. 9 Kasım 1921’de Afganistan elçiliğine tayin edildi ve Türk – Afgan dostluğunu geliştirdi. 12 Mayıs 1926’da Türkiye’ye dönen Paşa, 31 Aralık 1929’da memuriyet hayatına başladı. Önce Askeri Yargıtay Divanı Üyeliğine, ardından Askeri Yargıtay Divanı İkinci Başkanlığına tayin edildi. 5 Şubat 1936’da Tümgenerallikten emekli oldu.  Fahrettin Paşa, sonraki yıllarda “Türkkan” soyadını alıyor. Hakkında yazılmış birçok kitap var. Atatürk, Fahrettin Paşa, için “Daha sağlığında adını tarihe altın harflerle yazdırmış kumandanımızdır” der. Tarihe “Çöl Kaplanı, Medine Kahramanı “ olarak bilinen Fahrettin Paşa’ya düşmanları bile saygı göstermiştir.  22 Kasım 1948’de trenle Ankara’ya giderken Eskişehir yakınlarında kalp krizinden vefat etti. Vasiyeti üzeri Rumelihisarı’ndaki Aşiyan Mezarlığında toprağa verildi. S5-Makedonya, Galiçya ve Romanya Cepheleri  Osmanlı Devleti’nin sınırları dışında açılan cephelerdir.  Osmanlı Devleti Bulgaristan ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’na yardım etmek için Osmanlı toprakları dışında Galiçya, Romanya ve Makedonya’da da mücadele etmiştir.  Rusya, Romanya ve Fransa’ya karşı savaşılan bu cepheler Rusya’nın savaştan ayrılması ile kapanmıştır. I. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA İMZALANAN GİZLİ ANTLAŞMALAR: Osmanlı Devleti’nin paylaşılması tasarıları (Gizli Antlaşmalar), bu tasarıların tarihleri, yapılış nedenleri ve sonuçları. Birinci Dünya Savaşı’nın devam ettiği yıllarda, İtilaf Devletleri, aralarında yaptıkları gizli antlaşmalarla Osmanlı topraklarını kağıt üzerinde paylaştılar.  Gizli Antlaşmaların Yapılma Nedenleri  1-Osmanlı Devleti’ni paylaşma meselesini (Şark meselesi) halletmek.  2-İtilaf bloğunun birlik ve istikrarını sağlamak.  3-Savaş sonrası Osmanlı Devleti’ni paylaşma konusunda anlaşmazlığa düşmemek.  4-Rusya’yı İtilaf bloğunda tutmak.  5-İtalya’yı İtilaf bloğuna katmak. Gizli Antlaşmalar  İstanbul (18 Mart 1915): Çanakkale Savaşı sırasında Rusya, boğazlar konusunda tedirginleşince; İngiltere ve Fransa boğazlar ve çevresinin Rusya’ya bırakılmasını kabul etmiş, Rusya’da buna karşılık olarak Osmanlı Devleti topraklarının kalan kısmının İngiltere ve Fransa arasında paylaşılmasını kabul etmiştir.  Londra (26 Nisan 1915): İngiltere, Fransa ve İtalya arasında imzalanan bu antlaşmaya göre; On İki Ada ve Antalya İtalya’ya bırakılmış, ayrıca İtalya’ya, Osmanlı’nın Libya üzerindeki halifelik haklarının da kaldırılacağı vaat edilmiştir. Bu antlaşma neticesinde İtalya, İtilaf bloğu yanında yer almıştır.  Sykes-Pıcot (26 Nisan 1916): İngiltere, Fransa ve Rusya arasında imzalanmıştır. Bu antlaşmaya göre: Boğazlar ve Doğu Anadolu Bölgesi Rusya’ya; Akka, Hayfa limanları ve Irak İngiltere’ye; Kilikya, Kayseri, Harput, Suriye ve Musul Fransa’ya verilmiştir.  

14

Petrogat Sözleşmesi (1916): İngiltere, Fransa ve Rusya arasında yapılmıştır. Sykes-Picot Antlaşması’ndan memnun olmayan Rusya’ya, Boğazlar ve çevresine ek olarak Trabzon’a kadar Doğu Karadeniz kıyıları ve Doğu Anadolu veriliyordu (Erzurum, Van, Bitlis çevresi).  Mc Mahon (Nisan 1916): İngiliz Valisi H. Mac Mahon ile Hicaz Emiri Hüseyin arasında imzalanmıştır. Arapların, Osmanlı Devleti’ne karşı isyan etmeleri halinde, Arap bağımsızlığının onaylanacağı vaat edilmiştir.  St. Jean de Maurienne (21 Nisan 1917): İngiltere, Fransa ve İtalya arasında imzalanmıştır. Bu antlaşmaya göre İtalya; Mersin hariç Antalya, Konya, Aydın ve İzmir bölgelerini alıyordu. İtalya’nın bu istekleri İngiltere ve Fransa tarafından Rusya’nın da uygun görmesi koşulu ile kabul edilmiştir. Rusya, ülkesinde ihtilal çıktığı için görüşmelere katılmamış ve imza atmamıştır. Sykes-Pikot ve Petrograd anlaşmalarının İtalya tarafından öğrenilmesi sonrasında İtalya müttefiklerine ültimatom vererek, Osmanlı topraklarının kendisinden habersiz paylaşılmasının hesabını sormuştur. Savaştan çekilme tehditleri savuran İtalya’nın memnun edilmesi gerekmekteydi. Zira, Rusya’nın iç karışıklıklar içerinde olması sebebiyle savaştaki ağırlığının düşmesi ve savaştan çekilme ihtimali üzerine İtalya’nın önemi artmıştı. Yapılan anlaşma ile 12 Ada, Güneybatı Anadolu ve Batı Anadolu italya’ya vaat edilmiştir ( Antalya dahil Batı Akdeniz, Ege Bölgesi2nin tamamı, Konya ve 12 Ada). Fakat anlaşmanın geçerli olabilmesi için Rusya tarafından onaylanması gerekiyordu. Fakat Rusya bu analaşmayı onaylayamadan savaştan çekilmek zorunda kaldı. Bunu bahane eden İngiliz ve Fransızlar, savaşta umdukları yararlılıkları gösteremeyen İtalya’ya verdikleri sözü tutmadılar. Ona vaat ettikleri toprakların bir kısmını ( Kıyı Ege’yi) taşeronluklarını yapan Yunanistan’a verdiler. Bu durum İtalya’nın müttefiklerine kızmasına, Yunanistan’la sorunlar yaşamasına ve sırf intikam almak için Kurtuluş Savaşı’na destek olmasına sebep oldu. Gizli Antlaşmaların Sonuçları  1917’de Rusya’da ihtilal çıkması ve aynı yıl Başbakan Venizelos’un çabasıyla Yunanistan’ın İtilaf Devletleri’nin yanında savaşa girmesi, bu gizli antlaşmaların Birinci Dünya Savaşı sonunda farklı uygulanmasına yol açmıştır. Rusya savaştan çekilerek haklarından vazgeçmiş, İtalya’ya vaat edilen bazı topraklar Yunanistan’a verilmiştir.  İtilaf Devletleri, Rusya’ya bırakılan Boğazları ortak yönetmeyi; Doğu Anadolu’yu parçalayıp burada yeni devletler kurmayı ve Ermenilere de toprak vermeyi kararlaştırdılar. Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan sonra Anadolu’da başlayan işgaller, daha önce yapılmış olan gizli antlaşmaların bir sonucudur.  Not : Rusya’da Bolşevik İhtilali sonunda kurulan yeni rejim tarafından gizli antlaşmalar dünya kamuoyuna duyurulmuş, böylece uygulama alanı bulamamışlardır. 

  

ABD’NİN SAVAŞA GİRMESİ (2 NİSAN 1917) Almanya'nın İngiltere ve Fransa'ya karşı denizaltı savaşlarına başlaması ile birlikte ABD'nin uluslararası ticaretini tehdit etmeye başlaması. Almanya'nın Meksika'ya gönderdiği bir telgrafının ABD'nin eline geçmesi. Bu telgrafta Meksika'nın Almanya ile bir ittifak kurması öneriliyordu. ABD'nin Almanya'ya karşı savaşa girmesi durumunda Meksika ABD'ye saldıracaktı. bunun karşılığında ise Teksas, Arizona, Newmexico'yu topraklarına katacaktı. 1915 Mayıs ayında İngiliz yolcu gemileri Arabic ve Lusitania bir ALman denizaltısı tarafından batırıldı. Birçok Amerikan vatandaşının bu olaylarda ölmesi Alman-Amerikan ilişkilerini gerginleştirdi. Almanya'nın geri adımıyla normalleşmeye başlayan ilişkiler; bu sefer 1916'da içinde Amerikan vatandaşlarının da bulunduğu bir Fransız gemisinin batırılmasıyla tekrar gerginleşti. Bir taraftan Meksika ile Almanya'nın yakınlaşması, ittifaka Japonya'nın yaklaştırılması, yaşanan diğer olaylar, ABD'nin dış politikasındaki esasları çizen Monroe Doktrini'ne ters düşmekteydi. 1917'de Alman denizaltıları iki ABD ticaret gemisini batırınca 2 Nisan 1917'de ABD, Almanya'ya savaş açtı.

A1-WİLSON İLKELERİ (8 Ocak 1918)  ABD Başkanı Woodrow Wilson’un, I. Dünya Savaşı sırasında yayımladığı ve temel amacı kalıcı barışın sağlanması ve sömürgeciliğin sona ermesini sağlamak olan 14 maddeden oluşan bildiridir.  İtilaf Devletleri, çıkarlarına ters düşse de ABD gibi önemli bir gücü kaybetmemek için bu ilkeleri kabul ettiklerini açıklamışlar, ancak sözlerinde durmamışlardır.  ABD, Wilson İlkeleri’nin kabul edilmesiyle İtilaf Grubu’na katılmıştır. Wilson İlkeleri’nin Önemli Maddeleri  Her ulus kendi geleceğini kendisi belirleyecek. (Sömürgeciliğe karşı) Manda ve Himayecilik ortaya çıktı.  Yenen devletler yenilenlerden toprak almayacak. (Bu madde İtilaf devletleri tarafından Anadolu’nun işgal edilmesiyle ihlal edilecektir.)  Yenilen devletler savaş tazminatı ödemeyecek.  Devletlerarasında açık diplomasi olacak, gizli antlaşmalar yapılmayacak.  Ekonomik engeller kaldırılacak ve aşırı silahlanmaya son verilecek.  Uluslararası sorunların çözümünü sağlayabilecek, her devletin temsilcisinden oluşan uluslararası bir teşkilât kurulacak. (Cemiyeti Akvam)  Türk egemenliği altında yaşayan diğer milletler, çoğunlukta olduğu bölgelerde kendi geleceğini kendisi belirleyecek. (Doğu Anadolu’da Ermeni Devleti kurma düşüncesini gündeme getirecektir.)  Osmanlı Devleti’nde Türklerin çoğunlukta olduğu bölgelerde Türk hâkimiyeti kesin olarak sağlanacaktır.  Boğazlar dünya devletlerinin ticaret gemilerine açık olacak. (Bu madde uluslararası eşitlik prensibine aykırıdır. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin egemenlik haklarını sınırlandırmaktadır.)  Almanya Alsace-Loraiene (Alsas Loren) bölgesini Fransa’ya geri verecek.  Bağımsız bir Polonya Devleti kurulacak.  Wilson İlkeleri’nde, Türk egemenliği altındaki diğer milletlere kendi kendini yönetme hakkı (self determinasyon) verilmesi, azınlıkların ülke bütünlüğünü bozucu zararlı çalışmalarına (zararlı cemiyetlerin faaliyetlerine) dayanak oluşturmuştur.  Anlaşma Devletleri’nin ABD Başkanı Wilson’un yayımladığı “Wilson Prensipleri”ne uymaması üzerine, ABD “Monroe Doktrini”ne dayanarak dünya siyasetinden çekilmiştir.

15

A2-MONROE DOKTRİNİ (Yalnızlık Politikası)  Milletlerarası ilişkilerde ve siyasi tarihte sözü sık edilen Monroe Doktrini, çok kısa şekilde basit ifadesiyle "Amerika Amerikanlılarındır" şeklinde tanımlanmakta ise de bu konuda biraz ayrıntı hukuki yönden gereklidir.  1823 yılında Amerikan Başkanı P. Monroe'nin Kongreye sunduğu bir mesajdan doğmuş bir politika anlayışı ve tutumudur. Bunda hakim olan üç görüş bulunmaktadır.  Karışmazlık-non intervention-isteği: Çünkü o sıralarda Güney Amerika'daki İspanyol kolonilerinde bağımsızlık isyanları olmaktaydı ve Avrupa büyük devletlerinden oluşan Mukaddes İttifak (Sainte Alliance)'ın buralara müdahale ile koloniyalist çıkarlara hizmet için karışması istenmiyordu;  Anti-koloniyalizm görüşü: O sıralarda Alaska'ya sahip bulunan Rusya'nın egemenliğini daha aşağılara doğru genişletmek niyetine-Kaliforniya'ya kadar-karşı çıkılıyordu;  Kabuğuna çekilme (isolation) ilkesi: Sözkonusu mesajda, Amerika'nın Avrupa işleriyle ilgilenmeyeceği ve karışmayacağı ilkesi açıklanıyordu. ATEŞKES ANTLAŞMALARI  Bulgaristan Selanik Ateşkesi (29 Eylül 1918)  Osmanlı Devleti Mondros Ateşkesi (30 Ekim 1918)  Avusturya-Macaristan Willa Guiste Ateşkesi (3 Kasım 1918)  Almanya Rethondes Ateşkesi (11 Kasım 1918) BARIŞ ANTLAŞMALARI  Almanya Versailles (Versay) (28 Haziran 1919)  Avusturya Saint Germain (Sen Jermen) (10 Eylül 1919)  Bulgaristan Neuilly (Nöyyi) (27 Kasım 1919)  Macaristan Trianon (Triyanon) (4 Haziran 1920)  Osmanlı Devleti Sevres (Sevr) (10 Ağustos 1920)                        

1.DÜNYA SAVAŞININ SONUÇLARI Avrupa’nın ve dünyanın siyasî yapısı değişmiştir. Savaştan en kârlı çıkan devlet İngiltere olmuştur. Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan’dan alınan topraklar üzerine Yugoslavya devleti kurulmuştur. Sömürgeciliğin yerini Manda ve Himaye almıştır. Arapların Osmanlı Devleti’nden ayrılmasıyla İslâmcılık (Ümmetçilik) anlayışı sona ermiştir. Tank, kimyasal silahlar ve denizaltı ilk kez I. Dünya Savaşı’nda kullanılmıştır. Kimyasal silah kullanımı Sivil Savunma Örgütleri’nin kurulmasına yol açmıştır. Savaştan umduğunu bulamayan devletler daha sonra II. Dünya Savaşı’nın çıkmasına neden olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Almanya İmparatorluğu yıkıldı. Yerlerine Milli Devletler kuruldu. Litvanya, Çekoslovakya , Letonya, Estonya ,Polonya (Lehistan) , Yugoslavya (Sırbistan, Karadağ , Bosna Hersek in birleşmesiyle) ve Macaristan bağımsız birer devlet olarak kuruldular. Dünya barışını korumak amacıyla Cemiyet-i Akvam kuruldu. Rus çarlığı yıkıldı. Dünyada ilk kez Sosyalist bir Devlet kuruldu (Sovyet Rusya). Almanya’da Krallık Rejimi yıkıldı, Cumhuriyet Yönetimi kuruldu. Savaş sonunda en karlı devletler , İngiltere ve Fransa oldu. ABD , Avrupa siyasetinde söz sahibi olmaya ve Avrupa’nın Dünya siyasetindeki üstünlüğü sarsılmaya başladı. Osmanlı Devleti büyük topraklar kaybetti. Araplarda Osmanlı Devletinden ayrılarak bağımsız devletler kurdular. Birinci Dünya Savaşı sonrası yenilen devletlerle yapılan şartları çok ağır antlaşmalar İkinci Dünya Savaşı’nın çıkmasına neden olmuştur. Suriye,Irak,Filistin ile Mekke ve Medine’nin bulunduğu Hicaz Osmanlı Devletinin elinden çıktı. Milyondan fazla insan öldü. Birinci Dünya Savaşı sonucunda Birçok ülkede Katı , Totaliter ve Demokrasiye karşı rejimler kurulmuştur. Rusya’da Bolşevizm 1917’de Lenin önderliğinde İtalya’da Faşizm 1922’de Mussolini önderliğinde Almanya’da Nazizim 1933’te Hitler önderliğinde A Ç I K L A M A :Faşizm ve Nazizim , II. Dünya Savaşının çıkmasında etkili olmuştur ve savaş sonrası bu rejimler yıkılmıştır. Bolşevizm ise, 1991 de Gorbaçov’un uyguladığı Glasnost-Prestroyka politikasıyla çökmüştür.

I. DÜNYA SAVAŞI’NIN ENLERİ  İngiltere - Savaştan en kârlı çıkan devlet  ABD - Savaşın kısa sürede bitmesini sağlayan devlet  İtalya - Savaş esnasında (1915) taraf değiştiren devlet  Yunanistan - Savaşa en son dahil olan devlet  Japonya - Savaştan ilk çekilen devlet  Bulgaristan - İtilaf Devletleri ile ilk ateşkes imzalayan devlet  Rusya - Rejim değişikliği yaşanan devlet  ABD-Japonya - Ekonomisi en fazla gelişen devletler

16

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞININ SONU VE OSMANLI DEVLETİNİN YIKILIŞI: ABD (Amerika Birleşik Devletleri ) nin 1917 yılında savaşa girmesiyle , Avrupa ya birlikler göndermesiyle savaş İttifak devletlerinin aleyhine dönmüştür. ABD savaşın gidişatını değiştiren ve kaderini belirleyen ülkedir. İttifak Devletlerinin Yenilme Nedenleri,  İttifak grubunun tüm ekonomik yükünü Almanya’nın çekmesi.  Almanya’nın kara devleti olması ve denizlere egemen olmaması.  Almanya’nın hammadde ve insan gücünün sınırlı olması.  Avusturya-Macaristan içersinde çok sayıda Slav(İslav) olması.  ABD’nin İtilaf Güçlerinin yanında savaşa katılması. 

MONDROS ATEŞKES ANTLAŞMASI – 30 EKİM 1918  Sadrazamlığa getirilen Ahmet İzzet Paşa, devletin içinde bulunduğu şartları değerlendirerek İtilaf Devletlerinden ateşkes isteğinde bulundu. İki taraf arasındaki görüşmeler Limni Adası’nın Mondros Limanı’nda İngilizlere ait olan Agamemnon Zırhlısı’nda 27 Ekim 1918’de başladı. İtilaf Devletlerini İngiliz Amiral Calthorpe (Kalthorp) Osmanlı Devleti’ni ise Bahriye Nazırı Rauf Bey başkanlığında bir heyet temsil ediyordu.Rauf ORBAY Mondros Ateşkes Antlaşmasını imzalarken Wilson İlkelerine güveniyordu. Çünkü bu ilkelere göre yenilen devletlerin toprak bütünlüğüne dokunulmayacaktı. Ancak düşündüğü gibi olmadı. İtilaf Devletleri ve Yunanistan çeşitli yalan, sahte belge ve oyunlarla kendi çıkarları doğrultusunda Wilson İlkelerinin uygulanmasını sağladılar.  Rauf ORBAY vatansever bir devlet adamıydı.  Kurtuluş Mücadelesinde Mustafa Kemal’in yanında yer almıştır.  Savaş sonrası Lozan’a gönderilecek Türk Heyetine başkanlık söz konusu olduğunda, Mondros gibi çok kötü koşullar içeren bir ateşkes antlaşmasına imza koyduğu için kamuoyunda kendisine karşı bir tepki oluşmuş, siyasi yaşamını olumsuz etkilemiş ve Lozan’a gönderilmekten vazgeçilmiştir. Bu anlaşmanın ana koşulları şöyledir.  Boğazlar açılacak, bu bölgedeki kaleler (istihkamlar) Anlaşma Devletlerine teslim edilecek.  Anlaşma Devletleri güvenliklerinin tehlikeli olduğunu düşündükleri yerleri işgal edebilecek (7. madde)  Vilayeti sitte (Altı Vilayet; Van, Bitlis, Erzurum, Diyarbakır, Elazığ ve Sivas)’de bir karışıklık çıkarsa Anlaşma Devletleri buraları işgal edebilecek (24. madde)  Tüm haberleşme istasyonları (Telsiz, telgraf ve kablo) Anlaşma Devletlerinin kontrolüne verilecek  Osmanlı ordusu terhis edilecek. Sadece sınırların korunması ve iç güvenliğin sağlanması için az sayıda Jandarma birliği bulundura bilinecek  Donanma ve ordu cephaneleri Anlaşma Devletlerine teslim edilecek  İran ve Kafkasya’ya giren Türk orduları geri çekilecek  Trablusgarp ve Bingazi’de Türk subayları İtalyan garnizonlarına, Hicaz, Suriye ve Irak’ta bulunan askeri birlikler İtilaf Devletlerine teslim olacak  Osmanlı Devleti, Almanya ve Avusturya ile bütün ilişkilerini kesecek, Alman ve Avusturya uyruklu asker ve sivil memurları sınır dışı edecek  Osmanlı liman ve tersaneleri İtilaf Devletlerinin kullanımına tamamen açılacak  Ülkenin ihtiyaçları karşılandıktan sonra geri kalan kömür, akaryakıt ve deniz gereçleri dışarı ihraç edilmeyecek ve İtilaf Devletleri bu maddeleri Türkiye’den karşılayacak  Toros tünelleri, demiryolları ve deniz işletmeleri İtilaf Devletlerinin denetimine bırakılacak  Osmanlı Devleti’nin elindeki tüm savaş suçluları (Ermeniler dahil) serbest bırakılacak. Buna karşın Türk tutsaklar serbest bırakılmayacak Mondros Ateşkesi’nin yorumları  Boğazların açılması ve istihkamların devri ile Osmanlı Devleti’nin siyasi varlığı ve İstanbul tehdit altına girmiştir.  Anadolu ve Rumeli topraklarının bağlantısı kesilmiştir.  7. madde ateşkesin en tehlikeli maddesidir. Yapacakları işgallere zemin hazırlayıcı niteliktedir. Bu maddeye dayanarak işgallere başlamışlardır.  Ermenilere verilmesi düşünülen altı vilayet Ermenilerin iştahını kabartmış ve bölgede katliamlara neden olmuştur.24. madde’nin İngilizce metninde Six Ermenian Vilayetes olarak yer almıştır.  Ekonomi ve haberleşme maddeleriyle Osmanlı Devleti’nin ekonomik bağımsızlığı engellenmek istenmiştir. Böylece kendilerine bağımlı olmasını düşünmüşlerdir.  Haberleşme hatlarını ele geçirerek kendilerine karşı oluşabilecek oluşumları engellemeye çalışmışlardır.  Askeri birliklerin terhisi ve silahlara el konulmasıyla Osmanlı Devleti savunmasız duruma düşürülmüştür.  Ateşkes Anlaşması, barış antlaşması yapılıncaya kadar silahların susmasıdır. Savaşı fiilen sona erdirir.  Mondros Ateşkesi, Osmanlı Devleti’nin kayıtsız şartsız teslim olduğu antlaşmadır. Mondros’a ilk tepkiler Anadolu ve Rumeli’de Müdafai hukuk Cemiyetleri kurularak gösterilmiştir. Mondros Ateşkesi’nin Uygulanması ve İşgallerin Başlaması  Mondros Ateşkes Anlaşması’nın metni işgallerin başlayacağını göstermekteydi. Bu nedenle Ahmet İzzet Paşa, anılarında Rauf Bey başkanlığındaki heyetin son ana kadar direndiğini ancak işgal güçlerinin geri adım atmayacağını yazmaktadır.  Özellikle müttefikler 7.maddeyi işleterek ülkenin paylaşılmasını sağlamaya çalışmışlardır. Çünkü 1. Dünya Savaşı yıllarındaki gizli antlaşmalarla Osmanlı topraklarını paylaşmışlardı.  Anlaşmanın imzalanması üzerine İttihat ve Terakki Partisi’nin ileri gelenleri (Enver Paşa, Talat Paşa ve Cemal Paşa) yurt dışına kaçtılar.  Osmanlı ordusu 400.000 kişiden 50.000’e indirildi. Böylece savunma gücü tamamen yok edildi.

17

İşgaller Başlıyor.  İngiltere; 3 Kasım 1918’de Musul’u işgal etti. (ilk işgal edilen yer), İskenderun, Urfa, Antep, Maraş, Kars, Batum’u işgal etti . Samsun, Merzifon, Eskişehir, Afyon’a asker sevk etti .  Paris Barış Konferansı’nda Urfa, Antep ve Maraş bölgesi Fransızlara bırakılmıştır.  Kars ve Batum’un işgaliyle İngilizler Ermeni Devleti’nin kurulmasını amaçlamıştır.  Fransa; Adana, Mersin (Misis) Hatay Dörtyol ve Afyon İstasyonu’nu işgal etti  İtalya; İtalyanlar önce pasif kaldılar. Ancak Yunanistan’ın lehine gelişmelerin yaşanması harekete geçmesine neden oldu. Antalya, Bodrum, Marmaris, Kuşadası, Fethiye’yi işgal etti . Ayrıca Konya ve Akşehir’e askeri birlik yolladı .  Yunanistan; Uzunköprü ve Hadımköy tren yollarını işgal etti .  Ermeniler; 18 Kasım 1918’de Lord Curzon’un “Kürt, Arap, Ermeni, Rum ve Yahudilerin Türk egemenliğinden kurtarılacağından söz etmesi” Ermenileri harekete geçirdi.  Ermeni İntikam Alayları, Doğu Anadolu’da Müslüman halka baskı ve zulümlerini artırdı.  Ayrıca, Kozan, Adana, Mersin ve Osmaniye’ye giren Fransız birliklerine katıldılar ve onlara yerel destek sağladılar.  13 Kasım 1918’de İtilaf Devletleri İstanbul’a çıkarma yapmış; bu gelişme üzerine, o dönemde Yıldırım Orduları Grup Komutanlığı’ndan ayrılarak İstanbul’a gelen Mustafa Kemal, karşılaştığı manzara karşısında “Geldikleri gibi giderler” demiştir.  İşgaller karşısında Osmanlı yönetimi tepkisiz kalınca, Türk halkından işgallere karşı gelen ilk tepki de direniş cemiyetleri kurmak olmuştur. Antlaşmanın Önemi ve Sonuçları  Osmanlı Devleti’nin İtilaflar karşısında kayıtsız şartsız teslimiyeti anlamına gelen bu ateşkes antlaşmasıyla, Osmanlı Devleti fiilen sona ermiştir.  Antlaşmadaki 7. madde Anadolu topraklarının işgaline, 24. madde ise Doğu Anadolu’da bir Ermeni Devleti’nin kurulmasına zemin hazırlamıştır.  Osmanlı Devleti bu antlaşmayı imzalarken Wilson İlkeleri’ne güvenmiş, ancak İtilaf Devletleri, Wilson İlkeleri’ni dikkate almamış ve işgallere başlamışlardır.  Anadolu’nun işgali karşısında Türk milletinin ilk tepkisi millî direniş kuvvetleri oluşturmak olmuştur.  Mondros’un imzalanmasından sonra Osmanlı Devleti’nde hükûmet değişiklikleri yaşanmıştır. Ahmet İzzet Paşa Hükûmeti 8 Kasım 1918’de istifa etmiş, yerine 11 Kasım 1918’de Tevfik Paşa Hükûmeti kurulmuştur.  Padişah Vahdettin de 4 ay içerisinde seçimlere gitmek kaydıyla Mebusan Meclisi’ni feshetmiştir. (21 Aralık 1918).  Bu karışıklık ortamında İtilaf Devletleri’nin baskısının iyice artması sonucu Osmanlı Hükûmeti tekrar değişmiş, Tevfik Paşa Hükûmeti yerine, İngiliz manda ve himaye yönetimini savunan Damat Ferit Paşa Hükûmeti kurulmuştur. (4 Mart 1919)  Mustafa Kemal de Sadrazam Ahmet İzzet Paşa’ya çektiği telgrafta anlaşmada ülkeyi işgale açık bırakan maddeler olduğuna dikkat çekerek ordunun terhis edilmemesi gerektiğini belirtmiştir. İşgallerde Önemli Ayrıntılar:  3 Kasım 1918:MUSUL İngilizler (Mondros sonrası işgal edilen ilk yer)  13 Kasım 1918 :İSTANBUL 500 yıllık başkent fiilen sona erer.  15 Mayıs 1919 İZMİR Yunanlılar İşgallerde İlkler:  İşgal Edilen İlk Yer: Musul - İngilizler tarafından  İşgallere Karşı İlk Direniş:Hatay-Dörtyol’da , Fransızlara karşı.  İstanbul’un Fiili İşgali : 13 Kasım 1918 ,Mondros sonrası İtilaf Donanmaları İstanbul  İstanbul’un Resmi İşgal:16 Mart 1920 , Son Osmanlı Mebuslar Meclisinde Misak-ı Millinin ilan edilmesine tepki olarak İtilaf Devletleri tarafından. PARİS BARIŞ KONFERANSI – 18 OCAK 1919 : I.Dünya savaşının askeri safhası ateşkes antlaşmalarıyla sona erdikten sonra galip devletler imzalanacak olan antlaşmaların maddeleri üzerinde karşılıklı olarak anlaşmak ve kendi aralarındaki siyasi, ekonomik problemleri çözümlemek amacıyla 18 Ocak 1919’da Paris’te bir araya gelmiş, konferansa ittifak devletlerine karşı savaş açmış olan başta itilaf devletleri olmak üzere toplamda 32 devlet katılmıştır. Konferansa katılan devletlerin tamamının üye olacağı Milletler Cemiyeti kurulmuş, cemiyetin amacının; dünya devletlerinin haklarını eşit olarak korumayı amaçlayacağı savunulmuş ancak bu cemiyetin sadece itilaf devletleri tarafından kurulmuş olması cemiyetin fiilen taraflı davranmasına neden olmuştur.  İtilaf devletlerinin konferansta savaştan galip ayrılmalarının verdikleri rahatlıkla Wilson İlkelerini göz ardı ederek yenilen devletlere imzalatmak amacıyla çok ağır şartlar taşıyan antlaşma taslakları hazırlamaları sonucunda itilaf devletlerinin tarafından olan ABD bu konferanstan sonra Avrupa ile olan ilişkilerini en alt düzeye indirmiştir. Kongrede Alınan Kararlar  Milletler Cemiyeti kuruldu.  Galip devletler Wilson ilkelerine uymayarak ağır şartları olan antlaşmalar hazırladılar. ABD de Avrupa ile ilişkileri en alt düzeye indirdi.  Ermeniler ilk defa bu konferansta Doğu Anadolu’da Bir Ermenistan Devleti kurulması fikrini dile getirdi. Avrupa destekledi.  Savaş sırasındaki gizli antlaşmaların uygulanması karara bağlandı.  İngiltere ve Fransa Wilson ilkelerine ters düşmemek için savaş tazminatı yerine “savaş onarımı” sömürgecilik yerine “mandahimaye sistemi” getirerek uygulanmasını sağladılar.  Bu konferansta Almanya, Avusturya ve Bulgaristan’ın antlaşma taslağı hazırlanırken Osmanlının ki sonraya bırakılmıştır. Çünkü Rusya’ya verilen bölgelerin Rusya’nın savaştan çekilmesiyle yeniden paylaşılması gerekiyordu. 

18



ABD Avrupa’daki bu olaylara aktif olarak katılmama politikası izledi. Monroe Doktrini denilen bu politika sayesinde İngiltere ve Fransa II. Dünya Savaşı'na kadar rahat hareket etmişlerdir.  İngiltere ve Fransa’nın İtalya’ya vermeyi kararlaştırdıkları İzmir’i Boğazlara yakın olmasından dolayı İngiliz çıkarlarını tehdit edecek bir güç olmasından çekinmeleriydi. Bu nedenle İtilaf devletleri ile İtalya arasında ilk görüş ayrılıkları ortaya çıkmıştır.  Konferans sonunda, itilaf devletleri sömürgecilik anlayışı yerine “Manda ve himaye” sistemini ortaya atmışlardır.  En fazla tartışılan mesele Osmanlı Imparatorluğu ile imzalanacak olan antlaşma olmasına rağmen; aralarında çıkar çatışmasına düşen galip taraflar Osmanlı Devleti ile imzalanacak olan antlaşmayı karara bağlayamamışlardır.  Yeni kurulan devletlerin bağımsızlığı onaylandı  Yunanistan’a İzmir’i ve Batı Anadolu’yu işgal etme yetkisi verildi. AÇIKLAMA:  Batı Anadolu İtalya’ya vaat edilmişti. Oysa Paris Barış Konferansında burası Yunanlılara verilmiştir. İngilizlerin burada güçlü bir İtalya’yı kendi çıkarları için tehlikeli bulması ,güçlü bir İtalya yerine zayıf bir Yunanistan’ın İngiliz çıkarlarına daha uygun olacağı. Bunun dışında Yunanlıların ortaya koydukları sahte belgeler de etkili olmuştur. Yunanlılar bu belgelerde Batı Anadolu’nun kendilerine ait olduğunu savunmuş Türklerin zamanında çok sayıda Rumu katlettiğini ileri sürerek buraların kendilerine ait olduğunu ileri sürmüşlerdir. İtilaf Devletleri Arasında ilk Anlaşmazlıkların Ortaya Çıkması  Paris Barış Konferansıdır. Batı Anadolu ve İzmir’in Yunanistan’a verilmesi kararlaştırılınca bu durumdan İtalya çok rahatsız olmuştur. Bu olay İtilaf Devletleri arasında yaşanan ilk anlaşmazlıktır. UYARI  1:Kurtuluş Savaşı süresince İtalyanlarla sıcak savaş yapılmadı.  2:İtalyanlar Anadolu’dan çekilen İlk İtilaf devletidir. Paris Barış Konferansında Etkili Olan Devletler:  İngiltere , Fransa , ABD , İtalya , Japonya .  Alınan kararlarda en çok İngiltere ve Fransa etkili olmuştur.  Anlaşma Devletleri (özellikle İngiltere ve Fransa),Wilson İlkelerine doğrudan karşı çıkamadıklarından dolambaçlı yollarla prensipleri, çıkarlarına uygun hale getirmek için yoğun çaba harcadılar.  Özellikle Rumları,Arapları ve Ermenileri konferansa çağırarak haklarını kanıtlamalarını istemiştir. İLAÇ BİLGİ: HEYETİ NASİHALAR  Mondros Ateşkesi sonrasında başlayan işgallere karşı, Anadolu'nun çeşitli yerlerinde tepkiler gösterilmeye başlanmıştı. Öte yandan, işgal olaylarından cesaret alan azınlıklar da, Türklere karşı adeta bir gözdağı verme politikası içine girmişlerdi. Bunun bir sonucu olarak, sık sık olaylar çıkıyordu. Bütün bunların yanı sıra, bir işgal eylemine karşı kendi bölgelerini korumaya yönelik kurulan örgütlerin sayısında da önemli bir artış gözleniyordu.  Kısaca söylemek gerekirse, 1919 yılı başından itibaren halk arasında, güvensizlik duygusu giderek artmıştı. İleride çıkabilecek olası olayları önlemek amacıyla, 31 Mart 1919 tarihinde alınan bir kararla, halk arasına Heyet-i Fevkalade (Olağanüstü Kurul) adı ile kurullar gönderilmesine karar verildi. Bunlar halka, "devlet ve milletin kutsal haklarının korunacağı" yolunda güvence vereceklerdi. Kısa bir süre sonra, Anadolu'ya iki ayrı kurul gönderilmesine karar verilmiş ve bu kurullara, "Heyet-i Nasiha" (Ögüt Kurulları) denilmiştir.  Bu kurullara, Şehzade Abdülhalim ve Şehzade Abdürrahim Efendilerin başkanlık etmesi uygun görülmüştür. Bu kurul üyeleri arasında, askeri ve bürokratik alanda tanınmış kişilerin yanı sıra, din adamları da görev almışlardır. Öğüt Kurulları, gittikleri yerlerde halkın işgalcilere karşı tepkilerinin önlenmesi açısından etkili olmuşlar, halkın bilincini uyuşturmuşlar ve bu kurullara inananlar, daha sonraki günlerde oluşturulan Kuva-yı Milliye'ye karşı tepki göstermek gibi bir yanlışlığın içine düşmüşlerdir. 

      

İZMİRİN İŞGALİ – 15 MAYIS 1919 İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edilmesi Paris Barış Konferansında kararlaştırılmıştır. Yunanlılar İzmir’i Mondros un 7. maddesi gereği güvenlik nedeniyle değil Wilson İlkelerinin Çoğunluk anlayışına dayanarak sahte belgeler düzenleyerek İlhak Gerekçesiyle işgal etmişlerdir.İzmir’in Yunanlılar tarafından işgaline karşı ilk direniş ,Hukuk-i Beşer (İnsan Hakları) gazetesi baş yazarı Hasan Tahsin tarafından sıkılan ilk kurşun olayıyla gerçekleşmiştir. Yunanistan 1829 Edirne Antlaşması’yla bağımsızlığını elde etmişti. Kurulduğu andan itibaren “Büyük Yunanistan’ı” kurmayı amaçlamışlardı. Büyük devletlerin destekleri ile topraklarını sürekli genişletiyorlardı. İngiltere sömürge yollarında kendisini destekleyecek bir devlet hedeflemişti. Güçlü İtalya yerine zayıf Yunanistan’ı tercih etmişti. Paris Barış Konferansı’nda İzmir ve çevresi İtalya yerine Yunanistan’a bırakılmıştı. İngiliz, Fransız, ABD destekli Yunan savaş gemileri İzmir Limanı’na çıktılar. Amiral Caltrope 14 Mayıs 1915’de 17.Kolordu komutanı Ali Nadir Paşa’ya “Mondros Mütarekesi’nin 7. maddesi gereğince İzmir’deki Rumları koruma bahanesiyle “İzmir’in işgal edileceğini ve İstanbul Hükümeti’nin bundan haberinin olduğunu bildirdi.” İzmir Valisi İzzet Paşa ve Ali Nadir Paşa bir yandan şehrin işgal haberlerini yalanlarken diğer taraftan işgalin Yunanlılar tarafından yapılmasının yanlış olduğunu İngilizler tarafından işgal edilmesinin doğru olduğunu İngiliz Hükümeti’ne bildirmiştir. Ancak sonuç alınamamıştır. İzmir’deki Rum ve Levantenlerin çılgın tezahüratlarıyla Yunan kuvvetleri 15 Mayıs 1919’da İzmir’i işgale başlamışlardır.

19

İ1-İzmir’in Yunanlılar Tarafından İşgali Her Yönüyle Haksızdır.  Çünkü, İşgal Wilson Prensiplerine aykırıdır.  Çünkü burada Türkler çoğunluktadır. İşgal Mondrosun 7. maddesine aykırıdır.  Çünkü Yunanistan özde kurucu İtilaf Devleti değildir. İzmir’in İşgali’nin Milli Mücadele Açısından Olumlu Yanı da Olmuştur.  Çünkü, İngiltere ile İtalya arasında anlaşmazlık çıkmasına neden olmuştur.Kuvayi Milliyenin ve Reddi İlhak cemiyetinin doğmasına neden olmuştur. Milli Bilinci canlandırmıştır.Bu amaçla tepki olarak yurdun bir çok yerinde mitingler düzenlenmiştir. İstanbul hükümetinin İzmir’in işgalini yalanlaması ve saklaması kendisine duyulan güvenin azalmasına neden olmuştur. İ2-İzmir’in işgalinin sonuçları ★ Batı Cephesi’nde işgale ilk tepki Gazeteci Hasan Tahsin’in Yunan askerlerine açtığı ateşle başladı. ★ Bölgede Yunanlılara karşı silahlı direniş başladı ve Reddiilhak Cemiyeti’nin çalışmaları ile Kuvayımilliye hareketleri başladı. ★ İzmir’de kısmen de olsa direniş gösterildi. Bunun üzerine Yunan askerleri savunmasız halka ve karşı koymama emri almış olan memur ve askerlere karşı katliama giriştiler. İki günde birçok Türk öldürüldü. ★ Anadolu’nun çeşitli kentlerinde Yunan işgaline karşı protesto ve mitingler düzenlendi. Bu da halkın bilinçlenmesine neden oldu. ★ İstanbul Hükümeti bölgedeki katliamlardan dolayı bir komisyon kurulmasını ilgili devletlerden talep etti. ★ İzmir’in işgali üzerine ve İstanbul Hükümeti’nin taleplerini de göz önüne alan ABD, İngiltere, Fransa ve İtalya generallerinden oluşan ve başkanlığını ABD’li Amiral Bristol’ün oluşturduğu bir komisyon rapor hazırladı. ★ Komisyonun gönderilmesinin asıl amacı ise, Yunan katliamlarının Avrupa kamu oyunda Türkler lehinde kanaatin oluşması ve bölgede ABD ve Avrupalı devletlerin ticari çıkarlarının zarar görmesidir. İLAÇ BİLGİ HASAN TAHSİN  15 Mayıs 1919 Perşembe günü, işgalci Yunan ordusuna ilk kurşunu atan Hasan Tahsin, 1888’de Selanik’te doğdu. Gerçek adı Osman Nevres’ti. Mustafa Kemal’in de okuduğu Şemsi Efendi okulundan sonra, yine Selanik’teki Feyziye Mektebi’ne gitti, 1909-1914 yılları arasında Paris’e giderek Sorbonnne’da “siyaset bilimleri” eğitimi görmeye başladı. Burada Belçikalı sosyalist Emile Vandervelde’nin konferanslarının dikkatli izleyicisiydi. İstanbul’a dönünce İttihat ve Terakki hükümeti ile çalıştı.  Daha sonraları kurulan Teşkilatı mahsusa’da görev aldı. Balkan ülkelerini, Türkiye aleyhine kışkırttığı öne sürülen Buxton kardeşlere suikast işini üstlendi.  Hasan Tahsin adını ilk kez bu görevlendirmede kullanacak ve sonraki yaşamında benimseyecekti.  İzmir’in işgal kararı, 13 Mayıs’ta Yunan Ordusu tarafından uygulamaya geçirildi. 14 Mayıs’ta İzmir Valisi İzzet Bey ile 17. Kolordu Kumandanı Ali Nadir Paşa’ya işgal notası verildi. Bu notadan sonra İzmir’de çeşitli cemiyetlerin ilhak hakkında halkı bilgilendirme ve harekete geçirmek için yaptığı çalışmaların karşılığını bulamayacağı düşüncesiyle, tek başına da olsa direnme kararını almıştı. İLAÇ BİLGİ / KURTULUŞ SAVAŞINA KATKI SAĞLAMIŞ KİŞİ VE KURUMLAR İB1-TEŞKİLAT-I MAHSUSA  17 Kasım 1913 tarihinde Enver Paşa tarafından Teşkilât-ı Mahsusa isimli istihbarat örgütü kuruldu.  Örgütün ilk başkanı olan Hüsamettin (Ertürk) Bey’dir.  Teşkilât-ı Mahsusa'da görev yapmış ünlü kişilerden bazıları şunlardır: Enver Paşa, Binbaşı Süleyman Askeri, Eşref Sencer Kuşçubaşı, Zenci Musa, Yakub Cemil, Dr. Bahattin Şakir, Mithat Şükrü Bleda, Ohrili Eyüb Sabri, Fuat Balkan, Teğmen Hilmi Musallimi, İsmail Canbulat, Piyade Subayı Rasuhi Bey, Filibeli Hilmi Bey, Şerif Burgiba, Arabistan'da İbn ür-Reşit, Nuri Killigil ve Halil Kut Paşalar, Ali Fethi Okyar, Hacı Selim Sami, "Kel Ali" lakaplı Ali Çetinkaya, ilk tayyareci şehitlerden Sadık Bey, Çerkes Reşit Bey, Ahmet Fuat Bulca, Nuri Conker, Rauf Orbay. Yayınlanan eserler  Teşkilat ileri gelenlerinden Eşref Kuşçubaşı ve Hüsamettin Ertürk'ün anıları yayımlanmıştır. Rauf Orbay'ın anılarında da İranAfganistan operasyonları hakkında bilgi bulunur. Galip Vardar'ın İttihat ve Terakki İçinde Dönenler (1960) kitabı, yanlı olmakla birlikte değerli bir bilgi kaynağıdır. Hamza Erkan, Bir Avuç Kahraman (1946) kitabında, Süleyman Askeri'nin Irak macerasına ilişkin geniş bilgi verir. Mustafa Balcıoğlu'nun da Teşkilât-ı Mahsusa ile ilgili kitapları vardır.  Teşkilât-ı Mahsusa'ya ilişkin tek akademik çalışma, Dr. Philip Stoddard'ın 1963 tarihli doktora tezidir. İB2-ÖZBEKLER TEKKESİ  Kurtuluş Savaşı yıllarında ise Özbekler Tekkesi, Anadolu'ya asker ve cephane göndermede gizli bir üs ve hastane olarak hizmet verdi. Miili Mücadele yanlısı aydınlarının, askerlerin buluşma yeriydi.  Bu gibi merkezlerin her biri eninde sonunda İngiliz işgal karargahı tarafından basılıp dağıtıldığı halde Özbekler Tekkesi'nin bu önemli görevi Kurtuluş Savaşı'nın sonuna kadar gizlilikle sürdürdü. Aralarında İsmet İnönü, Halide Edip Adıvar, Adnan Adıvar, Yunus Nadi, Mehmet Âkif Ersoy gibi isimlerin de bulunduğu kişiler, Karakol Cemiyeti üyesi de olan Şeyh Ata Efendi (ki daha sonra Mustafa Kemal'i temsilen Türkistan’a Enver Paşa ile görüşmeye gönderilmişti) döneminde yine burada saklanmış ve Anadolu'ya geçmişti.Yüzbaşı Eşref Kuşçubaşı Beyin emir eri Zenci Musa , Özbekler Tekkesi içerisindeki mezarlıkta yatmaktadır.

20

İB3-ZENCİ MUSA  “Son dönem tarihimizde pek çok efsanevi şahsiyet vardır; islami zihniyetle dizayn edilen Osmanlı Devleti’ni ayakta tutabilmek için katlanmadıkları fedakarlık, göze almadıkları tehlike yoktur. Hepsinin amacı “Biz ölebiliriz, fakat bu ümmet yaşasın” idi. Hayatlarının baharlarından itibaren belki bir gün kendileri için yaşamadılar; pek çoğu canını, kimisi gençliğini gelecek nesillere verdiler.” Bu cümleler Mehmed Niyazi’nin Zenci Musa’yı anlattığı bir yazısının ilk cümleleri.. Zenci Musa ve arkadaşları, fedakarlık dolu hayatları ve feragat timsali kişilikleriyle adeta bu toplumun vicdanı oldular.  Mehmed Akif Ersoy’un “Eşref Bey’in emireri Zenci Musa , Omuzundan arşa yükseldi nebi İsa..” diyerek Safahat’ına dahil ettiği Zenci Musa sadece Safahat’ta değil hepimizin gönlünde başköşede ağırlanmaya layık bir kahramandır.  Aslen Sudanlı olan Zenci Musa Girit’te dünya’ya geliyor. Kahire’de yaşayan ve tam bir Osmanlı hayranı olan dedesi Zenci Musa’yı, İslamı iyi öğrenmesi ve Osmanlı’yı yakından tanıması için yanına alıyor ve büyük ihtimam gösteriyor. Türk mahallesinde büyüyen Zenci Musa Türkçeyi cok iyi öğreniyor. Trablusgarp’ta Türk subaylar ve Şeyh Sunusi’nin önderliğinde İtalyanlara karşı verilen mücadele bütün İslam dünyasında yankı bulmuştu. Zenci Musa bu savaşa katılmak için Kahire’den Libya’ya gitti ve buradan sonra artık Osmanlı Devleti için nerede tehlike baş gösterdiyse bütün heybetiyle orada biten kahraman bir asker oldu. İşte o Zenci Musa gündüz Galata gümrüğünde hamallık yapıp gece Milli Mücadele için Anadolu’ya silah kaçırdığı İstanbul’da Özbekler Tekkesinde veremden vefat ediyor. 300 bin altını Yemen’de Tevfik Paşa’ya teslim etmeyi başaran Zenci Musa öldüğünde, bavulundan bir Osmanlı haritası, Eşref Bey’in resmi ve kefen çıkıyor. İB4-KUŞÇUBAŞI EŞREF  Eşref Sencer Kuşçubaşı (d. 1873, İstanbul - ö. 1964, İzmir) Kuşçubaşı Eşref adıyla da anılır. Çerkez boylarından Ubıhlara mensup istihbaratçı ve gerilla savaşçısıdır.  Arabistan'da 2. Abdülhamit'e karşı giriştiği isyan hareketi sırasında tüm Arabistan'ı dolaşmış, yerel şeyhlerle dostluk kurmuştur. Her an her yerde ortaya çıkabildiği için kendisine şeyh-it tuyyur -uçan şeyh- denilmiştir.  Dünya Savaşı'nın çıkmasıyla birlikte 1914-1915 yılları arasında Teşkilat-ı Mahsusa'nın Arap Yarımadasından sorumlu başkanı olarak görev yapmış, Süleyman Askeri Bey'in ölümünü takiben Teşkilat-ı Mahsusa başkanı olmuştur (1915-1918).  Dünya Savaşı sırasında İngilizler'e karşı girişilen Süveyş Kanal Harekatı'nda (1916) öncü birliklere komutanlık etmiş, Hayber'de Faysal'ın (sonradan Irak Kralı olacaktır) 20 bin kişilik birliğine karşı 40 kişilik Teşkilat-ı Mahsusa birliği ile beş saatten fazla savaştıktan sonra yaralı olarak ele geçirilmiştir (1918). Bir savaş gemisi ve bir denizaltı eşliğinde Malta'ya sürgüne gönderilmiş, sürgünlüğü sırasında Arabistan'daki macerasını, yakalanışının ve sürgün hayatının ayrıntılarını anlatan bir eser yazmıştır. Yakalandıktan sonra Lawrence'a şöyle dediği iddia edilmektedir:  "Lawrence, kazandığını sanıyorsun. Fakat henüz hiçbir şey bitmedi. Hükümetinin başına öyle musibetler salacağım ki, 2 asır uğraşsanız bitiremeyeceksiniz."  Kuşçubaşı'nın bu sözünün arkasında Teşkilat-ı Mahsusa'nın IRA (İrlanda Cumhuriyet Ordusu) yapılanmasını örgütlemiş ve desteklemiş olmasına inanılmaktadır.  İngilizler'le imzalanan esir değiş-tokuş anlaşması gereği serbest bırakılmış, deniz yoluyla Anadolu'ya dönmüştür. Malta dönüşü hemen milli mücadeleye katılmış, kendi yetiştirdiği Çerkez Ethem'le beraber Kuva-yi Seyyare'de Yunan işgaline karşı savaşmıştır (1920). İ4-AMİRAL BRİSTOL RAPORU (11 EKİM 1919)  Yunan iddiaları gerçeksizdir. (Türkler Rumları katletmemiştir.  Mütareke’den sonra İzmir ve çevresinde Hristiyan halkın güvenliği tehlikeye düşmemiştir.  İşgalden sonra bölgedeki katliamlardan Yunanlılar sorumludur.  İzmir ve çevresinin milliyetler prensibine göre Yunanistan’a ilhakı söz konusu olamaz. Bölgede Türk nüfusu ekseriyettedir. (Çoğunluktadır.)  Yunan askerleri derhal geri çekilmeli ve yerine İtilah Devletleri kuvvetleri yerleştirilmelidir.  Amiral Bristol Raporu, İzmir’in işgalinin haksızlığını ve Millî Mücadele’nin haklılığını ortaya koyan ilk uluslararası belgedir.İzmir’in işgalini protesto etmek için yurdun pek çok bölgesinde mitingler düzenlenmiş ve bildiriler yayımlanmıştır.  19 Mayıs 1919’da Fatih’te, diğeri 23 Mayıs 1919’da Sultanahmet’te olmak üzere iki büyük miting yapılmış; mitinglerde Halide Edip (Adıvar), Nakiye Hanım, Selim Sırrı (Tarcan), Sait Bey ve Mehmet Emin (Yurdakul)millî duyguları coşturan ve işgalleri protesto eden konuşmalar yaptılar. İ5-GENERAL MİLNE HATTI VE RAPORU (3 KASIM 1919)  İngiliz Generali Milne’nin, Türk kuvvetleriyle İtilaf Devletleri kuvvetleri arasında bir tampon bölge oluşturacak şekilde belirlediği sınırdır. (Milne Hattı)  Bu hattın belirlenmesinde temel amaç, Yunan kuvvetlerine zaman kazandırmaktır.  Milne’nin belirlediği bu hat, Ayvalık’ın kuzeyindeki Aymazdağı’ndan güneye doğru Tatarköy, Keşelli, Sart, Bademlik, Umurlu ve Selçuk’tan geçiyordu.  General Milne’nin hazırladığı raporda ise, Türk kuvvetlerinin bu hattın 3 km gerisine çekilmesi, buna karşın Yunan kuvvetlerinin de bu hattın ilerisine geçmemeleri belirtilmiştir.  Yunanlıların bu hattı aşarak Soma ve Salihli cephelerinden taarruza geçmesiyle bu yapay hat geçerliliğini yitirmiştir.  Mustafa Kemal bu hatta uyulmamasını emretmiştir. Nitekim Anadolu’daki Kuvây-i Milliye bu hattı tanımamıştır. HARBORD – DOKTOR ESAT IŞIK VE SANDLER RAPORLARI  General Harbord Raporu: Türklerin doğu Anadoludaki halklılığını bildiren rapordur. Türk halkının sayısal olarak Ermenilerden fazla olduğunu bildirmektedir.  Doktor Esad Işık Raporu: Doğu Anadolu da Ermeni Yurttaşlar üzerinde uygulandığı belirtilen baskının araştırılması.  Sandler Raporu: Hatayla ilgili İsveçli Diplomat Sandler ‘in hazırladığı raporun adıdır.

21

İLAÇ BİLGİ İB1-SELİM SIRRI TARCAN  Selim Sırrı Tarcan (1874; Yenişehir, Tesalya - 2 Mart 1957, İstanbul), Türkiye Milli Olimpiyat Komitesinin kurulmasına önderlik ederek Türkiye'nin Olimpiyatlar'da temsil edilmesini sağlayan eden spor yöneticisi, eğitmen ve sporcu.  Ülkenin ilk beden eğitimi öğretmenlerini yetiştiren Selim Sırrı Tarcan, Türkiye’de ve voleybol sporlarının kurucusudur.  Tarcan, Türkiye'de voleybol sporunun altyapısını okullarda kurarak başlatan ilk isimdir; ayrıca Türkiye'de boks sporunun da kurucusudur. Boksu Galatasaray Lisesi Edebiyat öğretmenlerinden Mösyö Goury'den almış (1904), kendisi de ilk Türk boksörlerinden Sabri Mahir gibi boksörler yetişmiştir. İB2-MEHMET EMİN YURDAKUL (1869-1944)  Milli edebiat akımı ve Türkçülüğün önde gelen temsilcileri arasında yer aldı.  “Türk Şairi”, “Milli Şair” ünvanı ile tanınır..  Tanzimat Döneminde ortaya çıkan “halk için halk diliyle yazma” anlayışını Servet-i Fünûn Döneminde yeniden canlandıran sanatçı Mehmet Emin Yurdakul’dur.  Şiirlerinde Türk milletinin yüceliğini haykırır.  1897’de Türk-Yunan Savaşı sırasında “Cenge Giderken” adlı şiiri yazmıştır. Bu şiiri yazmıştır. Bu şiirin ilk dizesi olan “Ben bir Türküm; dinim, cinsim uludur.” sözüyle edebiyatımızda yeni bir çığır açmıştır.  Şiirlerinde kahramanlık ve milli bilinci öne çıkararak savaşa giden halkı cesaretlendirmiştir.  Konuşma diliyle ve hece ölçüsüyle şiirler yazmak gerektiği üzerinde durmuştur.  Türkçe şiirler adlı kitabıyla edebiyat çevrelerinde sesini duyurmuştur. Onun bu eseri ile Türkçülük edebiyat alanına girmiştir.  Sade dil ve hece ölçüsü ile şiirler yazan ilk şairdir.  Milli duyguları ve sosyal konuları işlemiştir.  Dil ve şekil özellikleri bakımından halk şiirinden etkilenmiştir. İB-3GENERAL HARBORD  Amerikan Hükümeti'nin aldığı bir kararla Türkiye'ye gönderilen 46 kişilik bir heyete başkanlık etti. Harbord 20 Eylül 1919'da Mustafa Kemal ile Sivas'ta bir görüşme yaptı. Üç saat süren bu görüşmeden sonra Harbord, Türkler ve Türkiye hakkında olumlu düşüncelere sahip oldu. Amerika'ya döndükten sonra Amerikan Kongresi'ne Türkler ve Türkiye hakkında olumlu bilgiler içeren raporunu sundu. Türk dostu olarak yaşadı.  Bu tarihî gizli görüşmenin, günümüze kadar yaşayan ve halen o da rahmetlik olan bir tanığı, General Harbord’a tercümanlık yapan, Robert Kolej Tarih Öğretmeni Hüseyin Pektaş (Prof. Hulusi Y. Hüseyin)’dır. İB4-KARA FATMA(FATMA SEHER HANIM)  Kara Fatma (Fatma Seher Erden), 1888 yılında Erzurum'da doğdu. Balkan,Kafkas ve Kurtuluş Savaşı cephelerinde görevler alarak, adını tarihin sayfalarına altın harflerle, bir Türk kadın kahramanı olarak yazdırdı. Zengin bir çiftçinin kızı olan Kara Fatma , kocasının vefatı üzerine İstanbul'a gelerek Kasım Paşa semtine yerleşti. Ülkemizin dış düşmanlar tarafından işgal edildiği o buhranlı yıllarda sekiz yaşındaki yeğeniyle beraber Anadolu'ya geçti(1919). Milli mücadelenin ilk günlerinde Yunanlıların Anadolu'da icra ettikleri insanlık dışı zulmü duyunca, İstanbul'da oturmak ağrına gitti ve hemen cepheye koştu. Kadın olmasına reğmen, Vatanın düşman istilasından kurtulması için Sakarya Meydan Savaşı ve Başkomutanlık Meydan Savaşına katıldı. Gösterdiği başarılar neticesinde Üsteğmen rütbesine kadar yükselen ilk Türk kadın subayı oldu. Türk Milleti O'na minnet borcunu ödemek üzere İstiklal madalyası verdi. Kendisine bağlanan emekli maaşını almayarak Kızılay'a bağışladı. 1954 yılında TBMM'ce tekrar aylık bağlandı, bundan bir yıl sonra Erzurum'da vefat etti. Asil ve cesur Anadolu kadını olarak üzerine düşen görevi eksiksiz yapmanın onurunu hep taşıdı. O şan ve şöhret peşinde koşmadı, kendisiyle görüşmeye gelen gazetecileri çok defa geri çevirdi.Yaptığı mücadelenin, gösteriş aracı yapılmasına izin vermedi. Kimseden en küçük bir maddi talepte bulunmadı. İB5-İPSİZ RECEP  1862 yılında Rize'de doğmuştur. Yelkenlisiyle Zonguldak üzerinden kömür taşımacılığı yaparken işlerinin bozulmasıyla eşkiyalığa başlamış, Kandıra civarında Müslüman halka zulmeden Rum çetelerine karşı Kuvayı Milliye saflarında başarıyla karşı koymuştur. Bir Fransız gemisini kaçırmayı başarınca Ankara hükümeti'nce milis yüzbaşı olarak onurlandırılan İpsiz Recep, düzenli kuvvetlere katılarak Yunan ordusuna karşı savaşmıştır. Ona layık görülen istiklal madalyasını geri çevirerek "Ben madalya için değil milletim içim savaştım" demiştir. Erhan Afyoncu'nun editörlüğünü yaptığı Yeditepe Yayınları arasında neşredilen ve Mümin Yıldıztaş tarafından hazırlanan İpsiz Recep/ emice isimli çalışma osmanlı arşivi belgelerine dayanılarak hazırlanmış bilimsel nitelikli bir yapıttır. Bilindiği gibi TRT 1'de yayınlanan aynı isimli dizinin danışmanlığı da yine Mümin Yıldıztaş tarafından yapılmıştı.  MONDROS ATEŞKES ANTLAŞMASINDAN SONRA KURULAN CEMİYETLER A ) ZARARLI CEMİYETLER a) Azınlıkların Kurduğu Cemiyetler  1-Mavri Mira  2-Yunan Komitesi-Trakya Komitesi  3-Etnik-i Eterya  4-Pontus Rum Cemiyeti  5-Kardos(Rum Göçmenler Derneği)  6-Rum Ermeni Birliği Komitesi  7-Ermeni Taşnak – Hınçak Cemiyeti  8-Alyans İsrailit – Macabi Cemiyeti

B ) YARARLI CEMİYETLER 1-Doğu Anadolu M.H.C. 2-Trakya – Paşaeli M.H.C. 3-Trabzon Muhafaza-i Hukuk4-İzmir Müdafa-i Hukuk-i 5-Reddi İlhak Cemiyeti 6-Kilikyalılar Cemiyeti 7-Gizli Karakol Derneği 8-Milli Müdafaa Grubu 9-Milli Kongre Cemiyeti

22

b)Milli Varlığa Düşman Cemiyetler (Türklerin Kurduğu Zararlı Cemiyetler ) 1-Kürt Teali Cemiyeti 2-İngiliz Muhipler Cemiyeti 3-Wilson Prensipleri Cemiyeti 4-İslam Teali Cemiyeti 5-Sulh ve Selamet-i Osmaniye Fırkası 6-Hilafet-i İslamiye Cemiyeti 7-Hürriyet ve İtilaf Fırkası KURTULUŞ SAVAŞI SIRASINDA KURULAN CEMİYETER I-YARARLI DERNEKLER: İzmir Müdafaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti:  İzmirde, 1 Aralık 1918'de kurulmuştur. İzmir'in Yunanistan’a verilmesini engellemek için kurulmuştur. Cemiyet'in kurulma nedeni; ege Bölgesi'nde Türklerin çoğunlukta olduğunu basın yoluyla dünya'ya kanıtlamaktı. Cemiyet, kendisine katılan "Istihlasi Vatan Cemiyeti" ve kurulmasına yardımcı olduğu "İlhakı Red Cemiyeti" ile kaynaşmış olarak faaliyetine İstanbul’da devam ederken İzmir’deki faaliyetlerini de işgal dolayısıyla Denizli'ye nakletmiştir. Ayrıca cemiyet Batı'da silahlı direniş hareketlerine yaptığı yardımlarda da başarılı olmuştur.  Dünya Savaşı sırasında İzmir’in Yunanlılara verileceği haberleri üzerine kuruldu.  İzmir’in işgal edileceği haberi üzerine 14.05. 1919’da Redd-i İlhak (İzmir’in Yunanistan’a katılmasına karşı koyma) kurulu oluşturuldu.  Kurul bir bildiriyle halkı işgale karşı direnmeye çağırdı.  Yunan askerler İzmirde çıkarken ilk protestoyu bu cemiyet gerçekleştirdi. Bu cemiyetin yaptığı faaliyetler;  -Görkemli bir protesto mitingi düzenlendi.Yunan zulmünün iç bölgelere yayılmasını engellemede yararı oldu  -Batı cephesinin oluşmasında büyük etkisi oldu.  -Ege Bölgesinde kongreler toplanmasında(Balıkesir ve Alaşehir Kongrelerinin toplanmasında)  -Batı Anadolu Halkının Kuvayi Milliye ruhu içinde örgütlenmesinde etkili olmuştur. Trakya - Pasaeli Heyet-i Osmaniyesi :  Daha ateşkes antlaşması imzalanmadan, Talat Paşa'nın uyarısıyla harekete geçen Trakyalı aydınlar çeşitli toplantılardan sonra Edirne valiliğine 30 kasım 1918'de verdikleri dilekçeyle bu cemiyeti kurmuşlardır. Amacını "Trakya'nın Osmanlı saltanatına bağlılığı ve toprak bütünlüğü" olarak belirleyen cemiyet, kolordu komutanı Cafer Tayyar Paşa tarafından da desteklenmiş ve İstanbul'da Mustafa Kemal Paşa ile irtibat kurmuşlardır. Anadolu'da Yunanistan ile rekabet halinde olan İtalya'nın İstanbul'daki yüksek komiseri sforza ile de iyi ilişkiler kuran cemiyet Trakya’nın Türklüğünü savunmak için yayınlar yapmıştır. Trakya adında da bir gazete çıkarmışlardır.  Devlet kurma fikri olan tek cemiyettir.  Yeni Edirne ve Ahali adında iki gazete çıkarmıştır. Istihlasi Vatan Cemiyeti:  Manisa’da, Kasım 1918'de kurulmuş olup daha sonra 19 Mart 1919 Kongresi ile İzmir Müdafaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti'ne katılmıştır. İlhakı Red Heyet-i Milliyesi (Müdafaa-i Vatan Heyeti) :  İzmir de Aralık 1919 da kurulmuştur. Hareket-i Milliye-Redd-i İlhak ve Redd-i İşgal Heyetleri:  Balıkesir’de kurulan cemiyet Balıkesir ve Alaşehir Kongresi ile genelleştirilmiştir. Sivas Kongresi'nden sonra da "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti" teşkilatına dönüşmüştür. Heyet-i Milliye: o Aydın Heyet-i Milleyesi: Aydın’da kurulan cemiyet direnişlere karşı gelmeye çalıştıysa da pek başarılı olamamıştır. o Denizli Redd-i İlhak Heyet-i Milliyesi: Denizli'de 29 Mayıs 1919'da kurulmuştur. Asil Heyet-i Milliye adini taşıyan Cemiyet, 7 ağustos 1919'da, Nazilli'de akdedilen bir kongre ile kurulmuştur. Nazilli Kongresi bu bölgede kurulan Heyet-i Milliye kuruluşları ile birleşmiş, Alaşehir Kongresi ile genişleyerek Bati Anadolu’yu içine alacak şekilde yayılmıştır. Sivas Kongresi'nden sonra da Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ne katılarak, bu cemiyetin şubelerini oluşturmuşlardır. Nazilli Kongresi ile Aydın, Muğla, Denizli, Burdur, Isparta ve Antalya, Nazilli merkezine bağlanmıştır. Bağlanan kuruluşlar arasında, Çine Heyet-i Milliyesi, Akhisar Redd-i İlhak, Söke Heyet-i Milliyesi, Milas Müdafaa-i Vatan Cemiyetlerini sayabiliriz. Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti:  Trabzon ve çevresinin hakkını korumak ve bölgede bir Pontus Rum Cemiyeti kurulmasını engellemek amacıyla 12 Şubat 1919'da kurulan cemiyet, 23 Şubat'ta ilk kongresini yapmıştır. Giresun, Ordu, Of ve Rize gibi çevre merkezlerde de şubeler açan cemiyet, 22 Mayısta yaptığı ikinci kongrede İzmir'in işgale karşı direnişi hakkında görüşmüştür. Trabzon muhafaza_i hukuk cemiyeti Erzurum Kongresinin toplanmasında da etkili olmuştur. Kilikyalılar Cemiyeti:  Adana ve çevresinin Fransızlara verileceğinin duyulması üzerine İstanbul'da bir araya gelen bölge aydınları bu cemiyeti kurmuşlardır. Bölgenin Türklüğünü vurgulayan yayınlar yapan cemiyet Adana ve çevresinde örgütlenememişti. Kurucuların tutuklanması ya da sürgüne gönderilmesi derneğin etkisini azaltmıştır. 2. Ordu Kıtaları Müfettişliğine atanan Mersinli Cemal Paşa derneği yeniden canlandırmak istemiştir. Yani cemiyet işgallere karşı Adana ve çevresini koruma kararı almıştır.  Pozantı kongresini düzenlemişler ve bu kongreye M.Kemal Paşa’da katılmıştır.

23

Şarkı Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti: Erzurum’da,  10 Temmuz 1919 'da kuruldu. Daha sonra Aralık 1918'de İstanbul’da kurulan "Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti"nin Erzurum şubesi, daha faal hareket etmek amacı ile " Şarkı Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti"ne dönüşmüştür. Kurucuları Erzurum Kongresi üyeleridir. Cemiyet, Sivas Kongresi kararı ile " Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti"ne katılmıştır. Erzurum'da kuruluş ise anılan cemiyetin şubesini oluşturmuştur. Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin İstanbul merkez olmak üzere, ilk kurulusunda Erzurum'dan başka Elazığ, Diyarbakır, Sivas, Bayburt, Bayezid, Hasankale, İspir, Narman, Bitlis, Erzincan, Şebinkarahisar, Van, Hınıs, Tercan, Tortum ve Yusufeli'de şubeleri vardı. İtilaf devletlerinin doğu'da kurmak istedikleri Ermeni devletini engellemek için silahlı direnişe geçtiler.  Genel Merkezi İstanbul olup Erzurum ve Elazığ’da şube açmıştır.  Amacı doğuda Ermenistan ve Kürdistan devletinin kurulmasını engellemektir.  Ermenilerin başlattıkları soykırım sonucu şu kararları almışlardır.  Kesinlikle göç etmemek -Bölge halkını örgütlemek -Saldırılara karşı silahla direnmek -Le Pays(Ülke-yurt) adında Fransızca dergi çıkararak  Doğu Anadolu Türkünün haklı davasını dünya kamuoyuna duyurmayı amaçlamıştır.  Erzurum Kongresini toplamıştır ve Sivas Kongresinin ulusallaştırdığı kararların alınmasını sağlamıştır.  Mustafa Kemal tüm faydalı cemiyetleri bu cemiyetin çatısı altında toplamıştır. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti:  Sivas’ta, 11 Eylül 1919 'da Sivas Kongresi kararı ile kurulmuştur. Müdafaa-i Hukuk, Redd-i Ilhak, Redd-i İşgal ve diğer benzeri isimler altında kurulan cemiyet ve heyetler tek bir çatı altında birleştirilmiştir. Bu karardan sonra birçok il ve ilçemizde Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti şubesi kurulmuştur. Kars Milli İslam Süresi:  Kars, Kasım 1918 17-18 Ocak 1919'da "Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkate-i Milliyesi" olarak adini değiştirmiştir.  Cemiyet, Osmanlı Devleti’nin dağılması halinde Güney Kafkasya’da yeni bir devlet kurmayı amaçlamıştır.  30 Kasım 1918’de Kars’ta toplanan kongrede Millî İslâm Şûrası Hükûmeti’ni, 17-18 Ocak 1919 tarihlerinde toplanan ikinci kongrede ise “Cenub-i Garbî Kafkas Hükûmeti Muvakkat-ı Milliyesi”ni (Güneybatı Kafkasya Geçici Hükûmeti) kurmuştur.  Cemiyet Ermenilere karşı mücadele etmiş, ileri dönemde toplanacak olan Erzurum Kongresi’ne temsilci göndermiştir. İSTANBUL’DA MÜDAFAA-İ HUKUK DAVASINI DESTEKLEMEK AMACI İLE KURULAN GİZLİ CEMİYETLER: Karakol Cemiyeti:  İstanbul, Kasım 1919 Milli Mücadele'nin başlangıcında Anadolu'ya yardımcı olmuş, sonraları tehlikeli iliksileri nedeniyle kapatılmış, yerine Müdafaa-i Milliye Teşkilatı ve MM grubu kurulmuştur. İstanbul'un işgalinden sonra millî uyanışın başlaması ile kişiler kendi kendilerine çeşitli örgütler kurdular. Bu örgütlerin birisi de kimilerine göre hala yaşayan "karakol" örgütüdür. 5 Şubat 1919 tarihinde kurulan mütareke döneminin ilk gizli direniş grubu, İstanbul'da kurulan Karakol Cemiyeti'dir. 1918 Ekim sonları veya Kasım başlarında Talat Paşa'nın emri ile kurulan cemiyetin kurucuları arasında, Kurmay Albay Kara Vâsıf, Emekli Yüzbaşı Bahâ Said, Albay Galatalı Şevket ve Yenibahçeli Şükrü Bey gibi İttihât ve Terâkki Cemiyeti mensubu kişiler bulunmaktaydı. Kısa zamanda örgütlenme çalışmalarını tamamlayan Karakol Cemiyeti'nin Millî Mücadele'ye yaptığı en büyük hizmet, İstanbul'dan Anadolu'ya silah ve cephane ile subayların kaçırılmasını sağlaması, İngiliz Muhibleri Cemiyeti gibi kuruluşların planlarını ve faaliyetlerini Mustafa Kemal Paşa'ya haber vermesi oldu. Ancak Cemiyet, Bolşevikler ile gizli ilişkilere girmesi ve kendi başına Millî Mücadele'ye sahiplenme çalışmalarında bulunması sebepleriyle Anadolu Ordusu kadrosuna dahil edilmedi. 16 Mart 1920 tarihinde İstanbul'un İtilaf Devletleri tarafından işgali sırasında liderlerinin tutuklanmaları ile büyük bir darbe yedi ve nihayet Erzurum ve Sivas Kongreleri'nin kararlarını uygulamak için seçilen Heyet-i Temsiliye'nin kararıyla faaliyetlerine son verildi. MM Grupları :  Edinilen tecrübelerin ışığında ve belirlenen yeni hedeflere ulaşılabilmesi amacıyla bu defa Enver Paşa tarafından Müsellâh Müdâfaa-i Milliye isimli bir istihbarat grubu kuruldu. TBMM Hükümeti, 3 Mayıs 1921 tarihinde kısa adı "M.M." (MİM MİM) olan bu örgüte resmiyet kazandırdı.  Tedkik Heyeti Âmirlikleri Anadolu'da faaliyetlerini sürdürürken, "M.M." örgütü asker ve sivil kesimden oluşmuş kadrolarıyla, İstanbul'da büyük bir ajan ve haber ağı kurmayı başardı, Anadolu'ya silah ve cephane kaçırılması faaliyetlerini organize etti, düşman karargahlarına, işbirlikçi gruplara ve yabancı misyona sızarak çok sayıda önemli belge ve bilgiler elde etti. Millî Mücadele sırasında düşman faaliyetlerine karşı oluşturulan çeşitli istihbarat gruplarıyla da işbirliği yapan örgütün faaliyetleri, İstanbul'un kurtuluşundan sonra 5 Ekim 1923'de son buldu. Zabitân, Yavuz, Hamza ve Felâh Grupları  Karakol Cemiyeti'nin dağılmasından sonra Zabitân ve Yavuz gibi çeşitli istihbarat grupları oluşturuldu. Bunlardan 23 Eylül 1920 tarihinde faaliyete geçen Hamza Grubu'nun adı 31 Ağustos 1921 tarihinde Felâh Grubu olarak değiştirildi. Bu istihbarat grupları Kurtuluş Savaşı sonuna kadar faaliyetlerini sürdürebildi.

24

İSTANBUL’DA KURULAN DİĞER CEMİYETLER : Milli Kongre:  İstanbul’da kurulan bu cemiyet, bütün milli grupları bünyesinde toplamaya çalıştı. Amacı, Türkler aleyhindeki propagandalara yayın yoluyla karşı çıkmak, Türklerin tarihsel özelliklerini dünyaya tanıtmaktı.  Milli cemiyetlerin ortak özellikleri: Bu cemiyetler bölgesel nitelikliydi ve her biri sadece kendi bölgesini korumayı amaçlıyordu. Tümü temsil ettikleri bölgenin tarih, coğrafya ve kültür olarak Türklere ait olduğunu ispatlama yolunda çalışmalar yaptılar. Başlangıçta propaganda ve yayın faaliyetine ağırlık verdiler. Fakat işgallerin fiilen başlaması üzerine silahlı direnişe geçtiler. Zamanla bölgesel mücadelenin yeterli olmayacağı anlaşıldı. Yurdun kurtarılması, milli birlik ve beraberliğe bağlıydı. Türk milleti bu birlik ve beraberliğe Mustafa Kemal'in önderliğinde kavuştu. b) Milli Ahrar Firkasi: İstanbul’da, 4 Mayıs 1919'da kurulan cemiyet Anadoludaki hareketi desteklemiştir. c) Milli Türk Fırkası: İstanbul’da, 23 Kasım 1918de kurulmuştur. Anadolu'daki harekete bağlı kalmıştır. Kendi fikirleriyle hareket etmek yerine Anadolu'yu takip etmiştir. d) Anadolulular Cemiyeti: Istanbulda, Ağustos 1921'de kurulmuştur. Kadınların Kurdukları Cemiyetler :  Istihlas-i Milli Kadınlar Cemiyeti: İstanbul’ta, 24 Kasım 1918'de kurulan cemiyet kısa süre sonra kapatıldı.  Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti: Sivas’ta, 10 Aralık 1919'da kurulan bu cemiyetin Konya, Niğde, Burdur, Aydın, Erzincan, Kayseri, Kastamonu, Eskişehir, Amasya, Yozgat, Pınarhisar, Viranşehir ve Kangal'da şubeleri kurulmuştur.                  

Milli Cemiyetlerin Ortak Özellikleri Mondros Ateşkes Antlaşmasına ve işgallere bir tepki olarak ortaya çıkmışlardır. Azınlıkların taşkınlıklarına karşı kurulmuşlardır. Cemiyetlerin tabanını çoğunlukla eski İttihatçılar oluşturmuştur. Cemiyetlerde “Türklük” duygusu ön plandadır. Cemiyetler yalnız bulundukları bölgeleri kurtarmak için kurulmuş olup programları vatanın bütünlüğü özelliğini taşımazlar (Bölgesel amaçlarla kurulmuşlardır). Genellikle basın ve yayın yoluyla mücadele etmişlerdir. Ancak işgallerle birlikte silahlı mücadeleye başlamışlardır. Yayın yoluyla bulundukları bölgelerde, Türklerin çoğunlukta olduklarını dünya kamuoyuna duyurarak işgallerin haksızlığını savunmuşlardır. Kurtuluş Savaşı’nın örgütlenmesine katkıda bulunmuşlardır. Yeni bir Türk Devleti kurma amacı taşımazlar (Trakya Paşaeli Cemiyeti hariç). Düşmanı belli bir süre oyalamışlardır. Ulusal bilincin gelişmesine, yayılmasına, canlı tutulmasına kaynak olmuşlardır. Halkın savaşı maddi ve manevi yönden desteklemesine öncülük etmişlerdir. Bu cemiyetler kendiliklerinden oluşmuşlardır. Hükümet ya da her hangi bir organın katkısı yoktur. Birbirlerinden kopuk ve bağımsız hareket etmişlerdir. Milli Cemiyetler; Sivas Kongresi’nde Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adı ile birleştirilmiştir. Cemiyetler yöresel kongreler düzenleyerek siyasi ve silahlı mücadeleler yapmışlardır. Yararlı cemiyetlerin başlangıçtaki en büyük eksikliği merkezi bir otoriteden ve birlikten yoksun olmalarıdır. Erzurum Kongresinde giderilmeye başlayan bu eksiklik, Sivas Kongresinde bütün derneklerin bir çatı altında toplanmasıyla tamamen giderildi. Yararlı cemiyetler genellikle İstanbul ve çevresinde kurularak faaliyet göstermiştir. İstanbul’da kurulmalarının en önemli nedeni, devletin merkezi olmasından dolayı haberleşme ve ulaşımın kolay olmasıdır Ayrıca basın ve yayın merkezi olması da etkilidir Cemiyetlerin hemen hemen hepsinin kuruluşunda dayandıkları nokta Wilson İlkeleri’dir. II- ZARARLI DERNEKLER:

A-İSTANBUL HÜKÜMETİNİN KURDUĞU Z1-İngiliz Muhipler Cemiyeti:  Mondros Ateşkesinden sonra Osmanlı Devletinde, padisah ve hükümetin İngiliz yanlısı bir politika benimsedikleri bilinmektedir. Saray ve hükümetlerin sıkı işbirliği içinde olduğu bu dönemde bazı aydınlarda hükümete paralel olarak bir cemiyet halinde örgütlendiler. Türkiye’de İngiliz Muhipleri cemiyeti 20 Mayıs 1919'da kurulmuştur. Derneğin kuruluşunda sadrazam Damat Ferit Pasa ve Sait Molla etkili olmuşlardır. Sivil ve askeri kesimle birlikte üst düzey bürokratlar da bu derneğin önemli üyeleri arasındadır. Yayınlanan bildiride derneğin amaçları arasında "Yönetimi altında milyonlarca Müslüman’ın yaşadığı İngiltere ile Osmanlı Devleti arasında serserilerin bozduğu dostluğun canlanması" olduğu belirtilmiştir. Derneğin kurucu ve üyelerinden bazılar zafer kazanıldıktan sonra yurt dışına çıkarılmış ya da cezaya çarptırılmıştır. Z2-Wilson Prensipleri Cemiyeti:  ABD Başkanı Wilson'un Ocak 1918'de yayınladığı ilkelerinden Türklerle ilgili olan 12. maddeyi dayanak olan gören bir kısım Türk aydını Wilson Prensipleri Cemiyeti çatısı altında birleşti. Ahmet Emin Yalman ve Halide Edip Adıvar'ın öncülüğünü yaptığı bu cemiyet 4 Aralık 1918'de kurulmuştur. Dönemin önde gelen gazetecilerinin de yer aldığı cemiyet Türkiye’nin manda kelimesine yer vermeden bir süre önce ABD'nin mandasına verilmesini savunmuştur. Böyle bir çözümün İtilaf Devletleri'nin Türkiye aleyhindeki politikaları önleyeceğini ve ülkemizin gelişip kalkınmasında ABD'nin deneyimlerinden yararlanacaklarını savunmuşlardır. Büyük bir kısmı Milli Mücadele hareketine katılan cemiyetin üyelerinden bir kısmı, Sivas Kongresi’nde Amerikan mandasını savunmuşlardır. Fakat kongrenin mandayı reddetmesinden sonra etkisi azalmıştır.

25

Z3-Kürdistan Teali Cemiyeti:  Merkezi İstanbul'da olan bu cemiyetin amacı İngiltere himayesinde bazı doğu illerini kapsayacak biçimde bağımsız bir devlet kurmaktı. Bu nedenle cemiyet, Orta Doğu'da çıkarlarını korumak isteyen İngilizlerden yardım alıyordu. Bölge halkından destek alamadığı için çalışmalarında başarılı olamadı. Z4-Teali-i İslam Cemiyeti (Eski Cemiyet-i Müderrisin) :  İstanbul’da, 19 Şubat 1919'da kurulmuştur. Hilafetçi ve ümmetçi toplum tarafından desteklenmiştir. Hilafetin ağır bastığı bir toplum yanlısı olanlar tarafından kurulmuştur. Milli direniş harekâtlarına karsı çıkıyor, padişah ve halifenin saltanat ve hilafetin buyruklarına bağlı kalmayı esas alıyordu. Bu cemiyet sonraları Anadolu'da başlayan milli mücadeleye cephe almıştır. Z5-Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti:  Istanbul’da, Ocak 1919 'de kuruldu.28 Eylül 1919'da Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na katılmıştır. Z6-Sulh ve Selamet-i Osmaniye Fırkası:  İstanbul, 14 Ocak 1919 Fırka, Sulh ve Selamet Cemiyeti ile Selamet-i Osmaniye Fırkası’nın birleşmeleriyle oluşmuştur. Z7-Hürriyet ve İtilaf Fırkası:  İstanbul’da,Ocak 191'da kurulan bir cemiyettir. İkinci Meşrutiyet yıllarında İttihat ve Terakkiye tepki olarak ortaya çıkmıştır.Damat Ferit ve tarftarlarınca kurulan parti.  Mondros’tan sonra İttihat ve Terakki etkinliğini yitirince rakipsiz kaldı.  Ulusal kurtuluş mücadelesine cephe almıştır yani karşı çıkmıştır.  İngilizlerle işbirliği içine girerek mücadeleyi birkaç asi subayın hareketi gibi göstermeye çalışmıştır. Z8-Nigehban Cemiyet-i Askeriyesi:  İstanbul, Ocak 1919 Hürriyet ve İtilaf’la beraber hareket etmiştir. Z9-Osmanlı Ila-yi Vatan Cemiyeti:  İstanbul, 19 Kasım 1919 Padişah taraftarı ve Müdafaa-i Hukukun tamamen karsısındadır. Cemiyet, gizli olarak Milli Mücadele aleyhine örgütlediği Tarik-i Salah (veya Tarikat-i Salahiye) Cemiyeti ile beraber çalışmıştır. Bu dernek ve partilerin dışında, faaliyetleri sinirli ve etkinliği yaygın olmayan, Osmanlı Mesai Fırkası, Osmanlı Çiftçiler Cemiyeti, Türkiye Sosyalist Fırkası, Vahdet-i Milliye Heyeti, Türkiye İsçi ve Çiftçi Sosyalist Partisi, Türk Teali Cemiyeti, Müsalemet İttifakı, Amele Fırkası gibi kuruluşlar Anadolu'daki Milli Mücadele hareketinin karsısında olmuşlardır. Z10-Lazistan Selamet-i Milliye Cemiyeti:  Rize, 23 Nisan 1919 Gürcülerin çıkarlarına hizmet eden para ile tutulmuş kimselerden oluşmaktadır. B-AZINLIKLARIN KURDUKLARI ZARARLI DERNEKLER : 1.RUMLARIN KURDUKLARI CEMİYETLER: R1-a-Mavri Mira: Rum Patrikhanesi'nde kurulmuştur. Yunan Kızılhaç Cemiyeti ile Resmi Göçmenler Komisyonu da Mavri Mira'ya bağlı idiler. Ayrıca, Rum okullarındaki izci kuruluşları da tamamıyla Mavri Mira tarafından yönetilmekteydi. R2-Etnik-i Eterya :  Yunanlıların ulusal ve tarihsel örgütüdür.Megola idea düşüncesi vardır.  1814 yılında Yunanistan’a bağımsızlığını kazandırmak amacıyla kurulan bu dernek o Dünya Savaşı sonrası Yunanistan’ı genişletmek amacıyla faaliyetini sürdürmüştür.  Bir yandan Mavri Mira ile işbirliği yapıyor diğer yandan ise Trabzon ve çevresindeki Rumları örgütlüyor ve Anadolu’daki tüm Rum derneklerini yönlendiriyor. R3-Kordos ( Rum Göçmenleri Derneği ):  Gizli çalışmalar yapan bir dernektir.  Rum göçmenleri derneği adının arkasına sığınmıştır.  İstanbul , Trabzon , Marmara kıyıları ve İzmir gibi yerlerde düzeni bozma ve ayaklanma çıkarma amacı ile kurulmuştur. R4-Rum Ermeni Birliği Komitası:  Ermeni Patriği Zaven Efendi’nin çabalarıyla kurulmuştur.Mavri Mira’nın hizmetinde görev yapmaktaydı. R5-b-Pontus Rum Cemiyeti:  İstanbul Rum patrikhanesine bağlı olarak çalışıyordu. Mavri Mira Cemiyeti ile iş birliği içindeydi. Amacı Doğu Karadeniz bölgesinde bir Pontus Rum cemiyeti kurmaktı. Bu amaçla faaliyet gösteren Rum çetelerine destek sağlıyordu.  Tarihi Yunan Örgütü Etniki Eterya'da bu ortamdan yararlanarak yeniden çalışmaya başladı. Bu örgüt tüm Ege adaları ile Batı Anadolu'yu, Trakya'yı, İstanbul'u, Doğu Karadeniz kıyılarını Yunanistan'a bağlayarak büyük bir Yunan idealini gerçekleştirmeye çalışıyordu. R6-c) Trakya Cemiyeti Ittihad-i Milli ve Kordos adlı cemiyetler

26



*Yunanistan tarafından İstanbul'da "Rum Göçmenleri Merkez Komisyonu" adıyla kurduruldu. *Derneğe İstanbul, Trakya, Trabzon, Marmara kıyıları ve İzmir gibi yörelerde düzeni bozma, Yunanistan'dan gelen özel görevlileri Rum göçmeni göstererek Doğu Karadeniz dolaylarına yerleştirme, bu yörelerdeki Rum azınlığı sayıca çoğaltma görevi verilmiştir.

2. ERMENİLERİN VE YAHUDİLERİN KURDUKLARI CEMİYETLER:  Daha önceleri Ermenilerin kurmuş oldukları Tasnaksütyan ve Hinçak adli gizli ve yeraltı örgütleri milli mücadele döneminde de faaliyette bulunmuşlar ve yabancı devletlerle işbirliği yapmışlardır. Ermeni patrigi Zaven Efendi de Ermenilerin örgütlenmesinde önemli rol oynamıştır. d) Ermeni Taşnak ve Hıncak Komitesi:  İstanbul'daki Ermeni Patriği Zaven Efendi tarafından yönetilen Hınçak Komitesi, Mavri Mira Cemiyeti ile iş birliği içerisindeydi. Amacı Doğu Anadolu'da bir Ermeni Devleti kurmaktı. Bu cemiyetin dışında Ermeniler, Taşnak adında başka bir komite daha kurmuşlardı.  Ermeniler günümüzde de bu amaçlarından vazgeçmemişlerdir. Bundan dolayı ülkemize yönelik terör olaylarını desteklemektedirler. e)Alyans-İsrailit – Makabbi Cemiyeti:  İstanbul’da yaşayan Museviler tarafından kuruldu. Amacı Ermeni ve Rumlara destek olmak ve Osmanlı İmparatorluğunun halinde Filistin'de bir Yahudi devleti kurmaktı. AZINLIKLARIN KURDUĞU ZARARLI CEMİYETLER ÖZELLİKLERİ VE AMAÇLARI  Bulundukları yerde düzeni bozmak , ayaklanma çıkarmak  Anadolu’da bağımsız devletler kurmak  İtilaf Devletlerinin işgal alanlarını genişletmesine yardımcı olmak  Bulundukları bölgelerde devlet kurma haklılığını kazanmak , çoğunluk sağlamak için soykırım gerçekleştirmek.  İtilaf Devletlerinin ileri karakolu gibi hareket edip Dünya Kamuoyunu Türklerin aleyhine kışkırtmak  Bu cemiyetler İtilaf Devletleri tarafından desteklenmiştir  Kuruluş amaçları genelde Anadolu’nun işgalini kolaylaştırmaktır   

MONDROS SONRASI GENEL DURUM: Mondros sonrası başlayan işgallere karşı ulusta bazı , kıpırtıların , direnişlerin ve örgütlenmeler oluşmaya başlamıştır. Ancak belirli bir merkeze bağlı olmayan , belirli bir plana göre yönetilmeyen , asıl halk yığınlarının tam desteğini şimdilik alamayan bu tür yerel örgütlerin ve küçük cephelerin düzenli , disiplinli , iyi donatılmış ordular karşısında başarı sağlanamazdı. Bu durumda inandırıcı bir güce , bir öndere ihtiyaç vardı.

İşgaller Karşısında Osmanlı Yönetiminin Tutumu  Mondros imzalandığında :Padişah Vahdettin ,Hükümet-Ahmet İzzet Paşa KURTULUŞ SAVAŞI SÜRESİNCE KURULAN OSMANLI HÜKÜMETLERİ  1.Kamil Paşa 8 Ağustos 1908  2.Hüseyin Hilmi 14 Şubat 1909  3.Tevfik Paşa 14 Nisan 1909  4.Hüseyin Hilmi 5 Mayıs 1909  5.Hakkı Paşa 12 Ocak 1910  6.Sait Paşa 3 Ekim 1911  7.Ahmet Muhtar 21 Tem 1912  8.Kamil Paşa 30 Ekim 1912  9.Mahmut Şevket 24 Ocak 1913  10.Sait Halim 11 Haziran 1913  11.Talat Paşa 21 Şubat 1917  12.Ahmet İzzet 14 Ekim 1918  13.A.Tevfik Paşa 11 Kasım 1918  14.Damat Ferit 4 Mart 1919  15.Ali Rıza Paşa 2 Ekim 1919  16.Salih Paşa 8 Mart 1920  17.Damat Ferit 5 Nisan 1920  18.Ahmet Tevfik 21 Ekim 1920 Ahmet İzzet Paşa Hükümeti:  1918 Ekiminde iktidara geldi.  Mondros’tan sonra hızla yıprandı.  Padişaha ve Antlaşma devletlerine fazla direnemedi.  1 ay içinde görevden ayrıldı.

27

Tevfik Paşa Hükümeti :  11 Kasım 1918’de Ahmet İzzet Paşanın yarine hükümet kurmakla görevlendirilir.  İngilizlerle dostluğu canlandırmayı istemiştir.  İngilizlerin isteklerinden çıkamadı  Savaş suçlusu sayılan vatanseverleri yargılamak için özel mahkemeler kurdurdu.  1919 Mart ayının başında görevine son verildi. Damat Ferit Paşa Hükümeti:  1919 Mart ayı başında Tevfik Paşadan sonra göreve geldi. Damat Ferit;  -Tam bir İngiliz hayranıdır.  -İttihat ve Terakkinin en büyük düşmanıdır.  -Padişah Vahdettin’in eniştesidir.  -İngiliz koruyuculuğuna girmeyi amaçlamıştır. Bu Dönemde Padişah Vahdettin Ve Sadrazam Damat Ferit Paşa  Padişah Vahdettin’in Sözleri Hatırlatılır, “En fazla İngiliz Milleti hoşuma gidiyor , ona hayranım.İngilizler yönetimi hızla eline almalıdır”  İzmir’in Yunanlılarca işgal edileceği haberleri üzerine kendisini ziyarete gelen İzmirlilere Padişah Vahdettin şunları söyler;  “İzmir’in Osmanlı vatanından ayrılması kesinlikle hatır ve hayale gelmez.İl fırsatta İzmir’e gelip milletle temas edeceğim” Damat Ferit ise,Her yerde İngiliz hayranlığını dile getiriyor ve İngiliz koruyuculuğuna girme tasarıları planlıyordu.  Doğu Trakya ve Anadolu’da çıkan huzursuzlukları yatıştırmak için “öğütçüler” nasihat heyetleri gönderiyor.  İzmir’in işgaline bir kaç gün kala yurtsever yayınlar yapan İzmir Gazeteleri hükümetçe kapatılıyordu.  Yani,İstanbul Hükümeti Ulusal Direnişi benimsemedi , engelledi. İstanbul’daki yöneticiler her şeyi ve ülkenin kaderini İngilizlere teslim etmişlerdi. İŞGALLERE KARŞI MUSTAFA KEMAL’İN TUTUMU :  Mondros İmzalandığında Mustafa Kemal, Suriye cephesinde Yıldırım Orduları Grup Komutanlığına bağlı 7. Ordu Komutanıdır. Mondros imzalandıktan 1 gün sonra Alman Liman Von Sanders Paşanın yerine Yıldırım Orduları Grup Komutanı oldu.  7 Kasım 1918’de Yıldırım Orduları sona erdirildi.  Mustafa Kemal İstanbul’a çağrıldı. 13 Kasımda Anlaşma Devletti donanmalarının İstanbul’a geldiği gün, İstanbul’a gelir “Geldikleri gibi giderler” der.  Kurtuluşun , yalnızca milletin toptan gayreti ile olacağına , kayıtsız şartsız tam bağımsızlık elde edilmedikçe kurtuluşun gerçekleşemeyeceğine inanıyordu.  Bu amaçla yakın arkadaşlarıyla görüşüyor onlara Mondros hükümlerine uymamalarını tavsiye ediyordu. Bu   

Dönemde Var Olan Kurtuluş Çareleri Şunlardı: 1-İngiltere’nin himayesine girmek 2-Amerikan mandasına girmek 3-Bölgesel kurtuluş yolları aramak

KUVA-İ MİLLİYE NEDİR ? Mondros Ateşkes Antlaşmasından sonra yurdun işgal tehlikesine karşı Türk Halkının direniş hareketlerinde bulunmasına ve bu amaçla cemiyetler kurmasına kuvva-i milliye denir. Kuva-i Milliye ilk olarak nerede kurulmuştur?  İlk olarak Batı Anadolu’da Yunanlılara karşı (Yunan ordusunun 15 mayıs 1919’ da İzmir’i işgaline tepki olarak) kurulmuştur. Yunanlıların İzmir’i işgal etme gerekçeleri nelerdir?  Batı Anadolu’da Rum nüfusunun Türk nüfusundan fazla olduğunu ileri sürmüşler  Türklerin Rumları katlettiğini ileri sürmüşlerdir  Paris Barış Konferansında Batı Anadolu’nun Yunanistan’a verilmesi karalaştırılmıştır. 

Kuva-i Milliye’nin oluşma nedenleri nelerdir?  İtilaf Devletlerinin Anadolu’yu işgal etmesi  Osmanlı ordusunun dağıtılması, silahların itilaf devletlerine bırakılması  İşgaller karşısında İstanbul Hükümetinin yetersiz kalması Kuva-i Milliye birliklerinin özellikleri nelerdir? o İlk olarak Yunan İşgaline karşı Batı Anadolu’ da kuruldu. o Türkçülük duygusu ile kurulan, halkın katılımı ile oluşan silahlı birliklerdir. o Vatansever halk, dağıtılan ordudaki askerler ve kanun kaçaklarından oluşan çete birlikleridir o İşgallere karşı tepki olarak başlayan bölgesel hareketlerdir o Merkezi olmayan, birbirinden bağımsız birliklerdir o İhtiyaçları halk tarafından karşılanmıştır. o Sivas Kongresinden sonra bütün vatanı savunmak amacıyla mücadele birleştiler.(ARMHC)

28

o o

Uyarı :Kuva-i Milliye birlikleri 8 Ekim 1920’ de kaldırılarak yerlerine düzenli ordu kurulmuştur. Uyarı:Düzenli ordunun kurulmasından sonra Kuva-i Milliye güçlerinin orduya katılmaları istendi.1. İnönü Savaşında orduya tam olarak katılmaları sağlandı ve Kuka-i Milli yenin çalışmalarına son verildi.

Kuva-i Milliye’nin önemi ve yararlı yanları nelerdir?  Düzenli ordunun kurulmasına zaman kazandırmıştır.  Düşman Kuvvetlerine zarar verdi,ilerleyişini yavaşlattı.  Ulusal bilincin oluşumunu hızlandırdı.  Ayaklanmaların bastırılmasını sağladı. Kuva-yi Milliye’ nin olumsuz yönleri nelerdir?  Merkezden gelen emirleri dinlememeleri  Düzenli ve disiplinli birlik olmamaları  Askerlik tekniğini yeteri kadar bilmemeleri.  Düzenli düşman ordularını durduracak güçten yoksun olmaları.  Halktan zorla para ve malzeme toplamaları.  Suçlu gördükleri kişileri kendilerinin yargılayarak cezalandırmaları.  Düzenli Ordu çatısı altına girmek istememeleri. İŞGALLERE KARŞI İLK DİRENİŞ :  İLK DİRENİŞ :19 Aralık 1918’ de Hatay-Dörtyol ilçesinin Karakese köyünde Fransız ve Ermenilere karşı yapılmıştır.  İKİNCİ DİRENİŞ :Yunanlıların İzmir’ i işgalinden sonra görüldü.Ayvalık’a asker çıkaran Yunanlar Yarbay Ali Çetinkaya’nın emrindeki 172. alayın direnişiyle karşılaştı. Ayvalık cephesinin önemi:  -Batı Anadolu’da yeni cephelerin ortaya çıkışını sağladı. (Bergama,Soma, Nazilli, Ödemiş ve Salihli cepheleri  -Milli bilinci ve düşmana karşı koyma azmini güçlendirdi Neden M.Kemal Samsun’da fazla kalmamış Havza’ya geçmiştir. b Can güvenliği açısından Samsun güvenilir değildir. b Samsun İngiliz denetiminde ve işgalindedir. b Bir kıyı kenti olması ve Rum Pontus çetelerinin her türlü saldırısına açık bulunmasıdır. 19 MAYIS 1919 SAMSUNA ÇIKIŞ M. KEMAL’ İN SAMSUN’A GÖNDERİLMESİNDEKİ RESMİ GÖREVİ NEDİR?  9. Ordu (daha sonra 3. orduya dönüştürülmüştür ) Müfettişidir.  Doğu Karadeniz’ deki Pontusçu Rumlarla Türkler arasındaki çatışmaların nedenini araştırmak ve olayları bastırmak.  Doğu Karadeniz’in ve Doğu Anadolu’ nun güvenliğinin sağlanması.  Doğu Anadolu’daki ordunun terhis edilmesi ve silahların toplanması. Doğu Karadeniz’deki karışıklığın nedeni nedir?  Bu bölgede Pontus Rumlarının Wilson Prensipleri gereği çoğunluk sağlayıp , devlet kurma haklılığı kazanmak için soykırıma başlaması üzerine Türk Halkının kendini savunması ve İngilizlerin bundan rahatsızlık duyması ve Osmanlı Hükümetinden önlem almalarını istemesi ve aksi halde Mondros’un 7. maddesi gereğince bölgeyi işgal edebileceğini belirtmesidir. UYARI :İstanbul Hükümeti Mustafa Kemal’i Samsun’a göndermekle hem İngiliz baskısından hem de Mustafa Kemal’in baskısından kurtulmuştur. UYARI :19 Mayıs 1919 (Samsun’a varış ) Türk Kurtuluş Savaşının başlangıcı olarak kabul edilir. MUSTAFA KEMAL’İN SAMSUN’A ÇIKIŞI VE MİLLİ BİLİNCİN UYANMASI  Mustafa Kemal, Mondros Ateşkes Anlaşması’nın imzalandığı sırada 7. Ordu komutanı olarak Suriye’de bulunuyordu. 31 Ekim’de Yıldırım Orduları Grup Komutanlığı’na atanmıştı. Ancak O da ateşkesten sonra diğer komutanlar gibi İstanbul’a çağrılmıştı.  13 Kasım 1918’de İstanbul’a gelen Mustafa Kemal, bir süre İstanbul’da kalarak dönemin önemli yönetici ve komutanlarıyla görüş alış verişinde bulunmuştur.  Vatanın kurtuluşu için bazı çalışmalar yapmıştır. Bunlar,  ★ Orduların terhisini önlemek ve silahların toplanmasını engellemek.  ★ Devlet işlerinin yapılmasını sağlamak için güçlü bir hükümet kurulmasını sağlamak  ★ Halkın bilinçlendirilmesi için çalışmalar yapmak  Buna karşın İstanbul’daki yönetici ve ileri gelenlerin bir kısmı manda ve himaye fikirlerini seslendirmeye başlamışlardı. Mustafa Kemal bunların tartışılmasını bile uygun bulmuyordu. Bağımsızlığın sağlanması için direniş cemiyetlerinin varlığını ve çalışmalarını destekliyordu. Aynı zamanda direniş örgütlerinin bölgesel kurtuluş yollarını aramasını da eleştiriyor, güçlerini birleştirmeleri gerektiği üzerinde duruyordu.  Mondros Ateşkesi’nden sonra bazı vatan sever subaylar (Kazım Karabekir) Anadolu’ya geçerek halkı işgallere karşı örgütlemeye başladılar.

29

      

Mustafa Kemal bir yandan İstanbul Hükümet’ni harekete geçirmeye çalışıyordu. Ancak İstanbul Hükümeti üzerinde işgal güçlerinin ağır baskıları vardı. Hükümetin çaresizliğini gören Mustafa Kemal, Anadolu’ya geçmeyi düşünmeye başlamıştır. Bu sırada işgal güçleri Mustafa Kemal’in çalışma ve hareketlerinden rahatsız olmuştu. İstanbul Hükümeti’nden Mustafa Kemal’in uzaklaştırılmasını istiyorlardı. İstanbul Hükümeti işgal güçlerinin Mondros Ateşkesi’nin 7. maddesine dayanarak işgallere başlamasının önünü de kesmeye çalışıyordu. Doğu Karadeniz’de Pontus Rum Cemiyeti’nin çıkardığı karışıklıklar ciddi boyutlara ulaşmıştı. Müslüman ahali ile Rumlar arasında yer yer silahlı çatışmalar başlamıştı. İngilizler, İstanbul Hükümeti’ne sükunetin sağlanmasını aksi takdirde müdahale edeceklerini söylüyorlardı. İstanbul hükümeti bölgede sükunetin sağlanması için Mustafa Kemal’i 9. Ordu Müfettişi olarak atadı. 16 Mayıs 1919’da Bandırma Vapuru ile hareket eden Mustafa Kemal Paşa 19 Mayıs 1919’da Samsun’a ayak bastı. Bu sırada Genel Kurmay Başkanı Cevat (Çobanlı) Paşa’dır.

MUSTAFA KEMAL’ İN SAMSUN’ DA YAYINLADIĞI RAPORUN İÇERİĞİ VE ÖNEMİ NEDİR ? SAMSUN RAPORU (22 MAYIS 1919 )  Doğu Karadeniz’de sorun çıkaran Rumlardır. Rumlar siyasi emellerinden vazgeçerlerse bölgedeki karışıklık kendiliğinden sona erer.  Yunanlıların İzmir’ de hakları yoktur, işgal geçicidir.  Türklüğün yabancı manda, yönetim ve denetime tahammülü yoktur.  Ulus, mili egemenliği ve Türk Milliyetçiliğini kabul etmiş ve bunu gerçekleştirmeye çalışacaktır.  ÖNEMİ: M.Kemal ilk kez görev yetki ve sınırlarını aşmıştır.  İzmir ve Samsun civarındaki Türk Halkının tepkileri haklı gösterilmiştir.  İşgal ve sömürgeciliğe karşı çıkılmıştır. Samsun’a gönderilen Mustafa Kemal Paşa’nın görevleri  ★ Görev bölgesi olan, Trabzon, Samsun, Sivas, Erzurum, Erzincan ve Van’da güvenliğin sağlanması  ★ Mondros Mütarekesi, maddesi gereği bölgede toplanmayan silahların toplanması  ★ Halka silah dağıtan kuruluşların ortadan kaldırılması SAMSUN RAPORU MADDELERİ o Milli mücadelenin ilk raporudur. o Türklerin yabancı kontrolüne tahammülü yoktur. o Yunanlıların İzmir'de hakları yoktur; işgal geçicidir. o Millet, Milli Bağımsızlık ülküsü etrafında birleşmiştir; bunu gerçekleştirmeye çalışacaktır. o Samsun bölgesi Rumları siyasi emellerinden vazgeçerlerse olaylar kendiliğinden sona erecektir.  Bölgedeki karışıklıkların sorumlusu Rumlardır.  Türklüğün yabancı manda ve himayelere tahammülü yoktur.  İzmir’in işgali haksızdır. Bu haksızlık kabul edilemez.  Türk milleti ulusal bağımsızlık yanlısıdır.  Pontus ve Mavri Mira örgütlerinin desteklediği çeteler Türk köylerini basmaktadır. Yorum:  Saray ve İstanbul Hükümeti İngilizleri’nde baskısı ile Mustafa Kemal’in Samsun’a çıkmasını sağlamıştır. Mustafa Kemal Paşa ise bunu bir fırsat olarak değerlendirmiş, kendisine verilen yetkileri milletin menfaatleri adına kullanmıştır.  Mustafa Kemal Paşa İstanbul’dan ayrılıp Anadolu’ya geçince şöyle diyordu. “Umumi (genel) durumumuzun aldığı vahim (kötü) şekilden müteessirim. (üzüntülüyüm) Millet ve memlekete borçlu olduğum en son vicdani vazifeyi yakından müşterek (beraber) çalışma ile en iyi şekilde yerine getirmek mümkün olacağı kanaati ile bu son memuriyeti kabul ettim.”21 Mayıs 1919 Telgraf - 15. Kolordu Komutanı - Kazım Paşa’ya 19               

MAYIS 1919’DA BANDIRMA VAPURU İLE SAMSUN’A ÇIKANLAR Kurmay Albay Refet Bey (General BELE) 3. Kolordu Komutanı olarak; Kurmay Albay Manastırlı Kâzım Bey (DİRİK) (Müfettişlik Kurmay Bşk); Dr. Albay İbrahim Tali Bey (ÖNGÖREN) (Müfettişlik Sağlık Başkanı); Kurmay Yarbay Mehmet Arif Bey (AYIRICI) (Müfettişlik Kurmay İkinci Başkanı);5. Kurmay Binbaşı Hüsrev Bey (GEREDE) (Karargâh İstihbarat ve Siyasiyat Şubesi Müdürü); Topçu Binbaşı Kemal Bey (DOĞAN) (Müfettişlik Topçu Komutanı); Dr. Binbaşı Refik Bey (SAYDAM) (Müfettişlik Sağlık Baş Yardımcısı); Yüzbaşı Cevat Abbas (GÜRER) (Müfettişlik Başyaveri); Yüzbaşı Mümtaz (TÜNAY) (Müfettişlik Erkânı Harbiye Mülhakı); Yüzbaşı İsmail Hakkı (EDE) (Müfettişlik Erkânı Harbiye Mülhakı); Yüzbaşı Ali Şevket (ÖNDERSEV) (Müfettişlik Emir Subayı); Yüzbaşı Mustafa Vasfi (SÜSOY) (Müfettişlik Karargâh Komutanı); Üsteğmen Hayati (Kurmaybaşkanı Emir Subayı ve Müfettişlik Kalem Âmiri); Üsteğmen Arif Hikmet (GERÇEKÇİ) (Refet Bey’in Emir Subayı); Üsteğmen Abdullah (Müfettişlik İaşe Subayı); Teğmen Muzaffer (KILIÇ) (Mustafa Kemal’inEmir Subayı);

30

  

Birinci Sınıf Kâtibi Faik (AYBARS) (Şifre Kâtibi); Dördüncü Sınıf Kâtip Memduh (ATASEV) (Şifre Kâtibi Yardımcısı). Cafer Tayyar Paşa’ya; “Ulusal bağımsızlığımızı boğan ve yurdun bölünme tehlikesini hazırlayan İtilaf Devletlerinin yaptıklarını, İstanbul Hükümeti’nin tutsak ve güçsüz durumunu biliyorsunuz. Ulusun kaderini böyle bir hükümetin eline bırakmak çöküşe boyun eğmektir. 18 Haziran 1919 Telgraf / Mustafa Kemal Paşa

Kuvayımilliye Ruhu ve Teşkilatlanması  Mondros Ateşkes Anlaşması hükümleri gereği ordular terhis edilmiş. Silahlar toplanmıştı. Vatanın dört bir yanı işgal edilmeye başlanmıştı.  Paris Konferansı ile İzmir ve çevresinin Yunanistan’a verilmesi işgallerin kalıcı olacağını gösteriyordu.  İşgal güçlerinin işgallere başlaması İstanbul Hükümeti’nin sessiz kalması Türk milletinin başının çaresine bakmasına neden oldu.  Az sayıdaki askeri birliklerin komutanları olup bitenlere tahammül edemeyen yurtsever halk milis güçlerini kurarak direnişe geçtiler. Bu direnişin ortak amacı vatanı işgal ettirmemekti. İşte bu ruha “Kuvayımilliye ruhu” adı verilmiştir. Bu kuvvetlere de “Kuvayımilliye kuvvetleri” denmiştir. Kuvayımilliye’nin Yararları  Kuvayımilliye kuvvetlerinin en önemli görevi, işgali gerçekleştiren düzenli Yunan ordu birliklerini oyalayarak onların karşısında savaş tekniği ve kuralları için gerekli zamanı ve ortamı sağlamasıdır.  Kuvayımilliye, Müdafaaihukuk (hakları savunma) örgütlerinin oluşumunda etkin oldu ve Kurtuluş Savaşı karşıtlarını sindirdi. ANADOLU İHTİLALİ ADLI KİTABINDA SEBAHATTİN SELEK, KUVAYIMİLLİYE’NİN KURTULUŞ SAVAŞI’NDA SAĞLADIĞI YARARLARI ŞÖYLE SIRALAMAKTADIR:  Dünya kamuoyunda, Türk halkının Yunan işgalini sessizlikle karşıladığı kanısının yerleşmesini önlemek ve Yunan Başbakanı Venizelos’un bu hususta büyük devletlere verdiği güvenceyi çürütmek;  Yunan ordusunun, ilk zamanlarda Anadolu’da rahatça ilerlemesine engel olmak;  Yunan işgal kuvvetlerini her yerde rahatsız ve tedirgin etmek, kayıp verdirmek;  Türk köylerini, Rum ve Ermeni çetelerinin baskınlarından korumak, bu çeteleri temizlemek;  Ordunun örgütlenmesine olanak ve zaman kazandırmak;  Gerek Türk Hükümeti’ne, gerekse dünya kamuoyuna Anadolu hareketini bir milli ayaklanma olarak göstermek;  Müdafaai hukuk örgütlerinin kurulmasına, çalışmasına destek olmak, bu alanda mücadele karşıtlarını sindirmek;  Karşı ihtilal hareketlerini bastırmak;  İstanbul-Ankara yolunu açmak;  Büyük Taarruz’dan önceki savaşların hemen hepsinde orduya yardımcı olarak savaşmak. HAVZA GENELGESİ (29 MAYIS 1919 )  Havza’ya gelir gelmez Anadolu’daki askeri ve sivil mülki amirlerine telgraf çeken M. Kemal bu makamlardan bulunduğu istekleri genelgeyle bildirmiştir.Bu Genelgeye Göre :  Silahların teslim edilmemesi  Orduların dağıtılmaması  İşgallerin mitinglerle protesto edilmesi  İstanbul Hükümetine ve İtilaf devletlerine protesto telgrafları çekilmesi  İşgallerin haksızlığının dünyaya duyurulması.  Her yerde Müdafaa-i Hukuk Derneklerinin kurulması.  Millete, ülkenin içinde bulunduğu acı durumun ve felaketin boyutlarının anlatılması istenmiştir. ÖNEMİ :  Halk uyarılmaya çalışılmış,halkın harekete geçmesi, bilinçlenmesi ve ümitlenmesi sağlanmak istenmiş ve başarılı olunmuştur.  Dünyada kamuoyu baskısı oluşturulması hedeflenmiştir.  Havza’da başlayan Protesto mitingi İstanbul dahil ülkenin diğer yerlerine yayılmıştır. İstanbul’a protesto telgrafları çekilmiştir.  Havza Genelgesi’nden sonra 30 Mayıs 1919’da Havza’da miting yapıldı. İstanbul Sultan Ahmet mitinginde ise heyecanlı konuşmalar yapıldı.  İstanbul mitingi İngilizleri kızdırdı. 67 Türk Devlet adamını tutuklayarak Malta’ya sürgüne gönderdiler.  İngilizlerin baskısı ile Mustafa Kemal, İstanbul’a geri çağrıldı. (8 Haziran 1919)  * M.Kemal Havza genelgesiyle görev ve yetki alanının dışına çıkmıştır. Bu nedenle İstanbul'a geri çağrılmış ancak dönmemiştir. İLAÇ BİLGİ MALTA SÜRGÜNLERİ  Malta sürgünleri, İstanbul'un işgali sonrasında, 1919-1920 yıllarında işgal kuvvetlerince tutuklanarak bir İngiliz sömürgesi olan Malta'ya sürülen (veya gıyabında tutuklama kararı çıkarılarak sürgüne gönderilecekleri bildirilen) 145 Türk devlet adamı, asker, idareci ve aydın için kullanılan terimdir.  Tutuklama ve sürgünler, Mart 1919'da, Irak cephesinden çekilişi yürütmüş Ali İhsan Sabis Paşa ile başlamış ve Ekim 1920'ye kadar sürmüştür. Seçilen isimler, işgale karşı direnişi organize edilebilecek kadronun ve liderlik potansiyeli gösterebilecek olanların devreden çıkarılmak istendiğini akla getirmektedir. Ermeni Tehciri ile ilgili konular sürgün cezalarına sonradan monte

31

edilmiştir. Ancak ellerinde rehin misali tuttukları sürgünlerin varlığı, bunlara karşı isnatların dayanaklarının zayıflığı zamanla İngilizlerin siyaseten aleyhine işlemeye başlamış, Mustafa Kemal de konuyu bir koz olarak kullanmaktan geri kalmamıştır. Sürgünlerin sonuncuları 1922 yılı içinde serbest bırakılmışlardır. AMASYA GENELGESİ (22 HAZİRAN 1919 )  Havza’dan Amasya’ya geçen Mustafa Kemal sağduyu sahibi komutanlarla toplantı yaparak alınan kararlar genelge şeklinde yayınlanır.  Mustafa Kemal İstanbul’a geri çağrılmasına oyalayıcı bir cevap vererek 12 Haziran 1919’da Amasya’ya ulaştı. Amasya’da, Ali Fuat Paşa, Refet Bey ve Rauf Bey’le bir araya gelerek Amasya Tamimi (Genelgesi)’ne son şeklini verdiler.  Nutuk'un aynı bölümünde ifade edilir ki, aslında bu taslak, dört maddelik bir müsvedde olarak dikte edilmiştir. Amasya genelgesinin sonuç bildirgesi bu taslak doğrultusunda gerçekleşmiştir. Bu taslak metnin sonunda, Mustafa Kemal'in, Kurmay Başkanı Albay Kazım Bey'in, kurmay heyetinden tebliğ işlerinden sorumlu memur Hüsrev Bey'in, askeri makamlara şifre yayan diğer bir yaver Muzaffer Bey'in ve sivil makamlara şivreleyen fakat Nutuk'ta adı açıklanmayan bir sivil memurun imzaları vardır, ve Nutuk'ta ifade edildiğine göre bunlardan başka imzalar da vardır.  Metni, Mustafa Kemal Paşa’nın yaveri Cevat Abbas Bey kaleme aldı.  ➥ Konya’da bulunan Cemal Paşa ve Erzurum’da bulunan Kazım Paşa (Karabekir)’ya telgrafla onaylatıldı. Genelge 2122 Haziran 1919’da tüm ilgililere duyruldu.  Bu Komutanların İmza atmalarıyla genelgenin daha etkili olması amaçlanmıştır. GENELGE KARALARI:  Vatanın bütünlüğü ve ulusun bağımsızlığı tehlikededir. Kurtuluş Savaşının gerekçesi ilk kez belirtilmiştir. Halka, içinde bulunduğu durum belirtilmiştir.  İstanbul Hükümeti üzerine aldığı sorumluluğu yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yok olmuş gibi göstermektedir. İlk kez İstanbul Hükümetinin sorumluluğunu yerine getiremediği ilan edilmiştir.  Ulusu bağımsızlığını yine ulusun azim ve kararı kurtaracaktır. Kurtuluş savaşının yöntemi ve amacı ilk kez belirtilmiştir. Üstü kapalıda olsa ilk kez ulusal egemenlik düşüncesinden bahsedilmiştir. Yeni bir devlete doğru gidildiğinin ilk işaretleri verilmiştir. Tek kurtuluşun halkın çalışmaları olduğu belirtilmiştir.  Milletimizin haklarını dünyaya duyurmak için her türlü etki denetimden uzak milli bir kurul oluşturulmalıdır. İlk defa milli bir kurulun oluşturulmasına karar verilmiştir. Ulusal irade gündeme getirilmiştir.  Anadolu’nun her yönden güvenli yeri olan Sivas’ta ulusal bir kongre toplanmalıdır.  Delegelerin seçimini Reddi İlhak Cemiyeti,Müdafai Hukuk Cemiyetleri ve Belediyeler yapacak, bu durum milli bir sır olarak kalacaktır. Mevcut askeri ve sivil örgütler dağıtılmayacak ve devredilmeyecektir.  Doğu illeri adına 10 temmuz’da Erzurum’ da bir kongre toplanacaktır.O güne kadar diğer illerin delegeleri de Sivas’ a ulaşabilirlerse,Erzurum Delegeleri de Sivas’ ta yapılacak Kongreye katılmak üzere yola çıkacaktır. AMASYA GENELGESİNİN ÖNEMİ:  Kurtuluş Savaşının ihtilal( mücadele ) safhası başlamıştır.  Kurtuluş Savaşının amacı, gerekçesi ve yöntemi ilk kez belirtilmiştir  İl kez Ulusal Egemenlik fikrinden bahsedilmiştir.  İlk kez İstanbul’ un Anadolu’ hakim değil bağlı olduğu belirtilmiştir  Erzurum ve Sivas Kongrelerinin toplanması karalaştırılmıştır.  Kongrenin Erzurum’da toplanma nedenlerinden biride 15. Kolordunun burada halen görevine devam ediyor olmasıdır. SONUÇLARI:  Mustafa Kemal’ in görevinden alınmasına yönelik çalışmalar başlatıldı.  M. Kemal 7-8 Temmuz 1919 ‘ da askeri görev ve yetkilerinden vazgeçerek istifa etti.  Böylece halka, Anadolu’daki sivil, askeri yönetime güvendiğini kanıtladı. Yorum:  Amasya Genelgesi ile Türk İnkılabı’nın aksiyon aşaması başlatılmıştır. Yani ihtilal başlamıştır.  Mustafa Kemal ve arkadaşları İstanbul’a yolladıkları mektupta “Artık İstanbul Anadolu’ya egemen değil, bağımlı olmak zorundadır.” demiştir.  Mustafa Kemal Paşa, İstanbul Hükümeti’ nin İstanbul’a dönmesi çağrısına uymamış ve Erzurum’a hareket etmiştir. Bunun üzerine Mustafa Kemal 7-8 Temmuz 1919 gecesi resmi görevinden alınmıştır. Bunun üzerine şöyle der; “Bundan böyle bir ferdi mücahit olarak vatan görevime devam edeceğim.”

   

ERZURUM KONGRESİ (23 TEMMUZ – 7 AĞUSTOS 1919 ) : M.Kemal 26 Haziran'da Amasya'dan ayrılarak 27 Haziran'da Sivas'a oradan da 3 Temmuz'da Erzurum'a halkın ve ordunun sevinç gösterileriyle girdi.7/8 Temmuz gecesi M.Kemal 'e görevinden kesin olarak alındığını bildiren bir emir geldi. Bunu üzerine M.Kemal hem görevinden hem askerlik mesleğinden ayrıldığını ( İstifa ) bildirdi.Yetkisiz ve sivil olarak görevine devam etme kararı vermişti. Halkının sevgisi ve desteğine güvenmiştir. 15.Kolordu komutanı Kazım Karabekir Paşa, M.Kemal'e Kolordusuyla hizmetinde olduğunu bildirerek maddi ve manevi bakımdan büyük bir destek sağlamıştır. " Mondros Ateşkes antlaşmasında " Altı doğu ilinde ( Vilayet-i Sitte) karışıklık çıkarsa, bu illerin herhangi bir bölümünün işgal hakkını İtilaf devletleri muhafaza ederler " hükmü bulunmaktaydı. Bundaki temel amaç Doğu Anadolu'da bir Ermeni devleti kurulmasını sağlamaktı.İşte bu tehlikeye karşı, yani doğu Anadolu'nun işgal edilmesi ve parçalanması tehlikesine karşı kurulan "

32

Doğu Anadolu Müdafa i Hukuk Cemiyeti "nin girişimi ile kongrenin toplanması sağlanmıştır.Amaç doğu Anadolu'da birliği sağlayarak bir Ermeni devleti kurulmasını engellemektir.  Anadolu’da Milli birliğin kurulması yönünde atılan ikinci adımdır.  Mondros Ateşkes Antlaşmasının 24. maddesi Doğu Anadolu ile ilgiliydi. Doğu Anadolu’ da altı ilde (Van, Bitlis, Diyarbakır, Erzurum, Harput (Elazığ ) ve Sivas ) karışıklar çıkarsa bu yerler işgal edilebilecekti.  Amacı Doğu Anadolu’ da Ermenilere yurt sağlamaktı. Doğu Anadolu illerinin haklarının savunulması için Doğ Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruldu.  Cemiyetin yaptığı en önemli iş Erzurum Kongresinin toplanmasını sağlamasıdır.  Toplantının ilk günü Mustafa Kemal Kongre başkanlığına seçilir.  Mustafa Kemal kongreye Erzurum Delegesi olarak katılır.  Mustafa Kemal 3 Temmuz 1919’da Erzurum’a gelir. Kendisi o günü şöyle anlatır. “Benim Erzurum’a gelişim milletin ateşten bir çember içine alınmış olduğu bir zamana tesadüf etti. Bütün millet bu çemberin içinden nasıl çıkacağını düşünmekte idi.” Mustafa Kemal, Erzurum yolunda iken resmi görevinden alınmıştı.  Askerlikten istifasını takiben Erzurumluların isteğiyle Doğu Anadolu Müdafaai hukuku milliye Cemiyeti heyet başkanlığına getirildi. Erzurum Kongresi’ni Doğu Anadolu Müdafaai hukuku milliye Cemiyeti 23 Temmuz 1919’da tek katlı bir ilkokul salonunda topladı.  Toplantıya 62 delege katıldı. Hoca Raif Efendi geçici başkan seçildi. Yapılan oylama ile Mustafa Kemal kongre başkanlığına getirildi.  Almanya'dan öğrenim görmüş değerli bir aydın olan Cevat Dursunoğlu ile İttihatçılardan Binbaşı , Kazım Yurdalan istifa ederler.  Onların yerine Mustafa Kemal ve Rauf Bey geçer .Kongre kararları hakkındaki tartışmaların seyri ve özellikle yedinci maddede geçen "asri" kelimesi üzerindeki tartışmalar dikkatle değerlendirilmesi gereken noktalardır.  Bu konuyla ilgili olarak Cevat Dursunoğlu'nun "Milli Mücadelede Erzurum" adlı eserinde detaylı bilgiler mevcuttur Kongrenin Toplanmasındaki Amaçlar :  Bölgenin sorunlarını görüşmek  Bölgedeki güçleri birleştirmek  Mücadelenin yöntem ve hedeflerini belirlemek  Ermeni Devletinin kurulmasını engellemek. Kongrede Alınan Kararlar:  Ulusal sınırlar içinde vatan bir bütündür, bölünemez. Vatan bir bütündür parçalanamaz. (Doğu illeri ile Trabzon sancağı ve Canik (Samsun) illeri hiçbir sebep ve bahane ile ayrılamaz.)  Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı, millet birlik olarak kendisini koruyacak ve karşı koyacaktır.  İstanbul Hükümeti vatanın bağımsızlığını sağlayamazsa,geçici kaydıyla bir hükümet kurulacaktır.Bu hükümetin üyeleri mili kongre tarafından seçilecek, kongre toplanmamış ise seçimi Temsil Heyeti yapacaktır.İlk kez geçici hükümet fikri ortaya atılmıştır. Bölgesel bir temsil heyeti seçilmiştir.  İstanbul Hükümetine alternatif yönetim düşüncesi oluşmaktadır.  Manda ve Himaye kabul edilemez.  Hristiyan azınlıklara siyasi hakimiyetimiz ve sosyal dengemizi bozucu imtiyazlar verilemez.  Ulusal Güçleri(Kuvai Milliyeyi) etkin , ulusal iradeyi egemen kılmak esastır.  Milli Meclisin ( Osmanlı Mebusan Meclisi ) toplanmasına ve hükümetin yaptığı işlerin meclisce kontrol edilmesine çalışılacaktır. (Meclisin, İstanbul hükümetini denetim altına alması hedeflenmiştir.  Milletimiz asrın gereklerini, fenle ilgili, sanayii ile ilgili, ekonomiyle ilgili durum ve ihtiyaçlarımızı gerekli görür. (Türk insanının uygar medeniyeti yakalamak için çalışılacağı vurgulanmıştır.)  Ulusal irade ve toplanan güçler padişah ve halifelik makamını kurtaracaktır. Sonuç ve Önemi:  •Vatanın bütün olduğu ve parçalanamayacağı ilk kez burada bildirildi.  •Kongrenin aldığı kararlardan 1. madde Misak-ı Milli’ dede yer aldı.  •Ulusal Egemenliğin koşulsuz olarak gerçekleştirilmesine ilk kez burada karar verildi.  •Sivas Kongresine ışık tutmuştur.Doğu Anadolu’daki tüm yararlı cemiyetler Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin çatısı altında bölgesel) birleştirildi. Ve Doğu Anadolu’da birlik ve berberlik sağlandı.  Erzurum Kongresi toplanma amacı yönüyle bölgesel olmasına karşın, aldığı kararlar yönüyle bütün yurdu ilgilendirir duruma gelmiştir.  ★ Türkiye Büyük Milleti’nin açılış gerekçesi Erzurum Kongresi kararlarına dayanır.  ★ Mudanya Mütarekesi ve Lozan Antlaşması’ndaki bağımsızlık ruhu bu kararlara dayanır.  ★ Cumhuriyet rejimine geçiş “İrade-i milliyeyi hakim kılmak esastır.” denilerek burada karar verilmiştir.  ➥ Mustafa Kemal Paşa, Erzurum Kongresi’nin kapanış konuşmasında, “Tarih bu kongremizi şüphesiz ender ve büyük bir eser olarak kaydedecektir.” demiştir. İlk kez ;  Yeni bir devletin kurulması düşüncesi  Kongrede alınan kararları uygulamak amacıyla 9 kişilik Temsil Kurulu (bölgesel nitelikli ) oluşturuldu.Başkanlığına Mustafa Kemal getirildi.  ★ Manda ve Himaye ilk kez reddedilmiştir.  ★ Bölgesel de olsa ilk kez Temsil Kurulu oluşturulmuştur.  ★ İlk kez milli sınırlardan bahsedilmiştir.  ★ Milletin bağımsızlığının koşulsuz olarak sağlanacağı belirtilmiştir.  ★ Mebusan Meclisi’nin toplanması istenmiştir. Bununla İstanbul Hükümeti’nin faaliyetleri denetim altına alınmak istenmiştir.

33

★ Doğu illerindeki teşekküller Doğu Anadolu Müdafaaihukuk Cemiyeti bünyesinde birleştirilmiştir. ★ İlk defa yeni bir hükümetin kurulması gerektiğinden bahsedilmiştir. ★ Hristiyan azınlığa verilecek ayrıcalıklar reddedilmiştir. (Islahat Fermanı’nın zararlı yönleri giderilmeye çalışılmıştır.) ➥ Erzurum Kongresi’ne o günkü mülki (idari) taksimata göre Trabzon’un kapsadığı Doğu Karadeniz illerinden 17, Erzurum’un kapsadığı il ve ilçelerden 25, Sivas’ın kapsadığı il ve ilçelerden 14, Bitlis’ten 4 ve Van’dan 2 delege katılmıştır.   

HEYETİ TEMSİLİYE Erzurum Kongresi, tüzüğü gereğince bir Heyeti temsiliye seçti. Erzurum Valiliğine sunulan dilekçede Heyeti temsiliye üyelerinin adları şöyle sıralanmıştır:  Mustafa Kemal : Eski Üçüncü Ordu Müfettişi, askerlikten çekilmiş.  Rauf Bey : Eski Bahriye Nazırı (Donanma Bakanı).  Raif Efendi : Eski Erzurum Milletvekili.  İzzet Bey : Eski Trabzon Milletvekili.  Servet Bey : Eski Trabzon Milletvekili.  Şeyh Fevzi Efendi : Erzincan’da Nakşi Şeyhi.  Bekir Sami Bey : Eski Beyrut Valisi.  Sadullah Efendi : Eski Bitlis Milletvekili.  Hacı Musa Bey : Mutki Aşiret Başkanı. DELEGE (ÜYE) GÖNDEREN İLLER (BEST-VAN)  Bitlis Erzurum Sivas Trabzon + Van DELEGE GÖNDERMEYEN İLLER (DEM)  Diyarbakır Elazığ Mardin GENERAL HARBOURD RAPORU  ABD Başkanı Wilson, General James G. Harbourd başkanlığındaki bir heyeti Doğu Anadolu’da Ermenilerle ilgili incelemeler yapmak üzere Sivas’a göndermiştir.  General Harbourd’un yaptığı incelemelerden sonra hazırladığı rapora göre;   katledildikleri iddiası doğru değildir.  ir.   20 Eylül 1919’da Mustafa Kemal’le de görüşen General Harbourd, izlenimlerini ve raporunu kendisine aktarmış, Mustafa Kemal Paşa’ya veda ederken de elini sıkmış ve kendisine “Eğer Amerikan ordusunda muvazzaf bir subay olmasaydım, gelir sizinle birlikte mücadelenizi izlerdim!” demiştir.  değiştirmiştir. Senatonun manda konusunu reddetmesi bunu açıkça göstermektedir İSTANBUL HÜKÜMETİNİN VE İŞGAL GÜÇLERİNİN KONGREYE TEPKİSİ: İstanbul Hükümetinin Tepkisi:  Kongrenin tabandan geldiğini göremediler  Kongreyi sadece birkaç subayın işi sandılar.Bunları dağıtırsa başkaldırının sona ereceğini sandılar.  Bir bildiri yayınlayarak kongreye katılanları tutuklanmasını istedi ise de bu emrini yerine getirecek makam bulamadılar. İşgal Güçlerinin Tepkileri:  Kongreyi kısa ömürlü ve cılız bir başkaldırı hareketi olarak değerlendirdiler ve fazla önemsemediler. İLAÇ BİLGİ KAZIM KARABEKİR (1887–1948)  İstanbul’da doğdu. 1902 yılın da Harp Okulu’nu bitirdi. Balkan, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı’nda görev aldı.  15. Kolordu Komutanı olarak Erzurum Kongresi’nin toplanması ve Atatürk’ün desteklenmesinde aktif yer aldı.  Ermenilerle savaş yaptı. Gümrü Antlaşması’nda heyetin başkanıydı. Mecliste milletvekilliği yaptı.  Terakkiperver Cumhuriyet Partisi’nin kurucusu ve genel başkanıdır.  Atatürk’ün ölümünden sonra Cumhuriyet Halk Partisi’nden tekrar milletvekili oldu ve Meclis Başkanlığı yaptı.  İzmir iktisat kongresi başkanlığını yapmıştır. Eserleri ; İstiklal Harbimiz 1-5 , Paşaların Hesaplaşması , Cehennem Değirmeni 1-2 , İzmir Suikasti , İstiklal Harbimizin Esasları , İktisat Esaslarımız

34

HAZIRLIK DÖNEMİ DİĞER KONGRELER K1-BALIKESİR (26-30 Temmuz 1919 ) ve ALAŞEHİR (15-25 Ağustos 1919 ) KONGRELERİ:  Bu Kongreler Yunan işgaline tepki olarak düzenlenmiştir.  Amacı işgalleri durdurmaktır.  Silahlı mücadele kararı alınmıştır.  Bu kongrelerle Batı Cephesi açılmıştır.  Amasya genelgesi kararları kabul edilmiştir.  Toplanış ve aldığı kararlar bakımından bölgeseldir. BALIKESİR KONGRESİ (26 – 31 Temmuz 1919) Hacim Muhittin Bey -1920 yılları arasında toplam 5 kongre toplanmıştır. Padişaha bağlılık bildirilmiştir. Batı Cephesi’nin oluşmasında etkili olmuştur. -i Milliye’nin güçlendirilmesi kararı alınmıştır. İzmir’in 15 Mayıs 1919’da Yunanlılar tarafından işgali ve işgalin Ege bölgesine yayılmaya başlaması üzerine bölgenin yurtsever halkı kurdukları direnme örgütleri ile Yunanlılara karşı koymaya başlamıştı. ★ Bölgede bir savunma gücü oluşturmak için bu kongre düzenlendi. ★ Kongre Yunanlılara karşı tüm güçlerin birleştirilmesi kararını aldı. ★ Aynı zamanda Padişaha bağlı olduğunu bildirdi. ALAŞEHİR KONGRESİ (16 – 25 Ağustos 1919) Hacim Muhittin Bey nlılara karşı İtilaf Devletleri’nden yardım alınabileceği fikri ortaya atılmıştır. mandacı zihniyete halâ sıcak bakanların olduğunu açıkça göstermektedir. Batı Cephesi’nin oluşmasında etkili olmuştur. Bu kongrede Erzurum ve Balıkesir Kongrelerinin kararları tartışıldı. ★ Bölgede sonuna kadar Yunanlılarla savaşma kararı alındı. ★ Bunun için silahlanma ve asker alma işlemlerinin yapılması kararı alındı. ★ Gerekirse İtilaf Devletlerinden yardım alınması görüşüldü. ➥ Her yönüyle bölgesel olan bu kongreleri İzmir Reddiilhak Cemiyeti toplamıştır. Kongre başkanlığını Hacım Muhittin (Çarıklı) yapmıştır. Balıkesir ve Alaşehir Kongrelerinde Ulusal Egemenlik fikri gündeme gelmemiştir. K2-NAZİLLİ KONGRELERİ I. Nazilli Kongresi (6-8 Ağustos 1919) II. Nazilli Kongresi (19-24 Eylül 1919) III. Nazilli Kongresi (6 Ekim 1919) Celâl Bayar (Gâlip Hoca) Muğla’da yapılmıştır. -i Milliye’nin güçlendirilmesi kararı alınmıştır. yar “Gâlip Hoca” lâkabıyla kongre başkanlığını yürütmüştür. Reşad-ı Sâni’dir. K3-LÜLEBURGAZ KONGRESİ 31 Mart 1920 Trakya Paşaeli Cemiyeti  Her türlü işgale karşı direnme çağrısı yapılmıştır.  Trakya’nın Yunanistan’a verilmesi reddedilmiştir.  Sivas Kongresi'nde İstanbul Hükümeti ile her türlü ilişkilerin kesilmesi kararı alınmıştı. Bu emre önceleri Trakya'da uyulmazken, Birinci Kolordu Komutanı Cafer Tayyar Eğilmez Temsilciler Kurulu Başkanı Mustafa Kemal'in 9 Ocak 1920 tarihli emriyle, Edirne'de seferberlik ilan ettiği gibi İstanbul yönetimiyle ilişkileri kesip, Trakya ve Edirne'deki sivil idareyi Kolordu Komutanlığı'na bağladı.  31 Mart 1920'de Lüleburgaz'da toplanan kongreye, Trakya Paşaeli Müdafaa-i Hukuk Merkez Heyeti üyelerinden başka Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, Gelibolu ve Çatalca'dan temsilciler bölge milletvekillerinden Şakir Kesebir, Galip Bahtiyar, Hayrettin Bell, ve I. Kolordu Komutanı Cafer Tayyar Eğilmez katıldı. K4-EDİRNE KONGRESİ 9-14 Mayıs 1920 Trakya Paşaeli Cemiyeti  Trakya’nın Yunanistan’a verilmesi kesinlikle reddedilmiştir.  Silahlanma kararı alınmıştır.  Yunanlılara karşı mücadele çağrısı yapılmıştır. ÖNEMLİ NOT:

35



 

Trakya'daki kongreler ve örgütlenme sivillerin önderliğinde gerçekleştirilmiş, ancak Birinci Kolordu Komutanı Albay Cafer Tayyar Eğilmez de dernek ve kongre çalışmalarına bir üye olarak aktif bir biçimde katılmıştır. Trakya-Paşaeli Müdafaa-i Hukuk Heyet-i Osmaniyesi ilk kongresini 10 Temmuz 1919'da yapmıştır. Bu, bir örgütlenme kongresidir. Asıl amaca yönelik kongreler, 16 Ekim 1919'daki Edirne Kongresi ile başlar. Büyük Edirne Kongresi (9-13 Mayıs 1920) Bu geniş katılımlı kongreye, Trakya-Paşaeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Kurulu üyeleri, Edirne ve Çatalca Genel Meclis üyeleri, her bucaktan birer temsilci ve müftüler katıldı. Kongrede, Doğu Trakya'nın Yunanistan'a verilmesi projesine karşı çıkılarak gerektiğinde toprakların silahla savunulması kararı alındı. Ayrıca büyük devletlerle görüşmelerde bulunmak ve Paris'te Osmanlı Heyeti'nden ayrı olarak yalnıza Trakya'yı savunmak üzere, Büyükelçi Galip Kemali Söylemezoğlu ile Galip Bahtiyar, Salih Cevdet ve Çorlulu Cezzarzade Ziya tam yetkili temsilci olarak görevlendirildi. Ankara'nın karşı çıkmasına rağmen bu heyet, Roma ve Paris'e gidecekse de bir sonuç alamamıştır.

K5-AFYON KONGRESİ 2 Ağustos 1920  Mustafa Kemal’in de katıldığı bu kongrede Millî Mücadele’ye destek olunması kararı alınmıştır.  TBMM açıldıktan sonra da, Batı Anadolu'daki Kuva-yı Milliye kuruluşlarının bir süre daha görevlerini sürdürmelerinde yarar görülmüştü. Bu aşamada, 2 Ağustos 1920 tarihinde Afyonkarahisar'da toplanan ve TBMM Başkanı Mustafa Kemal (Atatürk)'in de katıldığı Batı Anadolu'da yapılan son kongre, Afyonkarahisar Kongresi'dir. K6-POZANTI KONGRELERİ  Pozantı Kongresi (5 Ağustos 1920)  Pozantı Kongresi (8 Ekim 1920)  Mustafa Kemal, Fevzi Çakmak ve bazı milletvekilleri katılmıştır.  Kuvây-i Milliye’nin birleşme süreci tamamlanmıştır.  Toplanan son kongredir.  Birinci Pozantı Kongresi, 5 Ağustos 1920 tarihinde Pozantı'da büyük bir toplantı yapılmıştır. TBMM'nin var olduğu bir dönemde gerçekleştirilen bu toplantıda, Pozantı Adana'nın vilayet merkezi ilan edilmekle kalınmamış, aynı zamanda vali ve mülki amirleri de seçimle işbaşına getirilmiştir. Daha sonra seçimle yönetime gelen idareciler, Ankara Hükümeti tarafından bizzat onaylanmıştır. İşte böyle bir toplantı; alınan bu kararlardan dolayı kongre olarak değerlendirilebilinir.  Mustafa Kemal Paşa'ya bazı komutanlar, Bekir Sami Bey, Şifre Sekreteri ve Özel Kalem Müdürü Yahya Hayati Bey'de refakat etmişlerdi . K7-KARS, ARDAHAN VE OLTU KONGRELERİ  Ulusun birliğini ve yurdun bütünlüğünü korumak kaygısı içinde olan aydınlar, öncelikle kendi yörelerinde bu birlik ve bütünlüğün sağlanması gerektiğinin bilincinde olduklarından, yerel amaçlı kongreler düzenleyerek, işgaller konusunda halkın bilinçlendirilmesine çalışmışlardır. Başka bir deyişle, "Anadolu'nun hemen her köşesinde önce çoban ateşleri gibi" yanmaya başlayan yerel hareketlerden daha sonraları, "Kuva-yı Milliye" adı ile bilinen büyük bir güç doğmuştur.  Osmanlı kaynaklarında Elviye-i Selâse (Üç Doğu ili) diye adlandırılan Kars, Ardahan ve Batum yörelerinin Türk illeri olarak kalmasını sağlamak amacıyla, 5 Kasım 1918 tarihinde Kars İslâm Şûrası ile başlayan bir dizi toplantı ve kongre yapılmıştır. Bunlardan sonuncusu 21 Şubat 1920 tarihinde yapılan Oltu İslâm Terakki Fırkası Kongresi'dir. Ermenilerin bölgede yarattıkları şiddet eylemlerine karşı çalışmaları düzenlemek bakımından yararlı işler yapmıştır.  Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümet-i Cumhuriyesi başkanı Cihangirzade İbrahim Bey SİVAS KONGRESİ (4-11 EYLÜL 1919 )  Amasya Genelgesinde alınan karar gereğince ülkenin her tarafından gelen delegelerin katılımıyla oluşan milli bir kongredir.  Kongreyi Engellemek Amacıyla İstanbul Hükümetince Alınan Önlemler. İşgal güçleri kongre toplandığı takdirde Sivas’ın işgal edileceğini bildirdiler.  Elazığ Valisi Ali Galip kongreyi basmak, M. Kemal ve arkadaşlarını tutuklamak üzere görevlendirildiler.  Mustafa Kemal’in zamanında aldığı önlemlerle bu girişimler boşa çıkartıldı.  M. Kemal ilk gün bazı delegelerin engellemelerine rağmen gizli oylama sonucu başkanlığa seçildi. KONGREYİ ENGELLEME ÇALIŞMALARI  Sivas Kongresi’nin büyük bir gizlilik içinde toplanması istenmişse de İtilaf Devletleri ve İstanbul Hükûmeti, kongrenin toplanacağından haberdar olmuştur. Bu gelişme üzerine İstanbul Hükûmeti, Mustafa Kemal’i tutuklatmak ve kongreyi dağıtmak için bazı yöneticileri görevlendirmiştir. 1-ALİ GÂLİP OLAYI  İstanbul Hükûmeti’nin Sivas Kongresi’nin toplanmasını engellemek ve kongre üyelerini tutuklamak amacıyla Elazığ (Harput) Valisi Ali Gâlip Bey’i görevlendirmesi olayıdır. Ancak Ali Gâlip kongreyi dağıtma girişiminde başarılı olamamıştır.  Temsil Heyeti, Ali Gâlip Olayı’ndan sonra İstanbul (Damat Ferit Paşa) Hükûmeti ile her türlü resmî ilişkiyi kesmiştir.  Ali Galip Olayı, Sadrazam Damat Ferit Paşa hükûmetinin, Elazığ Valisi Ali Galip Bey’in önderliğinde Sivas Kongresinin yapılmasını engellemeye ve Mustafa Kemal Paşa'yı ortadan kaldırmaya, Heyet-i Temsiliye ve Milli Mücadeleyi durdurmaya çalıştığı girişim.  Bu olaya Elazığ Valisi Ali Galip Bey'in yanı sıra Malatya Mutasarrıfı Halil Bey, İngiliz istihbarat Binbaşısı Covbertin Noel ve Kürt Teali Cemiyeti'nin kurucularından olan Kürt aşiret reislerinin oğulları da katılmıştır.  Damat Ferit Paşa hükümeti, Mustafa Kemal’i tutuklamak için ve Sivas Kongresini toplatmamak için yaptığı girişimler başarısızlığa uğrayınca, kongreyi dağıtmak maksadıyla yeniden harekete geçer. Bu maksatla üçlü bir düzenlemeye gidildi. Önce Harput Valisi Ali Galip’den Sivas Vali ve 3. Kolordu Komutanlığına atanmayı kabul edip etmeyeceği soruldu. Ali Galip teklifi

36

   

generalliğe yükseltilmesi ve kendisine harcırahtan gayrı tazminat verilmesi şartıyla kabul eder. Kendisine 3 Eylül’de verilen talimatın özeti şudur: “Bölgedeki Kürtlerden güvenilir yüzelli kadar atlı ile kimseye sezdirilmeden, beklenmedik bir anda Sivas’a gidilecek, kongre dağıtılacak, katılanlar yakalanıp İstanbul’a gönderilecek, vali ve komutanlık görevlerine başlanacaktır. Ali Galip gerekli hazırlıkları yapmak için Malatya’ya geçer. Malatya Mutasarrıfı Halil Rami Bedirhan ailesindendir. Aynı aileden olan Celâdet ve Kâmuran ile Cemil Paşazade Ekrem de orada bulunmaktadırlar. Daha ilgi çekici olan İngiliz istihbarat subayı olup, Kürt sempatizanlığı ile tanınan Binbaşı Noel de oradadır. Bölgedeki nüfus dağılımını etnik açıdan incelemek amacıyla geldiğini iddia etmektedir. Böylece Damat Ferit Hükümeti, Ali Galip ve yöredeki Kürt aşiret ileri gelenleri vasıtası ve İngiliz desteğiyle Sivas Kongresini dağıtmak, millî harekâtı ezmek kararındadır. Ancak Ali Galip ile İstanbul arasındaki haberleşmeler. Mustafa Kemal tarafından öğrenilmiştir. Bedirhaniler ve İngiliz Binbaşısı Noel’in hareketleri takip edilmektedir. Mustafa Kemal, gevşek davranılması halinde büyük bir gaile halini alabilecek olan duruma derhal el koyar. Gerçekçi ve atılgan karekterine uygun olarak, bölgedeki askerî birlikleri harekete zorlar. Bölge, 13. Kolordu mıntıkasıdır. Kolordu Komutanı hareket için İstanbul’un onayını beklemektedir! Mustafa Kemal ısrarlı ve enerjik müdahalelerle, civardaki askerî birlikleri harekât için ikna eder. Mustafa Kemal’in dört bir yandan yürüttüğü faaliyet neticesinde bahis konusu kişiler Urfa’ya oradan Halep’e kaçmak zorunda kalırlar

2-MUHİTTİN PAŞA OLAYI  Ankara Valisi Muhittin Paşa’nın kongreyi dağıtma girişimidir. Bu çabasında başarılı olamayan Muhittin Paşa, Çorum-Ankara yolunda tutuklanarak Sivas’a getirilmiştir.  Ancak koyu bir İstanbul taraftarı olan Muhittin Paşa, Millî Mücadele’yi baltalamaya çalıştığı için İstanbul’a gönderilmiştir. Yerine de Yahya Gâlip Bey vali seçilmiştir.  Ankara Valisi Muhittin Paşa, Hürriyet ve İtilâf Fırkası yanlısı olması sebebiyle 1915 yılında emekli edilmiş, mütarekeden sonra 15 Mart 1919’da tekrar valiliğe atanarak göreve başlamıştır. Oğlu Refî Cevat (ULUNAY) da İstanbul ‘da kalemiyle hükümeti hararetle desteklemekteydi. Paşa çevresine, hükümetin İngiliz mandasını kabul ettiğini söylüyor, memurları İngiliz Muhipleri Cemiyetine girmeye zorluyordu. Ancak Ali Fuat Paşa’nın Kolordu Komutanlığı dolayısıyla şehir içinde yeterince etkin olamıyordu. Ankara halkı tarafından görevden alınması istenen Vali, Sivas Kongresi devam etmekte iken Ankara’ya bağlı sancaklar da teftiş bahanesi ile bir geziye çıkmıştı. Önce Kırşehir’ e gitmiş Hacıbektaş’ daki bektaşi dedesini kazanmak istemiş. Bunu başaramamıştı. Ancak Çorum Mutasarrıfının ve 58. Alay Komutanı’nın desteğine güvenerek 14 Eylül 1919 da İstanbul’a gönderdiği telgrafta, Ankara merkezi müstesna, vaziyetin kendilerine pek müsait olduğunu, Sivas, Amasya veya Ankara taraflarından Ankara’ya kuvvetler sevkinin faydalı olacağını, bu işin az kuvvetle yapılabileceğini bildirmiştir. İçişleri Bakanı istenilen miktarda jandarma celbedilerek hükümet nüfuzunun gerekirse silâh kullanılarak her yerde tesisini istemekteydi. Ancak vali gözetim altındaydı. Çorum’ da bulunan valinin Sivas’a getirilmesi için askeri birliklere ve Kuvayı millîye müfrezelerine gerekli emirler verildi. Vali, Kuva-yi Millîye reislerinden Keskinli Rıza Bey müfrezesi tarafından Kılıçlar Belinde yakalanarak Sivas’a gönderildi.  Muhittin Paşa, Sivas’ da Temsil Heyeti tarafından sorgulandı. Paşa hatalı hareket etmiş olduğunu kabul ve pişmanlığını ifade etti. Temsil Heyeti üyesi Mazhar Müfit’in kefâleti ve millî hareket aleyhine çalışmayacağına yemin etmesi şartıyla, İstanbul’a dönmesine müsaade edildi.  Bu suretle millî hareketi bastırmak, Mustafa Kemal ve arkadaşlarını tutuklamak için girişilen bu teşebbüs de başarısızlığa uğruyordu SİVAS KONGRESİNİN TOPLAMA AMAÇLARI  k   Erzurum Kongresi’nde alınan kararları tüm yurda mâl etmek  millî bir kongrenin seçeceği Temsil Heyeti ile yönetilmesini sağlamak SİVAS KONGRESİNDE EN ÇOK TARTIŞILAN KONULAR  Sivas Kongresi’nde Mustafa Kemal’in kongre başkanı seçilmesi ve ABD mandası en çok tartışılan konular olmuştur.  Mustafa Kemal kongrede özellikle en çok ABD Mandası sorunu ile uğraşmıştır. Bu sorun nedeniyle bazı arkadaşları O’nun kongreye başkan olmasını istememişlerdir. KONGREDE ALINAN KARARLAR ŞUNLARDIR:  Anadolu’daki tüm millî cemiyetler “Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti” adı altında birleştirilmiştir. Bu madde ile millî güçler tek çatı altında toplanmıştır. Bölgesel mücadele yerine ulusal mücadele benimsenmiştir.  “Temsil Heyeti Doğu illerinin tamamını temsil eder” ifadesinin yerine “Temsil Heyeti Bütün Yurdu Temsil Eder” denilmiş ve üye sayısı 15’e yükseltilmiştir. Bu madde ile Temsil Heyeti’nin yetki alanı genişletilmiştir. I. TBMM açılana kadar Kurtuluş Savaşı’nı Mustafa Kemal’in başkanlığını yaptığı Temsil Heyeti yürütmüştür.  “Manda ve Himaye” fikri bir daha gündeme gelmemek üzere reddedilmiştir. Bu madde ile manda ve himaye fikri kesin ve son olarak reddedilmiştir. Tam bağımsızlıktan ödün verilmeyeceği bir kez daha ortaya konmuştur.  Mebusan Meclisi’nin toplanması ve hükûmet işlerinin Meclis tarafından kontrol edilmesi için çalışmalara devam edilecektir. Bu madde ile yönetimde halk iradesine bir kez daha vurgu yapılmıştır. İstanbul Hükûmeti’nin çalışmaları denetim altına alınmak istenmiştir.

37

  

Her türlü işgal ve müdahaleye karşı mücadele etme kararı alınmıştır. Bağımsızlığı ve bütünlüğü bozmaması şartı ile dış yardım alınabilecektir. Milletin haklı sesini duyurmak ve halkı mücadele konusunda bilgilendirmek amacıyla, Sivas’ta “İrâde-i Milliye” adlı bir gazete çıkarılması kararlaştırılmıştır.

KONGRENİN ÖNEMİ VE SONUÇLARI :  Sivas Kongresi her açıdan ulusal bir kongredir. (Toplanış ve kararları bakımından)  Kongre Başkanı Mustafa Kemal’dir. (Tartışmalara yol açmıştır.)  Mustafa Kemal kongrede “Ya İstiklâl, Ya Ölüm” diyerek hedefi belirlemiştir.  Millî birlik ve beraberlik yolunda önemli bir adım atılmıştır.  Tüm millî cemiyetler, “Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti” adı altında birleştirilmiştir. Böylece Millî Mücadele tek merkezden yürütülmüştür.  Manda ve himaye kesin ve son olarak reddedilmiştir. (En önemli tartışma konusu)  Kongre sırasında yetki alanı genişletilen Temsil Heyeti, Ali Fuat Paşa (Cebesoy)’yı Kuvây-i Milliye’nin Batı Cephesi Komutanlığı’na atamıştır.  Temsil Heyeti bu gelişme ile ilk kez yürütme yetkisini kullanmıştır. Bu durum Temsil Heyeti’nin bir hükûmet gibi hareket ettiğini göstermektedir.  Mustafa Kemal Ulusal hareketin lideri olmuştur.  İhtilal niteliği taşımaktadır(Amasya genelgesi ve Erzurum Kongresindeki gibi ).  Kongrenin seçtiği Temsilciler Kurulu,TBMM açılıncaya kadar, Anadolu hareketini yönetti.  Misak-ı Milli’nin esasları belirtilmiş ve yeni Türk Devleti’nin temelleri atılmıştır.  İhtilalci bir kongredir, hükümet değişikliği olmuştur.  Milli mücadelenin planı çizilmiş ve milli egemenliğin her şeyin üzerinde olduğu belirtilmiştir.  Bağımsızlık ve direnme kararı alınmıştır  İstanbul ile Anadolu’nun bağlantısı kesilmiş ve yetkili kurumun Temsil Kurulu olduğu padişaha komutan ve valilere bildirilmiştir.  Damat Ferit Paşa Hükümeti istifa etmek zorunda kalmıştır.  Padişah, Anadolu’da ki bu başkaldırıya ılımlı bakan Ali Rıza Paşa hükümetinin kurulmasını sağlamıştır. UYARI: Bu hükümet değişikliği Temsil Kurulu’ nun, İstanbul Hükümetine karşı ilk siyasal başarısıdır AMASYA GÖRÜŞMELERİ( 20 – 22 EKİM 1919 ):.  İstanbul Hükümetinin yeni başkanı Ali Rıza Paşa başa geçince Anadolu’da ılımlı bir hava yarattı ve yeniden iletişim kuruldu.Böylece İstanbul Hükümeti ile Temsil Heyeti arasında görüşmeler yapıldı. Görüşmeye Katılanlar:  İstanbul Hükümeti Adına :Bahriye Nazırı Salih Paşa  Temsil Heyeti Adına : Mustafa Kemal,Rauf Orbay ve Bekir Sami Bey. GÖRÜŞMELERDE ALINAN KARARLAR ŞUNLARDIR:  Görüşmelerde üçü açık ve imzalı, ikisi gizli ve imzasız beş protokol tespit edilmiştir. BİRİNCİ PROTOKOL  Ordunun siyasetle uğraşmaması gerekir.  Hükûmeti küçük düşürücü müdahalede bulunulmamalıdır.  Hükûmet aleyhine yazı yazılmamalıdır. İKİNCİ PROTOKOL  Azınlıklara dengeyi bozacak ayrıcalıklar verilmemelidir.  Meclis’in İstanbul’da açılması uygun değildir.  Mondros Ateşkesi imzalandığı sırada işgal edilmemiş sınırlar korunmalıdır. ÜÇÜNCÜ PROTOKOL  Temsil Heyeti seçimlere müdahale etmeyecektir.  Siyasî partiler ve Hıristiyan toplulukların seçimlere katılması sağlanacaktır.  “Mebusların seçiminde tüm serbestlik bulunması gereğinin hükümetçe emredilmiş olması dolayısıyla seçimlerin yapılmasına, Cemiyet Heyet-i Temsiliyesi’nce müdahale edilmemekte olduğu belirtildi.” Hatta tehcirle ilgisi olanların, ordudaki lekeli kişilerin, İttihat Terakki yanlılarının mebus seçilmemesi için Heyeti Temsiliye’ce yardımcı bile olunabileceğine ve ayrıca Hıristiyanların seçimlere katılmalarının sağlanmasına karar verildi DÖRDÜNCÜ PROTOKOL (GİZLİ)  Gizli olarak kabul olunan dördüncü protokol de şunları kapsıyordu:  “1- Bazı komutanların ordudan çıkarılmasına ve bir kısım subayların Harp Divanı’na verilmelerine dair Padişah iradeleri ve diğer emirlerin düzeltilmesi.  2- Malta’ya sürülmüş olanlar hakkında kendi memleketimizin ilgili mahkemelerinde kanunî kovuşturma yapılmak üzere İstanbul’a getirilmeleri çarelerinin araştırılması.  3- Ermeni zalimlerinin de mahkemeye verilmesi (Meclis-i Mebusan’a bırakılacaktır).  4- İzmir’in boşaltılması için İstanbul Hükümeti tarafından yeniden protesto yapılması ve gerekirse gizli talimatla halka mitingler yaptırılması.  5- Jandarma Genel Komutanı, Merkez Komutanı, Polis Müdürü ve Dahiliye Müsteşarı’nın değiştirilmeleri (Harbiye ve Dahiliye Nezaretlerince).  6- İngiliz Muhipler Cemiyeti’nin (kapı kapı dolaşıp) halka kâğıt mühürlettirmelerine engel olmak.

38



7- Yabancı parasıyla satın alınmış cemiyetlerin faaliyetlerine ve bu gibi gazetelerin zararlı yayınlarına son verilmesi (Bilhassa subay ve memurların bu gibi cemiyetlere girmelerinin kesinlikle yasaklanması).  8- Aydın Kuvâ-yı Milliyesi’nin güçlendirilmesi ve beslenmelerinin kolaylıkla sağlanması. (Bu husus Harbiye Nezareti’nce düzenlenir. Donanma Cemiyeti’nin 400.000 lirasından lüzumu kadarı, hükümet tarafından, bu maksat için ayrılabilir).  9- Millî Mücadele’ye katılmış memurların her tarafta tam bir sükûnet ve güvenlik sağlanıncaya kadar yerlerinden kaldırılmamaları ve millî davaya aykırı hareket etmelerinden dolayı millet tarafından işten el çektirilmiş memurlarla yeni memuriyetlere tayinlerinden önce özel olarak görüşülmesi.  10- Batı Trakya göçmenlerinin sevk ve naklinin sağlanması.11 – Acemî Sadun Paşa ve adamlarının uygun şekilde desteklenmesi.” BEŞİNCİ PROTOKOL (GİZLİ)  Beşinci ve son protokolde ise, Barış Konferansı’na gönderilecek heyet tespit edilmiştir. Buna göre:  “Delegeler:Tevfik Paşa Hazretleri—BaşkanAhmet İzzet Paşa Hazretleri—Askerî DelegeHariciye Nâzırı—Siyasî DelegeReşat Hikmet Bey—Siyasî Delege AMASYA GÖRÜŞMELERİ’NİN ÖNEMİ VE ÖZELLİKLERİ  İstanbul Hükûmeti, Amasya Görüşmeleri ile Temsil Heyeti ve Anadolu’da başlayan ulusal hareketi ilk kez tanımıştır.  Mustafa Kemal Paşa ve Temsilciler Kurulunun, Sivas Kongresi’nden sonra İstanbul Hükûmeti’ne karşı kazandığı ilk siyasî başarıdır.  İlk kez Temsil Heyeti ve İstanbul Hükûmeti birlikte hareket etmiştir.  İstanbul Hükûmeti, Amasya Görüşmeleri’nde tespit edilen protokollerden sadece Mebusan Meclisi’nin açılması ve seçimlerin yapılması ile ilgili kararı kabul etmiş, diğer kararları otoritesini sarsmamak amacıyla reddetmiştir.  Görüşmelerde Mustafa Kemal ile Salih Paşa’nın fikir birliğine varamadığı tek konu “Mebusan Meclisi’nin açılacağı yerin belirlenmesi” konusu olmuştur.  Yeri gelmişken hemen şunu belirtmek gerekir. Kongrelerde olduğu gibi, burada da Mustafa Kemal’i güç duruma sokmak için, buluşmadan iki gün önce Sivas’ta Şeyh Recep denilen birinin çıkardığı isyana benzer bir olumsuzluk vardır. Bu kişi Sivas’ın ileri gelenlerinden 160 kişinin de imzasını alarak Padişah’a, Salih Paşa’ya ve Amasya’daki Mustafa Kemal’e telgraf çeker’’.Bu telgraflarında, Padişah ve Salih Paşa’ya sadakat, Mustafa Kemal’e ise tehdit yağdırır. Tabiî ki, Mustafa Kemal’in duruma el koyması ile, Sivas Valisi 19 Ekim’de başta Şeyh Recep olmak üzere bazı kişileri tutuklayarak olayı bastırır. Böylece Mustafa Kemal Amasya’daki görüşmelere rahat bir ortam içinde girme olanağı bulur. TEMSİL HEYETİNİN ANKARA’YA GELİŞİ ( 27 ARALIK 1919 ) :                  

 

Amasya görüşmelerinin (Mülakatının)ardından Sivas’a geçen Mustafa Kemal Paşa komutanlarla yaptığı bir görüşme ile Mebusan Meclisi’nin çalışmaları ile ilgili çeşitli kararlar almıştır. Amasya Görüşmelerinde sağlanan uzlaşma sonucunda Anadolu’da seçimler yapılmıştır. Seçilen mebuslar İstanbul’da toplanacak olan Mebusan Meclisi çalışmalarına katılmak için yurdun her yerinden yola çıkmışlardır. Erzurum Mebusu(milletvekili) seçilmiş olan Mustafa Kemal Paşa İstanbul’da toplanacak olan Mebusan Meclisinin güven içinde çalıştığı görülene kadar Temsil heyetiyle birlikte Ankara’da kalmayı kararlaştırmıştır. Temsil heyetinin Ankara’ya Gelmesinin Nedenleri: İşgale uğramamış, güvenli bir bölge olması, Anadolu’nun tam orta noktasında yer alması, Ulaşım olanaklarına sahip olması Haberleşme olanaklarına sahip olması 20. Kolordu’nun burada olması İstanbul’da açılması kesinleşen Mebusan Meclisinin çalışmalarını yakından takip etmek Meclis’e giden milletvekillerinin bir çoğunun yolunun Ankara’dan geçmesini değerlendirerek bu milletvekilleriyle görüşmek Batı cephesindeki gelişmeleri yakından takip edebilmek Milli Mücadele yanlısı olan Ankara halkından destek almak 27 Aralık 1919’da Temsil Heyeti ile birlikte Ankara’ya gelen Mustafa Kemal Paşa İstanbul’a gidecek olan bazı milletvekilleriyle görüşerek onlardan şu isteklerde bulunmuştur: • İstek:Yeni açılan Mebusan meclisinde Müdafaa-i Hukuk grubu adıyla bir grup kurulmalıdır. Yorum: Böylece Sivas Kongresi kararlarının kabul ettirilebilmesi daha da kolaylaşacaktır. • İstek: Sivas Kongresi kararları Mebusan meclisine kabul ettirilmelidir. Yorum: Bu kararlar Mustafa Kemal Paşa ve toplantıya katılan milletvekilleriyle son kez düzenlenmiş ve böylece Misak-ı Milli taslağı hazırlanmıştır. • İstek: Mebusan Meclisinin İstanbul dışında toplanması sağlanmalıdır. Yorum: Meclisin itilaf devletlerinin baskısından kurtarılarak hiçbir etki altında kalmadan milli kararlar alabilmesini sağlamak amaçlanmıştır. • İstek:Mustafa Kemal Paşa meclis başkanı seçilmelidir. Yorum: Bu şekilde Mebusan Meclisinin de Mustafa Kemal Paşa’nın yönetimine alınması düşünülmüştür.Böylece ulusal direnişin Osmanlı devletinin en yetkili kurumu tarafından yönetilmesi amaçlanmıştır. Bu görüşmelerden sonra Ankara milli mücadelenin merkezi haline gelmiş TBMM bu şehirde açılmış ve 13 Ekim 1923’te Ankara’nın Başkent olduğu ilan edilmiştir Mebusan Meclisinin İstanbul’da toplanması kararından sonra Temsi Heyeti, genel durumu daha yakından izlemek için Ankara’ya geldi. Bu dönemden itibaren Ankara Kurtuluş Savaşının merkezi oldu.

39

        

    

 









27 Aralık 1919’da Ankara’ya gelen Mustafa Kemal, burada Ankara Ziraat Okulu’na yerleşmiştir. Bu aşamadan sonra Ankara’yı Temsil Heyeti’nin ve Millî Mücadele’nin merkezi yapmıştır. ➥ Heyeti temsiliye’nin Ankara’ya gelmesi Ankara’nın Milli Mücadele’nin merkezi ve yeni kurulan devletin başkenti olmasını sağlamıştır. ➥ Heyeti temsiliye, İradei Milliye Gazetesi’nin ismini Hakimiyeti Milliye olarak değiştirmiştir. M.KEMALİN İSTEKLERİ NEDEN KABUL GÖRMEDİ? 1.İstanbul’ giden mebuslar baskılar nedeniyle bunlardan bazılarını gerçekleştiremediler. 2.M.Kemal’in emirleri doğrultusunda mecliste Milli Mücadelenin gayelerini temsil eden ve Misak-ı Milli’ nin ilan edilmesini sağlayan Felah-ı Vatan (Vatanın Kurtuluşu) Grubu oluşturuldu. 3.Bu grubun çalışmaları sonucunda Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nin çalışmaları sonucunda 28 ocak 1920’deMisak- ı Milli (Milli Yemin ) ilan edildi Mustafa Kemal İstanbul’a çağrılmasına rağmen gitmemiştir. Çünki İstanbul işgal altındaydı ve kendisi hakkında tutuklama emri bulunduğu için İstanbul’a gitmemiştir. Mustafa Kemal Meclisin İstanbul’da Toplanmasını neden İstemiyordu? İstanbul işgal altındaydı, burada toplanacak meclisin millet iradesini yansıtacak kararları almasının mümkün olmayacağını biliyordu. SON OSMANLI MEBUSAN MECLİSİ’NİN TOPLANMASI ( 12 OCAK 1920) : Türk Kurtuluş Savaşı'nın siyasî manifestosu olan altı maddelik bildirinin adıdır. İstanbul'da toplanan son Osmanlı Mebusan Meclisi tarafından 28 Ocak 1920'de oy birliği ile kabul edilmiş ve 17 Şubat'ta kamuoyuna açıklanmıştır. Bildiri, I. Dünya Savaşı'nı sona erdirecek olan barış antlaşmasında Türkiye'nin kabul ettiği asgari barış şartlarını içerir. Toplantıdan çıkan kararlar: Özellikle Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyesi milletvekillerinin yoğun çabasıyla gizli bir oturumda daha önce Mustafa Kemal Atatürk tarafından hazırlanan Misak-ı milli (Milli Ant)'nin kabul edilmesi (28 Ocak 1920). Bildiri mecliste Ahd-ı Millî Beyannamesi adıyla kabul edilmiş, ancak daha sonra "Misak-ı Millî" olarak anılmıştır. Her iki deyim Ulusal Yemin anlamına da gelir. Türkiye Cumhuriyeti'nin sınırları, büyük ölçüde, Misak-ı Millî ilkeleri doğrultusunda oluşmuştur. Misak-ı Millî 'nin ana hatları Erzurum Kongresi (22 Temmuz - 7 Ağustos 1919) ve Sivas Kongresi'nde (4-11 Eylül 1919) biçimlendi. Sivas Kongresi'nin talepleri doğrlultusunda Osmanlı hükümeti 11 Eylül'de genel seçim kararı aldı. Kasım ayında yapılan seçimlerde, Anadolu'nun her ilinde Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin gösterdiği adaylar kazandı. Seçilen adaylar Aralık ayı ve 1920 Ocak ayının ilk günleri boyunca ikişer üçer kişilik gruplar halinde Ankara'ya gelerek Mustafa Kemal Paşa ve Heyet-i Temsiliye (Temsil Heyeti) üyeleriyle görüştüler. Bildiri metni bu görüşmelerde son halini aldı. Heyet-i Temsiliye üyelerince imzalanan metin, Trabzon mebusu Hüsrev Sami Bey (Gerede) aracılığıyla İstanbul'a gönderildi. 12 Ocak 1920’de İstanbul’da çalışmalarına başlayan Meclis, yönetim organlarını seçtikten hemen sonra bildiri konusunu ele aldı. 28 Ocak'ta yapılan bir kapalı oturumda “Ahd-ı Millî Beyannamesi” kabul edildi. 12 Şubat'ta Edirne mebusu Şeref Bey’in önerisi üzerine, beyannamenin bütün dünya parlamentolarına ve basına açıklanmasını kararlaştırıldı. Beyannamenin kabulü ve yayımlanma biçimiyle ilgili henüz açıklığa kavuşturulmamış bazı noktalar mevcuttur. Her şeyden önce beyannameye ilişkin görüşmeler ve özgün metin Meclis-i Mebusan zabıtlarında yoktur. Bu durumda beyannamenin resmi bir oturumda değil, (Meclis üyelerinin tümüne yakınını kapsayan) Felah-ı Vatan grubunda kabul edilmiş olduğu ihtimali dile getirilmiştir. İngiliz büyükelçisi Sir Horace Rumbold, "yayınlanmış hiçbir imza listesi yoktur" diyerek, izlenen prosedürün “misakın geçerliliğini kuşkulu kıldığını” iddia eder. Bunun yanı sıra Ankara'da hazırlanan 8 maddelik metinle İstanbul'da kabul edilen 6 maddelik metin arasında da farklar vardır. Ankara metninde bulunan, savaş suçlularının cezalandırılmasına ilişkin madde son metinden çıkarılmıştır. Ankara metninde iki ayrı maddede yazılan “mütareke sınırı” ve “Müslüman halkın bölünmezliği” konuları İstanbul’da birleştirilmiştir. Son maddede Milletler Cemiyeti’ni savunan bir ibare İstanbul’da ilan edilen metinden çıkarılmıştır. En önemli belirsizlik birinci maddededir. Ankara'da düzenlenen metinde, Mondros Mütarekesi’yle belirlenen sınırların “içinde” yaşayan Osmanlı İslam çoğunluğunun “bölünmez bir bütün” olduğu vurgulanırken, İstanbul’da bu ifade—bazı kaynaklara göre -“mütareke çizgisinin içinde ve dışında” yaşayan Osmanlı İslam çoğunluğu olarak değiştirilmiştir. Yayımlanmış olan Misak-ı Millî metinlerinin bir bölümünde "ve dışında" deyimi vardır, bir kısmında ise yoktur. Misak-ı Millî 'nin can damarını oluşturan sınırlar meselesindeki bu belirsizlik dikkat çekicidir. 21 Aralık 1918 tarihinde padişah tarafından dağıtılan Osmanlı Me-busan Meclisi ile ilgili olarak 1919 Ekim ayının ortalarında Amasya Proto-kolü’nün başarılı bir uzantısı olarak genel seçimler yapılmaya başlandı. 1908 tarihli “İntihabı Mebusan Kanunu Layihası” uyarınca yapılan se-çimlerde dil, din, ırk ayrımı yapılmamış; seçmen yaşı 25, seçilme yaşı ise 30 olarak uygulanmıştı.Seçilme için Türkçe bilmenin zorunlu kabul edildiği seçimlerde, kadınların oy hakkı henüz yoktu. Azınlıkların katılmama kararı aldığı, Hürriyet ve İtilâf Partisi’nin de boykot ettiği seçimler de genel olarak üç cephe çekişmişti: Bazı Hürriyet ve İtilâf Partililer, Te-ceddüt Fırkası adı altında eski İttihatçılar ve ARMH-C üyeleri. Sonuçların Kasım ayında alınmaya başlandığı seçimleri İstanbul’da İttihatçılar, Ana-dolu’da ise hemen her yerde ARMH-C üyeleri kazanırken, Mustafa Kemal Paşa da 7 Kasımda Erzurum milletvekili seçilecekti. Mustafa Kemal’in İstanbul’un işgal altında bulunması nedeniyle Meclis-i Mebusan’ın İstan-bul’da toplanmasının sakıncalı olacağına dair tüm ısrarlarına rağmen İstanbul’da toplanması kararlaştırılmıştır. Bu ısrarında başarıya ulaşama-yan Mustafa Kemal Paşa, Mebusan Meclisi’nin toplantılarını yakından izlemek ve gerektiğinde talimat verebilmek için için 27 Aralık 1919 da Anka-ra’ya gelmiştir. Artık Anadolu’nun yönlendirici ve itici gücü Kemalist ha-reket, karargâh noktası da Mustafa Kemal Paşa’nın gelişiyle birlikte 27 Aralıktan itibaren Ankara olacaktır. Mustafa Kemal Paşa, yeni açılacak Mecliste bir Müdafaa-i Hukuk gurubunun oluşturulması ve kendisinin de bu guruba başkan seçilmesi beklentisi içindeydi. Ancak Meclisin 12 Ocak 1920’de açılmasının ardından, İstanbul’daki yerlerini alan milletvekilleri Mustafa Kemal Paşa’ya Ankara’da verdikleri sözün aksine bir “Felah-ı Vatan” gurubu oluşturacaklardı. Bununla birlikte, bu

40

gurup da 80 üyesiyle 140 kişilik Meclisin üçte ikisini oluşturan önemli bir güçtü ve en azından, temelleri Anadolu’da atılmış olan Misak-ı Millî’nin Osmanlı parlamentosunda onaylanmasını sağlayarak önemli bir başarı elde edecekti. MİSAK-I MİLLİ KARARLARI ( 28 OCAK 1920 ) :  Misakımillî metni 28 Ocak 1920’de son Osmanlı Mebusan Meclisi tarafından kabul edildi. “Millî Ant” anlamını taşıyan Misakımillî’nin bazı maddeleri şunlardır:  Osmanlı Devleti’nin Mondros Ateşkes Anlaşması’nı (30 Ekim 1918) imzaladığı tarihte düşman ordularının işgali altında bulunan Arap memleketlerinin durumu, halkın serbestçe verecekleri oya göre belirlenmelidir. Bu mütareke hududu içinde Türk ve İslam çoğunluğu bulunan kısımların tümü, hiçbir şekilde ayrılık kabul etmez bir bütündür.  atana katılmış olan üç sancakta (Elviyeiselase; Kars, Ardahan, Batum) ve Batı Trakya’da gerekirse halkın oyuna başvurulmasını kabul ederiz.  Çanakkale ve İstanbul Boğazlarından geçişi ilgili devletlerin oy birliği ile verecekleri karara bağlıdır.  tarafımızdan kabul ve temin edilecektir.  ik gelişmemizi engelleyen siyasi, adli ve mali sınırlamalar (kapitülasyonlar) kaldırılmalıdır. *****Başlıklar halinde misakımilli kararları***** Kapitülasyonlar  Siyasî, adlî ve malî gelişmemize engel olan her türlü sınırlamalar (kapitülasyonlar) kaldırılacaktır.  Kapitülasyonlara ilk kez karşı çıkılmıştır.  Ekonomik bağımsızlık hedeflenmiştir. Boğazlar  İstanbul’un ve Marmara Denizi’nin güvenliği sağlanmalıdır.  Çanakkale ve İstanbul Boğazları’nın dünya ticaretine ve ulaşıma açılması konusunda ilgili devletlerin oy birliği ile vereceği kararlar geçerli olacaktır. Osmanlı Borçları  Sadece millî sınırlar içinde kalan bölgelerin borçları kabul edilmiş, diğerleri reddedilmiştir.  Düyûn-u Umûmîye borçlarının taksimi görüşülmüştür. Sınırlar  Halkın oyu ile anavatana katılmış olan üç sancakta (Elviyeiselase; Kars, Ardahan, Batum) ve Batı Trakya’da gerekirse halkın oyuna başvurulmasını kabul ederiz.  Mondros Ateşkes Antlaşması’nın imzalandığı sırada işgal edilmemiş olan ve Türk-Müslüman çoğunluğun olduğu yerlerin tümü (Millî Sınırlar) bir bütündür ve bölünemez.  - Mondros’tan önce işgal edilmiş olan üç bölgede ise halk oylamasına gidilecektir.  * Kars, Ardahan, Batum (Elviyayı Selase)  * Batı Trakya  * Arapların yaşadığı bölgeler Azınlıklar  Azınlıkların hakları, komşu memleketlerdeki Müslüman halklara verilen haklar kadar olacaktır.  Uluslararası eşitlik ilkesi ön planda tutulmuştur. ÖNEMİ VE SONUÇLARI :  Önemi : o Yeni kurulacak Türk devletinin sınırlarını tespit etmiştir. o Erzurum ve Sivas Kongresi kararlarına dayanır. o Son Osmanlı Mebuslar Meclisi’nce belirlenmiş, ilk TBMM tarafından gerçekleştirilmiştir. o Kabul edilebilecek askeri şartları içerdiğinden bir barış programı niteliğindedir. o Wilson ilkeleri esas alınmıştır.  Sonuçları : o Seçimlerin yapılmasına ve meclisin çalışmalarına müdahale etmeyen itilaf devletleri, Misak-ı Milli’nin ilanını büyük bir şaşkınlık ve öfke ile karşılamışlardır. o İstanbul Hükümeti’ne baskı yapmışlar, Ali Rıza Paşa istifa etmiş, Salih Paşa hükümeti kurulmuştur. o İstanbul’u işgal etmişlerdir. (16 Mart 1920) Böylece Osmanlı Devleti bir kez daha fiilen sona ermiştir. o Meclis dağıtılmış, üyelerinin bir kısmı tutuklanıp sürgün edilmiştir. o Mebusların bir kısmı Anadolu’ya kaçarak Milli Mücadele’nin kadro yönüyle güçlenmesini sağlamışlardır. o İstanbul’un işgalini kınayan ve baskılara rağmen Milli Mücadele’ye karşı olduğunu bildirmeyen Salih Paşa istifa etmek zorunda kalmıştır. Damat Ferit Paşa yeniden hükümeti kurmuştur. o Böylece Temsil Heyeti ile İstanbul Hükümeti arasında başlayan yakınlaşma tekrar gerilimli bir hale dönmüştür. o Mustafa Kemal kurtuluş hareketinin padişah ve halifenin de kurtuluşunu amaçladığını belirtmiştir.  Not : Böylece milli birlik ve bütünlüğün sağlanmasına çalışılmıştır. o Anadolu’da yeni bir meclisin toplanması tartışmasız kabul edilir hale gelmiştir.

41

İSTANBUL’UN İŞGALİ ( 16 MART 1920 ) :  Misak-ı Millinin ilanından rahatsız olan İtilaf Devletleri baskı yapınca, baskılara dayanamayan Ali Rıza Paşa Hükümeti istifa etmek zorunda kaldı.  Yerine Salih Paşa hükümet kurdu.Meclisten böyle bir karar beklemeyen İtilaf Devletleri Anadolu’ ya gözdağı vermek için meclisi dağıtarak İstanbul’ u resmen işgal ettiler.  Bazı Milletvekilleri tutuklanarak Malta adasına sürgün edildi (Rauf Orbay,Edirne Milletvekilleri Şeref ve Faik)  Bir çok resmi daire işgal edildi. Kaçabilen Milletvekilleri Ankara’ya geldiler.  Uyarı Manastırlı Hamdi Efendi adında yurtsever bir telgrafçıdan öğrendi.  İstanbul’un İşgaline Karşı Mustafa Kemal’ in Anadolu’da Aldığı Tedbirler  İstanbul ile iletişim hemen kesilecektir  İstanbul’daki tutuklamalara karşılık , Anadolu’da itilaf devletlerinin subaylarının tutuklanması kararı alındı.  İstanbul ve Adana’dan Anadolu’ya yapılacak her türlü sevkiyatı önlemek için Geyve ve Ulukışla demir yolları tahrip edilecektir.  İstanbul’a vergi,para ve değerli maden gönderilmesi yasaklandı.  Anzavur Ayaklanmasını destekleyen Eskişehir ve Afyondaki İngiliz birliklerinin silahları elinden alınacaktır. ÖNEMLİ NOT:  •13 KASIM 1918- İstanbul’ un fiili İşgali (itilaf donanmalarının İstanbul’a demir atması)  •16 MART 1920-İstanbul’ un resmi işgali (Misakı Mlilliden sonra İstanbul işgal edilmiştir ) ÖNEMLİ NOT:  11 NİSAN 1920’de Mebuslar Meclisi Padişah Kararı ile kapatıldı. Bu gelişmeler üzerine M. Kemal, Mücadeleyi padişah adına yürüttüğünü açıklamıştır. 



 



İSTANBULUN İŞGALİNDE YAŞANAN ÖNEMLİ OLAYLAR 16 MART 1920 İstanbul'un işgalini Ankara, Manastırlı Hamdi adındaki bir telgraf memurundan öğrenmişti. Mustafa Kemal "sürpriz" gelmeyen bu gelişme karşısında alınacak siyasi, idari, askeri önlemleri ve Temsilciler Kurulu'nda saptayarak, Anadolu'daki bütün Müdafaa-i Hukuk örgütlerine ve askeri birimlere bildirilmesini öngörmüştür. Yayınlanan ilk genelgede; işgalin mitingler ve protesto telgrafları ile kınanması istenmiş ve özellikle de Hristiyan halka karşı olumsuz davranışlarda bulunulmaması istenmiştir. İtilaf Devletleri'nin İstanbul'dan sonra, Anadolu'da da yeni işgal eylemlerine girişmesini önlemek, İstanbul ile olan haberleşme ve ulaşımı güvence altına almak amacıyla askeri önlemler alma yoluna da gidilmiştir. İstanbul'un görevden aldığı Ali Fuat (Cebesoy) Paşa, 20. Kolordu Komutanlığı'na yeniden getirildi. Bir yandan, aralarında İngiliz Yüzbaşısı Rawlinson'un da bulunduğu Anadolu'da görevli İtilaf Devletleri subayları tutuklanırken, bir yandan da İstanbul'dan yapılması olası bir harekata karşı Geyve Boğazı'nda askeri önlemler arttırıldı. Demiryolları ve telgraf istasyonlarında da daha sıkı önlemler alma yoluna gidildi. Ekonomik bakımdan sıkıntı içinde bulunan Temsilciler Kurulu ise, 18 Mart'ta Temsilciler Kurulu Başkanı Mustafa Kemal imzasıyla yayınladığı genelgede; Osmanlı Ziraat Bankası Şubeleri ile Düyun-u Umumiye ve Reji İdarelerinin mal ve parasal varlıklarının,Temsilciler Kurulu'na bildirilmesini ve bu kuruluşların İstanbul'a para aktarmalarının önlenmesini istedi. İstanbul'un işgali karşısında Temsilciler Kurulu'nun belirlediği önlemlerin çoğu askeri ve idari organlarca uygulanmaya konulmuştur. Ancak, Konya'daki Kolordu Komutanı Fahrettin (Altay) ile Bandırma'daki Kolordu Komutanı Yusuf İzzet (Met) Paşalar bu karara uymamıştır. Edirne'deki I. Kolordu Komutanı Cafer Tayyar (Eğilmez) Paşa ise, 16 Mart 1920'de İstanbul Hükümeti ile ilişkilerini kesmiş, bölgesinde sıkıyönetim ve seferberlik ilan etmiş, sivil yönetimi Kolordusu'na bağlamış, bankalar ve mal sandıklarındaki paralara el koyarak,Temsilciler Kurulu kararlarından daha sert önlemler almak yoluna gitmişti. İstanbul'un işgali, Balıkesir Kongresi günlerine rastladığı için, bu ilin tepkisi de büyük olmuştur. İşgal, 18 Mart'ta Balıkesir'de düzenlenen büyük bir miting ile kınanmıştır. Tümen Komutanı Albay Kâzım (Özalp) bir bildiri yayınlayarak, bölgedeki sivil yönetimi komutanlığına, dolayısıyla da Temsilciler Kurulu'na bağladığını açıklamış ve bu kararı Balıkesir Kongresi'ne de kabul ettirmiştir.

İŞGAL KARŞISINDA SARAY VE HÜKÜMETİN TUTUMU;  İşgal sırasında İstanbul'da, Salih Paşa Hükümeti işbaşında bulunmaktaydı. Hükümet işgal karşısında önlemler alma yoluna gitmemiştir. Ancak Salih Paşa İtilaf Devletleri'nin işgal bildirisine, bir anlamda kamuoyunun tepkisini önlemek amacıyla, karşı bildiri yayınlayarak yanıt verme yoluna gitmiştir. Bu bildiride vurgulanan ateşkes koşullarına göre; başkentte işgali gerektirecek herhangi bir karışıklık olmadığı, Anadolu eylemine de Yunan işgali, Ermenistan ve Pontus projelerinin neden olduğudur.  Gerek Hükümet ve gerekse Harbiye Bakanı Fevzi (Çakmak) Paşa tarafından askeri makamlara gönderilen emirde ise, İstanbul'un işgalinin Yüksek Barış Konseyi kararı doğrultusunda yapıldığı, barışın sağlanabilmesi için sükun ve güvenliğin korunması, işgal hareketlerine karşı konulmaması istenmiştir.  Sadrazam Salih Paşa, İstanbul'un işgali karşısında Ankara'nın tepki içine girmesini önlemek, İstanbul ve Meclis'in durumu hakkında bilgi vermek amacıyla, Meclis'in de onayıyla Ankara'ya gönderilecek bir Mebuslar Heyeti (Milletvekilleri Kurulu) oluşturmuştur.  Oluşturulan bu kurulun Ankara'ya gidişi, Meclis'in çalışmalarına ara verme kararından sonra gerçekleşmiştir. 26 Mart'ta Sadrazam Salih Paşa ile görüştükten sonra yola çıkan bu kurul, Yusuf Kemal (Tengirşenk), Dr. Rıza Nur, Hoca Vehbi ve Abdullah Azmi'den oluşmaktaydı. Bu kurulu Ankara'ya getiren trende Celalettin Arif, Dr. Adnan Adıvar, Hüsrev Gerede, Cami Baykut, Yunus Nadi ve Halide Edip de bulunmaktaydı. Bu Milletvekilleri Kurulu İstanbul'a dönmeyip, Ankara'da toplanacak olan Büyük Millet Meclisi'ne katılacaklardır.  Bu gelişmeler sırasında, Anadolu eylemine karşı yeni önlemler alınması isteklerini Hükümet'e kabul ettiren İtilaf Devletleri, Harbiye Bakanlığı'nı İngiliz Generali Schmalwolf'un denetimi altına aldıktan sonra Harbiye Bakanı Fevzi Çakmak'a bir emir yayınlattırmışlardır. Bu emir ile Tümgeneral Yusuf İzzet (Met), Anadolu'daki askeri birliklerin başına komutan olarak

42

  

atanmaktaydı. Buna göre amaç; Anadolu'da Temsilciler Kurulu'nun arkasındaki askeri desteği kaldırmak, böylelikle Mustafa Kemal'i safdışı etmekti. Anadolu'daki bazı komutanların (Örneğin:12. Kolordu Komutanı Fahrettin Altay) atamayı kabullenip, 14. Kolordu Komutanı Yusuf İzzet'in emrine girmesi karşısında, Temsilciler Kurulu önce, bu komutanları Anadolu eyleminin içine çekmek, bu olmazsa, onların yerine Anadolu eyleminden yana olan başka komutanların geçirilmesi çabası içine girmiştir. Kâzım Karabekir ve Ali Fuat Cebesoy'un girişimleri ve Salih Paşa Kabinesi yerine, İngiliz yanlısı Damat Ferit'in 5 Nisan'da yeniden hükümeti kurması sonucunda; Nisan ayı içinde önce Fahrettin Altay, daha sonra da Yusuf İzzet, İstanbul Hükümeti yerine,Temsilciler Kurulu'nun emir ve komutası altına girmişlerdir. 27 Nisan'da da Fevzi Çakmak Ankara'da Mustafa Kemal ve bütün milletvekillerince coşkuyla karşılanmış ve Birinci TBMM Hükümeti'nde de Milli Müdafaa Vekilliği (Milli Savunma Bakanlığı) görevine seçilmiştir. İstanbul'da ise işgal güçleri, özellikle eski İttihatçılara karşı geniş çaplı bir tutuklama kampanyası başlatmışlardır. İstanbul Komutanı Tümgeneral Ali Sait ile Anadolu eyleminden yana olan gazetecilerden Velit Ebuzziya, Süleyman Nazif, Celal Nuri (İleri) ve Ahmet Emin (Yalman) tutuklandıktan sonra Malta'ya sürgüne göndermişlerdir.

KUVA-YI MİLLİYECİLER'İN ASİ İLAN EDİLMESİ  İtilaf Devletleri, Salih Paşa Kabinesi'ne Mustafa Kemal'i ve Kuva-yı Milliye yöneticilerini asi ilan ettirmek için büyük çaba harcamışlar, ancak başarılı olamamışlardı. Salih Paşa Kabinesi, 2 Nisan'da bu baskılar karşısında istifa edince, hükümeti kurma görevi Damat Ferit'e verilmiştir. 5 Nisan 1920'de dördüncü defa Sadrazamlığa getirilen Damat Ferit, Anadolu eylemini ortadan kaldırabilmek için,10 Nisan'da Kuva-yı Milliye'yi bir isyan hareketi olarak suçlayan bildiri ile asilerin öldürülmelerinin şeriat yönünden gerekli olduğuna ilişkin Şeyhülislam Dürrizade Abdullah'ın hazırladığı fetvayı, İngiliz uçaklarıyla Anadolu'nun en uzak köşelerine kadar attırmıştır.  Hükümet bildirisinde, Türk Ulusu'nu 1. Dünya Savaşı'na sokanların şimdi de çıkar sağlamak için fitne ve fesada yol açtıkları, halktan zorla para ve asker topladıkları, vermeyenleri cezalandırdıkları vurgulandıktan sonra, bu kişilere kananların bir hafta içine pişman olduklarını bildirmeleri halinde affedilecekleri, diğerlerinin ise şiddetle cezalandırılacakları belirtilmekteydi.  Şeyhülislam Dürrizade Abdullah fetvasında ise; Kurtuluş Savaşı'nı örgütleyip yönetenlerin yüce Halifelik makamına ihanet ettikleri, bu nedenle de ülkede fitne yaratmaya çalışan bu asilerin öldürülmelerinin dince gerekli olduğu vurgulandıktan sonra, Halife Ordusu'na katılarak asileri(Kuva-yı Milliyecileri) öldürenlerin gazi, asilerce öldürülenlerin şehit sayılacağı belirtilerek Anadolu insanını birbirine kırdırma eylemine başvuruluyordu. MECLİS-İ MEBUSAN'IN DAĞITILMASI  Başkent'in işgali ve işgal kuvvetlerince Meclis'in de basılarak Anadolu eyleminden yana olan Mebusan Meclisi üyelerinden Hüseyin Rauf (Orbay) ile Emekli Albay Kara Vasıf'ın tutuklanması, Meclis'in 17 Mart oturumunda şiddetle protestolara neden olmuştur. 18 Mart'ta ise, Rıza Nur ve 16 milletvekili arkadaşının verdikleri "güvenli bir ortamda görev yapma olanağının doğmasına kadar ,meclis görüşmelerinin ertelenmesi" önergesi kabul edilerek, Mebusan Meclisi çalışmalarına ara vermiştir.  Padişah'ın atadığı üyelerden oluşan Ayan Meclisi ise, işgale ve tutuklamalara aynı tepkiyi göstermediği gibi, Mebusan Meclisi'nin tatil kararına da karşı çıkmış ancak tartışmalar sırasında salonda gerekli çoğunluk kalmayınca Mebusan Meclisi'nin aldığı "çalışmalara ara verme" kararı konusunda herhangi bir karar alamamıştır.  Mebusan Meclisi'ndeki tepkiler, kimi milletvekillerinin Anadolu eylemine katılmak için Ankara'ya gitmeleri, Padişah ve İngilizler tarafından benimsenmediğinden Mebusan Meclisi'nin Anayasa'nın 7. maddesine dayanarak Padişah tarafından dağıtılması kararının alınmasına yol açmıştır.  11 Nisan 1920 tarihli bu kararda, Mebuslar Meclisi'ni dağıtma gerekçesi "zorunlu siyasal nedenlere" dayatıldıktan sonra, 4 ay içinde yeniden seçimlere gidilerek, yeni bir parlamentonun oluşturulacağı vurgulanmaktaydı. Ancak artık İstanbul'da yeni bir parlamento toplanmasına gerek kalmayacaktı. İLAÇ BİLGİ MALTA SÜRGÜNLERİNİN BAZILARININ İSİM LİSTESİ  Yunus Nadi Abalıoğlu Gazeteci, Yeni Gün gazetesi sahibi, Anayasa Mahkemesi Başkanı  Ali İhsan Sabis eski 6. Ordu komutanı  İbrahim Ahmet Ali İhsan Paşa'nın emir onbaşısı, tutuklanan komutanından ayrılmamış, gönüllü sürgüne gitmiştir  Fazıl Berki Tümtürk eski Çankırı mebusu  Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi Şeyhülislam  Hüseyin Cahit Yalçın İstanbul mebusu, gazeteci  İsmail Canbulat eski Dahiliye Nazırı  Mithat Şükrü Bleda eski Maarif Nazırı, Burdur Mebusu, İttihat ve Terakki Genel Sekreteri  Cihangirzade İbrahim Bey Güneybatı Kafkasya Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı  Tevhidüddin Mamiloğlu Güneybatı Kafkasya Cumhuriyeti Emniyet Müdürü  Stefani Vafiades Güneybatı Kafkasya Cumhuriyeti Rum Şura Üyesi, Sosyal Yardım Bakanı  Ahmet Ağaoğlu Afyonkarahisar mebusu, Darülfünün hocası, yazar  Halil Menteşe İttihat ve Terakki üyesi  Hüseyin Tosun Milli Telgraf Ajansı sahibi ve müdürü  Mahmut Kamil Paşa eski 5. Ordu Komutanı  Sait Halim Paşa Prens, eski Sadrazam  Ziya Gökalp Ergani-Maden Mebusu, Darülfünün hocası, yazar  Faik Kaltakkıran mebus  Hasan Tahsin Uzer eski Şam ve Erzurum valisi  Hüseyin Rauf Orbay eski Bahriye Nazırı, Sivas mebusu  İsmail Cevat Çobanlı komutan

43

     

Mehmet Esat Işık Kara Vasıf (Mustafa Vasıf Karakol) Ahmet Emin Yalman Ali Çetinkaya Mustafa Abdülhalik Renda Eşref Sencer Kuşçubaşı

askeri tabip Karakol Cemiyeti'nin kurucusu Gazeteci eski Afyon mebusu eski Bitlis Valisi Teşkilat-ı Mahsusa

T B M M ‘ NİN AÇILMASI (23 NİSAN 1920 ) : 

İstanbul Meclisi'nin işgal edilmesine ve milletvekillerinin tutuklanmasına tepki gösteren milletvekilleri, İstanbul'da güvenlik sağlanıncaya kadar, toplantılara ara verdiler. Artık İstanbul'da meclisin özgürce çalışabilmesi olanaksızdı. Bu gelişme, Temsilciler Kurulu Başkanı Mustafa Kemal'in 19 Mart 1920 tarihinde bir seçim bildirgesi yayımlanmasına neden oldu.  Bu doğrultuda, hemen seçimlerin yapılmasına başlandı. Daha önce, İstanbul meclisine seçilen üyelerin de yeni meclise katılabilmelerine olanak sağlanmıştı.  Ankara'da, Birinci Dünya Savaşı sırasında İttihat ve Terakki Kulübü olarak yapımına başlanan, ancak yapımı yarıda kalan bina (Ulus'ta bulunan bugünkü Kurtuluş Savaşı Müzesi), Ankaralılar'ın katkıları ile bitirildi. Toplantı salonu; okullardan getirilen sıralar ve marangozların acele ile yaptıkları bir kürsü ve gaz lambası ile kullanılır hale getirildi. Yeni meclise, bugünkü Türkiye sınırlarının her yerinden milletvekilleri gelmeye başladı.  Meclise; bu meclisin üstünde hiç bir güç tanınmadığı için "Büyük" sıfatı; Türkiye'yi temsil eden ulusal bir niteliği olduğu için de, "Türkiye" adı eklenerek, Türkiye Büyük Millet Meclisi şeklinde bir isim verildi.  Türkiye Büyük Millet Meclisi , 23 Nisan 1920 Cuma günü, Ankara Hacı Bayram Camii'nde yapılan bir dinsel törenden sonra açıldı. En yaşlı üye olan Sinop milletvekili Şerif Bey, ilk oturuma başkanlık etti. Meclis'in ilk oturumuna, toplam 115 milletvekili katıldı. Bu sayı ileriki günlerde çoğalarak, zamanla 400'ü aştı.  Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin 24 Nisan'da yaptığı toplantıda, Mustafa Kemal Paşa başkanlığa bir önerge vererek ;  **Meclisin üstünde hiçbir gücün bulunmadığının kabulünü,  **Padişah ve halife yerine, geçici olarak da olsa, bir vekil atanmamasını,  **Meclise karşı sorumlu bir hükümetin kurulmasını,  **Hükümete, Meclis Başkanı'nın başkanlık etmesini,  **Padişah ve halifelik makamının geleceğinin, meclis tarafından belirlenmesini, istedi.  Bu önergenin kabulünden sonra, M. Kemal TBMM Başkanlığı'na seçilmiştir. 3 Mayıs 1920'de TBMM'nin seçtiği ilk hükümet, 5 Mayıs'ta on bir Bakan ile göreve başlamıştır. Bu Meclis, Türk tarihinde, ulusal egemenlik uygulamasını ilk gerçekleştiren meclistir. Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin temel niteliklerini maddeler halinde şöyle toplayabiliriz :  İlk Meclis, çeşitli kesimlerden dünya görüşleri farklı insanları tek bir amaç etrafında toplamıştı.  İlk TBMM, kurucu meclislerin sahip olduğu haklardan daha geniş haklara sahipti. Yukarıda esasları belirtilen önergenin ilk maddesinde, "hükümet kurmak zorunludur" ilkesini kabul etmekle ve 20 Ocak 1921 tarihinde Teşkilat-ı Esasi adı verilen bir anayasa yaptığı için de kurucu bir meclis niteliğine sahiptir.  Aynı önergenin ikinci maddesiyle, geçici bir başkan seçmek ya da Padişah vekili atamayı reddetmekle devamlılığını ifade etmişti.  Önergenin 4. maddesinde, kendisini ulusal iradenin en üstün temsilcisi olarak ilan etmiş , İstanbul Hükümeti'ni hukuken yok saymıştır.  Millet Meclisi, kabul ettiği bu esaslarla yeni bir devlet kurmuş oluyordu.  İlk Meclisin en önemli özelliklerinden biri "güçler birliği" ilkesine göre çalışmasıydı. Buna göre Meclis, hem yasaları çıkaran hem yasaları bizzat uygulayan durumundaydı. Zaman zaman da mahkeme gibi adli kararlar veriyor ve bu kararları bizzat uygulatıyordu. İlk meclisin böyle bir niteliğe sahip olmasının temel nedeni şuydu: Ortam, çabuk karar vermeyi ve verilen kararları derhal uygulamaya koymayı gerektiriyordu.  İlk Meclis, Anayasa'da kabul ettiği "egemenlik kayıtsız şartsız milletindir" şeklindeki birinci madde ile siyasal düzeni (Meşruti Monarşiyi) değiştirmiştir. Bu nedenle, ihtilalci bir niteliğe sahiptir. Ulusal birliğin sağlanması için vatanın kurtuluşunu ön planda tutmuş, Padişahlık ve Halifelik kurumlarına o günün koşulları gereği dokunulmamıştır. o o o o o o o o o o

İLK TBMM’NİN ÖZELLİKLERİ İşgallere karşı oluşan direniş tek bir çatı altında toplanmıştır. Milletin iradesi ülke yönetiminde egemen kılınmıştır(Ulusal egemenlik gerçekleşti-rilmiştir.) Osmanlı Mebusan Meclisi milletvekilleri de TBMM’ye katılmışlardır .Bu yönüyle TBMM farklı görüşteki kişilere de açık olduğunu göstermiştir. TBMM güçler birliğini benimsemiştir. Bu nedenle “olağan üstü yetkilere sahip meclis” ya da “ihtilalci meclis” unvanlarını almıştır. Kurtuluş Savaşı’ndaki bütün savaşlar ilk TBMM tarafından yönetildiği için bu meclise “savaş meclisi” de denilmiştir. Yeni Türk devleti’nin ilk kurumlarını kurması ve temel yasalarını kabul etmiş olması nedeniyle “kurucu meclis” olarak da adlandırılmıştır. TBMM’nin açılmasıyla Temsil heyetinin görevi sona ermiştir. İtilaf Devletleri temsilcilerine telgraflar çekilerek İstanbul Hükümeti ile imzalanacak olan hiçbir antlaşmanın kabul edilmeyeceği bildirilmiştir. İlk TBMM’de azınlık milletvekillerinin bulunmaması bu meclisin milliyetçi niteliklere sahip olduğunun göstergesidir. 23 Nisan 1920’de açılmış olan İlk TBMM,1 Nisan 1923’te seçimlerin yeniden yapılması için çalışmalarına son vermiştir.İkinci TBMM 11 Ağustos 1923 günü çalışmalarına başlamıştır.

44

o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o

İLK TBMM DÖNEMİNDE GERÇEKLEŞTİRİLEN BAŞLICA FAALİYETLER Ağnam Vergisi Kanunu: Ağnam vergisi 4 katına çıkarıldı-24 Nisan 1920 Hıyanet-i Vataniye: Merkezi otoriteyi korumak amacıyla çıkarıldı-29 Nisan 1920 Nisab-ı Müzakere: Toplantı şekillerini ve çalışma esaslarını belirlemek amacıyla çıkarıldı-5 Eylül 1920 Firariler Hakkında Kanun: Hıyanet-i Vataniye’de görülen aksaklılar için çıkarıldı-11 Eylül 1920 İstiklal Mahkemeleri kuruldu. TBMM’ye karşı Müslüman halkın ve azınlıkların çıkarmış olduğu iç isyanlar bastırıldı. Batı Anadolu’da düzenli ordu kuruldu. I.İnönü II.İnönü Eskişehir-Kütahya Sakarya Büyük Taarruz ve Başkomutanlık savaşları yapıldı. Doğu Güney ve Batı cephelerindeki zaferlerle Anadolu işgalden kurtarıldı. 1921 Anayasası ile İstiklal Marşı kbul edildi. Mudanya Ateşkes antlaşması imzalandı Lozan görüşmeleri başlatıldı.Fakat bu sırada TBMM seçime gittiği için Lozan Antlaşması ikinci TBMM tarafından onaylandı. Men-i İsrafat kanunu çıkarıldı (istafı önleme) Men-i Müsrikat kanunu çıkarıldı (alkol yasak) Başkomutanlık yasası çıkarıldı. İstiklal Marşı kabul edildi. Saltanatın kaldırılması (1 Kasım 1922) İzmir İktisat Kongresi Teşkilat-ı Esasiye kanunu (1921 Anayasası) Gümrük vergilerinin arttırılması (kapütülasyonlardan devlet zarar ediyordu)

İLAÇ BİLGİ RIFAT BÖREKÇİ (1860 - 1941)  1860’ta Ankara’da doğdu. İlk memuriyetine Ankara-Fazliye Medresesi öğretim üyesi olarak başladı. 23 Ekim 1898’de Ankara İstinaf Mahkemesi üyeliğine atandı. 13 Mayıs 1904’te yapılan seçimlerde üyelikten ayrıldı ise de 20 Temmuz’da yeniden üyeliğe getirildi. 25 Kasım 1908 tarihinde de Ankara Müftüsü oldu.  Ayrıca 1911 yılında bir müddet Sivrihisar Kaymakamlığı görevini de vekaleten yürüttü. Bu arada memuriyetinin yanı sıra, eğitim-öğretimle olan ilgisini devam ettirdi. Mehmet Rıfat Börekçi, Sivas Kongresi ile birlikte Anadolu’daki mücadeleye katıldı. 29 Ekim 1919 tarihinde, Ankara Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin kurulmasına öncülük yapanlardandı.  Bu cemiyetin, Milli Mücadele’ye önemli katkısı olmuştur. Özellikle, Heyet-i Temsiliye ve Mustafa Kemal Paşa’nın Ankara’ya geldiği tarihe kadar olan sürede; Vilayet dahilinde teşkilatlanmaya önem verildiği, ülke içindeki diğer milli faaliyetlerle irtibatlı olarak gerektiğinde yardım veya yerine göre, milli birlik ve beraberliğin sağlanmasında her türlü destekte bulunulduğu görülmektedir.  Müftü Mehmet Rifat Efendi’nin Milli Mücadele lehindeki çalışmaları özellikle Ankara Fetvası’nı hazırlaması Damat Ferit ve Hükümetini çileden çıkardı. Bu nedenle ilk önce 24 Nisan 1920’de Padişah iradesiyle işten el çektirildiyse de Milli Hükümet tarafından Müftülük görevinde alıkonuldu. Daha sonra “Kuva-yı Milliye adı altında çıkarılan fetne ve fesadın hazırlayıcısı ve teşvikçilerinden olduğu” iddiasıyla I. Örf-i Divan-ı Harbi’nce ölüme mahkum edildi. TBMM’nin I. Dönemi için yapılan seçimlerde Menteşe (Muğla) Milletvekili olarak 23 Nisan 1920’de Meclis’in açılışında hazır bulundu.  5 Eylül 1920’de kabul edilen “Nisab-ı Müzakere Kanunu”, memurluk ile milletvekilliğinin bir kişi üzerinde bulunmasını yasaklamıştır. Bu sebeple, Ankara Müftülüğü’nü tercih ettiği Şer’iye ve Evkaf Vekaleti’nin 13 Ekim 1920 tarihli yazısıyla Meclis Başkanlığı’na bildirilmekle milletvekilliğinden istifası 27 Ekim 1920 tarihli birleşimde kabul edildi. 23 Aralık 1922’de Şer’iye ve Evkaf Vekaleti İfta Heyeti Üyeliği’ne atandı. 31 Mart 1924’te de yeni kurulan Diyanet reisliği’nin ilk başkanı oldu. Börekçe 5 Mart 1941’deki ölümüne kadar bu görevini sürdürdü.  

KURTULUŞ SAVAŞI'NIN TOPLUMSAL, PARASAL VE SİLAH KAYNAKLARI Yasalarla yurt savunması görevi erkeğe verilmiş olmasına rağmen bazı aydın kadınlarımızın çabalarıyla Türk kadını, mitinglerle veya kurdukları örgütlerle tepkilerini koymakla kalmamış, aynı zamanda cephe gerisinde mermi yaparak ve taşıyarak, cephede de düşmana karşı savaşarak katkıda bulunmuştur Asri Kadınlar Cemiyeti, Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti, Müdafaa-i Hukuk Kadınlar Cemiyeti adlarında İstanbul'da ve Anadolu'nun hemen her yerinde örgütler kuran kadınlarımız topladıkları para ve eşya bağışlarıyla Kurtuluş Savaşı'na maddi kaynak yaratmışlardır.

KURTULUŞ SAVAŞININ PARASAL VE MADDİ KAYNAKLAR :  Sovyet Resmi belgeleri ve Ali Fuat Cebesoy'un verdiği bilgiler, Nisan 1921-Mayıs 1922 arasında Sovyetler'in Türkiye'ye 10 milyon altın ruble yardım yaptığını göstermektedir. BUHARA CUMHURİYETİ CUMHURBAŞKANI OSMAN (KOCAOĞLU) Bey'in,Türklere iletilmek üzere, Ruslara teslim ettiklerini öne sürdüğü 100 milyon altın ruble konusu ise, hala aydınlatılabilmiş değildir. Sovyetlerce Türkiye'ye verilmediği iddia edilen büyük miktardaki bu paranın, niçin Moskova aracılığı ile gönderildiğini açıklama olanağı olmadığı gibi, o günlerde Türkiye'nin dostluğuna büyük önem veren Sovyetler'in, ortaya çıkması halinde bu olayın dostluğa büyük bir darbe vuracağını kestirmemesi de olanaksızdır. C-Hint Müslümanların yardımları:  Milliyetçilik bilincinin yayılması, halifeliğin Osmanlılara geçip geçmediği tartışmaları ve mezhep farklılıkları, halifeliğin önemini azaltmıştı. Müslümanlar arasında İngiliz egemenliği altında oldukları halde Halifeye bağlılıklarını sürdürmeye çalışanların başında, Hint Müslümanları gelmekteydi. Hilafet merkezi İstanbul'un Hristiyan ordularınca işgal edilmesi üzerine, Hint Müslümanları halifeliği korumak ve İngiltere'ye baskı yapmak amacıyla "Indian Committee of the Caliphate" ve" All India Khilafet Congress" adlı dernekler kurmuşlardı. Hint Müslümanlarının lideri Mevlana Mehmet Ali Han'ın kurduğu yardım komitesi de topladığı yardımları, Türk Kızılay'ına aktarmıştır. Bu dernek ve yardım komitelerinin, 26 Aralık 1921'den 12

45





  



     





Ağustos 1922'ye kadar yolladığı paranın tutarı :675.494 Liradır. Bu paralar, Maliye Bakanlığı'nın kayıtlarına ve hazineye girmemiş Mustafa Kemal'in emrinde durmuş ve Osmanlı Bankası'nda korunmuştur. Kurtuluş Savaşı'nda çekilen mali sıkıntılara karşın bu paraya, Büyük Taarruz'a kadar el sürülmemiştir. Büyük Taarruz öncesinde para, geçici olarak Maliye Bakanlığı'na devredilmiştir. Paranın küçük bir kısmı, ordu ihtiyaçları için 110 bin Lirası da evleri köyleri yakılıp yıkılan halka dağıtılmıştır. Geriye kalanı da 1924'de kurulan İş Bankası'na Mustafa Kemal tarafından sermaye olarak konmuştur. KURTULUŞ SAVAŞININ UNUTULAN FİNANSÖRÜ BUHARA CUMHURBAŞKANI OSMAN KOCAOĞLU Osaman Kocaoğlu, 1878'de Fergana'da doğmuş. Tahsilini Buhara medreselerinde yapmış, özel dersler almıştır. Bununla da yetinmeyen genç Osman, İstanbul'da, Hindistan'da, Bahçesaray'da, Kazan'da, Taşkent'te yayınlanan gazete, dergi ve kitapları da okuyarak bilgisini artırmıştır. Bu arada İsmail Gaspıralı'nın Tercüman'ındaki Ceditçilik düşünceleri ve Usul-u Cedid okullarıyla yakından ilgilenmiştir. Onun öncülüğünde Buhara'da, "eğitimde yenilik" olarak başlayan Ceditçilik hareketleri kısa zamanda siyasi partiye dönüşmüştür. Bu arada, Osmanlı İmparatorluğu'nda Tanzimat Fermanı'nın okunması ve Islahat hareketleri, İran ve Rusya'daki devrimler Buhara'da yenilikçi düşüncelerin yayılmasına neden oluyordu. Türkistan coğrafyasında Cedid okulları açılıyordu ve Osman Hoca da bu okulların kurucuları arasındaydı. Osman Hoca daha önceleri Cedidçiliği araştırmak üzere Bahçesaray'a gitmiş, İsmail Gaspıralı ile görüşmüştü. Daha sonra İstanbul'a geçen Osman Hoca, burada, "Buhara Ta'mim-i Maarif Cemiyeti"ni kurmuş, Türkistan'dan gruplar halinde öğrenciler getirtmişti. Osman Hoca’nın Yenilikçi Hareketleri Buhara Emirini de, Rusları da ürkütmüştü 1913 yılında Buhara’ya dönen Osman Hoca, burada da açtığı okullarda her yaştan insanlara okuma yazma öğretme seferberliği başlatmıştı. Bu gelişmelerden Buhara Emiri de Ruslar da memnun olmamıştı. Osman Hocanın okullarında yalnızca din dersleri değil, Matematik, tarih ve coğrafya gibi dersler de veriliyordu. Bu çağdaş eğitim modeli Rusların da emirin de hoşuna gitmedi; okullar kapatıldı. Dünya Savaşı sırasında Ruslar, Türkistan coğrafyasından, cephe gerisi hizmetlerde çalıştırılmak üzere asker toplamak istediklerini bildirdiler. Bunu onur kırıcı bir davranış olarak değerlendiren Türkistanlılar, 1916 bir halk ayaklanması başlattılar ve Türkistan için özgürlük istediler. Osman Hoca bu ayaklanma sırasında 38 yaşındaydı. Bu ayaklanmanın 1917 Ekim devrimi ile Çarlık Rusyası'nın yıkılmasında etkili olduğu söylenir. Buhara Emiri Alim Han Sovyet yanlısı bir politika izlemekte, Cedidçiler ise hürriyet istemekteydiler. 8 Nisan 1917'de Buhara'da büyük bir gösteri yapıldı. Askerler bu gösteriyi kanlı bir şekilde bastırdılar ve Osman Hoca Taşkent'e kaçmak zorunda kaldı. Buhara Emirliği'nin yıkılması, yerine cumhuriyetin kurulması için örgütlenen Yaş (Genç) Buharalılar, Taşkent'teki Rus Komiserliği'nden yardım istediler. Yaş Buharalılar, Rus askerlerinin yardımı ile Buhara Emiri Alim Han'ı devirip, yerine Buhara Halk Şuralar Cumhuriyeti'ni kurdular. Bu arada Yaş Buharalılar iki gruba ayrılmışlar, Osman Hoca gibi sağ eğilimli olanlar devrim karşıtı Basmacılar Grubu'na katılmışlardı. 29 Ağustos 1920'de kurulan Buhara Geçici Hükümeti'nde Osman Hoca Maliye Bakanı görevini üstlenmiş, Alim Han Afganistan'a kaçmıştı. Bu arada Buhara'nın doğusunda özerk Şarki Buhara Milli Hükümeti" kurulmuş, başına da Muhtar Vekil olarak Osman Hoca getirilmişti. 23 Eylül 1921'de Buhara'da yapılan üçüncü kurultayda Cumhurbaşkanı seçilen Osman Hoca 44 yaşındaydı. Osman Hoca devletinin devamını sağlamak için Osmanlı İmparatorluğu ile temasa geçti; o sıralar Buhara yakınlarında bulunan Enver Paşa ile görüştü. Rus garnizonuna baskınlar düzenledi. Bu arada Rusya'dan kaçan esir Türk subaylarının yardımı ile çağdaş donanımlı bir ordu kurmaya çalıştı. Anadolu’da Kurtuluş Savaşı veren kardeşlerine 100 milyon Timur altını gönderdi. Osman Hocayı, kısa süreli cumhurbaşkanlığı dönemindeki bir çalışmalarından dolayı, her zaman minnetle ve şükranla anmamız gerekiyor. TİMUR’UN ALTINLARI TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN TEMELİNE HARÇ OLDU Bilindiği gibi, Kurtuluş Savaşı'nı yürüten Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin maddi imkanları çok kısıtlıydı. Emperyalist devletlere karşı açtığı savaşı zaferle taçlandırabilmesi için paraya ve silah ihtiyacı vardı. Gazi Mustafa Kemal Azerbaycan'dan ve Rusya'dan yardım istemek durumunda kalmıştı. Lenin, Gazi'nin bu isteğini Buhara Cumhurbaşkanı Osman Hoca'ya duyurdu. Kaderin çilvesine bakın, 1402'de Osmanlı İmparatorluğu'nu Ankara'da yenip Fetret Devri'ne sokan Timur Han'ın hazinesinin bir kısmı Buhara'da Osman Hoca'nın kontrolündeydi. Bu istek kendisine iletildiğinde, hiç tereddütsüz 100 milyon altın vermeye hazır olduğunu bildirdi. O dönemde bu kadar altın, Ankara'ya, ancak Rusların trenleriyle taşınabilirdi. Osman Hoca Ruslardan aldığı garantiye güvenerek altınları vagonlar yüklerdi. Timur'un altınları önce Moskova'ya, oradan da Ankara'ya gidecektir. Moskova 100 milyon altının 10 milyonunu altın olarak, 10 milyonunu da silah olarak vagonlara yükleyip Ankara'ya gönderdi. Timur Han'ın 80 milyon altını da Ruslara kaldı. İşte, Ruslar'ın, Kurtuluş Savaşı'nda Türklere para ve silah yardımı yaptığı yolundaki söylentinin aslı budur. Ankara'ya gönderilen paralar, Osmanlı Sultan'ı Beyazıt Han'ı Ankara Savaşı'nda yenen ve imparatorluğun dağılmasına neden olan Timur Han'ın paralarıdır. Bu paraları gönderen de, Üsküdar'daki Özbekler Tekkesi haziresinde yatmakta olan Buhara Cumhurbaşkanı Cennetmekan Osman Hoca, Osman Kocaoğlu'dur.

İNGİLİZLER OSMAN HOCA’YA SİLAH VERMEDİLER  Sovyetler Birliği döneminde, milyonlarca kilometrekarelik Türkistan'da Türkleri bayrağı altında toparlayacak güçlü bir otorite yoktu. Bu konudaki her girişim Ruslar tarafından şiddetle bastırılıyordu. Gizli gizli yapılan örgütlenmeler uzun ömürlü ve etkili olamıyordu. Osman Hoca 9 Aralık 1921'de Taşkent'te kurulan "Türkistan Milli Birliği"nin de gizli üyesiydi.  Osman Hoca, 10 Nisan 1922'de Buhara'da bulunan Rus askerlerinin çekilmesini istedi. Bu karar Rusların sert tepkisine neden oldu.

46



 



Osman Hoca 10 Nisan 1922'de Afganistan'a gitti. Amacı İngiliz elçisiyle görüşmek ve altın karşılığıda silah almaktı. Altına çok düşkün olan İngilizler, Ruslarla olan gizli anlaşmaları nedeniyle, altın parayla ödeme yapılacak olmasına rağmen, Buhara Cumhurbaşkanı Osman Hoca'ya silah vermediler. Osman Hoca devletinin devamını sağlamak için güçlü bir ordu kurması gerektiğinin bilinciydi; bunun için de silah bulmaya çalışıyordu. Osman Hoca silah konusunda İngilizleri razı etmeye çalışırken, 5 Ağustos 1922'de, Enver Paşa Belcivan'da Ruslar tarafından öldürüldüğü haberi geldi.. Aynı günlerde, Osman Hoca'ya haber gönderen Buhara Başbakanı Feyzullah Hoca, Buhara'ya döndüğü takdirde öldürüleceğine ilişkin bir haber göndermişti. Afganistan'ın da baskısıyla Osman Hoca ülkesine değil, Anadolu'ya yönelir ve Eylül 1923'te İstanbul'a geldi. Osman Hoca İstanbul'da da boş durmadı. Yeni Türkistan dergisinde yazdığı yazılarda ve verdiği konferanslarda Sovyet Rusya'nın Türkistan'da uyguladığı sömürgeci politikaları eleştirdi. Rusların baskılarına rağmen, Gazi’nin koruması altında olan Osman Kocaoğlu, yazılarına ve konferanslarına devam etti. Fakat Atatürk'ün ölümünün ardından Osman Kocaoğlu'nun arkasında duran kimse kalmamıştı. 1939'da önce Polonya'ya, oradan da İran'a gitmek zorunda kaldı. Acıdır, ama gerçektir; kurtuluşuna Timur’un altınlarıyla destek veren bu saygıdeğer insana Türkiye Cumhuriyeti, Rusların baskısı nedeniyle, sahip çıkamamıştır. Ancak II. Dünya Savaşı sonrasında, 1945 yılında yeniden İstanbul'a dönen Buhara Cumhurbaşkanı Osman Kocaoğlu, 28 Temmuz 1968'de Hakk'ın rahmetine kavuşmuş ve Üsküdar'daki Özbekler Tekkesi'nin haziresinde toprağa verilmiştir. Allah rahmet eylesin, mekanı Cennet olsun.

İLAÇ BİLGİ İB1-CEDİTÇİLİK (YENİLEŞME)  İsmail Gaspıralı, Türk milliyetçiliği düşüncesinin gelişmesinde büyük etkisi olan ve Türkçülüğün bir ideoloji haline gelmesi ve ulusal bilincin ortaya çıkarılmasında önemli katkıları olan bir aydındır. Gaspıralı, Rusya Türkleri içinde ortaya çıkan bir aydın hareketi olan Cedit Hareketi (Usul-ü Cedit) nin önde gelenlerindendir.  Gaspıralı, kendi görüşlerini yaymak üzere 1881-1882 yılları arasında "Tonguç", "Şafak", "Kamer", "Ay", "Yıldız", "Güneş", "Hakikat" ve "Latail" olmak üzere bir dizi broşür yayımlamıştır. Bu broşürlerde genel olarak dil sorunu incelenmiştir. Daha sonra bu dönemde ilk ikisi Türkçe olan ve Müslümanlara, coğrafya olaylarını, eğitim sistemlerini, basını, sağlık konularını anlatan, "Mirat-ı Cedid"(Yenilik Aynası) ve "Salname-i Türki" ile, Rusya'daki İslâm toplumunun durumunu ve modernleşme konusunu incelediği, Rusça "Russkoe Musulmanstvo" adlı üç eser yazmıştır. Gaspıralı, bu eserinde, Ruslar ve Türkler arasında eşitliği savunmuş ve Rusların asimilasyon politikasına açıkça karşı çıkmıştır. İB2-YAHYA KAPTAN  Yahya Kaptan (d. bilinmiyor - ö. 8 Ocak 1920) , Karakol Cemiyeti üyesi, gizli teşkilatlanma konusunda uzman bir Kurtuluş mücadelesine katılan çeteci. Mondros Ateşkes Antlaşması'ndan sonraki dönemde İttihat ve Terakki'nin kuvvetlerinden olup, Mustafa Kemal Atatürk'ün Sivas Kongresi'ndeki tüm birliklerin tek çatı altında birleşmesi kararına uyarak kendi askerî kuvvetleriyle birlikte Kuva-yi Milliye'ye geçti. Bunun üzerine çok mutlu olan Atatürk, Yahya Kaptan'ı onurlandırdı ve onu halka tanıttı. O dönemde, bu olay Kuva-yi Milliye için büyük bir kazanım oldu. Bu sırada durumdan memnun olmayan İttihatçılar kendi saflarındaki bu çözülmenin önüne geçmek için İstanbul'daki dönemin gazetelerinde, "Kuva-yi Milliye'de böyle bir eşkıyanın var olmasının yanlış olduğu; bu durumun Kuva-yi Milliye için bir kara leke olduğu" gibi karalayıcı yazılar çıkardı. Bu haberlerden bir süre sonra da Yahya Kaptan, İttihatçılar tarafından ele geçirildi ve ensesinden yediği kurşunla 8 Ocak 1920'de öldürüldü. Fakat bu durum çarpıtıldı; Yahya Kaptan kaçarken kahramanca onu kovaladıkları ve onun bu sırada çıkan çatışmada öldüğü yalanı öne sürüldü.Bu olaydan haberdar olan Atatürk, duyunca çok öfkelendi ve Cumhuriyet'in ilanından sonra da bu olayın peşini bırakmayarak bu işten kimlerin sorumlu olduğunu ve kimin bu işte parmağının olduğunun bulunmasını istedi.  Ayrıca bu olayla ilgili olarak diğer bir anekdot ise, o dönemde halkın Atatürk'e olan sevgisini temsil eden heykelleri yaptırılıyordu. Bu dönemde Yahya Kaptan'ın katledildiği bölgenin dönemin belediye başkanı "bir heykel yaptıracaklarını ve böylece Atatürk'ün o bölgeyi de ziyaret edeceğini" duyurdu. Bunun üzerine Atatürk, yapmış olduğu açıklamada bölgenin insanlarına bir sitem olarak "siz daha Yahya Kaptan'a dahi sahip çıkamadınız. Şimdi kalkmış benim heykelimi yapmaktan söz ediyorsunuz; siz öncelikle Yahya Kaptan'ın heykelini yaptırın." dedi.  Atatürk yazmış olduğu eseri Nutuk'ta Yahya Kaptan'a 12-20 sayfa ayırdı; en çok yer sahibi olan kişi de dolayısıyla Yahya Kaptan oldu.    

TBMM’NİN AÇILMASI İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR Mustafa Kemal’in 19 mart 1920’de Temsil Kurulu Adına Yayınladığı Genelgede Şunlar Yer Almaktaydı: Ankara’da olağanüstü yetkilere sahip bir meclis açılacaktır. İstanbul’dan gelen Milletvekillerinin hakları saklı tutulacaktır. Bunun dışında her sancakta yapılacak seçimlerde 5 milletvekilinin Ankara’ya gelmeleri gerektiği belirtilmiştir.

23 NİSAN 1920 DE TBMM AÇILIR.  Mustafa Kemal Ankara’dan Milletvekili seçilir.  Açılış konuşmasını en yaşlı üye olan Sinop Milletvekili olan Şerif Bey yapar.  24 nisan 1920 günü yapılan toplantıda Meclis Başkanlığına M. Kemal seçildi.  UYARI: İstanbul’un İşgali M. Kemal’e Millet adına söz söyleme ve milli mücadeleyi yürüten yeni bir meclisi açma fırsatı vermiştir.  UYARI: Bu meclis tarihimizde “TÜRK” adını taşıyan ilk meclistir. TBMM’ NİN ALDIĞI KARARLAR :  Hükümet kurmak zorunludur.  Yeni bir devlete geçiş gerçekleşmiştir. Meclis Hükümeti 2 Mayıs 1920’ de seçilerek göreve başlamıştır.  Geçicide olsa bir hükümet başkanı yada padişah vekili atamak doğru değildir.  Meclisin bağımsız karar alması ve sürekliliği açısından önemlidir.

47

        

TBMM’ nin üzerinde hiçbir güç ve kuvvet yoktur.Egemenlik Kayıtsız Şartsız Milletindir. TBMM’nin üzerinde güç tanımayarak Osmanlı Yönetimi yok sayılmıştır. TBMM, yasama, yürütme ve yargı yetkilerini kendinde toplamıştır. Güçler Birliği(Kuvvetler Birliği) esası belirlenmiştir. Yargı yetkisini daha sonra istiklal mahkemeleriyle kullanmıştır. Meclisten Seçilecek bir Kurul Hükümet İşlerini yürütür.Meclis Başkanı Hükümetinde başkanıdır. Meclis Hükümeti sistemi benimsenmiştir. Meclis başkanı Başbakanlık görevini de üstlenmiştir. Padişah ve Halife içinde bulunduğu baskıdan kurtulduktan sonra TBMM tarafından yeni durumunu alacaktır.

KARARLARIN ÖNEMİ :  Anadolu’da yeni bir devlet kurulmuştur.  Kurtuluş Savaşı Tek Merkezden yönetilmeye başlanmıştır.  Güçler birliği sağlanmıştır.  Çabuk ve uygulanabilir kararların alınabilmesini sağlamaktır.  Temsil Heyeti görev ve sorumluluklarını TBMM’ ye devretmiştir. TBMM NİN ÖZELLİKLERİ :  Olağanüstü yetkilerle donatılmıştır.  Kurucu Meclis özelliğine sahiptir.  Savaş ve ihtilal meclisidir.  Ulusal Egemenlik ilkesini gerçekleştirmiştir.  Meclise karşı her hareket ve ayaklanmaları önlemek için istiklal mahkemeleri kuruldu.  6. Meclis Hükümeti sistemi kabul edilmiştir.İlk TBMM nin kuruluşundan Cumhuriyetin ilanına kadar bakanları tek tek meclis seçiyordu. Bu sisteme meclis hükümeti denir. Bu hükümetler uyumlu çalışmadığından M. Kemal Cumhuriyetin ilanıyla sistemdeki tıkanıklığı aşmış ve kabine sistemine geçmiştir. Kabine sisteminde meclis Cumhurbaşkanını ; Cumhurbaşkanı Başbakanı; Başbakan Bakanları atar. BİRİNCİ TBMM NİN BAŞARDIĞI İŞLER ŞUNLARDIR:  Ulusal Egemenliği sağlamıştır.  1921 Anayasasını yapıp uygulamaya koymuştur.  Düzenli Orduyu kurmuştur.  Hıyanet-i Vataniye yasasını çıkarmıştır.  Ayaklanmaları bastırmıştır.  İstiklal Mahkemelerinin kurulmasını ve işlemesini sağlamıştır.  İstiklal Marşını kabul etmiştir.  Mustafa Kemal’e Başkomutanlık yetkisi vermiştir.  Mustafa Kemal ve Fevzi Çakmak’a Mareşal, ayrıca M. Kemal’e Gazi unvan ın ı vermiştir.  Kurtuluş Savaşı sırasında yapılan antlaşmaları onaylamıştır.Gümrü , Moskova, Kars , Ankara , Mudanya gibi )  Birinci Meclis zor koşullarda görev yapmıştır.Kurtuluş savaşı sırasında gösterdiği birlikteliği Kurtuluş Savaşı sonrası Lozan Barış Antlaşmasının imzalanması sırasında ve sonrasında gösterilememiştir.Bu durum savaş alanlarında kan dökülerek elde edilen hakların barış masasında kaybedileceği , İtilaf Devletlerinin işini kolaylaştırıp , bize isteklerini kabul ettireceği sağlıksız bir ortam yaratmıştır.  Birinci Meclis 23 Nisan 1920’ de açılmış, henüz seçim süresini doldurmadan 1 Nisan 1923’te seçimlerin yenilenmesine karar vermiş İkinci Meclis 11 Ağustos 1923’te açılmıştır.  UYARI:TBMM nin açılmasından, M. Kemal in ölümüne kadar TBMM beş çalışma ve seçim dönemi geçirmiştir.  1920 – 1923 :Birinci Meclis 1923 – 1927 :İkinci Meclis  1927 – 1931 :Üçüncü Meclis 1931 – 1935 :Dördüncü Meclis  1935 – 1939 :Beşinci Meclis  UYARI:Birinci meclis ,Ulusal egemenliği ve bağımsızlığı sağlarken (Saltanatın kaldırılması 1. Meclisin işidir ), İkinci meclis , daha çok devrimleri, inkılapları gerçekleştirmiştir. BİRİNCİ TBMM YE KATILANLAR KİMLERDİR?  İstanbul’dan Anadolu’ ya gelen Mebuslar  Yeni seçilen Milletvekilleri ve daha sonra Malta sürgününden geriye dönenler.(Hepsi yaklaşık 400 milletvekilidir)

48

KURTULUŞ SAVAŞI BASIN  1-YARARLI YAYIN ORGANLARI  2-ZARARLI YAYIN ORGANLARI 1-YARARLI YAYIN ORGANLARI İstanbul basını Yayının adı Merkezi Ahvâl İstanbul Akbaba İstanbul

Türü Gazete Mizah gazetesi

Akşam

İstanbul

Gazete

Sıklık Süresi belirsiz Haftada iki defa Günlük

Alay

İstanbul

Mizah Gazetesi

Haftalık

Asildar Asker Hocası Aydede Âyine Aydınlık Beşer ve Tabiat Bugün Büyük Mecmua Cadı

İstanbul İstanbul

Gazete Gazete

Günlük 15 günde bir

İstanbul İstanbul İstanbul İstanbul

Gazete Mizah dergisi Gazete Gazete

Haftalık

İstanbul İstanbul

Gazete Dergi

Aylık 15 günde bir

İstanbul

Mizah Gazetesi

Ceride-i Havadis Ceride-i Şikâyât Dergâh Dersaadet Diken Edebî Mecmua Efkâr-ı Umumiye Fırtına Güleryüz Habl-i Metin Hâdisât Halk Sadâsı Hukuk-ı Beşer İdrâk İfhâm İleri İstiklâl Karagöz

İstanbul

Gazete

Haftada iki defa Günlük

İstanbul

Gazete

Haftalık

İstanbul İstanbul İstanbul İstanbul

Dergi Gazete Gazete Dergi

15 günde bir Günlük Haftalık Haftalık

İstanbul

Gazete

İstanbul İstanbul İstanbul

Gazete Gazete Dergi

Haftada iki defa Haftalık Haftalık Haftalık

İstanbul İstanbul İstanbul

Gazete Gazete Gazete

Günlük Günlük Günlük

İstanbul İstanbul İstanbul İstanbul İstanbul

Gazete Gazete Gazete Gazete Mizah dergisi

Günlük Günlük Günlük Süresi belirsiz Haftada iki defa

Memleket Millî Mecmua Minber Müşterek Gazete Resimli Gazete Sebîlü'rreşâd

İstanbul İstanbul

Gazete Dergi

Günlük 15 günde bir

İstanbul İstanbul

Gazete Gazete

Günlük Günlük

İstanbul

Gazete

Haftalık

İstanbulKayseriAnkara

Dergi

Süresi belirsiz

Kurucusu/kadro/notlar Kurucuları Yusuf Ziya Ortaç ve Orhan Seyfi Orhon Necmettin Sadak, Kazım Şinasi ve Ali Naci (Karacan) Ercüment Ekrem Talu ve Aka Gündüz

Haftalık Haftalık

Sedat Simavi

Celal Nuri İleri II. Meşrutiyet'ten 1955 yılına kadar tam 4785 sayı yayımlandı. Mondros Mütarekesi (1918) sonrasında Kurtuluş Savaşı'nı destekledi.

Mehmet Akif (Ersoy)

49

Servet-i Fünun Tanin Tercüman-ı Hakikat Tevhid-i Efkâr (Tasvir-i Efkâr) Türk Dünyası Vakit

İstanbul

Gazete-Dergi

Haftalık

İstanbul İstanbul

Gazete Gazete

Günlük Günlük

Hüseyin Cahit

İstanbul

Gazete

Günlük

İbrahim Şinasi

İstanbul

Gazete

Haftalık

İstanbul

Gazete

Günlük

Vatan Yarın Yeni Mecmua

İstanbul İstanbul İstanbul

Gazete Dergi Dergi

Günlük Haftalık Haftalık

Ahmet Emin Yalman, Mehmet Asım Us

ANADOLU BASINI Adana Yayının adı Ferda Hayat Millî Mefkure Tok Söz

Merkezi Adana Adana Adana Adana

Türü Gazete Gazete Dergi Gazete

Sıklık Haftada iki defa Haftada üç defa 15 günde bir Günlük

Merkezi Adapazarı

Türü Gazete

Sıklık Haftalık

Adapazarı Yayının adı Adapazarı Afyon Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Afyon'da Nur Afyon Dergi Aylık İkâz Afyon Gazete Günlük Söz Birliği Afyon Gazete Süresi belirsiz Amasya Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Amasya'da Emel Amasya Gazete Haftalık Ankara Yayının adı Merkez Türü Sıklık i Ana Türk Yurdu Ankara Dergi 15 günde bir Anadolu Duygusu Ankara Dergi 15 günde bir Anadolu Terbiye Ankara Dergi Aylık Mecmuası Anadolu'da Peyâm-ı Ankara Gazete Haftalık Sabah Anadolu'da Yeni Gün Ankara Gazete Günlük Anavatan Mecmuası Bozkurt Hâkimiyet-i Milliye

Ankara Ankara Ankara

Dergi Dergi Gazete

15 günde bir Haftalık Günlük

Kavânîn Mecmuası

Ankara

Dergi

Mefkure Millî Ordu

Ankara Ankara

Dergi Dergi

Süresi belirsiz Haftalık Aylık

Kurucusu/kadro/notlar

Yunus Nadi Bey (Gazete sonradan Cumhuriyet adını alacaktır)

TBMM’nin yarı resmi organıdır. Zengin yazar kadrosunda Ruşen Eşref (Ünaydın), Dr. Adnan (Adıvar), Mahmut Esat (Bozkurt), Yusuf Akçora ve Dr.Tevfik Rüştü (Aras)

50

Şark*in Sesi Ankara Gazete Günlük Anadolu'da Kalem Ankara Gazete Haftalık Ardahan Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Yeşil Yuva Ardahan Dergi Aylık Aydın Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Aydın İli Aydın Gazete 2 günde bir Bakü Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Azerbaycan Bakü Gazete Süresi belirsiz Balıkesir Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Doğru Söz Balıkesir Gazete Haftalık İzmir'e Doğru Balıkesir Gazete Haftada iki defa Mustafa Necati Bey (y) Zafer-i Millî Balıkesir Gazete Haftada üç defa Batum Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Sadâ-i Millet Batum Gazete Haftada üç defa Bolu Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Dertli Bolu Gazete Haftalık Gamlı Bolu Dergi Haftalık Millî Gaye Bolu Dergi 15 günde bir Türkoğlu Bolu Gazete Süresi belirsiz Bursa Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Arkadaş Bursa Gazete Süresi belirsiz Bursa Mecmuası Bursa Dergi 15 günde bir Ertuğrul Bursa Gazete Haftalık Hakikat Bursa Gazete Haftada üç defa İntibah Bursa Gazete Günlük Kardeş Bursa Gazete Haftalık Millet Yolu Bursa Gazete Haftada iki defa Peyâm-ı Sabah Bursa Sadece bir sayı çıktı Çankırı Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Halk Yolu Çankırı Dergi 15 günde bir Daday Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Nazikter Daday Gazete Haftalık Diyarbakır Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Küçük Mecmua Diyarbakır Dergi Haftalık Edirne Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Arda Edirne Gazete Haftada iki defa İtilâf Edirne Gazete Günlük Paşaeli-Trakya Edirne Gazete Haftalık Elazığ Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Satvet-i Milliyye Elazığ Gazete Haftalık Erzurum Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Albayrak Erzurum Gazete Haftada iki defa Süleyman Necati (Güneri) Eskişehir Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Ahrar Eskişehir Gazete Haftalık Hatif Eskişehir Gazete Süresi belirsiz İmdad Eskişehir Gazete Süresi belirsiz İstiklâl Eskişehir Gazete Haftalık Metanet Eskişehir Gazete Süresi belirsiz

51

Giresun Yayının adı Merkezi Türü Gedikkaya Giresun Gazete Işık Giresun Dergi Karadeniz Giresun Gazete Yeni Giresun Giresun Gazete İnebolu Yayının adı Merkezi Türü Güzel İnebolu İnebolu Gazete İzmir Yayının adı Merkezi Ahenk İzmir Akdeniz İzmir Anadolu İzmir Antalya'da Anadolu İzmir Cumartesi İzmir Efe İzmir Halka Doğru Mecmuası İzmir Hilâl İzmir Hukuk-ı Beşer İzmir Islahat İzmir Sulh ve Selâmet İzmir Şark İzmir Yeni İzmir İzmir Kastamonu Yayının adı Merkezi Türü Açıksöz Kastamonu Gazete

Sıklık Haftalık 15 günde bir Haftalık Haftada üç defa Sıklık Haftalık Türü Gazete Gazete Gazete Gazete Gazete Gazete Dergi Gazete Gazete Gazete Gazete Gazete Dergi Sıklık Günlük

Kurucusu/kadro/notlar

Kurucusu/kadro/notlar

Sıklık Günlük Haftalık Günlük Günlük Haftalık Süresi belirsiz 15 günde bir Günlük Günlük Günlük Günlük Günlük 15 günde bir

Kurucusu/kadro/notlar

Kurucusu/kadro/notlar Hüsnü Bey, İsmail Hakkı (Uzunçarşılı), İsmail Habib (Sevük) ve Mehmet Akif Ersoy

Gençlik Kastamonu Dergi 15 günde bir Kastamonu Kastamonu Gazete Haftalık Kayseri Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Kayseri Gazetesi Kayseri Gazete Haftalık Misâk-ı Millî Kayseri Gazete Günlük Konya Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Babalık Konya Gazete Haftada iki defa Hak Yolu Konya Dergi 10 günde bir Halk Konya Gazete Günlük İntibah Konya Gazete Haftada 6 gün Öğüt Konya Gazete Günlük Abdülgani Ahmet (Doyran) Manisa Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Wilson Manisa Gazete Süresi belirsiz Maraş Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Amâl-i Milliye Maraş Gazete Haftada iki defa Merzifon Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Tecelli Merzifon Gazete 15 günde bir Moskova Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Kızıl Şark Moskova Dergi Aylık Muğla Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Menteşe Muğla Gazete Haftada iki defa Ordu Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Azim Ordu Gazete Haftada iki defa Güneş Ordu Dergi 15 günde bir Muvaffakiyet-i Milliyye Ordu Gazete Haftada iki defa Ordu Bucak Ordu Gazete Haftada iki defa

52

Pozantı Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Yeni Adana Pozantı Gazete Günlük Samsun Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Ahâli Samsun Gazete Süresi belirsiz Aks-i Sadâ Samsun Gazete Haftada üç defa Fırtına Samsun Gazete Haftalık Hayat Samsun Gazete Günlük Samsun'da Hilâl Samsun Gazete Haftada iki defa Sarıkamış Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Varlık Sarıkamış Gazete Haftada iki defa Selanik Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Nefir Selanik Gazete Haftalık Sivas Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Birlik Sivas Gazete Haftalık Dilek Sivas Gazete 15 günde bir Gaye-i Milliye Sivas Gazete Günlük İrade-i Milliye Sivas Gazete Günlük Kurucusu: Mustafa Kemal.Masar Müfit (Kansu) Sofya Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Ahâli Sofya Gazete Günaşırı Trabzon Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Fecir Trabzon Dergi 15 günde bir Güzel Trabzon Trabzon Gazete Haftada üç defa Hak Trabzon Gazete Süresi belirsiz İkbâl Trabzon Gazete Haftada iki defa İstikbal Trabzon Gazete Haftada iki defa Zafer Trabzon Dergi Haftalık 2-ZARARLI YAYIN ORGANLARI (İSTANBUL HÜKÜMETİ DESTEKLİ) İSTANBUL BASINI Mondros Mütarekesi sırasında Milli Mücadele aleyhinde yayın yapan basına Mütareke Basını da deniyordu. Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Alemdar İstanbul Gazete 1909-1922. İngiltere yanlısı. Yazarları Refi Cevat (Ulunay), Rıza Tevfik Peyam-ı Sabah İstanbul Gazete 1913-1922. İngiliz yanlısı. Başyazarı Ali Kemal İstanbul İstanbul Gazete Sait Molla Ümit İstanbul Dergi Refik Halit (Karay), Tarık Mümtaz ANADOLU BASINI Yayının adı Merkezi Ferda Adana

Türü

Sıklık

Adana Postası

Adana

Gazete

Günlük

Rehber

Adana

Gazete

Haftalık

Selamet İrşat

Trabzon Balıkesir

Köylü

İzmir

Kurucusu/kadro/notlar Fransız yanlısı. 1918-1921 arasında çıktı. Sahibi Ali İlmî. Kurucusu Giritli İlhami. Fransızlar gidince gazete de kapandı Selanikli Ata Derviş tarafından yayımlandı. Fransızlar finanse ediyordu. Ömer Fevzi İmtiyaz sahibi Kadızade Hulusi. Trabzon'da "Selamet" gazetesini çıkartan Ömer Fevzi oradan kaçarak geldiği Balıkesir'de işgâl komutanlığının himayesinde "İrşat"ı da çıkarmaya başladı Mehmet Refet, Mehmet Sezai. Gazete başlangıçta ulusalcı çizgideyken, Yunan işgâli sonrasında önce kapatıldı sonra işgâl yanlısı yayın yapma şartıyla tekrar çıkartılmasına izin

53

Zafer

Kastamonu

verildi. Halk arasında "Jurnal Köylü" adı takılmıştı İstanbul Hükümeti yanlısı gazete, Kastamonu vilayetinin Kuva-yı Milliye’ye tam destek verme kararının ardından yayınını durdurmuştur

ZARARLI AZINLIKLARIN KONTROLÜNDEKİ BASIN Tamamı Millî Mücadele'nin karşısında olan azınlık basını şunlardır: İstanbul İstanbul'daki Rum gazeteleri Türklerin İstanbul'dan çıkarılması gerektiğini yazıyorlardı Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Pontos İstanbul Gazete 1919'da çıkmaya başlayan Rumca gazete Trabzon'da bir Rum devletinin kurulmasını destekliyordu. Rönesans İstanbul Gazete Ermenice gazete. Sadece Orta Anadolu Türklere ait olabilir diyordu. Osmanlı Hükümeti'nin sözcülüğünü yapıyor, Kuva-yı Milliye'yi 'sorumsuz çeteler' olarak nitelendiriyordu. Journal İstanbul Gazete Albert Karasu'nun çıkardığı Musevi gazetesi. Musevilerin azınlık hakları d'Orient (Doğu korunmak kaydıyla herhangi bir manda yönetimine evet diyordu. Gazetesi) İzmir İzmir'de çıkan Rum gazeteleri Aydın Vilayeti'nin Yunanistan'a bırakılması için kampanyalar açtılar. Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar Telgrafos İzmir Gazete Patris İzmir Gazete Amolthia Kozmoz İzmir Gazete Estia İzmir Gazete Trabzon Trabzon'da çıkan Rum gazeteleri İzmir'in işgâline alkış tuttular. Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar E pota Trabzon Gazete Rum gazetesi. Pharos İanadolis (Anadolu Feneri) Trabzon Gazete Rum gazetesi. Adana Ermeniler tarafından yayımlanan gazetelerin tamamı 1921 yılında kapanmıştır. Bunların bir tanesi ("Adana") Ermeni harfleriyle Türkçe basılırken diğerleri Ermenice basılıyordu. Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro Toros Adana Gazete Ermenice Kilikya Adana Gazete Ermenice Hayistan Adana Gazete Ermenice Azadamard Adana Gazete Ermenice Adana Adana Gazete Ermeni harfleriyle Türkçe Davros Adana Gazete Ermenice Haygagan Tsayn Adana Gazete Ermenice Art Adana Gazete Ermenice Sakank Adana Gazete Ermenice Ararat Adana Gazete Ermenice Nor Aşharn Adana Gazete Ermenice Kilikya Surhantay Adana Gazete Ermenice Nor Serunt Adana Gazete Ermenice

54

BAZI GAZETELERİN ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ Millî Mücadele Taraftarı Yayın Ve Kuruluşlar İrâde-i Milliye*  4 Eylül 1919’da Sivas Kongresi’nde alınan kararla çıkarılmıştır. Hâkimiyet-i Milliye*  Millî Mücadele döneminde TBMM’nin yarı resmî yayın organı olmuştur. Ceride-i Resmiye*  TBMM’nin resmî yayın organıdır. Cumhuriyet’in ilânından sonra adı “Resmî Gazete” olmuştur. Minber*  21 Kasım 1918’de Mustafa Kemal’in fikirlerini yaymak için Fethi Okyar ile birlikte İstanbul’da çıkardığı gazetedir. Açıksöz*  15 Haziran 1919’da Kastamonu’da çıkarılmıştır. İstiklâl Marşı ilk kez bu gazetede yayımlanmıştır. Hukuk-u Beşer*  1918-1919 yılları arasında İzmir’de yayımlanmıştır. Yunan kuvvetlerine ilk kurşunu atan Hasan Tahsin başyazarıdır. Sebilü’r-reşad*  1908’de Eşref Edip’in İslâmcılık fikrini yaymak için çıkardığı bu derginin başyazarı Mehmet Âkif Ersoy’du. İleri*  1918’de Celâl Nuri ve Suphi Nuri tarafından İstanbul’da çıkarılmıştır. Atatürk’ün isimsiz yazıları bu gazetede yayımlanmıştır. Albayrak*  Doğu Anadolu Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti’nin yayın organı olarak Erzurum’da çıkarılmıştır. Yeni Gün*  1918’de Yunus Nâdi tarafından İstanbul’da yayımlanmaya başlayan bu gazete 1920’de Ankara’ya taşınmıştır. Gazete Ankara’nın ilk günlük gazetesidir. Dergâh*  Millî Mücadele’yi destekleyerek edebiyatçılara bu yönde bilinç vermiş, Yahya Kemal, Ahmet Haşim, Yakup Kadri, Nurullah Ataç gibi yazarları bir araya getiren, 1920’lerin başında yayımlanmış olan dergidir. ANADOLU AJANSI*  6 Nisan 1920’de Halide Edip Adıvar ve Yunus Nâdi’nin katkıları, Mustafa Kemal’in onayı ile Millî Mücadele döneminde Anadolu insanına doğru bilgiler vermek, mücadelenin amacını dünya kamuoyuna anlatmak için kurulmuştur. İzmir’e Doğru  Vâsıf Çınar tarafından İzmir’de çıkarılmıştır. İkdam  Ahmet Cevdet tarafından kurulan bu gazete, 1894-1928 yılları arasında yayın yapmıştır. Vakit  İstanbul’da 1875 yılından itibaren çıkarılmıştır. Başyazarı Ahmet Emin Yalman’dı. Öğüt  1918’de Abdülgâni Ahmet Bey tarafından kurulan gazetede İzmir’in işgalini protesto eden yazılar yayımlanmıştır.  İstikbal Trabzon’da Faik Ahmet Barutçu tarafından çıkarılmıştır. Tasvir-i Efkâr (Tevhid-i Efkâr)  1862’den itibaren yayın hayatına başlayan gazete Millî Mücadele ile ilgili haberleri İstanbul’da yayımlamıştır. Küçük Mecmuâ  1922’de Ziya Gökalp tarafından Diyarbakır’da çıkarılmıştır. Tercüman  TBMM Hükûmeti resmî tebliğ ve cephe haberlerini bu gazetede yayımlamıştır. Ahâli  İsmail Cenâni tarafından Samsun’da çıkarılmıştır. Emel  Amasya’da çıkarılmıştır. Yeni Adana  1918’den itibaren Adana’da çıkarılmaya başlanmıştır.

55

MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİ’Nİ ANLATAN BAZI EDEBÎ ESERLER 

       





                      

Tarık Buğra, Küçük Ağa (1963) ile bu dönem Millî Mücadele anlatılarına farklı bir derinlik kazandırır ve din adamlarının , dindar insanların Millî Mücadele’deki gerçek yerinin romana yansımasını görebilmek için Tarık Buğra’ya kadar beklemek gerekmiştir.Yazar, romanda, Kuva-yı Milliye karşıtı bir din adamının (İstanbullu Hoca) zamanla Kuva-yı Milliye saflarında yer alıp “Küçük Ağa” oluşunu anlatırken dinin ve din adamının sanıldığı ya da gösterildiği gibi Millî Mücadele’nin önünde bir engel oluşturmadığını belirtir. Münevver Ayaşlı da Pertev Bey’in Üç Kızı (1968)’nda Millî Mücadele’ye dinin ve din adamlarının katkıları açısından yaklaşır. Kemal Tahir, Esir Şehrin İnsanları (1955), Esir Şehrin Mahpusu (1962) adlı romanlarında Mütareke İstanbul’unu, “milliciler” in sıkıştığı bir mekân olarak işler. Burada yer yer Millî Mücadele’ye de değinilmekle birlikte esas olarak toplumun yozlaşmışlığı, çürümüşlüğü konu edinilir. Yorgun Savaşçı (1965)’da ise Esir Şehir dizisindeki milliciler, Anadolu’dadır artık. Samim Kocagöz’ün, Kalpaklılar (1962), Doludizgin (1963) adlı romanları, İzmir’in işgaliyle başlayıp Türk ordusunun zaferiyle sonuçlanan süreci belgelerden, anılardan yola çıkarak anlatan belgesel romanlardır. Talip Apaydın, Toz Duman İçinde (1974), Vatan Dediler (1975-1976) adlı romanlarında Millî Mücadele’yi, çok fazla dile getirilmeyen boyutuyla, köylülerin cephesinden yansıtmıştır. Hasan İzzettin Dinamo, Kutsal İsyan (1966-1968) adlı sekiz ciltlik belgesel romanında, Millî Mücadele’yi öncesindeki olaylardan başlayarak kronolojik ve edebi bir öyküleme tekniği içerisinde sunar. İlhan Tarus, Var Olmak (1957), Vatan Tutkusu (1967) adlı romanlarında Millî Mücadele’nin Türk olmayan iç düşmanlarla savaşılan yönünü anlatır. Millî Mücadele’ye daha çok “milliyet” kavramı açısından yaklaşmıştır. İlhan Selçuk, Yüzbaşı Selahattin’in Romanı (1973-1975)’nda gerçek bir Kuva-yı Milliyeci’den yola çıkarak her yönüyle bir “Kuva-yı Milliyeci tipi”ni ortaya koymaya çalışır. Attilâ İlhan’ın romanları Millî Mücadele’ye farklı bir soluk getirir. Gerek bakış açısı gerek konuyu işleyiş tarzı açısından Kurtlar Sofrası (1963-1964), Sırtlan Payı (1974), Dersaadet’te Sabah Ezanları (1981) ve Allah’ın Süngüleri-Reis Paşa (2002) alışılagelmiş Millî Mücadele romanlarından farklıdır.Bu fark, İlhan’ın, söz konusu dönemi, salt başlayan ve biten bir süreç olarak görmeyişinden kaynaklanır. O, konuya diyalektik bir yöntemle yaklaşır. Bu anlamda, tarihsel olayın yalnızca kendisi değil, onu doğuran nedenler ve ortaya çıkardığı sonuçlar da önemlidir İlhan için. Bu açıdan bakıldığında Kurtlar Sofrası, Sırtlan Payı ve Dersaadet’te Sabah Ezanları’nda Millî Mücadele, öncesi ve sonrasıyla onu gerçekleştiren Kuva-yı Milliye ruhu açısından işlenir. Allahın Süngüleri ise tamamiyle bir Millî Mücadele romanıdır. Kurtuluş Savaşı’nı, olay örgüsünün tamamına egemen kılan bir kurguyla konu edinen tek İlhan romanıdır. Daha önceki romanlarında olayın düşünsel ve tarihsel boyutunu irdeleyen yazar, Mustafa Kemal’i romanın merkezine yerleştirdiği Allahın Süngüleri’nde bu kez savaşın kendisini ele alır. Ancak romanı, salt Atatürk eksenine indirgemez. Burada biyografi değil, böylesine önemli bir savaşta Atatürk’ün oynadığı rol vurgulanır. Dönemin diğer romanları: Ayla Kutlu, Bir Göçmen Kuştu O (1985), Emir Bey’in Kızları (1998); Hasan İzzettin Dinamo, Anadolu’da Bir Yunan Askeri (1988); Celal Hafifbilek Ankara 1920 (1998); Yılmaz Karakoyunlu, Üç Aliler Divanı (1991), Çiçekli Mumlar Sokağı (2000); Ferzan Gürel, İzmir’in İşgalinden Kurtuluşa (2000); Hıfzı Topuz, Gazi ve Fikriye (2001), Çamlıca’nın Üç Gülü (2002); Mustafa Yıldırım, Ulus Dağına Düşen Ateş (2002), Mehmet Coral, İzmir:13 Eylül 1922 (2003); Turgut Özakman, 19 Mayıs 1919 (2 cilt, 2002-2003), Şu Çılgın Türkler (2005), Ayşe Kulin, Veda / Esir Şehirde Bir Konak (2007). Turgut Özakman’ın Şu Çılgın Türkler (2005)’i son dönemde adından çokça söz edilen bir belgesel romandır. Bir üçlemenin ilki olan Şu Çılgın Türkler (diğer ikisi Diriliş [2008], Cumhuriyet), önemini, yazılış dönemi itibariyle kazanan bir romandır. Türk halkına, tarihini, “milliyet” bilincini tekrar hatırlatan, kendine dönük bir muhasebe yaptıran roman, didaktik bir gayeyle yazılmıştır. Belgelerden hareket ederek Millî Mücadele sürecini romanlaştıran yazarın kendisi de Aslankara (2008,20)’nın da üzerinde durduğu gibi Şu Çılgın Türkler’i roman sanatının gerekirlikleri yönünde değil görevci bir anlayışla kaleme aldığını belirtmektedir. Halide Edip Adıvar: Ateşten Gömlek (1922)( Ateşten Gömlek, Kurtuluş Savaşı romanlarının ilk romanı), Vurun Kahpeye (1923, tefrika), Zeyno’nun Oğlu (1928). Türk’ün Ateşle İmtihanı, Dağa Çıkan Kurt (Hikâye), Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Sodom ve Gomore (1928), Yaban (1932), Ankara (1934). Reşat Nuri Güntekin: Yeşil Gece (1928), Eski Hastalık (1938). Peyami Safa: Bir Akşamdı (1924), Sözde Kızlar (1923), Biz İnsanlar (1937, tefrika). Ercüment Ekrem Talu: Kan ve İman (1925). Mehmet Rauf: Halâs (1929). Esat Mahmut Karakurt: Allahaısmarladık (1936). Burhan Cahit Morkaya: Nişanlılar (1937). Mükerrem Kâmil Su: Dinmez Ağrı (1937). Şukûfe Nihal, Yalnız Dönüyorum (1938). Aka Gündüz, Dikmen Yıldızı (1927). Güney Halim, Gökmen (1932). Sıtkı Şükrü Pamirtan, Toprak Mahkûmları (1938). Abidin Daver, Mülâzimin Romanı (1936). Kâmil Yazgıç, Türk Yıldızı Emine (1937). Mustafa Kemal Atatürk Nutuk, Söylev ve Demeçler Kâzım Karabekir İstiklâl Harbimiz Ali Fuat Cebesoy Millî Mücadele Hatıraları Yakup Kadri Karaosmanoğlu Yaban, Sodom ve Gomore, Ergenekon III (Hikâye) Falih Rıfkı Atay Çankaya, Zeytindağı (Anı) Refik Halit Karay Çete Kemal Tahir Yorgun Savaşçı, Esir Şehrin İnsanları Ahmet Hamdi Tanpınar Sahnenin Dışındakiler

56

  

Nâzım Hikmet Ran Kurtuluş Savaşı Destanı (Kuvây-i Milliye) Şevket Süreyya Aydemir Tek Adam (M. Kemal Atatürk’ün Biyografisi) H. C. Armstrong Bozkurt (Mustafa Kemal’in sağlığında yayımlanan ilk biyografik eserdir.) (1932) (Sansürlü eserdir.)

TARİHİ ROMANLARIN ÖZELLİKLERİ A)Tanzimat Dönemi Romanları  Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat: Şemsettin Sami’nin eseridir. İlk yerli romandır. Romantik bir romandır. Konusu bir evlilik dramıdır.  İntibah: Namık Kemal’in eseridir. İlk edebî roman olarak kabul edilir. Ali Bey, Mahpeyker’e aşık olur. Bu kötü kadından Dilaşup ismindeki cariye sayesinde uzaklaşır. Bunun üzerine Mahpeyker Ali Bey’i öldürtmek ister. Dilaşup, Ali Bey’i ölümden kurtarsa da kendisi ölür. Daha sonra Ali Bey, Mahpeyker’i öldürür, hapse girer ve orada hastalanarak ölür.  Cezmi: Namık Kemal’in romanıdır. İlk tarihi romandır. Cezmi, 16. yüzyılda İstanbul’da yaşamış bir Türk sipahisidir. İranlılara esir düşen Adil Giray’a yardım etmek için İran’a gider. Romanın ikinci cildi yazılmamıştır.  Felatun Bey ile Rakım Efendi: Ahmet Mithat Efendi’nin yanlış batılılaşma temasını işlediği romanıdır. Romantizm etkisindedir. Felatun Bey alafranga hayata özenen mirasyedi bir züppedir. Buna karşın Rakım Bey, ağırbaşlı ve dengeli bir tiptir.  Sergüzeşt: Samipşazade Sezai’nin romanıdır. Romantizmden realizme geçişte köprü rolü oynayan bu eser, Dilber adındaki esir bir kızın, satıldığı zengin konaklardaki acıklı yaşamını anlatır. Dilber, bu konaklardan birinde geç ressam Celal Bey’e aşık olur; romanın sonunda, götürüldüğü Mısır’da kendini Nil nehrine atarak intihar eder.  Araba Sevdası: Recaizade Mahmut Ekrem’in realist bir anlayışla yazdığı romandır. Romanda, yanlış batılılaşma teması işlenir. Bihruz Bey adındaki alafranga züppe tipin gülünçlükleri ve hayali aşkları anlatılır.  Zehra: Nabizade Nazım’ın natüralizmin etkisinde yazdığı romanıdır. Ana çizgileri Ahmet Mithat’ın Müşahedat adlı romanına benzeyen eserde kahramanların ruh durumları fizyolojik ve toplumsal etkilerle açıklanmıştır. B) Servet-i Fünun Dönemi Romanları  Mai ve Siyah: Halit Ziya’nın realizmi başarıyla uyguladığı romanıdır. Eserin kahramanı Ahmet Cemil, romantik bir gençtir. Ünlü bir edebiyatçı olmayı, yazdığı eserden büyük bir servet kazanınca da sevdiği genç kızla evlenmeyi hayal etmektedir. Ancak, eseri eleştirilere uğrar, kız kardeşi ölür, sevdiği kız başkasıyla nişanlanır. Bunun üzerine hayallerini İstanbu’a gömüp bu şehirden ayrılır.  Aşk-ı Memnu: Halit Ziya Uşaklıgil’in en başarılı romanıdır. Realist bir eserdir. Firdevs Hanım adındaki eğlence düşkünü dul bir kadının büyük kızı Bihter, kendisinden yaşça çok büyük olan Adnan Bey ile evlenir. Adnan Bey’in küçük kızı Nihal bu evliliği kabullenemez. Adnan Bey’in zenginliğine kapılan Bihter yanlış bir evlilik yaptığını anlar. Kocasının yeğeni Behlül adındaki genç ile Bihter arasında yasak bir aşk başlar. Ancak Behlül, Bihter’den bıkarak Nihal ile nişanlanınca yasak aşk açığa çıkar. Bihter intihar eder, Behlül de kaçar.  Eylül: Mehmet Rauf’un edebiyatımızın ilk psikolojik romanı sayılan romanıdır. Olay basit, kişiler azdır. Suat (bayan) ve Süreyya (erkek) evlidirler. Süreyya’nın arkadaşı Necip, bu mutlu çiftin evinde sık sık misafir kalır. Necip, arkadaşının karısı Suat’a derin bir saygı duyar. Ancak bu saygı zamanla aşka dönüşür. Suat da onu sever. Ancak aşklarını birbirlerine itiraf edemezler. Derken, bir yangın çıkar; Necip, yanan evde Suat’ı kurtarmaya çalışır. Ancak Suat’la birlikte aynı ateşte yanar. C) Servet-i Fünun Dışında Kalan Romanlar  Mürebbiye: Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın natüralist bir eseridir. Memleket çocuklarının eğitiminin, ne olduğu belirsiz yabancı mürebbiyeler eline bırakılmasının doğuracağı kötü sonuçlar gösterilmek istenmiştir.  Şıpsevdi: Hüseyin rahmi Gürpınar’ın romanıdır. Yazarın “Şık” romanındaki Şöhret’e benzeyen bir tip olan Meftun, körü körüne Batı’ya bağlıdır. Aynı şekilde Edibe de doğuya bağlıdır. Eserde bu iki tip karşılaştırılmış, her ikisinin de gülünç yanları gösterilmiştir. D) Milli Edebiyat ve Cumhuriyet Dönemi Romanları  Handan: Halide Edip Adıvar’ın ilk romanıdır. Mektup biçiminde yazılan roman, kadın psikolojisini inceler. Eylül’den sonra psikolojik roman türünün en başarılı örneklerindendir.  Ateşten Gömlek: Halide Edip Adıvar’ın romanıdır. Edebiyatımızda Kurtuluş Savaşı üzerine yazılan ilk romandır.  Vurun Kahpeye: Genç ve idealist bir öğretmen olan Aliye’nin Kurtuluş Savaşı sırasındaki mücadelesini ve aşkını, sahte bir din adamı tarafından linç ettirilişini anlatan bu romanı Halide Edip Adıvar yazmıştır.  Sinekli Bakkal: Halide Edip Adıvar’ın töre romanıdır. İstanbul’da Sinekli Bakkal semti ve o semtin çevresinde II. Abdülhamit döneminin toplumsal sorunlarını ele almıştır. Eserin kahramanı Rabia, tiyatrocu ve Karagözcü Kız Tevfik’in kızıdır. Dinî bir eğitim almış ve ünlü bir mevlithan olmuştur. Sürgündeki babasının bakkal dükkânını da işletmekte ve bu arada gittiği konaklardan birinde Mevlevi şeyhi Vehbi Dede’den alaturka musiki dersleri almaktadır. Aynı konakta piyano dersleri veren İtalyan müzisyen Pregrini, Rabia’nın sesine hayran olmuştur. Daha sonra Rabia, kendisini seven ve Müslüman olan Pregrini ile evlenir. Böylece yazar, Doğu ile Batıyı birleştirmiş olur. Bu roman Cumhuriyet döneminde yazılmıştır.  Kiralık Konak: Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun ilk romanıdır. Eserde, üç ayrı kuşak arasındaki çatışmalar üzerinde durularak bir ailenin çözülüşü gösterilmiştir. Aşırı Batı hayranı züppe tipinin de başarıyla çizildiği eser, aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu’nun Tanzimat’tan I. Dünya Savaşı’na kadar olan yıllarını toplumsal değişmeye ışık tutarak anlatır.  Nur Baba: Yakup Kadri’nin bu romanında olaylar, bir Bektaşi tekkesi çevresinde geçer. Yazar bu eseriyle Bektaşî tekkelerindeki yozlaşmayı gözler önüne sermiştir.  Yaban: Yakup Kadri’nin bu romanında, köylü ile aydın arasındaki uçurum gösterilmek istenmiştir. Köylülere göre şehirli ve aydın “yaban”dır. Anı biçiminde yazılan romanda I. Dünya Savaşı’nda bir kolunu kaybetmiş olarak İstanbul’a dönen Ahmet Celal’in daha sonra emir eri Mehmet Ali’nin köyüne yerleşip orada yaşaması anlatılır. Ahmet Celal, köylü kızı Emine’yi sever. Emine başkasıyla evlenir. Derken, köye Yunan ordusu girer. Ahmet Celal ve Emine düşmanın elinden kaçarlar. Ancak Emine ağır yaralanmıştır. Ahmet Celal, bilinmeyen bir yöne doğru gider. Roman böylece İstiklal Savaşı’ndan da kesit sunmuş olur. Eser 1930 yılında yazılmıştır.

57

 Sodom ve Gomore: Yakup kadri’nin Cumhuriyet döneminde yazdığı bu roman, mütareke döneminde düşman işgalindeki İstanbul’u anlatır. Düşmanla işbirliği yapan soysuzlaşmış çevrelerin ahlak düşüklüğü yüzünden, yazar İstanbul’u Sodom ve Gomore kentlerine (Filistin’de ahlak sapkınlığı nedeniyle Allah’ın gazabına uğradığı rivayet edilen kentler) benzetir.  İstanbul’un İçyüzü: Refik Halit Karay’ın romanıdır. İttihat ve Terraki Fırkası adamlarını ve I. Dünya Savaşı sırasında bunların zengin ettikleri savaş zenginlerini eleştiren bir romandır.  Çalıkuşu: Reşat Nuri Güntekin’in en ünlü romanıdır. Bir aşk kırgını olan Feride’nin İstanbul’dan Anadolu’ya kaçışı; Anadolu’nun kasaba ve şehirlerinde idealist bir öğretmen olarak çalışması; Anadolu’nun geri kalmışlığıyla mücadele etmesi romanın konusunu oluşturur.  Yeşil Gece: Reşat Nuri Güntekin’in tezli romanıdır. Eserde medrese çevreleri ile mücadele eden Şahin Bey anlatılır. Şahin Bey, medresede yetiştiği halde daha sonra Atatürk’ün devrimlerine inanmış, aydınlanmış bir gençtir.  Yaprak Dökümü: Reşat Nuri Güntekin’in yanlış batılılaşma temasını işlediği romanıdır. Batı özentisi hayatla gelir arasındaki dengesizlik yüzünden bir ailenin çöküşü anlatılmıştır.  Sözde Kızlar: Peyami Safa’nın ilk romanıdır. Anadolu’da başlayan Kurtuluş Savaşı esere, fon olarak alınmış; Mütareke döneminde İstanbul’daki yüksek tabakanın ahlak bozukluğu bu fonun önünde işlenerek karşıt bir durum oluşturulmuştur.  Dokuzunca Hariciye Koğuşu: Peyami Safa’nın ruh çözümlemesi romanıdır. Diğer psikolojik romanlar gibi basit bir olay üzerine kurulmuştur. Bacağındaki kemik hastalığı yüzünden iyi bir bakım görmesi gereken on beş yaşındaki çocuğun anıları biçimde düzenlenen roman, otobiyografik roman özelliği de taşır.  Ayaşlı ve Kiracıları: Memduh Şevket Esendal’ın romanıdır. Cumhuriyet’in ilk yıllarının Ankara’sını anlatan romanda Türkiye’nin çeşitli tabakalarından gelmiş insanların hayatları anlatılır.  Huzur: Ahmet Hamdi Tanpınar’ın romanıdır. Olay ve karakter romanı olmaktan çok, karışık ruh hallerini tasvir eden bir yaşantı romanı olan eser, yer yer yazarının özel yaşamını yansıtır. Türk toplumunun girdiği uygarlık krizinin Doğu-Batı sorunsalı içinde ele alındığı eserde İstanbul’un tabiat, tarih ve kültür güzelliklerine önemli yer verilir.  Saatleri Ayarlama Enstitüsü: Ahmet Hamdi Tanpınar’ın romanıdır. Saat düşkünü iki arkadaşın, kurdukları Saatleri Ayarlama Enstitüsü çevresindeki gerçek-hayal arasındaki yaşamlarını anlatan romanda yazarın asıl amacı, iki uygarlık arasında bocalayan toplumumuzun yanlış tutumlarını alaycı bir tarzda eleştirmektir.  Devlet Ana: Kemal Tahir’in Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş yıllarını romanlaştırdığı eseridir.  Yorgun Savaşçı: Kemal Tahir’in Kurtuluş Savaşı’nı konu alan romanıdır. İşgal altındaki İstanbul’da başlayan hareketli olaylar, bunalımdan kurtulmak isteyen yorgun savaşçıların Anadolu’ya geçmeleriyle gelişir. Mustafa kemal saflarına katılmalarıyla Kurtuluş Savaşı’nı müjdeleyen milli bir güven duygusu içinde sona erer.  Fahim Bey ve Biz: Abdülhak Şinasi Hisar’ın romanıdır. Eserde, kendi hayal dünyasında mutlu bir yaşam süren; fakat çevresindeki insanların kaçık güzüyle baktıkları Fahim Bey’in büyük bir iş hanında yazıhane tutması; dosyalar, defterlere gömülerek hayali yazışmalar düzenlemesi anlatılır.  Üç İstanbul: Mithat Cemal Kuntay, bu romanında Abdülhamit, Meşrutiyet ve Mütareke dönemlerinin İstanbul’unu anlatır.  Küçük Ağa: Tarık Buğra’nın kurtuluş savaşını konu alan eseridir. Padişah’a bağlılığı güçlendirmek için Akşehir’e gönderilen İstanbullu Hoca, Kuva-yi Milliyecilerin kendisini öldürmek istemesi üzerine çetecilere karışı ve Küçük Ağa adıyla anılır. Çolak Salih’le tanıştıktan sonra padişah yanlısı tutumunu bırakarak Kuva-yi Milliye hareketini destekler. 1.TBMM’NİN ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ Yeni Türkiye’nin İlk Hükümeti  Şeriyye vekili Mustafa Fehmi Bey Bursa  Müdafaaimilliye Fevzi Paşa Kozan vekili  Hariciye vekili Bekir Sami Bey Tokat  Maliye vekili Hakkı Behiç Bey Denizli  Nafia vekili İsmail Fazıl Paşa Yozgat  İktisat vekili Yusuf Kemal Bey Kastamonu  Adliye vekili Celaleddin Arif Bey Erzurum  Dahiliye vekili Cami Bey Aydın  Maarif vekili Dr. Rıza Nur Bey Sinop  Sıhhat ve İctimai Dr. Adnan Adıvar Bey İstanbul Muavenet Vekili  Erkanıharbiyei İsmet Bey Edirne Umumiye vekili  9 Temmuz 1920’de meclisin güven oyuyla hükümet kurulmuştur.  ➥ İlk TBMM’de Meclis Hükümet sistemi uygulanmıştır. Yani Meclis başkanı aynı zamanda hükümet ve devlet başkanıdır.  ➥ İcra vekiller heyeti mecliste tek tek oylama ile seçilmiştir. I. TBMM’nin İlk İcraatları  Genelkurmay Başkanlığı kuruldu ve yürütme organına katılması kabul edildi. (27 Nisan 1920)  Hıyanetivataniye Kanunu kabul edildi (29 Nisan 1920)  Avrupa Devletleri Dışişleri Bakanlarına TBMM’nin Ankara’da açıldığı bildirildi. (30 Nisan 1920)  Bakanlar Kurulu (İcra vekiller heyeti) seçimine dair kanun kabul edildi. (2 Mayıs 1920) I. TBMM’nin Nitelikleri  ★ Yasama, yürütme ve yargı görevi meclise aittir. Yasama :  Bir devletle toplum yaşamını düzenleyen hukuk kurallarını koymaktır. Buna kanun yapmada denilir. Yürütme :  Hukuk kurallarının bir erk tarafından uygulanmasıdır.

58

   

    

Yargı : Vatandaşlar arasında hukuk kuralları uygulanırken haksızlıkları önlemek gerekir. Ayrıca kurallara uymayanları cezalandırmak gerekir. Buna yargılama denir. ★ İlk TBMM’nin ana programı “Misakımilli’yi gerçekleştirmektir. ★ Kurtuluş Savaşı’nı örgütlemektir. Yorum : İlk TBMM, kurucu meclis niteliği taşır. Süreklidir, geçici değildir. İhtilalcidir. Yeni bir sistem getirmiştir. Halkçıdır, halkın sorunlarıyla ilgilenmiştir. Ulusaldır, isminde Türkiye’yi kullanmıştır. Meşrudur, 1921 Anayasa’sını yapmıştır. İLK ANAYASA (TEŞKİLAT-I ESASİYE): 20 OCAK 1921 TBMM 23 Nisan 1920’de açıldığı halde yeni bir Anayasa neden hemen hazırlanamamıştır? günlerde Anayasa tartışmaları yapmak Ulusal Birliği zedeleyebilirdi. Bu dönemde TBMM’ ye karşı çıkan ayaklanmaların bastırılmasıyla ilgilenilmiştir. Yunan ordusunun ilerleyişi Anayasa hazırlanmasını geciktirmiştir. Yukarıdaki nedenler Anayasa nın hazırlanışını geciktirmiştir.

1921 ANAYASASININ ÖZELLİKLERİ :  Yeni Türk Devletinin ilk anayasasıdır.  Birinci İnönü zaferinin kazanılması Anayasanın ilanını kolaylaştıran etken olmuştur.  Bu Anayasa olağanüstü bir durumda ülkenin bağımsızlığını sağlamakla uğraştığından kısa ve özet olarak hazırlanmıştır.  M. Kemal 13 Eylül 1920 de Meclise önerge verir.Bu önerge 20 Ocak 1921 tarihinde “Teşkilatı Esasiye Kanunu” adıyla yeni Türk Devletinin ilk Anayasası olarak kabul edilmiştir. 1921 ANAYASASININ TEMEL MADDELERİ : o Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir. o Yasama, yürütme ve yargı yetkileri TBMM de toplanır. o Türkiye Devleti,TBMM tarafında yönetilir ve Hükümeti “TBMM Hükümeti” adını alır. o TBMM, iller halkınca seçilen üyelerden oluşur. o TBMM nin seçilmesi iki yılda bir yapılır. o TBMM, Hükümeti seçtiği vekillerle (bakanlarla) yönetir. o Bakanlar Kurulu içlerinden birini kendilerine başkan seçerler.Ve TBMM nin başkanı Bakanlar Kurulunun da başkanıdır. 1921 ANAYASASININ ÖNEMİ VE YORUMU :  Bu Anayasa ile Türk tarihinde ilk kez Egemenlik Ulusa verilmiştir.  Yeni Türk Devletinin kuruluşunun hukuki ve siyasi bir belgesidir.  Kurtuluş Savaşında hızlı ve çabuk kararlar alabilmek amacıyla;  -Kısa ve öz olarak hazırlanmıştır  -Güçler Birliği ilkesi geçici olarak benimsenmiştir.  Vatandaşların temel hak ve özgürlükleri gibi konulara değinilmemiştir. Bunun nedeni,o günün şartlarından dolayı vatanın kurtuluşu ile ilgili hükümlere öncelik verilmesi olmuştur.  TBMM nin başkanının hükümetinde başkanı olmasıyla Meclis Hükümeti sistemi benimsenmiştir. UYARI:  29 Ekim 1923 ‘ te Cumhuriyetin ilanıyla devletin yönetim şekli belirlenmiş, Meclis Hükümeti Sistemi” terk edilerek bu günkü Kabine Sistemine geçmiştir.  Yeni Türk Devletinin ilk Anayasasıdır.

   

TBMM’ YE KARŞI ÇIKARILAN AYAKLANMALAR: Mondros sonrasında orduların büyük ölçüde dağıtılması, güvenliğin bozulmasına ve ayaklanmaların çıkmasına ortam hazırlamıştır. TBMM’ nin açılmasıyla ayaklanmalar hız kazanmıştır. Bu ayaklanmaların görülmesinde İtilaf Devletleri ve İstanbul Hükümetinin çalışmaları önemli rol oynamıştır. TBMM bu en kritik dönemde bir yandan düşman işgaliyle uğraşırken bir yandan da bu isyanları bastırmaya uğraşmıştır. TBMM ye karşı yapılan ayaklanmaların amacı direniş hareketini kırmaktır.

AYAKLANMALARIN NEDENLERİ :  İşgallerin kolaylaşmasını sağlamak.  Azınlıkların kendi devletlerini kurma düşünce ve istekleri.  Ulusal Birliği sona erdirme düşüncesi.  İstanbul Hükümetinin ve Şeyhülislamın M.Kemal ve Milli mücadele aleyhine yayınladıkları fetvaların uçaklarla Anadolu nun her tarafına atılarak halkın kışkırtılması.  Düzenli ordunun kurulması aşamasında bazı Kuvay-i Milliyecilerinin Düzenli Orduya katılmak istememesi.  M. Kemal ve arkadaşlarının gıyabi(kendilerinin bulunmadığı) bir mahkemede yargılanıp idama mahkum edilmeleri.  İstanbul Hükümeti ve saltanata bağlı kişilerin İtilaf Devletlerine hoş görünmek için Anadolu ve Trakya da kışkırtmalara girişmeleri.  Bazı Kuvay-i Milliyecilerin halka eziyet etmeleri.

59

 Mondros sonrası oluşan otorite boşluğu ve güvensizlik nedeniyle eşkıyaların türemesi ve TBMM nin askerliği zorunlu hale getirmesiyle, asker kaçaklarının çoğalması, bunların eşkıya ile işbirliği yapması. I. TBMM’YE KARŞI ÇIKAN İSYANLAR Doğrudan İstanbul Hükûmeti’nin Çıkardığı İsyanlar  Kuvây-i İnzibâtiye (Hilâfet Ordusu) İsyanı  Ahmet Anzavur (Kuvây-i Muhammediye) İsyanı İstanbul Hükûmeti ve İtilâf Devletleri’nin Çıkardığı İsyanlar  Bolu, Düzce, Hendek, Adapazarı İsyanları  Çapanoğlu İsyanı (Yozgat)  Delibaş Mehmet İsyanı (Konya)  Bozkır Ayaklanması (Konya)  Koçkiri İsyanı (Erzincan-Kemah)  Millî Aşireti İsyanı (Urfa)  Çopur Musa İsyanı (Afyon)  Şeyh Recep İsyanı  Şeyh Eşref İsyanı (Bayburt)  Ali Batı İsyanı (Mardin)  Cemil Çeto İsyanı  Yıldızeli (Yenihan) İsyanı Kuvây-i Milliye Yanlısı Olup Sonradan İsyan Edenler  Çerkez Ethem (Kuvây-i Seyyâre) İsyanı  Demirci Mehmet Efe İsyanı Azınlıkların Çıkardığı İsyanlar  Ermeni İsyanı (Ermeni İntikam Alayı)  Rum (Pontus) İsyanı Önemli Not:  Bu isyanlardan Kuvây-i İnzibâtiye (Hilâfet Ordusu), Ahmet Anzavur ve Bolu-Düzce- Hendek-Adapazarı isyanları aynı zamanda Boğazlarla ilgilidir.  Bu isyanlardan Çerkez Ethem ve Demirci Mehmet Efe isyanları diğer isyanlardan farklı olarak Millî Mücadele’ye karşı değil, Düzenli Ordu’ya karşı çıkarılmıştır. A)İSTANBUL HÜKÜMETİ’NİN NEDEN OLDUĞU AYAKLANMALAR Anzavur Ayaklanması: (1 Ekim 1919 – 22 Mayıs 1920)  Jandarmadan emekli Binbaşı Ahmet Anzavur tarafından Kurtuluş Savaşı’na karşı çıkartılmıştır.  Balıkesir, Biga, Gönen, Ulabat, Manyas ve Susurluk çevresinde etkili olmuştur.  Bastırılmasına rağmen üç defa çıkarılmıştır.  Ayaklanmalar Çerkez Ethem bastırmıştır. Kuva-yı İnzibatiye (Halifelik Ordusu) Ayaklanması (18 Nisan 1920 – 25 Haziran 1920)  İngilizlerin yardım ve desteğiyle, Osmanlı İmparatorluğu tarafından Kuva-yı Milliye’ye karşı kurulmuştur.  İzmit ve Geyve çevresinde etkili olmuştur.  Ayaklanma Ali Fuat Paşa tarafından bastırılmıştır.  Yenilgiyle dağılan Kuva-yı İnzibatiye birliklerinin bir kısmı Kuva-yı Milliye’ye katılmıştır. B)İSTANBUL HÜKÜMETİ VE İŞGALCİ DEVLETLERİN KIŞKIRTMALARI İLE ÇIKARILAN AYAKLANMALAR Bolu, Düzce, Hendek ve Adapazarı Ayaklanmaları  Boğazların kontrolünü sağlamak için İngilizler’in desteği ile çıkarılmıştır.  Ayaklanma, Çerkez Ethem’in yardımları ile Ali Fuat Paşa ve Refet Bey tarafından bastırılmıştır. Yozgat Yenihan Ayaklanması veya Çapanoğlu Ayaklanması (15 Mayıs 1920-27 Ağustos 1920)  Osmanlı Hanedanı’na bağlı ayanlardan olan Çapanoğulları Yozgat’ta, Aynacıoğulları ise Zile’de ayaklanmışlardır.  Çerkez Ethem ayaklanmayı bastırmaya çalışmış, ancak Yunan ilerleyişi başladığından Batı Cephesi’ne geri çağrılmıştır.  Yıl sonunda ayaklanma merkezden gönderilen güçler tarafından bastırılmıştır. Afyon Ayaklanması veya Çopur Musa Ayaklanması (21 Haziran 1920)  Yunanlar’ın kışkırtması sonucu eşkiya Çopur Musa, Afyon’da “Din elden gidiyor” diyerek ayaklanmayı başlatmıştır.  Kurtuluş Savaşı’na karşı çıkarıldı.  Denizli, Çivril bölgesinde etkili oldu.  Kuva-yı Milliye güçleri ayaklanmayı bastırdı.  Çopur Musa, Yunanlılara sığınarak kurtuldu.

60

Konya Ayaklanması veya Delibaş Ayaklanması (5 Mayıs – Haziran 1920)  Delibaş Mehmet ve çetesi tarafından çıkarıldı.  Delibaş Mehmet, hükumet binasını basmış ve binaya el koymuştur.  Konya-Kadınhanı bölgesinde etkili oldu.  Milli güçler tarafından ayaklanma bastırıldı. Milli Aşiret Ayaklanması (1 Haziran – 8 Eylül 1920)  Urfa Viranşehir’de Milli aşiret tarafından çıkartıldı.  Fransızlar’ın desteği ve kışkırtmaları sonucu ayaklanmışlardır.  Urfa bölgesinde etkili olmuştur.  Ayaklanma Kuva-yı Milliye tarafından bastırıldı.  Ayaklanmayı çıkartanlar Suriye’ye kaçtılar. Ali Batı Ayaklanması (11 Mayıs-18 Ağustos 1919)  İngilizlerin kışkırtması sonucu, aşiret reisi Ali Batı tarafından çıkarıldı.  Mardin, Midyat ve Nusaybin çevresinde etkili oldu.  Askeri birliklerin mücadelesi sonucu ölü olarak ele geçirildi. Hart Olayı veya Şeyh Eşref Ayaklanması (26 Ekim 1919 – 24 Aralık 1919)  Bayburt’un Hart ilçesinde çıktı.  Kendisinin Allah tarafından gönderildiğini ilan edip, milli mücadeleye karşı halkı kışkırttı.  Soruşturma için 28. Alaydan birlik gönderildi fakat kurulan pusuda alay komutanı Binbaşı Nuri şehit edildi.  Daha da ileri giden Şeyh Eşref, kendini mehdi ilan etti.  Sonrasında gönderilen 700 kişilik askeri güçle ölü olarak ele geçirildi. Koçgiri Ayaklanması (6 Mart 1921 – 17 Haziran 1921)  Tunceli, Erzincan, Sivas çevresinde çıktı.  Bölgede yaşayan Koçgiri aşireti tarafından çıkarıldı.  Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Serv Antlaşması’na uyması istediler.  İsyanı bastırmak için barışçıl amaçlarla bölgeye giden 6. Süvari Alayı komutanı Binbaşı Halis’i şehit ettiler.  Topal Osman Ağanın komutu ettiği 42. ve 47. Giresun Alayları isyanı bastırmak üzere bölgeye gönderildi.  Çatışmalar sonucunda ele başları ve 500’den fazla isyancının teslim olmasıyla isyan bastırıldı. Cemil Çeto Ayaklanması (20 Mayıs 1921 – 7 Haziran 1920)  Siirt Garzan ve çevresinde çıkan ayaklanmadır.  Garzan’daki Bahtiyar aşireti reisi olan Cemil Çeto tarafından çıkarıldı.  Ayaklanması İngiliz ve Fransızlar destekledi.  Kuva-yı Milliye mücadelesi aleyhine cephe aldı.  12. Kolordu tarafından gönderilen 2. Tümen kısa sürede ayaklanmayı bastırdı.  Başta Cemil Çeto ve dört oğlu olmak üzere isyancıların teslim olmasıyla ayaklanma sonlandı. C)AZINLIKLARIN ÇIKARDIĞI AYAKLANMALAR Rum Ayaklanmaları  Rumlar, Trabzon’da Pontus Rum Devleti’ni kurma düşüncesiyle ayaklanmışlardır.  İngilizler tarafından desteklenmiştir.  Kurtuluş Savaşı boyunca en uzun süren ayaklanma, Pontus Rum ayaklanmasıdır.  Ayaklanma Şubat 1923’te bastırılabilmiştir. Ermeni Ayaklanmaları  Fransızlar’ın desteği ile Ermeni İntikam Alayı Adana ve çevresinde katliamlar yapmıştır.  Ayaklanma Güneydoğu Anadolu’ya yayılmıştır.  Milli Mücadele’nin kazanılması ile ayaklanmalar bastırılmıştır. D)KUVA-YI MİLLİYE TARAFTARI OLUP SONRADAN AYAKLANANLAR Demirci Mehmet Efe Ayaklanması  Denizli, Burdur, Dinar ve Çal çevresinde çıkmıştır.  Ayaklanmayı I. İnönü savaşından önce Refet Bey bastırmıştır (30 Aralık 1920). Çerkez Ethem Ayaklanması  Kütahya, Gediz ve Demirci çevresinde çıkmıştır.  Çerkez Ethem, I.İnönü Savaşı sırasında Düzenli Ordu’ya saldırmıştır.  I.İnönü Savaşı’ndan sonra ayaklanma bastırılmıştır (24 Ocak 1921).  Çerkez Ethem ve arkadaşları Yunanlar’a sığınmıştır.

61

GENEL OLARAK AYAKLANMA NEDENLERİ:  İstanbul Hükümeti’nin TBMM aleyhine yayınladığı fetva.  M.Kemal ve arkadaşlarının gıyabi olarak idam istemiyle yargılanmaları.  İstanbul Hükümeti’nin Anadolu üzerinde otorite kurmak istemesi.  İstanbul Hükümeti’nin Milli Mücadele’yi İttihatçı ve Bolşevik olarak nitelendirmesi.  İtilaf Devletleri’nin Milli Mücadele’nin Padişah ve Halifeye karşı yapıldığı şeklindeki propagandaları.  İngilizler’in boğazların iki tarafında da tampon bölge oluşturmak istemeleri.  Asker kaçaklarının otorite boşluğundan yararlanmak istemeleri.  Bazı kişilerin manda ve himaye istemesi.  Azınlıkların işgallerden yararlanarak bağımsız devlet kurma çabaları.  Kuva-yı Milliye birliklerinin disiplinsiz hareketleri.  Bazı Kuva-yı Milliye birliklerinin Düzenli Ordu’ya katılmak istememeleri. TBMM’NİN AYAKLANMALARA KARŞI ALDIĞI ÖNLEMLER  Hıyanet-i Vataniye Kanunu çıkarılmıştır (29 Nisan 1920).  İstiklal Mahkemeleri kurulmuştur (11 Eylül 1920).  İstanbul Hükümeti ile tüm ilişkiler kesilmiş, İstanbul’dan gelen evraklar geri gönderilmiş, İstanbul Hükümeti’nin yaptığı her türlü iş yok sayılmıştır.  Düzenli Ordu kurularak Kuva-yı Milliye birlikleri kaldırılmıştır.  İstanbul Hükümeti’nin çıkardığı fetvaya karşılık, Ankara Müftüsü Rıfat Börekçi tarafından karşı fetva yazılarak Milli Mücadele’nin haklılığı halka duyurulmuştur. AYAKLANMALARIN SONUÇLARI:  Kurtuluş Savaşı uzamıştır.  Milli Mücadele’nin kazanılması gecikmiştir.  Yunanlar, Anadolu’da ilerleme fırsatı bulmuştur.  Boş yere kardeş kanı dökülmüştür.  TBMM gücünü, ayaklanmaları bastırmak için kullanmıştır.  TBMM, tüm ayaklanmaları bastırarak Anadolu’da otoriteye hakim olmuştur.  Not : Hıyanet-i Vataniye Kanunu ve Şeyh Said İsyanı olayıyla ilgili çıkarılan Takrir-i Sükun Kanunu, amaç bakımından birbirine benzer. İSYAN İSYANI BASTIRAN KUVVETLER  Kuvây-i İnzibâtiye İsyanı- Kuvây-İ Milliye Birlikleri Tarafından  Bolu, Düzce, Hendek, Adapazarı İsyanı- Kuvây-İ Milliye Birlikleri Tarafından  Çopur Musa (Afyon) İsyanı- Kuvây-İ Milliye Birlikleri Tarafından  Şeyh Eşref İsyanı- Kuvây-İ Milliye Birlikleri Tarafından  Şeyh Recep İsyanı- Kuvây-İ Milliye Birlikleri Tarafından  Millî Aşireti İsyanı- Kuvây-İ Milliye Birlikleri Tarafından  Ali Batı İsyanı- Kuvây-İ Milliye Birlikleri Tarafından  Cemil Çeto İsyanı- Kuvây-İ Milliye Birlikleri Tarafından  Delibaş Mehmet İsyanı- Kuvây-İ Milliye Birlikleri Tarafından  Bozkır (Konya) İsyanı- Kuvây-İ Milliye Birlikleri Tarafından Yukarıdaki İsyanlar Kuvây-İ Milliye Birlikleri Tarafından Bastırılmıştır.  Ahmet Anzavur İsyanı - Kuvây-ı Seyyare (Çerkez Ethem) tarafından  Çapanoğlu (Yozgat) İsyanı - Kuvây-ı Seyyare (Çerkez Ethem) tarafından  Çerkez Ethem (Kuvây-i Seyyâre) İsyanı - Düzenli Ordu tarafından.  Demirci Mehmet Efe İsyanı - Düzenli Ordu tarafından  Koçkiri İsyanı - Düzenli Ordu tarafından  Rum İsyanları - Düzenli Ordu tarafından  Ermeni İsyanları (Ermeni İntikam Alayı) - Düzenli Ordu tarafından TBMM’nin İsyanlara Karşı Aldığı Önlemler  29 Nisan 1920’de Hıyanet-i Vataniye Kanunu çıkarılmıştır.  Bu kanuna göre TBMM’ye karşı isyan çıkaranlar vatan haini kabul edilecek ve gerektiğinde idam cezasına çarptırılacaktır.  11 Eylül 1920’de Firarîler Hakkında Kanun çıkarılmıştır.  11 Eylül 1920’de Firarîler Kanunu kapsamında, isyancıları yargılamak için İstiklâl Mahkemeleri kurulmuştur. Bu tarihte kurulan İstiklâl Mahkemesi sayısı 8’dir.  İstiklâl Mahkemeleri’nin üyeleri TBMM üyeleri arasından seçilmiştir. Üyelerin milletvekillerinden oluşması TBMM’nin yargı yetkisine sahip olduğunu gösterir.  Bu mahkemeler Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun hızlı bir şekilde işletilmesine olanak sağlamıştır.  Seyyar ve sürekliliği olmayan İstiklâl Mahkemeleri, yargılamayı suçun bizzat işlendiği yerde yaparak yargılama sürecinin kısa zamanda tamamlanmasını da sağlamıştır.  İstanbul Hükûmeti ile tüm resmî haberleşmeler kesilmiştir.  Halkı bilinçlendirmek amacıyla İrşad (Öğüt) Heyetleri kurulmuştur.  Damat Ferit Paşa vatan haini ilân edilmiş ve Türk vatandaşlığından çıkarılmıştır.

62

 

Hıyanet-i Vataniye Kanunu ile yargılanan ilk kişi Damat Ferit Paşa olmuştur. İstanbul Hükûmeti adına Şeyhü’l-islâm Dürrizâde Abdullah’ın Millî Mücadele’ye karşı yayınladığı fetvaya karşılık olarak, Ankara Müftüsü Rıfat Börekçi tarafından Millî Mücadele’yi destekleyen fetva yayımlanmıştır.

TBMM’ NİN İÇ İSYANLARA KARŞI ALDIĞI ÖNLEMLER ŞUNLARDIR:  Hıyaneti Vataniye (Vatana İhanet ) yasası çıkarıldı (21 Nisan 1920).  İstklal Mahkemeleri kuruldu (18 Eylül 1920).  İstanbul Hükümeti ile tüm ilişkiler kesildi.  Ulusal Kuvvetler güçlendirilerek Düzenli Orduya geçildi.  İstanbul Hükümetinin M. Kemal için hazırlattığı fetvayı etkisiz hale getirmek için Anakara Müftüsü Rıfat Börekçi ve bazı din görevlileri tarafından karşı fetva yayınlanması sağlandı.  Damat Ferit Vatan Haini ilan edilerek Türk Vatandaşlığından çıkarıldı. İÇ İSYANLARIN SONUÇLARI :  Ulusal Kurtuluş Mücadelesinin gecikmesine neden olmuştur.  Bazı bölgelerin İtilaf devletlerince işgal edilmesini kolaylaştırmıştır.  Ulusal Güçler maddi kayıplara uğramıştır.  Düzenli ordunun kurulması gecikmiştir.  Kardeş Katline neden olmuştur. UYARI:Ayaklanmaların bastırılmasında İstiklal Mahkemelerinin önemli rolü vardır. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ (11 Eylül 1920) Kuruluş Nedeni:  TBMM’ye karşı ayaklanmaların çıkması.  Anadolu’da eşkıyaların çoğalması ve iç güvenliği tehdit etmeleri.  Kuva-yı Milliye birliklerinin düzensiz hareket etmeleri.  Askerden firar edenlerin artması.  TBMM’nin tüm yurtta otoriteyi eline almak istemesi.  Hıyânet-i Vataniye Kanunu kabul edilmiştir (29 Nisan 1920).  İstiklâl Mahkemeleri kurulmuştur (11 Eylül 1920). İstiklâl Mahkemeleri’nin Özellikleri:  Mahkeme kararlarında temyiz hakkı yoktur.  Mahkeme üyeleri TBMM üyeleri arasından seçilmiştir. İstiklâl Mahkemeleri’nin Yararları:  Asker kaçakları orduya geri dönmüştür.  Ayaklanmalar bastırılmıştır.  İç güvenlik sağlanmıştır.  Devlet organları işlemeye başlamıştır.  Vergi ve asker alımları kolaylaşmıştır.  Not 1: İstiklal Mahkemeleri ilk kez TBMM’ye karşı ayaklanmalar sırasında kurulmuştur.  Not 2: Tekalif-i Milliye Emirleri’ne karşı çıkmalar başlayınca İstiklal Mahkemeleri yeniden devreye girmiştir. Not 3: Şeyh Said İsyanı sırasında İstiklal Mahkemeleri yine işlevini yerine getirmiştir  Kurtuluş Savaşında TBMM’ nin yargı yetkisini kullandığı mahkemelerdir.  Yargıçları milletvekilleridir.  Kararları kesindir,İtirazı yoktur.  Olayların olduğu yerde kurulan gezici mahkemelerdir.  İstiklal Mahkemeleri, TBMM’nin otoritesinin kalıcı olmasında, saygınlığının artmasında önemli bir işleve sahiptir.  1921’den 1927’ye kadar görev yapmışlardır. UYARI: Bazı çevreler günümüzde İstiklal Mahkemelerini eleştirmektedir. Oysa bu mahkemelerin Olağanüstü dönemin zor koşullarında görev yaptığı unutulmamalıdır.  Hıyanetivataniye Kanunu’nun Çıkartılması:  29 Nisan 1920’de Mustafa Kemal’in gayretleri ile TBMM bu yasayı çıkarmıştır. “Meclise karşı sözle, yazıyla veya doğrudan karşı gelenler vatan haini sayılacaktır.” denerek kanun çıkartılmıştır. İstiklal Mahkemelerinin Kurulması:  Bu mahkemelerin kurulmasının temel nedeni Hıyanetivataniye Kanunu’nun uygulanması ve asker kaçaklarının cezalandırılması dır.  11 Eylül 1920’de hazırlanan asker kaçaklarının cezalandırılması hakkındaki kanun TBMM’de onaylandı.  Bu mahkemeler olağanüstü şartlarda kurulduğu için bu adı almışlardır. Bu mahkemelerin; – Üç üyesi olacaktır. Üyeler TBMM’nin içinden seçilecektir. – İçlerinden birisini kendileri başkan seçeceklerdir. – TBMM adına yargı yetkisini kullanacaklardır.  ➥ Üç Ali’ler mahkemesi adını almışlardır.  ➥ Yargı kararları kesindir. Temyiz hakkı yoktur.  Yorum:  İstiklâl Mahkemeleri zaman zaman sert cezalar vermiştir. Kararları bugün çok tartışılmaktadır. O günün şartları gereği yapılmıştır.

63

  



İstiklâl Mahkemeleri ilk olarak Ankara, Eskişehir, Konya, Pozantı, Isparta, Sivas, Kastamonu ve Diyarbakır’da kuruldu. İstiklal Mahkemeleri 1920 – 1927 yılları arasında faaliyet gösterdiler. ➥ Bu mahkemelerin ilk verdiği karar Sevr Antlaşması’nı imzalayan kişiler hakkında olmuştur. 7 Ekim 1920’de Sadrazam Damat Ferit Paşa, Hadi Paşa, Rıza Tevfik Bey ve Bern Büyükelçisi Reşat Halis Bey vatana hıyanet suçundan gıyaben idam cezasına çarptırıldılar. Yasa 1949’da kalktı. ➥ İstiklâl Mahkemeleri Milli Mücadele boyunca 1500 kişiyi idam, 2696 kişiye askerden yeniden kaçmaları halinde idam, 243 kişinin gıyabında idam, 41708 kişiye dayak cezası, 11744 kişiyi suçsuz bulmuştur.

Ayaklanmalara Karşı Diğer Önlemler  ★ İstanbul’da Şeyhülislâm Dürrizâde Abdullah Efendi’nin Anadolu hareketinin aleyhine verdiği Fetvalara karşı, Ankara Müftüsü Rıfat Börekçi ve 150 din adamı karşı fetva hazırladı.  ★ Anadolu Ajansı’nı (6 Nisan 1920) kurularak Türk kamuoyunu doğru bilgilendirme, Ulusal Mücadele’ye zarar veren iç ve dış propagandalara karşı halkı bilinçlendirme yoluna gidilmiştir.  ★ Matbuat ve İstihbarat Müdürlüğü kurulmuştur. (7 Haziran 1920) Böylece karşı propaganda ve istihbarat çalışmaları yapılmıştır.  ★ Ayrıca Milli Mücadele taraftarı gazeteler desteklenmiştir. I. TBMM DÖNEMİNDEKİ DİĞER GELİŞMELER  İlk kez 8 Şubat 1921 tarihli Bakanlar Kurulu Kararnamesi’nde "Türkiye Büyük Millet Meclisi" (TBMM) adı kalıcılık kazanmıştır.  TBMM Hükûmeti’nde Turizm ve Spor Bakanlıkları yer almamıştır.  TBMM Hükûmeti ilk yurt dışı temsilciliğini 1921’de Azerbaycan’da açmış, buraya ilk temsilci (orta elçi) olarak da Memduh Şevket Esendal’ı atamıştır.  İlk Meclis binası günümüzde Kurtuluş Savaşı Müzesi olarak hizmet vermektedir.  TBMM'nin ikinci binasının yapımına Mimar Vedat Bey'in projesiyle 1923'te başlanmış ve 18 Ekim 1924'de hizmete açılmıştır. Bina günümüzde Cumhuriyet Müzesi olarak hizmet vermektedir.  Günümüzde kullanılmakta olan TBMM'nin üçüncü binası ise; 1938’de düzenlenen “TBMM Yeni Meclis Binası” yarışmasında birincilik kazanan ve Atatürk'ün de beğenisini kazanan Avusturyalı mimar Prof. Clemens Holzmeister’dır. SEVR BARIŞ ANTLAŞMASI (10 AĞUSTOS 1920)  Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan sonra İtilâf Devletleri henüz Osmanlı Devleti ile barış antlaşması imzalamamıştı. Bu durumun yaşanmasında;  İtilâf Devletleri’nin Osmanlı Devleti’ni aralarında paylaşamamaları  Boğazlar konusunda anlaşmaya varılamamış olması  Paris Barış Konferansı’nda İtalya’ya ayrılan yerlerin Yunanistan’a verilmesi gibi nedenler etkili olmuştur.  Barış antlaşmasının koşulları 18-26 Nisan 1920 tarihleri arasında İngiltere, Fransa ve İtalya’nın katılımıyla İtalya’daki San Remo Konferansı’nda belirlenmiştir. Antlaşmanın Bazı Maddeleri  Osmanlı Devleti toprakları, İstanbul dolayları ve Anadolu'nun küçük bir bölümü ile sınırlandırılıyordu. Buna göre; İstanbul, Türklerde kalacak, fakat Osmanlı Devleti anlaşma koşullarına uymazsa, başkent Türkler'in elinden alınacaktı.  Osmanlı Devleti'nin sınırları, Trakya'da Midye'nin daha doğusundan başlayarak, Büyük Çekmece Gölü'ne inecek, bu hattın batısındaki Trakya toprakları, Yunanistan'a verilecekti.  İmroz ve Bozcaada da Yunanlılar'a bırakılıyordu.  İzmir yöresi, Tire, Akhisar, Ödemiş ve Bergama'yı da içerecek şekilde Yunanistan'a verilecekti. Bu bölge, kağıt üzerinde Osmanlılar'da kalacak fakat egemenlik hakkı, Yunanistan'da olacaktı. Burada oluşturulacak Parlamento, 5 yıl sonra Milletler Cemiyeti'nden İzmir'in Yunanistan'a katılmasını isteyebilecekti.  Boğazlar, savaş zamanlarında bile bütün devletlerin gemilerine açık bulundurulacak ve uluslararası bir komisyonun denetiminde olacaktı.  Güney sınırı, Karataş burnundan başlayıp Antep, Urfa ve Mardin'i dışta bırakarak Irak sınırına varacaktı.  Anadolu'nun doğusunda, sınırları ABD Başkanı Wilson tarafından saptanacak bağımsız bir Ermenistan devleti kurulacaktı. Bu sınır içinde Erzurum, Van, Bitlis ve Trabzon illeri bulunacaktı.  Anlaşmanın yürürlüğe girmesini izleyen 6 ay içinde, Ermeniler'e verilecek toprakların güneyinde, sınırları Fırat'ın doğusunda başlayan ve Kürtlerin sayıca çoğunlukta oldukları bölgeye özerklik verilecekti. Eğer Kürtler, bir yıl içinde bağımsız bir devlet kurmak ister ve bu istekleri Milletler Cemiyeti tarafından da uygun görülürse, Osmanlı Devleti buna uyarak bölgedeki tüm haklarından vazgeçecekti.  İngiltere'ye, tüm Arabistan ile Musul dahil Mezopotamya; Fransa'ya ise Urfa, Mardin, Gaziantep'le birlikte tüm Suriye bırakılıyordu.  Adana'dan Kayseri ve Sivas'ın kuzeyine kadar uzanan bölge; Fransa'nın, İzmir'in dışında tüm Batı Anadolu ile Afyonkarahisar'dan Erciyes'e kadar uzanan çizginin güneyindeki topraklar İtalya'nın ekonomik nüfuz alanı içinde olacaktı.  Osmanlı Ordusu, 35.000'i Jandarma 15.000'i Özel Birlik, 700'ü padişahın yanındaki Güvenlik Birliği olmak üzere 50.700 olarak sınırlandırılıyordu.  İtilaf Devletleri temsilcilerinden bir "Maliye Komisyonu" kurulacak, Osmanlı Hükümeti'nin tüm gelirleri bu komisyonun emrine verilecek, bu gelirlerden, önce Osmanlı topraklarındaki Müttefik Devletler birliklerinin giderleri, daha sonra ise, savaşta zarar gören Müttefik Devleti uyruklarının zararları karşılanacaktı.  Kapitülasyonlar, daha geniş hale getirilecek, Yunanistan ve yeni kurulacak Ermenistan da kapitülasyonlardan yararlandırılacaktı.

64



İtilaf Devletleri'nden birinin , ya da Yunanistan , Ermenistan gibi yeni kurulacak devletlerin uyruğuna geçmek isteyenlere güçlük çıkarılmayacak , Osmanlı Hükümeti bunlara da kapitülasyon haklarını tanıyacaktı.  433 maddeden oluşan Sevr Antlaşması, yalnızca bu son maddesi bile uygulansaydı, Osmanlı Devleti diye bir şey kalmayacaktı. Çünkü Osmanlı'ya bırakılan topraklardaki herkes, kapitülasyonların sağladığı ayrıcalıklardan yararlanmak için, Osmanlı yurttaşlığını terkedecekti. Antlaşmanın Önemi  Mebusan Meclisi tarafından onaylanmadığı için yürürlüğe girmemiştir. Bu yüzden hukukî olarak geçersiz bir antlaşmadır.  Türk milletinin direnişiyle karşılaştığı için uygulanamamıştır. (Ölü doğmuştur.)  Osmanlı Devleti’nin yok oluşu anlamına gelen bu antlaşmayı imzalayanlar TBMM tarafından vatan haini ilân edilmiştir.  Sevr Barış Antlaşması Osmanlı Devleti’nin imzaladığı son antlaşmadır. BİLECİK GÖRÜŞMELERİ (5 ARALIK 1920)  16 Mart 1920, Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nin işgal edildiği, İstanbul’un resmi olarak işgalinin başladığı yıllardı. İstanbul’daki Damat Ferit Paşa Hükümeti Kuvay-i Milliye’yi ve Anadolu’daki bağımsızlık mücadelesini baltalamak için elinden geleni yapıyordu. Bu yüzden İstanbul Hükümeti ile Ankara Hükümeti arasındaki ilişkiler gitgide gerginleşmişti. Bu gerginliği sonucunda Damat Ferit Hükümeti istifa etmişti.  21 Ekim 1920’de Tevfik Paşa Hükümeti kuruldu. Tevfik Paşa uzlaşma yanlısıydı. Bu yüzden Ankara Hükümeti ile ilişki kurma talebinde bulundu.  İstiklal Savaşı Tarihi’ne Bilecik Mülakatı ( Görüşmesi) olarak geçen görüşme, Aralık 1920’de İstanbul ile Ankara hükümetleri arasında gerçekleşti. İstanbul Hükümeti’ni Dâhiliye Bakanı ( İçişleri Bakanı) Ahmet İzzet Paşa, Bahriye Nazırı (Deniz Bakanı) Salih Paşa, Tarım Bakanı Kazım Bey, Hukuk Danışmanı Münir Bey, Hoca Fatih Efendi; Ankara Hükümeti’ni Mustafa Kemal ve İsmet Bey ( İnönü ) temsil etti. Mustafa Kemal bu görüşmede; İstanbul Hükümeti’ni tanımadıklarını, Ankara Hükümeti’nin üstünde bir güç olmadığını söyledi. Herhangi bir sonuç çıkmamış, İstanbul’dan gelen heyet ulusal harekete katıldıkları izlenimini vermek için zorla Ankara’ya götürülmüştür. Ancak daha sonra bu devlet adamları, Mustafa Kemal’e bir daha İstanbul Hükûmeti’nde görev yapmayacakları sözünü verince serbest bırakılmışlardır.  Bilecik Tren İstasyonu’nda gerçekleştirilen bu tarihi görüşmeden olumlu sonuçlar çıkmadı. Hatta Ahmet İzzet ve Salih Paşalar Ankara’ya getirilerek alıkonuldular. Uzun süre Ankara’da tutulan bu iki İstanbul Hükümeti bakanı, İstanbul’a dönmelerine izin verilirse hükümetten istifa edeceklerine dair bir belge imzaladılar. Bunun üzerine 7 Mart 1921’de serbest bırakıldılar.  Bilecik Görüşmeleri, TBMM’nin siyasî varlığını tanıtması bakımından önemlidir.  Bilecik Görüşmeleri ile Osmanlı Devleti TBMM’nin siyasî varlığını ilk kez tanımıştır. DÜZENLİ ORDUNUN KURULMASI :  Mondros Ateşkes Antlaşmasından sonra, Kazım Karabekir komutasındaki 15. Kolordu dışındaki tüm birlikler dağıtılmıştı.  İşgallerin başlaması üzerine; Batı Anadolu’da bölgesel nitelikli olarak Kuvay-i Milliye birlikleri oluşturuldu.  Urfa, Antep ve Maraş’ ta halk savunması başladı.  Kuvay-i Milliye birlikleri ile her ne kadar düşman işgalleri geciktirildiyse de bu birliklerin bazı olumsuz yanları da vardı.  Kuvay-i Milliye birlikleri TBMM ye zaman kazandırdıysa da ,düzenli düşman birliklerini durdurmaktan ve ülkeyi düşman işgalinden kurtarmaktan yoksundu.  İşte bu nedenle düzenli ordunun kurulmasının şart olduğu anlaşıldı.Yunanlıların 1920 yılında başlattıkları taaruz karşısında Kuvayi Milliyecilerin Batı Cephesi Komutanı Ali Fuat Bey’in ve Çerkez Ethem’in başarısızlığı ile sonuçlanan Gediz Yenilginden sonra 8 Kasım 1920’de düzenli orduya geçilmesi kararı alındı.  Gediz Yenilgisinden sonraAli Fuat Paşa Batı Cephesi Komutanlığından alınarak Moskova Büyükelçiliğine atandı.  Batı Cephesi ikiye ayrıldı. Kuzeyine Albay İsmet Bey(İnönü) , Güneyine ise Refet Bele getirildi.  Düzenli Ordunun kurulması kararına karşılık Çerkez Ethem isyan etmiştir.  İnönü Savaşı sonrası tamamen Düzenli orduya geçilerek Batıdaki Kuvay-i Milliye tamamen sona erdirilmiştir. Kuvayımilliyenin Kaldırılmasının Nedenleri  Düzenli birlikler olmamaları  Yunan ilerleyişi karşısında tam başarı elde edilememesi  Genelkurmay’dan gelen emirlere uymamaları ve yalnız kendi şeflerini dinlemeleri  Ayaklananları kanun hükmü değil kendi kurallarına göre cezalandırmaları  Halktan bazen zorla para ve malzeme toplamaları  Adam kaçırma ve silah zoruyla baskınlar yapmaları  Düzenli ordu kurulması fikrine bir çoğunun karşı çıkması  ➥ TBMM’nin hükümete verdiği yetkiyle Kuvayımilliye güçleri Milli Savunma Bakanlığı emrine girmesi konusunda yasal düzenlemeler yapıldı. 1920’nin başlarında Ankara Ziraat Mektebi toplantısında düzenli ordu kurulması kararı alınmıştı. Haziran 1920’de Doğu ve Batı cephesi kurularak düzenli ordu kurulmasına adım atıldı. İLAÇ BİLGİ MİLLİ MÜCADELE ÖNDERLERİ;





Milli Mücadele kadrolarının büyük bölümü eski İttihatçılardan oluştu. Başta Mustafa Kemal olmak üzere Rauf, Fethi, Kâzım Karabekir, İsmet (İnönü), Celal (Bayar), Adnan (Adıvar), Şükrü, Rahmi, Çerkes Reşit, Çerkez Ethem, Bekir Sami, Yusuf Kemal, Celaleddin Arif, Ağaoğlu Ahmet, Recep (Peker), Şemsettin (Günaltay), Hüseyin Avni, Ziya Hurşit Beyler gibi milliyetçi liderlerin tümü eski İTC kadroları ve hatta Teşkilat-ı Mahsusa görevlileri idiler. İttihatçı hareketin basın ve propaganda sözcülerinden Ziya Gökalp, Mehmet Emin (Yurdakul), Mehmet Akif (Ersoy), Celal Nuri (İleri), Yunus Nadi (Abalıoğlu), Falih Rıfkı (Atay), Velid Ebüzziya ve diğerleri Milli Mücadele'nin de savunuculuğunu üstlendiler.

65



ABALIOĞLU, YUNUS NADİ (1880 – 1945): 1880 yılında Fethiye'de doğdu. Rodos Adası’ndaki Süleymaniye Medresesi’nde, İstanbul'daki Ga-latasaray Sultanisi’nde ve Hukuk Mektebi’nde öğrenim gördü. 1900'da Malumat gazetesinde çalışmaya başlayan Abalıoğlu, 1910 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nce yayımlanan Rumeli gazetesinin başyazarı oldu. 1911'de Meclis-i Mebusan'a Aydın milletvekili olarak katıldı. 1918'de İs-tanbul'da Yenigün gazetesini kurdu. I. TBMM’ne Muğla Milletvekili olarak katıldı. 1924'te İstanbul'da Cumhuriyet gazetesini kurdu ve öldüğü 1945 yılına kadar bu gazetenin başyazarlığını yaptı.



ATAY, FALİH RIFKI (1884 – 1971): 1894 yılında İstanbul'da doğdu. Hüseyin Cahit'in Yalçın’ın müdürlük yaptığı Mercan İdadisi'nden mezun oldu. Ardından Darülfünun’un Edebiyat bölümünü bitirdi. 1991-1912 yıl-larında Servet-i Fünun dergisinin genç yazarlara ayrılan ek sayfaları ile Tecelli ve Kadın dergilerinde şiir, Tanin gazetesinde de düz yazı yazmaya başladı. 19131914 yıllarında Sadaret ve Dahiliye Nazırlığı kalemlerinde çalıştı. I. Dünya Savaşında yedek subay olarak Suriye'de görev yaptı. 1917’de döndüğünde Bahriye Nazırlığı Özel Kalem Müdürlüğüne getirildi. 1918’de yayımlanmaya başlayan Akşam gazetesinin kurucuları arasında yer aldı. Kurtuluş Savaşını destekleyen yazılarından ötürü idam istemiyle Divan-ı Harp’te yargılanmışsa da İnönü savaşının kazanılması üzerine Mahkeme kurulu tutum değiştirdiği için idamdan kurtuldu. Kurtuluş Sa-vaşı’ndan sonra Atatürk'ün isteği üzerine İkinci Büyük Millet Meclisi'ne Bolu milletvekili olarak katıldı. Bu görevini sonraları uzun yıllar Ankara Milletvekili olarak sürdürdü. Hakimiyet-i Milliye, Milliyet ve Ulus gazete-lerinin başyazarlığını yaptı. Yeni Türk Alfabesinin hazırlanması ve uygu-lanması sırasında Dil Encümeninde görev aldı. Demokrat Parti'nin 1950'de iktidar olmasının ardından, 1952 yılında Dünya Gazetesi’ni kura-rak, hükümete karşı muhalif bir tutum içersine girdi. Atay deneme, söyle-şi, gezi ve anı türlerinde çok sayıda eser verdi.



BAYAR, CELAL (1883 – 1986): Bursa’nın Gemlik ilçesine bağlı Umurbey Köyü’nde doğdu. Gençlik yıllarında bankacılık mesleğini seçti. Üyesi olduğu İttihat ve Terakki Partisi’nde İzmir sorumlu sekreterliğine kadar yükseldi. Son Osmanlı parlamentosuna Manisa milletvekili olarak katıldı. İstanbul’un işgalinden sonra Mustafa Kemal’e katılarak İş Bankası Genel Müdürlüğü, İktisat, Dışişleri ve Bayındırlık Bakanlığı gibi görevler-de bulundu ve 1937’de Başbakanlığa kadar yükseldi. Atatürk’ün ölümün-den sonra, İsmet Paşa döneminde CHP’den istifa ederek muhaliflerle bir-likte Demokrat Parti’nin kurucuları arasında yer aldı. 1950’deki seçim za-feriyle birlikte Menderes Başbakanlığa uzanırken, o da Türkiye’nin üçün-cü ve ilk sivil kökenli Cumhurbaşkanı olarak Çankaya’ya çıktı. 1960’taki askeri müdahalenin ardından o da Yassıada sanıkları arasında yerini aldı ve idam cezasına çarptırıldı. Ancak cezası Millik Birlik Komitesi tarafından onaylanmayınca, 1964 yılına kadar hapis cezasına çarptırıldı. Özgür-lüğüne yeniden kavuştuktan sonra ise, aktif siyasete dönmemeyi tercih et-ti.



BELE, REFET (1881 – 1963 ): 1881 yılında İstanbul'da doğdu. 1899 yı-lında Harp Okulu, 1912'de de Harp Akademisi'nden mezun oldu. I: Dünya Savaşı'nda Filistin Cephesi'nde başarılı görevler yaptı. Mustafa Kemal ile birlikte Samsun’a çıkan kafilede yer aldı. Samsun’a çıkışın ardından, Si-vas'ta bulunan ve Mustafa Kemal'in müfettiş olarak görevlendirildiği 3. Ordu'ya bağlı, 3. Kolordu Komutanlığı’na atandı. Erzurum ve Sivas kong-relerinde üye olarak yer aldı. Önce Aydın ve çevresi, daha sonra Çerkez Ethem Ayaklanması'nı bastırdı. Bu başarıları üzerine Generallik rütbesine yükseltildi ve Dahiliye vekilliği ile Batı Cephesi Komutanlığına atandı. 1922'de Doğu Trakya'yı geri almakla görevlendirilen Bele; 1924’te Terak-kiperver Cumhuriyet Fırkası'nın kurucuları arasında yer aldı. 1926 yılında İzmir suikastı dolayısıyla yapılan yargılamaların ardından, siyasetten bir süre çekildi. Sonraları 1935-1939 ve 1946-1950 yılları arasında iki dönem İstanbul milletvekilliği görevlerinde bulundu.



BOZOK, SALİH (1881 – 1941): 1881'de Selanik'te doğdu. Mustafa Kemal ile önce mahalle daha sonra da Harp Okulu’nda okul arkadaşı oldu. Harp Okulu’ndan sonra Mustafa Kemal Harp Akademisi’ne devam eder-ken Bozok jandarma sınıfına seçildi. I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru, Suriye Cephesi'nde Mustafa Kemal’in başyaveri oldu. Atatürk ile burada başlayan birlikteliği emeklilik dönemini de kapsayacak biçimde kesintisiz devam etti. Bu süre içinde Mustafa Kemal’in gerek TBMM Başkanlığı gerekse de Cumhurbaşkanlığı dönemlerinde sürekli başyaverliğini üstlendi. Yarbay rütbesinde iken askerlikten istifa etti ve o günkü adı Bozok olan Yozgat'tan milletvekili seçilerek Meclis’e girdi. İş Bankası’nın da kurucula-rı arasında yer alan Bozok, 1939 seçimleri dahil milletvekilliği görevini hep sürdürdü. Atatürk’ün ölümüyle büyük bir yıkım yaşayan Bozok, mil-letvekilliği sürerken; sağlık gerekçesiyle çekildiği Yalova’da 1941 yılında öldü.



CEBESOY, ALİ FUAT (1882 – 1968): 1882’de İstanbul'da doğdu. Harp Okulu yıllarında Mustafa Kemal’in sınıf arkadaşı oldu. Beyrut'ta başlayan kıta hizmeti, 1908'deki Roma Askeri Ataşeliği’nin ardından Trablusgarp, Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı’nda devam etti. Kongre-ler döneminde Mustafa Kemal’e verdiği yoğun destek nedeniyle Sivas Kongresi sonrasında Umum Kuvva-ı Milliye komutanı olarak görevlendi-rildi. Batı cephesinin yeniden yapılandırılması sırasında, Çerkez Ethem taraftarlığıyla suçlanması üzerine Moskova Büyükelçiliğine atandı. Bu görevinden 10 Mayıs 1921’de Ankara’ya döndükten sonra; önce Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti başkanlığını ardından 1925 yılında Terakkiperver Cum-huriyet Fırkası’nın kuruculuğu görevlerinde bulundu. 1926 yılında Atatürk’e yönelik suikast girişimiyle ilgili davalarda yargılandı ve beraat etti. Bu olaydan sonra siyasetten bir süre çekilen Cebesoy, İsmet İnönü'nün Cumhurbaşkanlığı yıllarında yeniden siyasete döndü. 1939-1943 yılları arasında Bayındırlık Bakanlığı, 1947-1950 yılları arasında da TBMM Başkanlığı görevlerinde bulunan Cebesoy 1968 yılında öldü.



ÇAKMAK, FEVZİ (1856 – 1950): 1856 yılında İstanbul'da doğdu. 1898 yılında kurmay yüzbaşı olarak Akademi'den mezun oldu ve Arnavut-luk ve Rumeli vilayetleriyle ile ilgili ıslahat kararlarını uygulamakla görev-li heyette yer alarak Arnavutluk'ta göreve başladı. I. Dünya Savaşı’nda Di-yarbakır'da tümen komutanlığı ve Filistin'de de 7. Ordu komutanlığı gö-revlerinde bulundu. Savaş sonlarında Genelkurmay Başkanlığı’nda görev yapmaya başladı ve Mustafa Kemal'in Anadolu’ya hareketinden bir gün önce 1. Ordu müfettişliğine getirildi. 1919’da Harbiye Nazırı olan Çakmak, Kozan milletvekili olarak I. TBMM’ne katıldı. Meclisin birinci döneminde sırasıyla Milli Savunma Bakanı, İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Genelkur-may Başkanlığı görevlerinde bulundu. Sakarya Zaferi sonrasında kendisi-ne Meclis tarafından mareşallik rütbesi verildi. 1925 yılında siyasetten çe-kilerek askerlik mesleğinde kalmaya karar verdi ve emekli olduğu 1944 yı-lına kadar Genelkurmay Başkanlığı görevini

66

yürüttü. Görev süresi boyunca, ordunun siyaset dışı konumunu korumak konusunda büyük başarı sağladı. Sonraları, emekliye ayrılışının sorumlusu olarak gördüğü İsmet İnönü'ye tepki olarak, DP listelerinden İstanbul milletvekili seçildi ve ye-niden Meclis’e girdi. Tevfik Rüştü Aras ile birlikte sol eğilimli İnsan Hak-ları Derneği’ni kuran Çakmak 1950de öldü. 

GÜRER, CEVAT ABBAS (1887 – 1943): 1887’de Niş'te doğdu. 1908 yılında Harp Okulu’ndan mezun oldu. Trablusgarp, Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı’nda görev aldı. Çanakkale Savaşında Üsteğmen rütbesiyle Mustafa Kemal’in emir subayı oldu. 16 Mayıs 1919’da Samsun’a hareket eden Bandırma Vapuru’nda 9. Ordu Müfettişliği başyaveri sıfatıyla yer al-dı. Kongreler sürecinde Mustafa Kemal’in yazışma işlerini yöneten Abbas, Bolu milletvekili olarak son Osmanlı Meclis-i Mebusanı’na katıldı. Ancak bu Meclisin dağıtılması üzerine Ankara'ya döndü ve yine Bolu milletvekili olarak TBMM’de siyasal çalışmalarını sürdürdü. Aynı yıl yüzbaşı rütbesiy-le Kurtuluş Savaşı’nda da görev aldı ve Yozgat Ayaklanması’nın bastırılmasında gösterdiği başarı nedeniyle İstiklal Madalyası ile ödüllendirildi. Atatürk’ün işaretiyle Türk Tayyare Cemiyeti’ni kurdu (Türk Hava Kurumu) ve cemiyetin başkanlığını bir yıl süreyle üstlendi. 1926’da görevini Fuat Bulca’ya devretti. İsteği üzerine 27 Şubat 1927'de ordudan emekliye ayrıldı. İş Bankası’nın kurucularından olan Cevat Abbas Gürer, Atatürk'ün emriyle kurulan Ateş Güneş Spor Kulübü'nün de kurucu başkanıydı. Cevat Abbas Gürer 4 Temmuz 1943'de Yalova'da vefat etmiştir. Anıları "Atatürk’ün Yaveri Cevat Abbas Gürer, Cepheden Meclise Büyük Önder ile 24 yıl" Başlıklı kitapta toplanmıştır. 1924'te kurulan İş Bankası’nın kurucuları arasında da yer alan Abbas, 1941 yılına kadar milletvekilliği yaptı ve bu süreçte “Ebedi Şef Kurtarıcı Atatürk'ün Zengin Tarihinden Birkaç Yaprak” (1939) adıyla anılarını ya-yımladı. Abbas, 1943 yılında Yalova'da öldü.



KANSU, MAZHAR MÜFİT ( 1873 – 1948): 1873'de Denizli'de doğdu. 1891 yılında Gelibolu ve Edirne İdadisi'nde tarih ve matematik öğretmen-liği yaptı. 1897'den itibaren kamu yönetimine yönelen Kansu, Havza, Çor-lu, Çisriergene ve İskeçe kaymakamlığı, 1908'den sonra da Gümülcine, Lazistan, Mersin, İzmit ve Balıkesir mutasarrıflığı görevlerini yürüttü. İt-tihat ve Terakki Cemiyeti'ne üye olarak siyasete de atılan Kansu, son Os-manlı Meclis-i Mebusanı’na Hakkari Milletvekili olarak katıldı. İstan-bul’un işgali üzerine, çalışmalarını yine Hakkari milletvekili olarak I. TBMM’nde sürdürdü. Milletvekilliği görevi sürerken Elazığ valiliği ve Do-ğu İstiklal Mahkemesi Başkanlığı görevlerinde de bulundu. Atatürk ile olan anılarını 4 Mart 1948'den başlayarak Son Telgraf gazetesinde "Erzurum'dan Ölümüne Kadar Atatürk'le Beraber" başlığıyla yayımlayan Kan-su, 1948 yılında İstanbul'da öldü.



KARABEKİR, KAZIM (1882 – 1948): İstanbul’da doğdu. Fatih Askeri Rüştiyesi ve Kuleli Askeri Lisesi’nde öğrenim gördü. Daha sonra Harp Okulu ve Harp Akademisi’ni bitiren Karabekir, 1909’da 31 Mart Olayı’nın bastırılmasında Mustafa Kemal ile birlikte Hareket Ordusu’nda yer aldı. Birinci Dünya Savaşı’nda İran sınırı, Halep, Doğu Cephesi ve Çanakka-le’de görev yaptı. Savaş sonlarına doğru Kafkas Kolordusu komutanlığına atandı ve Ermenileri yenerek Erzincan ve Erzurum’u geri aldı. Yaşamındaki en önemli dönüm noktası, Mustafa Kemal’in kendisiyle temasa geç-mesi oldu. Bu temas sonucunda, önce 15. Kolordu Komutanı olarak Doğu cephesinde askeri başarı kazanıp bu cephenin kapanmasını sağladı, ar-dından Edirne milletvekili olarak TBMM’ne katılmıştır. 1923 seçimlerinde İstanbul milletvekili seçilirken aynı zamanda 1. Ordu Komutanlığına da atandı. Ancak, izleyen dönemde muhalif saflara geçerek o da Terakkiper-ver Cumhuriyet Fırkası’nın kurucuları arasında yer aldı ve dolayısıyla si-yasal akıbeti diğer muhalifler gibi siyasetten uzaklaşmak oldu.



KILIÇ, ALİ (1888 – 1971): Askeri okulu bitirdi. Kurtuluş Savaşında Antep ve Maraş yöresindeki direnişi örgütlendirmek ve bölgede çıkan çe-şitli ayaklanmaları bastırmak gibi askeri görevler üstlendi. Bu bölgedeki başarıları nedeniyle Antep kahramanı unvanı aldı. Savaş sırasında İstiklal Mahkemeleri'nde üyelik de yapan Kılıç Ali, TBMM’nde 1920’den 1938’e kadar Antep milletvekilli olarak bulundu. 1970'de Yeni Türkiye Partisi'nin kurucuları arasında yer alan ve anılarını "Atatürk'ün Hususiyetleri" (1955) ve "İstiklal Mahkemesi Hatıraları" (1955) gibi kitaplarda toplayan Kılıç Ali 1971de öldü.



OKYAR, ALİ FETHİ (1880 – 1943): Pirlepe'de doğdu. İyi bir öğrenim gördükten sonra 1908’de Paris'te askeri ataşe olarak görev yaptı. 1911’de Trablusgarp Savaşı’na katılan Okyar, 1913'te İttihat ve Terakki Genel Merkezi üyesi ve Genel Sekreter oldu. Bu partinin egemen olduğu yıllarda Sofya elçiliği ve Dahiliye Nazırlığı görevlerinde bulundu. Damat Ferit Hü-kümeti döneminde tutuklanarak Malta’ya sürgüne gönderilmesine karşın; İngiliz esirlerle değiştirilerek 1921’de kurtarıldı ve TBMM’ne Dahiliye Nazırı olarak katıldı. Barış arayışları doğrultusunda bir süre Roma, Paris ve Londra'da girişimlerde bulunan Okyar; döndüğünde Rauf Orbay'ın Baş-bakanlıktan istifası üzerine 4 Ağustos 1923’te Başbakan seçildi. Cumhuri-yetin ilanından sonra ise TBMM Başkanı oldu. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasından sonra, Başbakanlıktan ayrılan İsmet İnö-nü'nün yerine tekrar başbakan olan Okyar, 1925 Şubatında başlayan Şeyh Sait İsyanı sırasında Başbakanlıktan ayrıldı. Ardından Büyükelçi olarak bir süre Paris'te görev yaptıktan sonra, 1930 yılında Mustafa Kemal’in is-tek ve ricası üzerine Serbest Cumhuriyet Fırkası'nı kurdu. Siyasal yaşamı-nı Atatürk’ün ölümünden sonra da sürdüren Okyar, 7 Mayıs 1943'de öldü.



ORBAY, RAUF (1881 – 1946): 1881 yılında İstanbul'da doğdu. Bahriye Mektebi'ni bitirdi. Balkan Savaşı sırasındaki deniz savaşlarında büyük ba-şarılar göstererek "Hamidiye Kahramanı" unvanını kazandı. Osmanlı hü-kümetlerinde Bahriye nazırlığı yaptı ve savaş başarılarının yanı sıra; Mondros Bırakışması’nı imzalamak trajedisini yaşadı. Buna karşın Anado-lu'ya geçtiğinde henüz önemli bir ulusal kahraman konumundaydı. Malta sürgününden döndüğü 1921 yılında Nafıa Vekilliğine atandı. Bu görevin-den ayrıldığı yıl Meclis ikinci başkanlığına seçildi ve ardından 1922-1923 arasında bir kaç ay Başbakanlık yaptı. 1924'te kurulan muhalif Terakki-perver Cumhuriyet Fırkası’nın üyeleri arasında yer aldı. 1942-1944 yılları arasında Londra Büyükelçiliği görevini yürüten Orbay, 1964 yılında öldü.



ÖZALP, KAZIM (1880 – 1968): 1880 yılında Yugoslavya'da doğdu. 1902’de Harp Okulu, 1905’te de Harp Akademisi'nden mezun oldu. 31 Mart Ayaklanması’nı bastırmak üzere Hareket Ordusu’nda yer aldı. Bal-kan Savaşlarının ardından, 1913’te İstanbul Merkez Komutanlığı’nda yar-dımcılık görevine atandı. I. Dünya Savaşı'nda binbaşı rütbesiyle Ruslara karşı yapılan

67

savaşta yer aldı. Mütareke döneminde 61. Tümen komutan-lığında görevliydi ve Balıkesir yöresindeki Kuvva-ı Milliye hareketini ör-gütledi. I. TBMM’ne de yine Balıkesir milletvekili olarak katıldı. Kurtuluş Savaşı’nda İzmir Kuzey Cepheleri Komutanı olarak görev yaptı ve Sakarya Savaşı ile Büyük Taarruz'a katıldı. 1921'de Tümgeneral, 1922'de de Korge-neral rütbesine yükseltilen Özalp; Meclis’te 1922-1924 yıllarında Milli Sa-vunma Bakanı, 1924-1935 yıllarında Meclis Başkanı olarak yer aldı. BU görevleri sırasında 1926’da orgeneralliğe yükseltildi. 1935'te ikinci kez Milli Savunma Bakanlığına getirilen Özalp, 1943'te CHP Meclis Gurup Başkan Vekili oldu. 1950 seçimlerinde Van'dan milletvekili seçildi. Siyasal yaşamdan 1954'te çekilen Özalp 1968’de öldü. 

SAYDAM, REFİK (1881 – 1942): 1881 yılında İstanbul'da doğdu. As-keri Tıbbiyeyi Doktor yüzbaşı olarak bitiren Refik Bey Almanya'da Berlin Askeri Tıp Akademisi'nde eğitim gördü. 1919'da 9. Kolordu sağlık müfetti-şi muavinliği görevi ile Mustafa Kemal'in yanında Samsun'a çıkan Refik Saydam daha sonra, Erzurum askeri hastanesi bulaşıcı hastalıklar servisi şefliğine atandı. 1920'de TBMM'ye Beyazıt milletvekili ve Milli Savunma Vekaletine bağlı Sıhhiye Dairesi Başkanı olarak girdi. İkinci dönemden başlayarak üyeliğini İstanbul milletvekili olarak sürdürdü. Aynı yıl Sağlık ve Sosyal Yardım (Sıhhat ve İçtimai Muavenet) bakanı seçildi. Türkiye Cumhuriyetinin ilk Sağlık Bakanı olan Refik Bey 14 yıl sürecek olan bu gö-revinde sağlık hizmetlerinin temellerini attı. 1931- 1938 yıllarında zaman zaman Eğitim ve Maliye Bakanlıklarına vekaleten bakan Refik Saydam, Atatürk'ün ölümünden sonra İçişleri Bakanlığı, CHP genel sekreterliği ve Kızılay Başkanlığı yaptı.1942 yılında öldü.



SOYAK, HASAN RIZA (1888 – 1970): 1888 yılında Üsküp'te doğdu. Görevine İstanbul'da, Vilayet kaleminde başladı. 1914 yılında İstanbul Merkez Komutanlığı’na bağlı Sıkıyönetim Komutanlığı’nda hatip oldu. I. Dünya Savaşı sırasında 1. Kolordu Kurmaylığı, 2. Kolordu Kurmaylığı ve Harbiye Nezareti gibi kurumlarda görev yaptı. I. TBMM’ne hatip olarak katıldı. Atatürk Cumhurbaşkanı olunca, 1924’ten itibaren Çankaya Köş-kü'ne mutemet olarak çalışmaya başladı. Cumhurbaşkanlığı makamında, 1927'de özel kalem müdürü, 1932'de genel sekreter vekili, 1934'te de genel sekreter oldu. Genel sekreterliği sırasında aynı zamanda Burdur milletve-kili olarak da bir dönem görev yaptı. Güven veren kişiliğiyle başından so-nuna Mustafa Kemal'in özel hesaplarını tutan ve harcamalarını yapan Soyak, 1970 yılında İstanbul'da öldü.



ÜNAYDIN, RUŞEN EŞREF (1892 – 1959): 1892 yılında İstanbul'da doğdu. Galatasaray Sultanisi ve Edebiyat Fakültesi’nden mezun oldu. As-keri Baytar Alisi'nde, Darülmuallimini Aliye’de, Türkçe ve Fransızca öğ-retmeni olarak çalıştı. 1914'te yazarlığa soyundu ve Yeni Gün ve Tasvir-i Efkar gibi gazetelerde söyleşi ve gezi türünde yazılar yayımladı. 1920'de Ankara'ya gitti ve Kurtuluş Savaşı’na katıldı. Lozan Barış Konferansı’nda Matbuat Müşaviri olarak görev aldı. II. Dönem TBMM’ne Afyonkarahisar milletvekili olarak katıldı. Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği; Tiran, Atina ve Budapeşte elçiliği ve Roma, Londra ve Atina Büyükelçiliği gibi görevlerde bulundu. Mustafa Kemal Paşa'yı Türk basınında ilk kez tanıt-masıyla ünlenen ve 1952'de emekliye ayrılan Ünaydın 1959’da öldü.

SAVAŞLAR DÖNEMİ:    

TBMM Savaşları Genel Olarak 3(üç) Cephede Sürdürmüştür : Doğu Cephesi – Ermenilerle – Kazım Karabekir komutasındaki birlikler Güney Cephesi - Fransızlar ve Ermenilerle – Kuvay-i Milliye Birlikleri Batı Cephesi - Yunanlılarla - Düzenli Ordular

A- DOĞU CEPHESİ :  Kurtuluş Savaşının ilk cephesidir.  Rusya, Birinci Dünya Savaşı'ndan, Ekim Devrimi nedeniyle çekilmiş ve Kafkasya'yı boşaltmıştı. Bölgede 1917 yılının Aralık ayında Gürcüler, Azeriler ve Ermeniler tarafından "Mavera-i Kafkas (Kafkas Ötesi) Cumhuriyeti" adıyla bağımsız bir devlet kurulmuştu. Ancak bu ortak cumhuriyet, uzun ömürlü olmadı. 1918 Mayıs ve Ağustos'unda bu üç topluluk, ayrı bağımsız devletlerini kurdu.  Rusya'da yönetimi ele geçiren Bolşevikler ise, Brest Litovsk Barışı ile (3 Mart 1918) Doğu Anadolu'dan tamamen çekildiler. Bu barışı tanımayan Erivan'daki Ermeni Cumhuriyet'i, Doğu Anadolu topraklarından çekilmeyince, savaş, Osmanlı-Ermeni savaşına dönüştü. Kars'ın Ermeniler'den alınmasından sonra, Brest Litovsk'u tanımayan Gürcüler'den de Nisan'da Batum ve Ardahan alındı. Enver Paşa'nın ordusu, 15 Eylül 1918'de Azerbaycan'ın başkenti Bakü'yü de ele geçirmişti. Ancak, Mondros Ateşkes'i imzalanınca, Türk kuvvetleri 1914 sınırlarına çekilerek buraları terketmek zorunda kaldılar. Bölgede yaşayan Türk halkı, buraların Ermeniler'in eline geçmesini önleyebilmek için, "Milli Şura" adını alan örgütler kurdu. Bu örgütler vasıtasıyla geçici hükümetler oluşturuldu. Bu hükümetler içinde en etkilisi 17 Ocak 1919'da Kars'ta kurulan Cenubi Garbi Kafkas Hükümet-i Muvakkate-i Milliyesi(Güney-Batı Kafkas Geçici Milli Hükümeti) idi.  Mondros Mütarekesi hükümlerinden yararlanıp Osmanlı topraklarını işgal etmeye başlayan İngilizler, 1919 başında Kars'a da girdiler. Önceleri buradaki hükümete karışmayan İngilizler, geçici Hükümet'in Ermeniler'in geri dönmesini reddetmesi üzerine, 12 Nisan 1919'da Cihangiroğlu İbrahim Bey'in başkanlığındaki hükümeti dağıttılar, üyelerini Malta'ya sürdüler. Yönetimi Ermeniler'e teslim ettiler. Kars ve civarıyla yetinmeyen Ermeniler, Erzurum ve Van'a kadar uzanan yerleri de istemeye başladılar. Köyleri kasabaları tekrar yakıp, yıkan ve önlerine gelen Türkleri öldürmeye başlayan Ermeniler, Paris Barış Konferansı'na da başvurarak, Mondros Ateşkesi'nde Vilayet-i Sitte (Altı İl) olarak geçen Erzurum, Van, Elazığ, Diyarbakır, Sivas, Bitlis illerine ek olarak Adana, Mersin, İskenderun, Tokat, Amasya, Trabzon ve diğer Doğu Anadolu topraklarının kendilerine verilmesini istediler.  Mondros Ateşkesi'nden sonra 9. Ordu kaldırılmış, 15. Kolordu kurulmuştu. Ateşkes hükümlerine uymayıp birliklerini terhis etmeyen 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa, bölge halkını Ermeni saldırılarından kurtarmak ve Elviye-i Selase'yi (Kars, Ardahan, Batum) ele geçirmek için hazırlıklara başladı. Bu sıralarda İngilizler'i yenen Kızılordu'ya da, Kafkasya yolu açılmıştı. Ruslar tekrar bölgeyi ele geçirebilirdi. Kazım Karabekir Paşa, 28 Mart 1920'de, Mustafa Kemal'den, Brest-Litovsk ile çizilmiş sınırlara (Kars, Ardahan, Batum) kadar olan yerlerin işgali için izin istedi. Fakat Ermeni sorunu da bu arada uluslararası

68



 



 

 

platforma çekilmiş, Paris ve Roma'da gündeme getirilmişti. TBMM, böyle bir ortamda Ermeniler'e taarruzu zararlı bulduğu için erteledi. Ama Kızılordu Kafkasya'ya girince, TBMM Hükümeti, 15. Kolordu Komutanlığı'nı Doğu Cephesi Komutanlığı'na çevirip, bölgede kısmi seferberlik ilan etti. Fakat bu harekat da Sovyetler'le yeni kurulmaya başlanan ilişkilerin bozulmaması için ertelendi. Bundan cesaret alan Ermeniler, 12 Ağustos 1920'den itibaren, Oltu ve çevresini işgal ettiler. 24 Eylül'de de genel taarruza geçtiler. Türk ordusu da, 28 Eylül sabahı Ermeniler'e karşı harekata geçti. 29 Eylül'de Sarıkamış kurtarıldı. Sovyetler'in tavrını öğrenebilmek için harekat durduruldu. Sovyetler'in, Kars, Ardahan, Batum'un Ermeniler'e verilmesi talebi karşısında, 28 Ekim'de yeniden taarruza geçen Türk ordusu 30 Ekim'de Kars'ı alarak, Misak-ı Milli sınırlarına ulaştıktan sonra ilerleyişini durdurdu. Gümrü'yü de 7 Kasım 1920'de terk eden Ermeniler, barış istemek zorunda kaldılar. 17 Kasım'da Ateşkes Antlaşması, 3 Aralık 1920'de de "Gümrü Antlaşması" imzalandı. Misak-ı Milli sınırlarına ulaşmayı hedefleyen TBMM Hükümeti, Gürcistan'a da bir nota vererek (Mart 1921) Ardahan, Artvin ve Batum'un Türkiye'ye bırakılmasını sağlıyordu. Gümrü Antlaşması'nın 18. maddesi, bu antlaşmanın yürürlüğe girmesi için taraflara bir aylık onay süresi vermişti. Fakat daha antlaşmanın mürekkebi bile kurumadan, 5 Aralık 1920'de, Ermenistan'da Bolşevikler yönetime egemen oldular. Bir süre sonra Sovyet Kızılordu'su da Gürcistan'daki Menşevik Hükümeti'ni yıktı. Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan Sovyetler Birliği'ne katıldı. Sovyetler, Gümrü Antlaşması'nın Ermeniler lehine değiştirilmesini istediler. Üstelik Batum'u da işgal etmeye başladılar. Doğu Anadolu ile ilgili sorunlar, Moskova Antlaşması'na (16 Mart 1921) kadar sürdü. Moskova Antlaşması'yla Batum, Gürcistan'a bırakılırken, Gümrü Antlaşması'ndaki diğer sınırlar aynen korundu. Bu sınırlar, 13 Ekim 1921'de Türkiye ile Sovyetler Birliği ve Kafkas Cumhuriyetleri (Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri) arasında imzalanan Kars Antlaşması ile de benimsendi. Doğu cephesinde sağlanan başarı ve barış; Milli Mücadele'nin bir cephesini kapattığı gibi, TBMM Hükümeti'nin 1920 yılı ortalarında geçirdiği tehlikelerden sonra saygınlığını da arttırdı. Ayrıca Doğu Cephesi'nden önemli sayıda asker, silah ve cephanenin, Batı Cephesi'ne kaydırılmasını sağlayarak, Yunanlılar'a karşı daha dirençli savaşlar verme imkanı da yaratmıştır. ➥ Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları ile ilk defa Ermeniler dünya gündemine girmiş oluyorlardı. ➥ Berlin Kongresi ve Antlaşması sonrasında Rusya ve İngiltere’nin Ermenileri doğrudan desteklemeleri ve kışkırtmaları “Ermeni İhtilalci” komitelerinin hızla kurulması ve eyleme geçmelerini sağladı. 1840’da Kafkasya’da kurulan Taşnak Komitesi ve 1887’de İsviçre’de kurulan Hınçak Komiteleri silahlı eyleme geçtiler. ➥ Osmanlı topraklarında hızla isyanlar çıkmaya başladı. (İstanbul, Erzurum, Yozgat, Kayseri, Çorum, Van ve Adana isyanları) ➥ Hatta Ermeni çeteleri ve onların siyasi destekçileri 21 Temmuz 1905′te isteklerini kabul etmeyen Sultan II. Abdülhamit’e Cuma Namazı çıkışı suikast düzenlediler. Suikastten kılpayı kurtulundu.

I. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA ERMENİ SORUNU  Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı’na Rusya’nın karşısında girmişti. Ermeniler bu durumu önceden hesap ederek durum değerlendirmesi yapıp gerekli hazırlıkları yapmışlardı.  1914 Aralık ayında Kafkas cephesinin açılmasıyla Ermeniler bir taraftan Ruslara yardım etmeye diğer taraftan İtilaf Devletleri adına casusluk yapmaya başlayacaklardır. Diğer bir taraftan da silahlanarak masum Müslüman halkı katletmeye başlayacaklardır.  Osmanlı Devleti iki ateş arasında kalmıştı. Bu nedenle hem Ermenilerin güvenliğini sağlamak hem de Rusların desteğini kesmek için Lübnan ve Suriye topraklarına Ermeniler göç ettirildi. (Tehcir Kanunu)  1917’de Rusya’da Bolşevik İhtilali’nin çıkmasıyla Rusya I. Dünya Savaşı’nı bıraktı. Merkezi Erivan olan bir Ermeni Devleti kuruldu.  ➥ Özbe öz Türk yurdu olan bölgede bir Ermeni Devleti’nin kurulmasını Osmanlı Devleti şartlar gereği engelleyemedi. (Eski Erivan Hanlığı) KURTULUŞ SAVAŞI SIRASINDA ERMENİ SORUNU  Mondros Mütarekesi sonrası toplanan konferanslarda Ermeni temsilciler de bulundu. Bu toplantılarda “Büyük Ermenistan” hayali yeniden gündeme getirildi. Bir Ermeni Devleti kurulmasını isteyen İngiltere bu planı Amerika’ya benimsetemeyince sınırlarını Wilson (ABD Başkanı) un çizeceği Karadeniz ve Akdeniz’e çıkışı olan bir Ermenistan Devleti’nin kurulmasını istedi. Bu isteğini Sevr Antlaşması’na koydurdu.  Sevr’i uygulatmak isteyen İtilaf devletleri Doğu’da Ermenileri, Batı’da Yunanlıları kullandılar. Doğu Anadolu’daki Ermeni faaliyetleri bölge halkının örgütlenmesini sağladı. Doğu Anadolu Müdafaaihukuk Derneği ve Albayrak Gazetesi’nin çalışma ve yayınları ulusal mücadeleyi başlattı.  TBMM açıldıktan sonra aldığı bir kararla Ermenistan üzerine bir askeri harekat düzenlendi. XV. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa 28 Eylül 1920’de Ermeniler üzerine yürüdü. 29 Eylül’de Sarıkamış, 30 Ekim’de Kars alındı. Ermenilerin barışa yanaşmaması üzerine harekat devam ettirildi. Ermenilerin beklediği yardımın gelmemesi üzerine barış istediler. GÜMRÜ ANTLAŞMASI (2-3 ARALIK 1920)  Kars, Sarıkamış, Iğdır, Selim, Kulp Türkiye’nin olacak.  TBMM tarafından geçersiz kabul edilen Sevr Barış Antlaşması’nı Ermenistan da kabul etmeyecek.  Türk-Ermenistan sınırı Aras Nehri – Çıldır Gölü hattı olarak belirlenecek.  Ermenistan Türkiye’ye karşı düşmanca tavır içerisinde olmayacak.  Türklere karşı silah kullanmayan Ermeniler altı ay içinde Türkiye’ye dönebilecek.  Ermenistan’ın Türkiye’ye karşı diğer devletlerle yaptığı tüm antlaşmalar geçersiz kabul edilecek.  TBMM, kendisinden istenildiği taktirde Ermenistan’a askerî ve siyasî açıdan yardım edecek.  Ermenistan, sadece iç güvenliğini koruyacak derecede cephane ve mühimmat bulundurabilecek.  Herhangi bir saldırıya uğraması durumunda, Türkiye Ermenistan’a askerî yardımda bulunacak.

69



Ermenistan, Nahçıvan ve Şarur bölgelerinde halk oylaması sonucunda oluşan yeni yönetim biçimine karışmayacak, bu süreçte bölgede Türkiye koruyuculuğunda bir yerel yönetim oluşturulacaktır. ÖNEMİ  Gümrü Antlaşması ile kapanan ilk cephe Doğu Cephesi olmuştur.  TBMM siyasî ve askerî alanda ilk uluslararası zaferini kazanmıştır.  Halkın TBMM’ye ve orduya duyduğu güven artmıştır.  Ermenistan Sevr’in geçersizliğini tanıyan ilk devlet olmuştur.  Ermenistan TBMM’nin varlığını kabul eden ilk devlet olmuştur.  TBMM’nin ilk kez yabancı bir devletle imzaladığı siyasî bir sözleşme olan Gümrü Antlaşması’nda ilk kez “TBMM Hükûmeti” tabiri kullanılmıştır  Siyasî bir sözleşmede ilk kez “Türkiye Devleti” tabiri kullanılmıştır.  Gümrü Barışı Sevr’i geçersiz sayan ilk uluslararası belgedir.  Ermeni Meselesi sona ermiş, böylece Sovyet Rusya’dan gelebilecek yardımların da önü açılmıştır.  Doğu Cephesi’nin kapanması sonucunda, buradaki kuvvetlerin önemli bir kısmı Batı Cephesi’ne kaydırılmıştır.  ➥ Gürcistan’ın Sovyet Rusya’ya katılması ve Sovyetlerle iyi ilişkiler kurma ve Kurtuluş Savaşı’nda siyasi ve askeri destek alınması amacıyla Batum Ruslarla imzalanan Moskova Antlaşması’yla Gürcistan’a bırakıldı. Misakımilliden ilk kayıptır.  ➥ Antlaşma metninde “Osmanlı Devleti” adı geçmemiş, “Türkiye” adı geçmiştir.  UYARI:I. Dünya Savaşından sonra Rusya’nın savaştan çekilmesi ve Osmanlının I. Dünya Savaşında yenilmesinden sonra Kafkaslarda Ermenistan ve Gürcistan Devletleri kurulmuştur. GÜRCÜLER İLE İLİŞKİLER :  Dünya Savaşı sonrası Kafkaslarda kurulan Gürcistan Devleti, karışıklıklardan yararlanarak Artvin, Ardahan ve Batum’u işgal etti.  Ermeni sorununun çözümlenmesi ve I.İnönü savaşında kazanılması sonrasında 23 Şubat 1921 de Gürcistan’a verilen protesto notası üzerine Gürcistan işgal ettiği yerleri boşalttı.  NOT:Ermenistan ve Gürcistan Sovyet Rusya’ya bağlandıklarından bu dönemden itibaren doğudaki sorunlar Sovyet Rusya ile çözümlenecektir. Gürcistan İle İlişkiler ve Batum Antlaşması (23 Şubat 1921)  Gürcistan, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu zor durumu fırsat bilip Ardahan, Artvin ve Batum’u ele geçirmiştir.  Bu olay üzerine düzenlenen Pasof Harekâtı sonrasında Gürcistan’a bir uyarıda bulunulmuş ve toprakların iadesi istenmiştir.  23 Şubat 1921’de Gürcistan ile imzalanan Batum Antlaşması ile Artvin, Ardahan ve Batum Türkiye’ye bırakılmıştır. UYARI: Millî Mücadele Dönemi’nde Ankara’da büyükelçilik açan ilk devlet Gürcistan’dır. B-GÜNEY CEPHESİ:  Mondros Ateşkes Antlaşmasının 7. Maddesine dayanarak Urfa, Antep, Maraş ve Adana’yı işgal eden İngilizler daha sonra 15 Eylül 1919 tarihinde aralarında yaptıkları gizli antlaşmalarla bu bölgeleri Fransızlara bıraktılar.Fransızlar bu bölgede Ermenileri de yanlarına alarak Türk halkına kötü davrandılar.  Bu bölgede Fransız ve Ermenilerin yaptıkları katliamlara karşı halk harekatı başlatılmıştır.  Bu bölgede ilk direniş Hatay Dörtyol’da Karahasan tarafından başlatılmıştır.  Sivas Kongresinde Güney Cephesinde Kuva-i Milliyenin kurulması kararlaştırılmıştır.  Ve Güney Cephesine gönderilen Komutanlar halkı örgütlemişlerdir.  Urfa’da Yzb. Ali Saip Bey,Maraşta Sütçü İmam,Antep’te Şahin Bey önderliğinde Fransız ve Ermeniler e karşı mücadele edilmiştir.  Bu Cephede halk Kuvay-i Milliye ile bütünleşerek düşmanı yurttan kovmuştur. Fransızlar önce TBMM ile ateşkes antlaşması imzalamış .  Sakarya zaferinden sonra 20 Ekim 1921’de Ankara Antlaşmasını imzalayarak Anadolu dan çekilmişlerdir.  Güney Cephesindeki Savaşlar Ankara Antlaşması ile kesin olarak sona ermiştir. Hatay hariç bugünkü Suriye sınırımız çizilmiştir.  Bu Cephedeki birlikler Batı Cephesine kaydırılmıştır. TBMM bu illerimize kahramanlıklarından dolayı; 1921 ‘deAntep’e Gazi / 1973 yılında Maraş’a Kahraman / 1984 yılında Urfa’ya Şanlı ünvanları verilmiştir  Antalya , Muğla , Konya yöresini işgal eden İtalyanlarla ciddi bir mücadele olmamıştır.  II. İnönü’den sonra Anadolu’yu terk etmeye başlayan İtalyanlar, Sakarya Meydan Muharebesinden sonra Anadolu’yu tamamen terk etmişlerdir.  Güney Cephesindeki birliklerin batıya kaydırılmasıyla Batı Cephesi daha da güçlenmiştir.  UYARI :Güney cephesinde düşmana karşı Düzenli ordular görev yapmamıştır. Bu cephede Kuvay-i Milliyeciler mücadele etmiştir. GÜNEY CEPHESİNDE ÖNEMLİ KİŞİ VE OLAYLAR  Mondros Ateşkesi'nden sonra İngilizler ve Fransızlar hiçbir haklı gerekçeleri olmamasına karşın, bu ateşkes antlaşmasının hükümlerinden yararlanarak, Osmanlı topraklarını işgal etmeye başladılar. Savaş içinde yaptıkları gizli antlaşmalardan biri olan Sykes-Picot Antlaşması'na göre; Musul, Antep, Urfa, Maraş ve Adana bölgesi "fransız nüfuz alanı" olarak belirlenmesine karşın, İngilizler, bölgeye yakınlıklarını ileri sürerek, işgalleri başlattılar. 3 Kasım 1918'de Musul'u, 9 Kasım'da İskenderun'u, 6 Aralık'ta Kilis'i, 17 Aralık'ta Antep'i, 22 Şubat 1919'da Maraş'ı, 24 Mart 1919'da da Urfa'yı işgal ettiler. Fransızlar ise; 11 Aralık 1918'de Dörtyol'a girdikten sonra, Çukurova'ya yönelerek, 17 Mart 1919'da Mersin'i ve Pozantı'ya kadar Adana'yı işgal ettiler.  Mondros Ateşkes Anlaşması’nı istedikleri gibi yorumlayan İtilaf Devletleri işgalleri başlatmışlardı. İngilizler Ocak 1919’dan itibaren Urfa, Antep, Adana ve Maraş’ı işgal ettiler.

70

   

15 Eylül 1919’da Fransızlarla yapılan yeni bir paylaşım planına göre İngilizler Filistin ve Irak’a, Fransızlar ise Suriye ve Lübnan’a himayeci devlet olarak girecek, Urfa, Maraş, Adana, Mersin, Antep Fransızlara bırakılacaktı. İngilizlerin boşalttıkları bölgelere giren Fransız birlikleri ve Ermeni intikam alayları halka kötü davranmaya başladılar. Bölge halkı kendiliğinden örgütlenerek Kuvayımilliye birliklerini kurdular ve işgallere direndiler. Bölge halkının İngiliz işgaline karşı koymaması işgalin geçici olabileceğine inanması ve İngilizlerin siyasetleri gereği bölge halkına onur kırıcı davranmamalarıdır. Fransız işgali ise Ermenilerle birlikte gelişice hem onur kırıcı hareketlerde bulunmaları hem de işgalin kalıcı nitelik taşıması halkın örgütlenmesini sağlamıştır.

MARAŞ SAVUNMASI  30 Ekim 1919’da Maraş Fransızlar tarafından işgal edildi. Kaledeki Türk bayrağı indirilerek Fransız bayrağı çekildi. Ermeni çeteleri baskın ve yağmalara girişti. Türk kadınlarına saldırdılar. Maraş’ın ileri gelenlerini tutukladılar.  Cuma günü Maraş Ulu Cami İmamı Rıdvan Hoca “Kalelerinde hür bayrağı dalgalanmayan esir bir memlekette cuma namazı kılınamaz” diyerek halkın harekete geçmesini sağladı.  11 Şubat 1920’de Fransızlar Maraş’ı boşaltmak zorunda kaldılar.  Savunma 72 gün sürdü. 1973’de TBMM şehre “kahraman” unvanını verdi. İLAÇ BİLGİ İB1-RIDVAN HOCA VE BAYRAK OLAYI  11 Ekim 1919 gecesi, Ermenilerin ileri gelenlerinden Hırlakyan'ın evinde İşgalci komutan Browmond şerefine bir balo tertiplenir. Baloda komutan Hırlakyan'ın torununu dansa davet eder. Komutan'ın teklifini reddeden genç kız, "Sizinle dans etmekten mazurum. Çünkü kendimi hala esaret ve zillette yaşayan bir kadın olarak görüyorum. Kalede Türk Bayrağı dalgalandığı sürece sizinle dans edemem" der. Bunun üzerine askerlerine emir veren komutan, Kaledeki Türk bayrağını indirir. 28 Kasım 1919 Cuma günü Maraş'ın kara sabahıdır. Yatağından kalkan Maraşlılar, asırlardan beri Kale burcunda dalgalanan şanlı bayraklarını göremezler. Bu olay şehri infiale sürükler. Avukat Mehmet Ali Bey, "Alemi İslama Hitap" beyannamesini yazar ve şehrin muhtelif yerlerine dağıtır, halkı Bayrağın indirilmesine tepki göstermeye davet eder.  Cuma namazına çok büyük bir kalabalık toplanır. Ezan okunduktan s o r a halk dışarıda "Bayraksız namaz kılınmaz" diye bağırır. O esnada İçerdeki imam efendi, "Hürriyet olmayan bir yerde namaz kılınmaz" diyerek beyannamenin doğru olduğunu ifade eder. Bunun üzerine halk topluca kaleye hücum ederek, indirilen Şanlı Bayrağını yeniden Kale burçlarına diker ve Cuma namazını orada eda eder. Bayrak olayından sonra şehir adım adım savaşa sürüklenir, Arslan Bey başkanlığında kurulan Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, her mahallede teşkilatlanarak harekete geçer.  EZAN OKUNMUŞ, HOCA EFENDİ MİMBERE ÇIKMIŞTI. «EY EHL -İ İSLAM!... İSLA MIN KIL ICI BÜYÜK MİLLET!.. İLAY-I KELİMETULLAH AŞKINA ÇIRPINAN BÜYÜK TÜRK MİLLETİ!.. CUMA NAMAZI KILMANIN DA ŞARTLARI VARDIR. DIŞARIDA DA FETVA VERENLER OLDU. DOĞRUDUR VE MALUMDUR Kİ... ŞER'AN CUMA NAMAZI KILINMAZ!..» İB2-SÜTÇÜ İMAM  Sütçü İmam, (asıl adı İmam,süt satarak geçimini sağladığı için "Sütçü" lakabı verilmiştir) (d. 1871, Kahramanmaraş – ö. 25 Kasım 1922). Uzunoluk semtinde süt satarak geçimini sağlıyordu.  31 Ekim 1919 günü hamamdan çıkan 3 Türk kadına Fransız-Ermeni lejyonerleri “Burası artık Türk memleketi değildir. Fransız müstemlekesinde peçe ile gezilmez!” diyerek kadınların peçelerini zorla açmak istemişlerdir. Olaya ilk müdahale eden Çakmakçı Sait; “Gâvur oğulları! Dokunmayın bacılarıma!” diyerek Fransız-Ermeni Lejyonerlerinin üzerine yürüdü. Üzerinde silahı olmayan Çakmakçı Sait silahlarıyla karşılık veren işgalciler tarafından yaralanmıştır.  Bunu gören Sütçü İmam yanındaki silahıyla ateş açmış ve bir Fransız-Ermeni Lejyoner askerini öldürmüş, bir diğerini de yaralamıştır. Çakmakçı Sait ile Ermeni askeri ölmüştü. 1 Kasım 1919 tarihinde ölen Ermeni için büyük bir cenaze töreni düzenlendi. Ermeni ve Fransız askerleri Sütçü İmam'ı aramaya başlayınca  Sütçü İmam bir atla Ağabeyli köyüne gitti. Ermenilerin ve Fransızların bütün çabalarına rağmen Sütçü İmam bulunamadı. 31 Ekim 1919'da düşmana ilk kurşunu atan Sütçü İmam, Kahramanmaraş'taki Kurtuluş hareketini başlatmıştır. URFA SAVUNMASI Z İngilizlerin boşaltması üzerine Fransız birlikleri 1 Kasım 1919’da Urfa’ya girdiler. Şehirdeki Ermenileri de örgütlediler ve Türk mallarını Ermenilere devrettiler. Z 29 Aralık 1919’da Urfa Jandarma Komutanlığı’na atanan yüzbaşı Ali Saip, bölgede oluşturduğu üç bin kişilik askeri birlikle direnişe geçti. 9 Şubat 1920’de Urfa’nın büyük bölümünü kurtardı. 19 Nisan 1920’de Fransızları Urfa’dan attı. ➥ TBMM 1984 yılında Urfa’ya “şanlı” unvanını verdi. İLAÇ BİLGİ İB1-ALİ SAİP BEY  Ali Saip Ursavaş (d. 1887, Kerkük - ö. 25 Eylül 1939, Ankara), Türk asker ve siyaset adamı.  1887'de Kerkük'te doğdu. Harbiye'yi bitirdi. Mondros Mütarekesi'nin ardından Anadolu'nun işgali başlayınca Güneydoğu Anadolu'da "Namık" takma adıyla Kuvayi Milliye'ye katıldı. Fransız işgali sırasında Mustafa Kemal'den aldığı emirle Urfa Jandarma Komutanı ile birlikte Urfa Savunması direnişini örgütledi. 23 Nisan 1920'de açılan TBMM'ye Urfa milletvekili olarak girdi. Aralık 1920'de Urfa Kuvayi Milliye Komutanı olarak bölgedeki aşiret reislerini Fransız işgaline karşı topladı. Aktif olarak

71



savaştı. Konya İstiklal Mahkemesi reisliği yaptı. Daha sonra II. Dönem Kozan, III., IV., V. ve VI. Dönem Urfa Milletvekilliği yapmıştır. Atatürk'e karşı suikast girişimine adı karıştıysa da suçsuz bulundu. 25 Eylül 1939'da Ankara'da 52 yaşında hayatını kaybetti. Urfa kahramanı ve Atatürk'ün yakın silah arkadaşı olduğundan soyadı kanunu çıktığında, soyadı Ursavaş olarak Atatürk tarafından verildi. Evli ve dört çocuk babasıydı. "Çukurova Dramı ve Urfa'nın Kurtuluş Savaşları" adlı kitabın yazarı.

ANTEP SAVUNMASI  18 Aralık 1918’de İngilizler tarafından işgal edilmiştir. 29 Ekim 1919’da Fransız işgaline bırakılmıştır. Ermenilerin de desteğini alan Fransızlar Müslüman halka karşı harekete geçmiştir. Büyük zulüm, yağma ve tecavüz olayları yaşanmıştır. Antep halkı Ermeni ve Fransızlara karşı direnişe geçmiştir. Bölgede Müdafaaihukuk Cemiyeti kurulmuştur. Teğmen Said Bey (Şahin Bey) in Kilis’ten, Fransızların asker sevkiyatını önlemek için yaptığı mücadele ile Fransızlara büyük kayıplar verdirilmiş ancak Şahin Bey şehit düşmüştür.  Antep halkı düzenli Fransız birlikleri karşısında dört ay gibi bir süre mücadele etmesine rağmen dayanamamış ve 9 Şubat 1921’de teslim olunmuştur. İLAÇ BİLGİ İB1-ŞAHİN BEY (1877 – 1920 GAZİANTEP)  Asıl adı Mehmed Said olan Şahin Bey 1877 yılında Antep'te doğdu. Kurtuluş Savaşı'nda Fransızlara karşı girişilen Antep direnişinde ünlendi. İköğrenimini Antep'de gördü. Rüştiye'yi yarıda bırakarak derici amcasını yanında çalıştı. I. Dünya Savaşı sırasında Yemen'de savaştı.  Ali Said Paşa'nın yanında gösterdiği yararlıktan ötürü erlikten subaylığa yükseltildi. Mondros Mütarekesi sonrasında Antep'e döndü ve Kilis'te askerlik şubesinde görevlendirildi. Antep'in 5 Kasım 1918'da Fransızlarca işgalinden sonra oluşturulan direniş örgütlenmesi sırasında Kilis Kuvay-ı Milliye komutanlığına getirildi.  Kilis-Antep Karayolu'nda oluşturduğu üç savunma hattıyla, uzun süre Fransız alayına karşı Kızıl burun ve Kertil tepelerini iki gün savundu sonunda Bostancık yakınlarına çekildi. Bir yarma harekatı düzenlemeye çalışırken 28 Mart 1920'de makineli tüfek ateşiyle öldürüldü. Adına ağıtlar yakılan Şahin Bey'in kahramanlıkları türkü ve uzun havalara da konu olmuştur. İTALYA İŞGALLERİ  Antalya ve çevresini işgal eden İtalyan birliklerine karşı büyük bir mücadele görülmemektedir. Küçük çaplı çarpışmalar yaşanmıştır.  İtalya’ya karşı bölge halkının direnişe geçmemesinin temel nedeni Paris Antlaşması’yla İzmir ve çevresinin Yunanistan’a bırakılması İtalya’yı kızdırmıştır.  Bu nedenle İtalya Batı Anadolu’daki Kuvayımilliyeyi desteklemiş, hatta el altından silah ve cephane sağlamıştır.  5 Temmuz 1921’de işgal ettikleri yerleri boşaltmışlardır. C-BATI CEPHESİ : o Kurtuluş Savaşındaki en büyük savaşlar bu cephede Yunanistan ile yaşanmıştır. o Türk Kurtuluş Savaşı , özde bir Türk-Yunan savaşıdır. o Bu cephede savaşlar Yunanlıların,İtilaf devletlerinin özellikle İngilizlerin desteğinde İzmir’i işgali ile başlamıştır. o İzmir’in işgaline ilk tepki Hukuk-i Beşer(İnsan Hakları ) Gazetesi Başyazarı Hasan Tahsin’den den gelmiştir.Sonra bölgede Kuvay-i Milliye örgütlenmeye başlamıştır. o Batı Anadolu Kongrelerinden , Balıkesir Kongresinde Batı Cephesi açılması kararlaştırılmıştır. o Kuvay-ı Milliye birliklerinin ve bazı subayların etkisiyle Ayvalık, Bergama, Soma, Salihli, Aydın ve Nazilli gibi cepheler açılmıştır. o Sivas Kongresinde Batı Cephesi Komutanlığına Ali Fuat Paşa getirilmiştir. o TBMM açılınca Düzenli Orduya geçiş başlamıştır. o Yunanlılara karşı düzenlenen Gediz Harekatında (Ali Fuat Paşa birlikleri ile birlikte Çerkez Ethem beraber) başarısız olununca, Kuvay-ı Milliyenin sona erdirilip tamamen Düzenli Orduya geçilmesi kararı alındı. o Bunun üzerine M.Kemal AliFuat Paşa yı Batı Cephesi Komutanlığından aldı ve Sovyet Rusya ya Moskova Büyükelçisi olarak atadı. Batı Cephesini ikiye ayırarak;  Kuzeyine Albay İsmet(İnönü) Paşayı  Güneyine Refet Bele’ yi komutan olarak görevlendirmiştir.  Böylece Düzenli Ordu ön plana çıkarılarak, Kurtuluş Savaşının en önemli cephesinde mücadeleler yaşanmıştır. BATI CEPHESİNDE ÖNEMLİ KİŞİ VE OLAYLAR  15 Mayıs 1919’da İzmir’e asker çıkaran Yunanlılar 25 Mayıs’ta Manisa’yı, 27 Mayıs’ta Aydın’ı, 29 Mayıs’ta Ayvalık’ı ve 1 Haziran’da Ödemiş ve dolaylarını işgal ettiler.  Batı Anadolu’da başlayan geniş çaplı bu işgal hareketi mütareke koşullarına aykırı idi. Bu durum bölge halkında işgallerin kalıcı olacağı düşüncesini kuvvetlendirmiş ve topyekün mücadele azmini kamçılamıştır.  İstanbul Hükümetinin işgaller karşısında tepkisiz kalması ve birşey yapamaması bölgede Müdafaaihukuk ve Reddiilhak Derneklerinin kurulmasını sağlamış ve halk Kuvayımilliyeyi oluşturmaya başlamıştır.  Bekir Sami Bey (Ödemiş Kaymakamı), Ali (Çetinkaya) Bey (172. Alay Komutanı), Hacı Şükrü Bey (175. Alay Komutanı) emrindeki askerlerle Yunanlılarla mücadeleye başlamışlardır.  Ayrıca 61. Tümen Komutanı Kazım Bey, Bergama istikametinde Yunanlılarla savaşmaya başladı.  Bölgenin çete liderlerinden Yörük Ali Efe, Demirci Mehmet Efe kuvvetleriyle direnişe geçtiler. Mustafa Kemal Paşa tarafından bölgeye gönderilen sivil aydınlardan Mahmut Celal (Bayar), Köprülü Kazım (Özalp), Hacım Muhiddin

72

(Çarıklı), Mehmet Şefik (Aka), Vasıf (Çınar) gibi şahıslar halkın Kuvayımilliyeye katılması için çalıştılar. TBMM açıldıktan sonra Batı Cephesi Komutanlığı’na 25 Haziran 1919’da Ali Fuat Paşa atanmıştır. ÇERKES ETHEM OLAYI  Yunanlıların Salihli ve Alaşehir istikamedinde ilerlemesi ile buralarda cepheler açıldı. Çerkes Ethem Salihli ve Alaşehir’de cephenin komutanlığını üzerine aldı. 1920 yılında Kuvayımilliye güçleri içinde en güçlüsü Ethem’in birlikleri oldu.  Çerkes Ethem bir yandan Batı Cephesi’nde Yunan ilerlemesini durdurmaya çalışırken diğer yandan TBMM’ye karşı çıkan Ahmet Anzavur, Bolu, Düzce, Adapazarı ve Yozgat isyanlarını bastırdı. Çerkes Ethem’in bu başarıları TBMM tarafından takdirle karşılandı. Ancak düzenli Yunan birliklerine karşı düzenli ordu kurulmak istenmesi ve Batı Cephesi’ne önce Ali Fuat Paşa, daha sonra İsmet Paşa ve Refet Paşa’nın atanması Çerkes Ethem’i kızdırdı. Çerkes Ethem’in düzenli birliklere katılmak istemesi ve İsmet Paşa ile anlaşmazlığa düşmesi bir iç kavganın çıkmasına zemin oluşturmak üzereydi. TBMM, bu sırada Yunanlılarla I. İnönü Savaşı’nı yapmaktaydı. TBMM, Çerkes Ethem olayına son vermek istiyordu. Ethem kuvvetlerinin üzerine gidildi. Ethem yanındaki birliklerle Yunanistan’dan geçiş istedi ve Almanya’ya gitmek istedi.  Yunanlıların bu durum işine geldiği için istekleri kabul edildi. Ethem Almanya’da bir müddet kaldıktan sonra Ürdün’e gitti ve orada öldü. Yunanistan ın Bu Cephede Mücadele Etmesinin Nedenleri Nelerdir ?  Sevr Antlaşmasını TBMM ye kabul ettirmek  TBMM ye son vererek, Türk direnişine son vermek ve Anadolu da egemenlik kurmak.  İngiltere nin desteğini alarak gücünü artırmak Kurtuluş Savaşında Önemli Simalar  Urfa’da Yüzbaşı Ali Saip Bey  Maraş’ta Sütçü İmam (Rıdvan Hoca)  Adana’da Karaisalı Müftüsü Mehmet Hoca  Antep’te “Şahin Bey” takma adı ile Üsteğmen Sait Bey Unvan Alanlar Şehirler  1921 – Antep “Gazi”  1973 – Maraş “Kahraman”  1984 – Urfa “Şanlı” İstiklâl Madalyası Alanlar Şehirler  1924 – İnebolu  1925 – Maraş  2008 – Antep Batı Cephesinde Yunanistan İle Yapılan Savaşlar Şunlardır :  I. İnönü Savaşı (6 – 10 Ocak 1921 )  II. İnönü Savaşı (23 Mart – 1 Nisan 1921 )  Eskişehir Kütahya Savaşları (10 – 24 Temmuz 1921 )  Sakarya Meydan Muharebesi (23 Ağustos – 13 Eylül 1921 )  Büyük Taarruz ve Başkomutanlık Meyden Muharebesi 26 Ağustos 1922 BİRİNCİ İNÖNÜ SAVAŞI (6 - 10 OCAK 1921): Nedenleri:  Yunanlıların yeni kurulan Düzenli Ordunun güçlenmesine fırsat vermeden darbe vurmak istemeleri.  Yunanlıların Sevr Antlaşmasını TBMM ye kabul ettirmek istemeleri.  Yunan Ordusunun savaş gücünü kanıtlayarak anlaşma devletlerinin siyasi,askeri yardım ve desteğini sağlamak istemesi.  Bu dönemde çıkan Çerkez Ethem isyanından yararlanmak istemesi.  Eskişehir üzerinden Ankara’yı alarak , TBMM’ yi dağıtıp ulusal egemenliği yok etmek istemeleri. Savaşın Gelişimi:  Ethem isyanını fırsat bilerek , Eskişehir’i ele geçirip demiryollarını denetim altına alıp , Ankara’yı ele geçirmek düşüncesiyle Bursa-Uşak çizgisinden harekete geçen Yunan Birlikleri İsmet paşa komutasındaki Türk Birlikleri İnönü Mevkiinde karşılaştılar.  Başarısız olan Yunan birlikleri geri çekilmek zorunda kaldılar.Aynı dönemde Çerkez Ethem İsyanıda bastırıldı ve Çerkez Ethem kardeşleriyle beraber Yunanistana sığındı. Savaşın Sonuçları ve Yorumu:  Düzenli Ordunun kazandığı ilk savaştır.  TBMM ye ve Düzenli Orduya duyulan güven artmıştır.  TBMM nin dışarıda etkinliği artmıştır.  İtilaf Devletleri,TBMMye Sevr’i kabul ettiremeyeceklerini ilkkez anladı.  Bu başarı, Londra Konferansının ve Moskova Antlaşmasının yapılmasını sağlamıştır.  Bu zaferden sonra askere alma işlemleri daha düzenli ve disiplinli oldu.  Bu başarıdan yararlanılarak Teşkilat-ı Esasiye Kanunu ve İstiklal Marşının kabulü sağlanmıştır.  İsmet Paşa Generalliğe yükseltilmiştir.

73

ÖNEMLİ BİR YORUM:  İnönü Muharebesiyle İlgili Tartışmalar  Yalçın Küçük, "Türkiye Üzerine Tezler 2" adlı kitabının önsözünde Birinci İnönü Muharebesi ile ilgili olarak aşağıdaki satırları yazmıştır: "Genelkurmay yayınlarına ve diğer kaynaklara dayanarak, İnönü'de zafer değil, bir çarpışma (bile) olmadığını gösterdim. Çerkez Ethem ve Mustafa Suphi'yi temizlemeye kararlı Anadolu ihtilalcileri, temizlik hareketini maskeleyecek bir zafer arıyorlardı." Ancak yukarıda aktarıldığı gibi savaşta karşı tarafta yer almış olan Trikupis bile bu savı yalanlıyor. Ayrıca yukarıda verilen Turgut Özakman'ın kitabında Y. Küçük'ün Ethem'le ilgili iddaaları Türk ve Yunan Belgeleriyle çürütülüyor. (Sayfa 488)  1.İnönü Savaşına ilişkin bilgi veren bazı Yunan kaynakları: (Yunan Askeri Tarihi, s.175-189; General Papulas'ın Hatıratı, s4041;Tümg. Y.L.Spydironos, Harp ve Hürriyetler, s.110-116; Yarbay T. İ. Hrisohoos, Küçük Asya Savaşında Yunan Süvarisi, s.5556;Yarbay K.D. Kanellopulos, Küçük Asya Mağlubiyeti, 1C. s.3-4) T. Özakman'ın kitabından S495 Bu     

Arada I. İnönü Savaşından Sonra Birtakım Gelişmeler Yaşanmıştır.Bu Gelişmeler Şunlardır; M Moskova Antlaşması imzalanmıştır. İ İstiklâl Marşı kabul edilmiştir. L Londra Konferansı toplanmıştır. A Afganistan ile Dostluk Antlaşması imzalanmıştır. T Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu kabul edilmiştir.

LONDRA KONFERANSI (23 şubat 1921 ): Toplanma Nedenleri :  İtilaf devletlerinin Sevr Antlaşmasını biraz yumuşatarak TBMM ye kabul ettirmek istemeleri.  Yunan Ordusuna zaman kazandırılmak istenmesi  İtilaf Devletlerinin aralarındaki sorunları çözümlemek istemesi.  TBMMnin savaş yanlısı olduğunu kanıtlamak istemeleri,  İtilaf Devletlerinin , Ankara ve İstanbul Hükümetleri arasında ikilik yaratarak bunların görüş ayrılıklarından yararlanmak istemesi (Bunun için Konferansa ikisini de çağırmışlardır ). Londra Konferansı’na Katılan Devletler  23 Şubat 1921’de başlayan Londra Konferansı’na Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, İstanbul Hükümeti, İngiltere, Fransa, İtalya ve Yunanistan katıldı. Konferans’ta Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’ni Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey, İstanbul Hükümeti’ni Sadrazam Tevfik Paşa temsil ettiler. Konferansta Yaşanan Gelişmeler:  Londra Konferansı öncesi Damat Ferit Paşa Hükümeti yerine Tevfik Paşa Hükümeti kurulmuştur.  İtilaf Devletleri, TBMM yi hukuken tanımamak için TBMM yi doğrudan değil, İstanbul Hükümeti aracılığıyla davet etmişlerdir.  M. Kemal, İtilaf devletlerinden doğrudan bir davet gelmezse Londra Konferansına katılmayacaklarını açıklamıştır.  Bunun üzerine İtilaf Devletleri İtalya aracılığıyla TBMM Hükümetini Konferansa doğrudan davet etmiştir.(İtilaf Devletleri TBMM Hükümetini Konferansa doğrudan çağırarak ilk kez TBMM’ yi resmen tanımış oldu.)  Londra Konferansına ;TBMM adına Bekir Sami Beyİstanbul Hükümeti Adına Tevfik Paşa katıldı.  Toplantıda ilk söz hakkı İstanbul Hükümeti temsilcisine verilince Tevfik Paşa : “Söz Milletin asıl vekillerine aittir.  Türk Milletinin asıl temsilcisi TBMM temsilcisidir” diyerek sözü TBMM temsilcisi Bekir Sami Beye bırakmıştır  Bu gelişme üzerine TBMM, İtalya’nın aracılığıyla ayrı olarak davet edilmiştir.  Konferans 23 Şubatta, bu sefer Yunanlıların yokluğunda, Türkleri dinlemek amacıyla toplandı. Lloyd, Tevfik Paşa'ya söz verdiğinde, Sadrazam "Söz milletin asıl vekillerine aittir. Bundan dolayı Anadolu Heyeti'ne söz verilmesini teklif ve rica ederim." diyerek sustu. Tevfik Paşa, sözü Ankara temsilcilerine bırakarak, İstanbul Hükümeti'nin başı sıfatıyla Ankara'yı resmen tanımış ve temsil ettiği hükümetin, Türkiye hakkında söz sahibi olmadığını da Anlaşma Devletleri temsilcileri önünde itiraf etmiş oluyordu.  Osmanlı Sadrazamı Tevfik Paşa bu davranışıyla halkın gerçek temsilcisinin TBMM olduğunu kabul etmiştir.  Bekir Sami Bey konferansta Misak-ı Milliyi gündeme getirdi. Oysa İtilaf Devletleri hala Sevr Hayali üzerinde olduklarından Konferans anlaşma sağlanamadan dağılmıştır. Londra Konferansı’nda İtilaf Devletleri’nin Sevr Antlaşması’nda Yapmayı Düşündükleri Değişiklikler (Londra Konferansı Maddeleri)  1-İzmir sözde Türklere verilecek, fakat buralarda Yunan kuvveti bulunacak, bölgenin asayişini İtilaf Devletleri’nin subaylarının idaresinde yerli bir jandarma kuvveti ile sağlanacaktı. Milletler Cemiyeti tarafından Hristiyan bir vali atanacaktı. Boğazlar ise Türklere verilmiyordu. Kapitülasyonlar da devam edecekti.  2-Ermenistan’ın sınırları Milletler Cemiyeti temsilcisi tarafından belirlenecekti.  3-Trakya’ya ait bir değişiklik bulunmuyordu.  4-İtilaf Devletleri bu önerilerle Türk temsilcilerini oyalamaya çalışırken diğer yandan da verdikleri bir aylık süre dolmadan Yunan kuvvetlerini yeni bir saldırıya geçirdiler. Yunan saldırısının başlaması üzerine konferans 12 Mart 1921’de sona erdi. Londra Konferansı’nın Sonuçları ve Önemi  1-Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Londra Konferansı’na İtilaf Devletleri tarafından çağrılması, TBMM’nin hem İtilaf Devletleri hem de dünya kamuoyunca hukuki olarak tanınmasını sağladı.  2-Konferansın dağılmasından sonra, Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey’in İngiltere, Fransa ve İtalya ile tutsakların karşılıklı iadeleri ve ticaret konularında yapmış olduğu anlaşmalar, yeni Türk devletinin diplomatik alanda da tanındığı belgeledi; Ancak bu anlaşmalar, TBMM tarafından, tam bağımsızlık ve eşitlik ilkelerine aykırı bulunarak onaylanmadı.  3-Misak-ı Milli, resmi ağızdan ilk kez dünya kamuoyuna duyurulmuş oldu.  4-TBMM Hükümeti, barış yanlısı olduğunu gösterdi.  5-Yunanlılar tekrar saldırıya geçtiler.

74

Londra Konferansının Önemi ve Yorumu :  İtilaf Devletleri TBMM yi doğrudan çağırarak, TBMM nin varlığını ilk kez resmen tanımıştır.  Yeni Türk Devletinin haklı davası Dünya Kamuoyuna duyurulmuş oldu.  TBMM konferansa katılarak,Dünyaya barış yanlısı olduğunu gösterdi.  İstanbul Hükümeti dış ilişkilerde TBMMnin temsil gücünü tanımıştır.  Yunanlılar Konferansı değerlendirip saldırı hazırlıklarına başlamışlardır.  UYARI: Konferanstan sonra Bekir Sami Bey,İtilaf devletleriyle tutsak Değişimi konusunda antlaşmalar yaptıysada, TBMM tarafından Devletlerin Eşitlik Prensibine ve Egemenlik Haklarına uymadığı için kabul edilmemiştir. M. Kemal bu anlaşmayı yapmasından dolayı, Bekir Sami Beyi Ulusal Mücadeleyi tam olarak özümsememiş bularak görevden almış ve yerin Yusuf Kemal Tengirşenk’i Dış İşleri Bakanı yapmıştır. TÜRK – AFGANİSTAN DOSTLUK ANTLAŞMASI (1 MART 1921 )  Sovyet Rusya ile Moskova Antlaşması’nın görüşmelerinin yapıldığı sırada, Rusya’da bulunan TBMM Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Tengirşek ve TBMM delegesi Dr. Rıza Nur, Afganistan Devleti adına General Veli Han ile bir dostluk ve ittifak antlaşması imzalamıştır.  İngiltere’den ayrılarak bağımsızlık mücadelesi yaşayan Afganistan ile yapılan dostluk anlaşmasıdır.  Moskova Antlaşması için oraya giden Türk Heyeti ile orada bulunan Afgan yetkililerle askeri , kültürel işbirliğine dayalı bir dostluk antlaşması yapılmıştır.  Taraflardan birine yapılan saldırıyı diğeri kendine yapılmış sayacak ve karşı koyacaktır.  İki ülke birbirinin bağımsızlığını resmen tanımıştır.İlk kez bir Müslüman Devlet TBMM yi resmen tanımıştır.  Ankara’da ilk Büyük Elçilikte Afganistan tarafından açılmıştır. MADDELERİ:  Türkiye-Afganistan Antlaşması, 1 Mart 1921 tarihinde müzakere için Moskova'da bulunan Türk heyeti ile yeni kazanmış bulunan Afganistan temsilcileri arasında imzalanan dostluk antlaşmasıdır. Antlaşma 10 maddeden oluşmaktadır. Bu antlaşma ile:  Maddi ve manevi menfaatleri tamamen müşterek olan bu iki kardeş devlet ve millet, eskiden beri mevcut olan manevi bağlarını ve tabii ittifaklarını resmi bir anlaşma ile belirtmeye karar verdiklerini;  Birbirlerinin bağımsızlıklarını tanıdıklarını;  Taraflardan birine yapılacak bir tecavüzün, diğer tarafa da yapılmış sayılacağını ve tehdidi bertaraf etmeyi kabul ettiklerini;  Kültürel bağları güçlendirmek için Türkiye'den Afganistan'a öğretmen ve subayların gönderilmesi hususunda mutabakat sağlandığını;  Türkiye ve Afganistan arasında zaten mevcut olan dostluk bağlarının daha da kuvvetlendirileceğini kararlaştırmışlardır.  Türk-Afgan Antlaşması 1928 tarihinde Ankara'da yenilenmiş ve yeni antlaşmada ittifak taahhüdü tadil edilmiştir. Antlaşma koşulları  Bu iki kardeş devlet ve millet, birbirlerini bağımsızlıkların tanıyacaklardır.  Taraflardan birine yapılacak saldırı diğerine de yapılmış sayılacak ve saldırıyı ortadan kaldıracaklardır.  Kültürel bağları güçlendirmek için Türkiye, Afganistan'a öğretmen ve subay gönderecektir. MOSKOVA ANTLAŞMASI (16 MART 1921 ): İmzalayanlar:Rıza Nur, Yusuf Kemal (Tengirşenk), Ali Fuat (Cebesoy), Georgy Chicherin, Jelal Korkmazov Sovyet Rusya ile Türk Yakınlaşmasının Nedenleri :  Her iki toplumda da özde emperyalizme karşı yeni yönetimlerin oluşması.  Her iki toplumunda düşmanlarının özde aynı alması.  Her iki toplumunda karşılıklı sınır güvenliğini sağlamak istemesi.  Heriki yönetiminde uluslararası platformda karşılıklı tanınmak istemesi.  Rusya’nın boğazlar yoluyla batıdan gelebilecek tehlikelere karşı kendini güvence altına almak istemesi.  Sovyet Rusya’nın Kafkas Türkleri üzerindeki etsini artırmak istemesi.  Sovyet Rusya’nın kendi rejimini geniş alanlara yaymak istemesi.  Yukarıdaki Nedenler Sovyet Rusya ile Yeni Türk devletini birbirine yakınlaştırmıştır.  Bu Arada ;Doğuda Ermenilere karşı başarı sağlanması,Güneyde Fransızlara karşı başarılı olunması,Batum’un Gürcülerden alınması,I. İnönü Savaşının kazanılması, Sovyet Rusya ile TBMM’yi birbirine daha da yakınlaştırmış ve iki taraf arasında bir ittifak antlaşması yapılmıştır. Moskova Antlaşması’nın Maddeleri:  Madde 1- Bağıtlı Taraflar, herhangi birine zorla kabul ettirilmek istenilen bir barış andlaşması ya da başka bir uluslararası bağıtı tanımamağı ilke olarak benimserler. Rusya Sovyetleri Sosyalist Federal Cumhuriyeti Hükûmeti, bugün Büyük Millet Meclisince temsil edilmekte olan Türkiye ulusal Hükûmeti tarafından tanınmamış Türkiye’ye ilişkin hiç bir uluslararası bağıtı tanımamağı kabul eder. İşbu Andlaşmada yazılı ‘Türkiye’ terimi ile 28 Ocak 1920 günü İstanbul’da toplanan Meclis-î Milli’nin kapsadığı topraklar anlaşılmaktadır.  Türkiye’nin kuzey-doğu sınırı, Karadeniz kıyısında bulunan Sarp köyünden başlıyarak, Hedis Meta dağı – Savşat dağında suların bölündüğü çizgi – Kani dağı ve oradan, sürekli olarak, Ardahan ve Kars Sancaklarının yönetim sınırlarının kuzeyini izleyerek Aşağı Kara Su’yun döküldüğü yere varan çizgi ile belirlenmiştir. (Sınırın ayrıntıları ve buna ilişkin işler için 1 (A) ve 1 (B) Eklerine bağlı, Taraflarca imzalanan haritaya bakılması).  Madde 2- Türkiye, işbu Andlaşmanın birinci maddesinde gösterilen sınırın kuzeyinde Batum Livasına ilişkin topraklar ile Batum kenti limanı üzerindeki egemenlik hakkını, şu koşullarla, Gürcistan’a bırakmağa razı olur:

75

   

 







Birinci: İşbu Maddede belirtilen yerler halkının, her topluluğunun kültürel ve dinsel haklarını sağlayacak ve bu halkın yukarıda sözü geçen yerlerde isteklerine uygun bir tarım toprakları rejmi kurma olanağına sahip olacak biçimde geniş bir yönetimsel özerkliğe kavuşması: İkincisi: Batum limanı üzerinden Türkiye’ye giden ya da oradan gelen ticaret malları ve tüm nesnelerin gümrük vergisine bağlı tutulmayarak ve hiç bir engelle karşılaşmayarak, her türlü vergi ve ücretten bağışık biçimde, serbest transit hakkı ile birlikte, Türkiye’nin özel harcamalardan ayrık olarak, Batum limanından yararlanmasının sağlaması. Madde 3- bağıtlı Taraflar, Andlaşmanın 1 (C) Ekinde belirlenen sınır içindeki Nahcivan kesiminin, koruyuculuk hakkını ücüncü bir devlete hiç bir zaman bırakmamak koşulu ile, Azerbaycan koruyuculuğunda özerk bir bölge oluşturulması konusunda anlaşmışlardır. Nahçivan topraklarının Aras talveg çizgisinin doğusu ile Tağna Dağı (3829) – Veli Dağ (4121) – Bağırsık (6587) – Kömürlü Dağ (6930) çizgisi arasından sıkışmış üçgen kesiminde, bu toprakların Kömürlü dağ (6930)’dan başlayıp Saray Bulak (8071) – Ararat İstasyonundan geçerek Kara Su’nun Aras ile birleştiği yerde sona eren sınır çizgisi, Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan yetkili temsilcilerinden oluşacak bir Komisyon eliyle belirlenecektir. Madde 4- Bağıtlı Taraflar, Doğu uluslarının ulusal kurtuluş hareketleri ile Rusya işçilerinin yeni bir sosyal düzen için savaşımı arasındaki yakınlığı gözlemleyerek, bu ulusların özgürlük ve bağımsızlık haklarını ve diledikleri hükûmet rejimi ile yönetilmek haklarını açıkça belirtirler. Madde 5- Boğazların tüm ulusların ticaretine açılması ve geçiş özgürlüğünün sağlanması için, Bağıtlı Taraflar, Karadeniz ve Boğazların bağlı olacağı rejimin kesin biçimde hazırlanması işinin, kıyı devletlerinin temsilcilerinden oluşmak üzere, daha sorna yapılacak bir Konferansta alınacak kararların Türkiye’nin salt egemenliğine ve Türkiye ile onun başkenti olan İstanbul’un güvenliğine hiç bir zarar getirmemesi gerekir. Madde 6- Bağıtlı Taraflar iki ulus arasında şimdiye dek yapılan tüm andlaşmaların kendilerinin karşılıkıl çıkarlarına uygun olmadığını kabul ederler. Böylece, bu andlaşmaların geçersizliği ve ortadan kaldırılmış olduğu konusunda görüş birliğine sahiptirler. Rusya Sovyetleri Sosyalist Federal Cumhuriyeti Hükûmeti, Kapitülasyonlar yönetiminin her ülkenin ulusal gelişmesinin özgürce sürmesi ve egemenlik haklarını bütünüyle kullanmasıyla bağdaşmadığını kabul ederek, Türkiye’de bu yöntemle herhangi bir biçimde ilişkili her türlü yetkilerin ve haklarını kullanılmasını geçersiz ve kaldırılmış sayar. Madde 8- Bağıtlı Taraflar, toprakları üzerinde karşı Taraf ülkesinin ya da ona bağlı topraklarıdan birinin Hükûmeti rolünü üstlenmek savında bulunan öğrgüt ve grupların kurulmasını ya da yerleşmesini ve öteki ülkeye karşı savaşın amacında olan grupların yerleşmesini hiç bir zaman kabul etmemeği yükümlenirler. Türkiye ve Rusya, Kafkasya Sovyet Cumhuriyetleri için de karşılıklı olmak koşulu ile özdeş yükümlülük üstlenirler. Şurası ayrıca belirtilir ki, işbu Maddede sözügeçen Türkiye toprakları doğrudan doğruya Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin sivil ve sakersel yönetimi latında bulunan topraklarıdır.

Moskova Antlaşmasının Yorumu ve Önemi:  İlk kez bir Avrupa Devleti Misak-ı Miliyi ve Yeni Türk Devletini tanıdı.  Doğu sınırımız son şekliyle belirlenip, güvenlik altına alınmıştır.  Misak-ı Miliden ilk taviz verilmiştir.  Taraflardan birinin tanımadığı bir antlaşmayı diğeri de tanımayacak.  Uyarı:Bu madde ile Sovyet Rusya Sevr Antlaşmasını tanımadığını açıkladı.  Sovyet Rusya, Misak-ı Milli yi tanımıştır.  Uyarı:İlk kez bir Avrupa Devleti Misak-ı Milli yi resmen tanımıştır.  Osmanlı ile Çarlık Rusya arsında yapılmış tüm antlaşmalar geçersiz sayılacak.  Uyarı:Osmanlının ilk kez başka bir devlet tarafından tanınmadığı açıklandı.  Sovyet Rusya Kapitülasyonların kaldırılmasını kabul edecektir.  Uyarı:İlk kez bir devlet kendi isteğiyle kapitülasyonlardan vazgeçmiştir.  Sovyet Rusya, TBMM nin Ermenistan ve Gürcistan ile imzaladığı antlaşmalar ile belirlediği sınırı, Batum un Gürcistan’a iade edilmesi şartıyla kabul etmiştir.  Uyarı:Batum’un Gürcistan’a verilmesiyle TBMM Misak-ıMilli den ilk tavizi vermiştir.  İki Devlet arasında mali ve ekonomik antlaşmalar yapılması kararlaştırılmıştır. İSTİKLÂL MARŞI’NIN KABULÜ (12 MART 1921)  Milli devletlerin kuruluşu ve milliyetçilik hareketleri, batı toplumlarında hem bireyleri birbirlerine bağlayacak hem de devletin bağımsızlığını vurgulayacak ve diğerlerinden ayıracak bazı simge ve uygulamaların doğmasına yol açmıştı. Bu simgelerin başında, milli marşlar gelmekteydi. İlk milli marş, 1740'da İngiltere'de kabul edilmişti. Fransız İhtilali'de Yüzbaşı Lisle'nin "Marseillese" ini Fransa'ya milli marş olarak kazandırmıştı.  Osmanlı, dinsel temelllere dayanan bir devletti. Aynı zamanda içinde farklı etnik kökenden gelen insanlar barındığı için, milli bir devlet değildi. Buna rağmen, Osmanlı'da ilk kez devlet için 2. Mahmut dönemine bir marş bestelenmişti. Mızıka-i Hümayun Mektebi'nin kuruluşu ile birlikte önce "Mahmudiye", daha sonra da, "Mecidiye" marşları bestelendi.  İkinci Meşrutiyet bestesi yapılan "Türk Marşı", milli nitelik taşıdığı için, tartışmalara neden olunca, bundan vazgeçilmiş ve Mecidiye Marşı "Saltanat Marşı" olarak kabul edilmişti.  Kurtuluş Savaşı günlerinde batı toplumlarında olduğu gibi, artık bizim de orduya ve halka heyecan aşılayacak, bağımsızlık sevgisini dile getirecek, milli nitelikli bir marşımızın olmasının gerekliliği anlaşıldı  İstiklal Marşı'nın bestelenmesi için de bir yarışma açıldı. Yarışmaya, 24 besteci katıldı. Milli Eğitim Bakanlığı ile Meclis arasında seçimin nasıl yapılacağı konusundaki görüş ayrılıkları çıktı. Bu görüş ayrılığı, 1924'de giderilebildi. Bakanlığın oluşturduğu bir kurul, Ali Rıfat Çağatay'ın bestesini uygun buldu. İstiklal Marşı, bu bestesiyle 1930 yılına kadar çalındı. 1930'da ise, Zeki Üngör'ün bestesi kabul edildi. Bugün de milli marşımız aynı beste ile seslendirilmektedir.  İstiklal Marşı'nın "milli marş" olduğu, ilk kez 1982 Anayasası'nın 3. maddesinde ifade edilmiştir..

76

    

Mehmet Âkif Ersoy tarafından yazılmış ve Maarif Vekâleti (Millî Eğitim Bakanlığı)’ nin 1921’de düzenlediği yarışma sonucunda 724 şiir arasından seçilmiştir. İstiklâl Marşı olarak mecliste kabul edilmeden önce, ilk kez 21 Şubat 1921’de, Kastamonu’da çıkarılan yerel bir gazete olan Açıksöz Gazetesi’nde yayımlanmıştır. 12 Mart 1921’de çıkarılan bir kanunla da “İstiklâl Marşı” olarak kabul edilmiştir. Mehmet Âkif Ersoy, İstiklâl Marşı’nı kahraman Türk Ordusu’na ithaf etmiştir. İstiklâl Marşı, ilk kez dönemin Maarif Vekili (Millî Eğitim Bakanı) Hamdullah Suphi Tanrıöver tarafından TBMM’de okunmuştur.

İLAÇ BİLGİ İB1-MİLLİ MARŞLAR TARİHİ  Sonuçta dünyada ilk marş olarak 1560’larda belirli günlerde çalınan Wilhelmus marşının adını geçmektedir. Bu Hollanda ulusal marşının en eski şeklidir.  Fakat bugünkü modern manada resmi ilk marş olarak İspanya’nın 1770 yılında bestelenen Marcha Real isimli marşı kabul görmektedir.  Türkçe wikipedia’da ise “En eski millî marş; İngiltere'de 18. yüzyılın ortalarından beri kraliyet törenlerinde söylenen ve 1825'te millî marş ilân edilen God Save the King/Queen" adlı marştır.” denilmektedir.  Sultan II.Mahmud zamanında uygulamada başlayan reform hareketleriyle bir Batı musiki ve gelenekleri de kabul edilmeye başlandı. Özellikle çok sesli müzik ve türleri Osmanlıların hayatına girmeye başladı. Bu meyanda Batı’dan getirilen besteciler İmparatorluk Marşı diyebileceğimiz padişahların hükümranlığını simgeleyen marşlar bestelediler.  Mesela II. Mahmud için Mahmudiye Marşı - 1808-1839 yılları arası kullanıldı. Guiseppe Donizetti ve kardeşi Gaetano Donizetti besteledi.  Tanzimat Devri sırasında Mecidiye Marşı bestelenmiş ve bugün Türkiye Cumhuriyeti'nin kullandığı "Beyaz ay yıldızlı al bayrak" resmi bayrak olarak kabul edilmiştir. Osmanlı’da padişahlara özel resmi marşlar şunlardır:  Mecidiye Marşı - 1839-1861 yılları arası kullanıldı. Guiseppe Donizetti tarafından Abdülmecit için bestelendi.  Aziziye Marşı - 1861-1876 yılları arası kullanıldı. Callisto Guatelli tarafından Abdülaziz için bestelendi.  Hamidiye Marşı - 1876-1909 yılları arası kullanıldı. Necip Paşa tarafından II. Abdülhamit için bestelendi.  Reşadiye Marşı - 1909-1918 yılları arası kullanıldı. Italo Selvelli tarafından Mehmet Reşat için bestelendi. İB2-TÜRKLERDE MİLLİ MARŞIN GELİŞİMİ  Türklerin yaklaşık 4 bin yıllık musiki tarihi vardır. Ancak biz tarihi kayıtlardan takip edebildiğimiz kadarıyla 2500 yıl öncesinde M.Ö. IV. yüzyıllarda Hunlarda milli marşların olduğunu biliyoruz. Çünkü, Hunlarda Türk savaş tekniğinin vazgeçilmez unsuru olan musiki başka alanlarda da kullanılmaktaydı. Onlarda musiki sadece eğlence, hoş vakit geçirme aracı değildi. Milli vasfı vardı. Hunlarda musiki o kadar gelişmişti ki, Çinlileri büyük oranda etkilemişti. Bugün bile Çin musikisindeki bazı enstrümanlar Hunların izlerini taşırlar. Hunlar zamanındaki adı Tuğ olan ve vurmalı sazlarla nefesli sazlardan oluşan musiki orkestrasının Osmanlı’daki Mehterin temeli olduğu da bilinmektedir.  Mehter ile ilgili kayıtlara Türklerin en eski yazılı kaynakları olan Orhun Kitabelerinde de rastlanmaktadır. Bu kitabelerde mehter “Kübürge” ve “Tuğ” olarak geçmektedir.  Yine XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud’un ünlü eseri Divan-ü Lügat’it Türk’te Hakanların huzurunda müzik icra edildiği anlatılır. O zamanlarda küvrük (kös), tomruk (davul), çenk (zil) ve nay-i Türkî adındaki sazlardan oluşan “Tuğ”lar, savaşlarda ve özel günlerde müzik yapmaktaydılar. Ayrıca “Tuğ” Türklerde hâkimiyetin de sembolü olmuştur. Bu durum bize Türklerde musikinin resmi özellikler de taşıdığını göstermektedir. Yani milli marş gibidir. Belki bugünkü modern dünyada gelişimini tamamlamış marşların atasıdır.  Bu arada millî marş ya da ulusal marşın tanımına bakalım: Bir ülkenin bağımsızlığının ve gücünün simgesi olan, yurtseverlik duygusunun ifadesi olarak hükümet tarafından onaylanmış ya da halk arasında benimsenmiş, genellikle bestelenmiş haliyle çeşitli etkinliklerde seslendirilen sözlü müzik parçasıdır.  Hunlardaki ve Göktürklerdeki bahsettiğimiz musikiler bu tanıma uymuyor mu? Elbette uyuyor. Tarihimizin sayfalarını açmaya devam edelim.  Selçukluların T'abılhâne veya Nevbet hane dediği musiki kurumunda Hunlardan beri ikisi nefesli, dördü vurmalı altı temel çalgı yer almıştır: İslamiyet ten sonra adları zurna, boru (nefir veya şahnay), çevgan, zil, davul ve kös'e çevrilen yurağ, boygur, çöken, çanğ, tümrük ve küvrüke çeviren musiki aletleri kullanılmaya devam etmiştir. Savaşta ordunun önünde giden kös, davul, nakkare, zil, çevgan, çalpara, çengi harbi, zurna ve boru gibi yüzlerce vurmalı ve nefesli çalgının çalacağı musiki aynı zamanda savaş dışında tören ve oyun (spor) amaçları için özel olarak bestelenirdi.  Bütün İslam devletlerinde hükümdarlık alametlerinden biri olan tabihane (mehterhane) idi. Mehterin Osmanlı Devleti’ne Türkiye Selçuklu Devleti’nden geçtiğini biliyoruz. Selçuklu Sultanı III. Alaeddin Keykubat, Osman Gazi’ye 1299’da beylik alameti olarak sancak ile beraber davul vs. de göndermişti.  İşte bundan sonra mehter Osmanlıların milli marşı olmuştur. Çünkü bu tarihten itibaren Osmanlı Padişahları mehter çalarken Selçuklu’ya hürmeten ayağa kalkarlardı. Bu gelenek Fatih dönemine kadar devam etmiştir. Fatih Sultan Mehmed “iki yüzyıl evvel vefat etmiş bir padişaha ayağa kalmak lüzumsuzdur” diyerek, mehter çalınırken ayağa kalkma adetini kaldırdı.  Avrupa’da ve tüm dünyada mehter yüzyıllardan beri Türklerin simgesi olmuştur. Marş zaten bir milletin simgesi değil midir? Aynı zamanda mehter, birçok özelliğine ek olarak, dünyanın en eski ordu bandosu olarak bütün Avrupa askeri bandolarına örnek teşkil etmiştir.  Ancak, XIX. yüzyıla geldiğimizde mehterin milli marş özelliğini bırakarak, Avrupa’dan çok sesli musiki türünü kabul ederek padişaha özel yeni marşlar bestelemişiz.

77

 

Sonuç itibariyle tüm bu söylediklerimizden dünyada en eski milli marşın Türklere ait olduğunu çıkmaktadır. Hatta Türkler, ilk milli marşlarını 1500’li yıllarda çalmaya başlayan diğer milletlerden, yaklaşık bin sene öncesinden marşın önemini biliyor ve kullanıyorlardı. Bu hususta bilgi eksikliği olan Avrupa musiki araştırmacılarını mazur görebiliriz. Çünkü onlar mehter musikisinin sadece askeri kısmını görebildiler. Çünkü onların kayıtları çoğunlukla savaş kayıtlarıdır. Sadece orada mehteri görüyorlar. Onun için onlara göre mehter askeri musiki, ordu musikidir. Oysa mehter musikisi askerlik alanlarının dışında eski Türklerde ve Osmanlılarda bayramlarda, resmi törenlerde, yarışmalarda çeşitli milli etkinliklerde, bugün olduğu gibi kullanılıyordu. Bu sebeple resmi törenlerde musikiyi, yani marşı ilk kullananlar Türklerdi. Bugünkü marşların ortaya çıkmasına Türkler ilham vermişlerdir. Netice itibarıyla dünyada milli marş geleneğini Türklerin başlattığı bir hakikattır.( Doç. Dr. Abdulvahap Kara)

İB3-"IYD-I MİLLİ" (MİLLİ BAYRAM)  Toplumları ulusal birlik ve beraberlik içine çekmede, bayramların önemi büyüktür. Egemenliği, yani "buyurma gücü"nü 23 Nisan 1920'de halka geçiren TBMM'nin Birinci açılış yıldönümünde, konunun önemini kavrayan bazı milletvekilleri önerge vererek, bu büyük günün "Iyd-ı Milli" (Milli Bayram) olarak benimsenmesini istediler. Saltanat yanlılarının, dinsel inanç ve bayramların üstünde bir kutlamaya gerek olmadığı şeklindeki itirazları, azınlıkta kaldı.  Iyd-ı Milli terimi, "Milli Bayram"a dönüştürülerek 23 Nisan, anayasanın 3. maddesinde de ifade edilen "Türk Devleti"nin ilk ulusal bayramı kabul edildi. 23 Nisan, Milli Bayram adıyla 1923 yılına kadar tek ulusal bayram olarak kutlanmıştır. 1923'te milli bayrama, bir yenisi eklenmiştir. 24 Ekim 1923'te kabul edilen bir yasa, 1 Kasım'ı Egemenlik (Hakimiyet) Bayramı yaparken 19 Ekim 1925'te yürürlüğe giren bir başka yasa da 29 Ekim'i Milli Bayram yapmıştır. 23 Nisan ise "Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı"olarak benimsenmiştir. İKİNCİ İNÖNÜ SAVAŞI (23 MART – 1 NİSAN 1921 ):  Londra Konferansında zaman kazanan Yunanlılar İngilizlerin de desteğiyle  Bursa – Eskişehir ve Uşak – Afyon hatlarından iki koldan saldırıya geçtiler.Ancak İnönü Mevzilerinde ikinci kez yenilgiye uğratıldılar. Yunanlıların amacı ;  Türk Ordusunun örgütlenmesine zaman tanımamak ve  Türk Ordusunun örgütlenmesine zaman tanımamak Ankara’ya ilerleyerek, Sevr Antlaşmasında kendilerine verilen yerleri alabilmekti. II.İnönü Savaşının Sonuçları:  TBMM’ ye halkın güveni daha da artmıştır.  Düzenli orduya katılım ve halkın TBMM’ye olan güveni artmıştır.  Fransa Zonguldak’tan çekilmiştir.  İtalya işgal ettiği yerleri boşaltma kararı almıştır.  Fransa Ankara’ya barış teklif etmiş, ancak TBMM bu teklifi reddetmiştir.  İngiltere Malta’da bulunan 40 esir Türk’ü serbest bırakmıştır.  Albay Refet Bey görevden alınmış ve Batı Cephesi birleştirilmiştir.  Millî Savunma Bakanı Fevzi Çakmak’a “Orgenerallik” rütbesi verilmiştir.  İsmet Paşa , Batı Cephesinden sorumlu tek komutan olmuştur.  İtalyanlar işgal ettiği yerlerden (Antalya, Muğla ) çekilmeye başladılar.  Fransızlar Ankara ya temsilci göndererek, anlaşma yolları aradılar ve işgal ettikleri Zonguldak’tan çekildiler.  Yunanlılar İtilaf Devletlerinin desteğini kaybetmeye başladı.  M. Kemal kazanılan zaferden sonra İsmet Paşaya çektiği telgrafta “Siz orada yalnız düşmanı değil,Türk Milleti’nin makus talihini de yendiniz” diyerek kazanılan zaferin önemini belirtmiştir.  NOT :İtalyanlar ve Fransızlar II. İnönü Savaşı sonrası, Anadolu dan çekilme kararı aldıkları halde, Sakarya Savaşının sonucunu beklemişler ve Sakarya Savaşından sonra yaptıkları antlaşmalarla çekilmişlerdir. II.İNÖNÜ SAVAŞI ÖNEMLİ OLAYLAR  İkinci İnönü Zaferi de içte ve dışta önemli çekişmelere neden oldu. Türk halkının orduya ve TBMM Hükümeti'ne inancı arttı. İstanbul'da, milli mücadele yanlısı mitingler yapıldı. Kızılay tarafından para yardımları toplandı. Veliaht Abdülmecit Efendi'nin oğlu Ömer Faruk, güya Anadolu Savaşı'na katılmak için İnebolu'ya geldi. Ama amacının, Anadolu'ya geçip padişahlığını ilan etmek olduğu anlaşıldığından, geri gönderildi. İstanbul Hükümeti'yle yakınlaşma sağlandı. Damat Ferit zamanında Kuva-yı Milliye'ye katılanlar hakkında açılan davalar, kapatıldı.  İkinci İnönü zaferi, Mustafa Kemal'in meclisteki muhaliflerine karşı daha etkili mücadele vermesini sağladı. Bu gelişmelerden sonra Mustaf Kemal, Mayıs başında, I. Müdafaa-i Hukuk Grubu'nu kurdu.  Dışta ise, İngiltere'nin Yunanistan'a beslediği güven duygusu sarsıldı. İngiltere'de, Türkiye ile ilişki kurma eğilimleri belirdi. İkinci İnönü Savaşı'ndan sonra 28 Nisan 1921'de, İngilizler Malta'ya sürgündeki Türklerden kırk kişiyi serbest bıraktılar. Fakat serbest bıraktıkları kişiler, aşırı ittihatçıydılar. İngilizlerin amacı, Anadolu'da İttihatçı-Kemalist çekişmesi oluşturarak karışıklıklar çıkarmaktı.  İtalyanlar ve Fransızlar da, TBMM ile ilişkileri geliştirme kararı aldılar. 1 Haziran 1921'de İtalyanlar, hiçbir baskı görmedikleri halde Anadolu'dan çekilmeye başladılar.  9 Haziran 1921'de Fransız Meclisi Dışişleri Komisyonu Başkanı ve Başbakan Briand'ın yakın arkadaşı Franklin Bouillon (Franklin Buylon) gayri resmi olarak siyasi görüşmelerde bulunmak üzere Ankara'ya geldi.  13 Haziran 1921'de İnebolu'ya gelen iki İngiliz subayı General Harrington(General Herington)'un Mustafa Kemal ile görüşmek istediğini söylediler.

78



18 Haziran 1921'de İstanbul'daki Kızılay ikinci başkanı ve Ankara temsilcisi Hamit Bey, İngiltere'nin İstanbul'daki en yetkili temsilcisinin, Türkiye ile barış şartlarını görüşmeye hazır olduğunu, telgrafla M. Kemal Paşa'ya iletti. Fakat, bir sonuç elde edilemedi.

KÜTAHYA – ESKİŞEHİR SAVAŞLARI 1O – 24 TEMMUZ 1924  Kuruluş aşamasındaki Türk Ordusu II. İnönü zaferinden sonra, Dumlupınar ve Aslıhanlar mevkilerinde Yunanlılara karşı başarısızlığa uğradı.  Yunan Ordusunun moral gücünü artırmak için Yunan Kralı Konstantin’de İzmir’e geldi.  Yunanlar var gücüyle saldırıya geçerek Kütahya, Afyon ve Eskişehir’ i ele geçirdiler.Saldırılar karşısında kayıplar veren ordumuz M. Kemal in emriyle daha fazla can kaybını önlemek amacıyla Sakarya Nehrinin doğusuna çekildiler. Cephe karargahı Polatlı yakınındaki Alagöz köyüne nakledildi. Eskişehir- Kütahya Savaşlarının Sonuçları :  Eskişehir, Afyon ve Kütahya başta olmak üzere geniş bir arazi parçası düşman kontrolüne girmiştir.  Yunanlıların bu başarısı kısa süreli ve geçici olmuştur.  Bu yenilgi, Kurtuluş Savaşı içerisinde Türk ordularının tek yenilgisi olmuştur.  Afyon, Eskişehir, Kütahya gibi stratejik yerlerin düşmana terk edilmesi Mecliste endişelere sebep oldu. İnönü Savaşı’nın meydana getirdiği olumlu hava dağılmış ve Mustafa Kemal yenilginin sorumlusu kabul edilmiştir.Hatta bazı Milletvekilleri başkenti Kayseri’ye taşımayı teklif etmişler, anlaşma hazırlığında olan Fransızlar da netice için beklemeye çekilmişlerdir.  ★ Bunun üzerine toplanan Meclis üç aylığına yetkilerini Mustafa Kemal’e devrederek onu başkomutanlığa getirmiştir. (5 Ağustos 1921) Böylece 7–8 Temmuz 1919′da Erzurum’da ordudan istifa eden Mustafa Kemal tekrar askerliğe dönmüştür.  ★ Mustafa Kemal ve TBMM 7/8 Ağustos 1921 Türk ordusunun ihtiyaçlarını karşılamak ve savaş gücünü arttırmak amacı ile “Tekalifimilliye Buyrukları’nı” yayınladı.  ★ Tekalifimilliye Buyrukları Mustafa Kemal başkomutanlığa getirildikten sonra ilk iş olarak Tekalifimilliye emirlerini çıkartır. Milli yükümlülükler anlamına gelen bu emirlerle, Mustafa Kemal ordunun ihtiyaçlarını karşılamak istiyordu.  Büyük Taarruz öncesinde 20 Temmuz 1922'de Başkomutanlık ve yetkileri, dördüncü kez fakat sınırlandırılmadan uzatılmıştır.  İstiklâl Mahkemeleri : 1920 Eylül ayında gerek ayaklanmaları önlemek, gerek düzenli ordunun kurulmasını sağlamak için çabuk karar verecek mahkemeler oluşturulmuştu. Bu mahkemelerin yargıçları ve savcıları milletvekiliydi. Böylece onlar eliyle TBMM doğrudan yargı yetkisini kullanıyordu.  Uyarı :Bu yasa Ulusal Egemenlik ile bağdaşmasa da , karaların hızla alınıp uygulamaya konulmasına yöneliktir. TEKALİF-İ MİLLİYE EMİRLERİ (8 AĞUSTOS 1921 ) :  M. Kemal Meclisten aldığı geniş yetkiyle, orduyu savaşa hazırlamak ve ordu için gerekli olan acil ihtiyaçları karşılamak için harekete geçti.Bu amaçla yayınlanan bir genelgeyle halktan şu isteklerde bulunmuştur.(Bir çeşit seferberlik durumuna geçilmiştir.)  Tekâlif-i Milliye Emirleri, Kurtuluş Savaşı'nın dönüm noktalarından olan Sakarya Meydan Muharebesi öncesi ordunun ihtiyacını karşılamak ve Sakarya Savaşı'na hazırlanmak için Başkomutan Mustafa Kemal Paşa'nın kanunla kendisine verilen yasama yetkisini kullanarak yayınladığı "Ulusal Yükümlülük Emirleridir". 7 Ağustos 1921'de yayınlanmış olup toplamı on maddedir.  Her ilçede bir tane Tekâlif-i Milliye Komisyonu kurulacak.  Halk, elindeki silah ve cephaneyi 3 gün içinde orduya teslim edecek.  Her aile bir askeri giydirecek.  Yiyecek ve giyecek maddelerinin %40'ına el konacak ve bunların karşılığı daha sonra geri ödenecek.  Ticaret adamlarının elindeki her türlü giyim eşyasının %40'ına el konacak ve bunların karşılığı daha sonra geri ödenecek.  Her türlü makineli aracın %40'ına el konacak.  Halkın elindeki binek hayvanlarının ve taşıt araçlarının %20'sine el konacak.  Sahipsiz bütün mallara el konacak.  Tüm demirci, dökümcü, nalbant, terzi ve marangoz gibi iş sahipleri ordunun emrinde çalışacak.  Halkın elindeki araçlar bir defa olmak üzere 100 km'lik mesafeye ücretsiz askeri ulaşım yapacaklar.  Tekâlif-i Milliye Emirleri" 7 ve 8 Ağustos 1921 günleri yayımlanmıştır ve on emirden oluşmaktadır. "Tekâlif-i Milliye Emirleri" çok kapsamlı olup bir taraftan aynı vergi mahiyetindeki uygulamayı içermekte, diğer taraftan da hizmet vergisi mahiyetindeki uygulamayı öngörmektedir.  Her ilçede kaymakamın başkanlığında malmüdürü ve ilçenin en büyük askeri amiri ile idare meclisi, belediye ve ticaret odalarının seçtikleri üyelerden oluşan Tekâlif-i Milliye Komisyonları (Milli Yükümlülükler Komisyonları) Kurulacaktır. Bu komisyonlara o yörenin Müdafaa-i Hukuk Dernekleri merkez kurulundan iki üye ile köylerde imamlar ve muhtarlar tabii üye olarak katılacaklardır.  Tekâlif-i Milliye Komisyonları derhal toplantılara başlayacak ve hiçbir komisyon üyesine hizmetleri karşılığı ücret ödenmeyecektir. Ayrıca her komisyon iki ay süre ile askeri hizmetleri ertelenmek üzere altı memur çalıştıracaktır.  Tekâlif-i Milliye Komisyonları, savaş ekonomisine giren ve Tekâlif-i Milliye Emirlerinde belirtilen malları toplayarak kendisine bildirilen cepheye gönderecek, ayrıca bu emirlerin hizmet yükümlülüğüne ilişkin hükümlerini uygulayacaktır. Komisyon üyelerinden görevinde ihmal gösterenler, vatana ihanet suçu işlemiş sayılacak ve ona göre cezalandırılacaktır.  UYARI :Tekalif-i Milliye Osmanlılardaki avarız adı verilen Tekalif-i Örfiye Vergisine benzer. (Olağan Üstü Durum Vergisi)  BENZER VERGİLER: Avarız-Osmanlı Varlık ve Toprak Mahsulleri Vergisi-

79

İLAÇ BİLGİ İB1-MAARİF KONGRESİ 15 – 16 Temmuz 1921  Kurtuluş Savaşı ’nın en zor zamanlarında, düşmanın Eskişehir’e, Afyon’a saldırdığı dönemde 15 – 16 Temmuz 1921’de Ankara’da bir araya gelmiştir. Muallimler birliğinin toplandığı kongerede açılış konuşmasını Mustafa Kemal yapmıştır.  Çoğunlukla ilk ve orta öğretim kademelerinin hedefi ve programı ile ilgili tartışmaların yapıldığı, okul ve öğrenci sayılarının tespit edilmeye çalışıldığı, eğitime milli bir yön kazandırılmaya çalışıldığı büyük bir eğitim kongresidir.  Toplantıda Mustafa Kemal, şu an eğitim için harcanan gayretlerin , gelecekteki eğitimin temellerini atmaya kafi gelmeyeceğini, gerekli araçlara sahip oluncaya dek geçecek olan devrede özen ile çizilmiş bir eğitim programı uygulanıp, eğitim örgütünün en verimli biçimde çalıştırılacağını belirtiyordu.  Kongrede öğretimin sadeleştirilmesi, uygulamalı duruma getirilmesi ve bölgelere göre çeşitlendirilmesi istenmiştir.  Açılış konuşmasında Mustafa Kemal, savaşa ve tüm maddi imkanların düşmanı kovmak amacıyla kullanılması zorunluluğuna rağmen, millî bir eğitimin temellerinin atılması, yapılacak işlerin programa bağlanmasını istemiş, o güne dek izlenen eğitim yöntemlerinin neden olduğu zararlar anlatılmıştır. Savaş ortasındaki bu kongrede Mustafa Kemal’in söylediği bu sözler, kültür ve eğitime verdiği önemin milletine beslediği inancın belirgin bir ifadesidir.  Mustafa Kemal askeri ve siyasi bir dahi olduğu kadar, milletine eğitimle çağ atlatmayı düşünen büyük bir liderdir. Mustafa Kemal’in milli eğitim konusunda yaptıkları, bunun en güzel örnekleridir. Maarif Kongresi de bu konuda atılmış en önemli adımdır. Mustafa Kemal bu konuda; “En önemli, en esaslı nokta eğitim meselesidir. Çünkü eğitim bir milleti ya hür, bağımsız, şanlı, yüce bir toplum halinde yaşatır ya da bir milleti esarete ve sefalete terk eder.” diyerek eğitime verdiği önemi göstermiştir. İB2-I.MECLİSTEKİ GURUPLAR-MECLİSTE KUTUPLAŞMALAR Yeşilordu Cemiyeti:  Anadolu’da yapılacak bir inkılâbın Rusya’nın yardımını sağlayacağı ve Anadolu’nun Batı emperyalizmine karşı bir direnç oluşturacağını düşünen ve bu amaçla sosyalist düşüncelere yönelen bir grup aydının ve mecliste yer alan milletvekillerinin kurduğu bir gruptur. Kurucularının önemli bir kısmı İttihatçıdır. Büyük Millet Meclisi açıldıktan sonra “Yeşilordu” adını almışlardır. Bir anlamda gizli örgüt hüviyetinde faaliyet göstermişlerdir. İslâmcı sosyalizmi savunmuştur. Çerkez Ethem’inde girdiği bu cemiyetin faaliyetleri hoş karşılanmamış ve Mustafa Kemal Paşa tarafından durdurulması istenmiştir. Bunun üzerine örgüt faaliyetlerini durdurmuşsa da, aşırı kanada mensup bazı milletvekilleri faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. 1920 Eylül’ünde ise örgüt dağılmıştır. 



Türkiye Komünist Fırkası: Ankara’da her geçen gün gelişen ve artık kontrol edilemeyecek kadar dağılan Bolşevik-sosyalist düşünce mensubu olanları, hükümetin denetiminde bir parti etrafında bir araya getirmek amacıyla 18 Ekim 1920’de Türkiye Komünist Fırkası adıyla bir parti kurulmuştur. 9 kişilik kurucu ve 30 kişilik “Merkez Umumisi” olan bu Fırkanın üyeleri arasında Millî Mücadele’nin sivil ve askeri birçok ünlü siması da yer almıştır. Bunlar arasında Fevzi Paşa, Kâzım Karabekir, Ali Fuat Paşa, Refet Bey, İsmet Bey gibi askeri kanattan; Hakkı Behiç Bey, Tevfik Rüşdü Bey, Mahmut Esat Bey, Yunus Nadi Bey, Kılıç Ali gibi sivil kanattan isimler vardı. Böyle bir partinin o dönemde Ankara’da kurulması büyük bir şaşkınlık yaratmıştı. Ne zaman kapatıldığı belli olmayan bu parti kurulduğu günlerde ısmarlama bir parti olarak nitelendirilmiştir. Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası: Yeşilordu grubunun sol kanadını oluşturan bazı kişilerce Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası adıyla kurulan bir partidir. Emeği temel ilke olarak alan bu fırkanın kurucuları arasında Tokat Milletvekili Nazım, Afyon Milletvekili Mehmet Şükrü ve Bursa Milletvekili Şeyh Servet gibi isimler vardır. Bu grubun üyeleri, hükümeti yasadışı yollardan devirmeyi amaçladıkları için İstiklâl Mahkemesi’nde yargılanmışlar ve Hıyaneti Vataniye Kanunu’na göre cezalandırılmışlardır. Bilahare Rauf Bey’in başbakanlığını yaptığı hükümet tarafından sosyalist faaliyetler yasaklandığı için faaliyetleri son bulmuştur. ***Mecliste Yer Alan ***Milletvekillerinin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapılarından Kaynaklanan Düşünce Ayrılıklarının Oluşturduğu Gruplar***







Halk Zümresi: Büyük Millet Meclisi’nde “doğu mefkûresinin” sosyal yanını oluşturan bazı milletvekilleri, Sovyet İhtilâlini kendilerine örnek alarak Anadolu’da da bu düzene benzer bir düzenin kurulmasını istemekteydiler. İşte “Halk Zümresi” bu düşünce içerisindeki milletvekillerinin oluşturduğu bir gruptur. Mustafa Kemal Paşa’nın sosyalizme karşı fakat “kuvvetin, kudretin, hâkimiyetin, idarenin doğrudan halka verilmesini” öngören halkçılık yanlısı olması ve “bizim noktai nazarımız halkçılıktır” diyerek Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin ideolojisini mecliste ortaya koyması, bazı milletvekillerinin halkçılık düşüncesi etrafında örgütlenmelerine imkân vermiştir. Bu grubun meclisteki üye sayısı 60-70 kişi olarak belirtilmiştir. Tesanüd Grubu: Kuruluşu kesin olarak bilinmeyen bu grubun kuruluş amacı, meclisteki milletvekilleri arasında tesanüdü sağlamak amacıyla kurulmuştur. “Mutedil Milliyetperver” milletvekilleri tarafından kurulan grubun başkanı Yusuf İzzet Paşa, en popüler temsilcisi ise Mazhar Müfit Bey’dir. Meclisteki en örgütlü grup olarak tanınan Tesanüd Grubu siyasi partilileşmeyi düşünmemiş ve bir parlamento grubu olarak çalışmayı tercih etmiştir. İstiklâl Grubu: Büyük Millet Meclisi’nde 30-40 kadar milletvekilinin bir araya gelerek oluşturdukları bir gruptur. Bu grup Mustafa Kemal Paşa’nın hayranı, ileri görüşlü hamleci kişilerden oluşmuştur. İstiklâl Grubu üyeleri mecliste “Terakkiperver-Milliyetperver” akımı temsil ettiklerini açıklamışlardır.

80





Islahat (Reform) Grubu: Bu grubun ne zaman ve kimler tarafından kurulduğu bilinmemektedir. Millî sınırlar içinde bağımsızlığımızın sağlanabilmesi için Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin çalışmasını savunan grup, ülkenin genel refahını istemekte ve çağdaşlaşmayı savunmaktadır. Ayrıca ülkedeki dengeleri alt üst etmeden halkı yönetime ortak etmeyi amaçlamaktadır. İttihatçı Grup: Millî Mücadele’de ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda önemli rol oynayan İttihatçıların oluşturduğu bir gruptur. Meclis açılıncaya kadar Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri içinde faaliyetlerini sürdüren İttihatçılar, Meclis açıldıktan sonra ise milletvekili olarak sürdürmüşlerdir. Ülkenin içinde bulunduğu olağanüstü şartları kendi amaç ve düşünceleri doğrultusunda değerlendiren İttihatçılar, mecliste kurulan en sağdaki ve en soldaki hiziplerde yer almışlardır. Enver Paşa’ya bağlılıklarını sürdüren bazı İttihatçılar Mustafa Kemal Paşa’ya karşı açıkça bir tavır almamışlarsa da gizli olarak çalışmalarını sürdürmüşlerdir. Bir kısmı da zamanla Mustafa Kemal Paşa’nın yanında yer almışlardır.

Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti: Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti, muhafazakâr düşüncelere mensup milletvekillerinin oluşturduğu meclis dışında kurulmuş bir cemiyettir. Erzurum Milletvekili Hoca Raif Efendi’nin başkanlığında kurulan bu cemiyet, Anadolu’da gittikçe artan sosyalist ve komünist faaliyetlere karşı bir tedbir olmak üzere kurulmuştur. İstanbul’dan da yardım görmekte olan bu cemiyetin politikaları, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun kurulmasından sonra gittikçe sertleşmiştir. Hükümete ve yenilikçi düşüncelere de tepki gösteren bu cemiyet Mecliste II. Grubun kurulmasından sonra bu grubu destekleyecektir. I.GURUP  10 Mayıs 1921'de Mustafa Kemal'in başkanlığında 133 milletvekilinin katıldığı "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu"nun kuruluşuna yol açmıştır. Bu grubun üye sayısı zamanla fesliden kalpaklıya, sarıklıdan başı açığa çeşitli sosyal yapıdaki 261 üyeye ulaşmıştır.  Grup üyeleri, önceleri bu ilkeleri benimsemelerine rağmen, kişisel bazı ihtiraslar örgüt disiplinini bozmuş ve gruptan kopmalar başlamıştır. Mustafa Kemal, Meclis çoğunluğunu yanına alabilmek için, I. Grup içinde kendi başkanlığında bir komite oluşturmuştur. II. Grupça, Selamet-i Umumiye Komitesi diye adlandırılan bu komiteye Mustafa Kemal; Adnan, Celal, İhsan, Hasan Fehmi, Mahmut Esat, İbrahim Süreyya, Dr. Fikret, Kılıç Ali, Hakkı, Haydar, Ali, Atıf, Muhittin Baha ve Emin beyleri almıştır. II.GURUP:  Mustafa Kemal ve arkadaşlarınca, Müdafaa-i Hukuk Grubu adıyla bir grubun oluşturulması ve meclisten devrimci yasa ve kararların çıkmaya başlaması, hükümet karşıtlarını ve tutucuları birlikte hareket etmeye itmiştir. Bir süre bu muhalifler, oluşturdukları bu gruba isim vermeden çalışmışlar, Malta'daki tutukluların da TBMM'ye katılımından sonra 1921 sonlarına doğru, İkinci Grup adını almışlardır.  İkinci Grup, birbirinden farklı amaç ve düşünceye sahip milletvekillerinden oluşmuştur. Şükrü Efendi koyu bir mürteci, Hacı Tahir Efendi muhafazakar, Vehbi Efendi mutlakiyet yanlısı, Cemal Paşa yanlız Cemal Paşacı, Ali Şükrü, Hüseyin Avni İslamcı-saltanatçıdır.  İkinci Grup, 16 Temmuz 1922'de yaptığı 7 maddelik programında, meclis başkanlığı ile hükümet başkanlığının birbirinden ayrılmasını, kabine usulünün getirilmesini, başkomutanlık yasalarında değişiklik yapılmasını, İstiklal Mahkemeleri'nin kaldırılmasını istemişlerdir. İkinci Grup hem ulusal egemenlikçi hem de özgürlükçü politika yanlısı görünmeye çalışmışsa da bu gruptaki İslamcı-saltanatçı mileltvekilleri meclisin dilerse padişahı bile başa getireceğini söylemekten kaçınmamışlardır.  İkinci Grup 1922 ortalarında Birinci Grup'un seçtiği Fevzi Paşa başkanlığındaki hükümetin yerine Rauf Bey'in başkanlığında bir hükümetin oluşturulmasını sağlayacak kadar güçlülüğe ulaşmıştır. 

SAKARYA MEYDAN SAVAŞI ( 23 AĞUSTOS – 13 EYLÜL 1921 )  23 Ağustos 1921 tarihinde Yunan Ordusunun saldırısıyla başlamıştır.  Yunanlıların Polatlı’ya kadar yaklaşmaları üzerine , Mustafa Kemal orduya hitaben “Hattı müdafaa yoktur, sathı müdafaa vardır.O satıh, bütün vatandır.Vatanın her karış toprağı vatandaşın kanıyla sulanmadıkça bırakılamaz” diyerek dünya savaş tarihinde ilk kez görülen bir savaş taktiği ( Alan savunması ) uygulamıştır.  22 gün 22 gece süren bu savaş yaklaşık 100 km.’lik bir alanda yapılmıştır.Bu savaş var oluş mücadelesinin yapıldığı , dönüm noktası özelliği olan bir savaştır.Savaş Türk Ordusunun zaferiyle sonuçlanmıştır.  Mustafa Kemal’in Başkomutan olarak katıldığı ilk muharebedir.  Sakarya Savaşı’nda 7’si tümen komutanı olmak üzere 350 civarında subay şehit düştüğü için, bu savaş “Zabitler (Subaylar) Savaşı” olarak da anılmaktadır. Ayrıca bu savaşı Mustafa Kemal, “çok büyük ve kanlı savaş” anlamına gelen “Melhâme-i Kübrâ” ifadesi ile nitelendirmiştir. Savaşın Sonuçları:  Sakarya Zaferi ’nin kazanılması ile Türklerin Avrupa’ya karşı kaybedilen 1683 II. Viyana kuşatmasından itibaren devam eden geri çekilişi sona ermiştir.  Sakarya Savaşı, Kurtuluş Savaşı’nın son savunma savaşı olmuştur.  Savaş İtilâf Devletleri arasında büyük görüş ayrılıklarına neden olmuştur.  Yunan ordularının taarruz gücü Sakarya Savaşı’yla kırılmıştır.  İtilâf Devletleri TBMM’ye barış teklifinde bulunmuşlardır.  22 Ekim 1921’de İngilizlerle Esir Mübadelesi Antlaşması imzalanmıştır.  2 Ocak 1922’de Ukrayna Cumhuriyeti ile Dostluk Antlaşması imzalanmıştır.  Savaşı başkomutan olarak yöneten Mustafa Kemal’e, 19 Eylül 1921’de Meclis tarafından Mareşallik rütbesi ve Gazilik unvanı verilmiştir.  Kafkas Cumhuriyetleriyle Kars, Antlaşması imzalanmıştır. (13 Ekim 1921)  Fransızlarla Ankara Antlaşması imzalanmıştır. (20 Ekim 1921)

81



 

       

Kars Antlaşması Moskova Antlaşması doğu sınırlarımızda bazı pürüzler bırakmıştı. Sakarya Savaşı sonunda Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ile Rusya kontrolünde Kars Antlaşması imzalandı. Böylece Türkiye’nin doğu sınırı bugünkü şeklini aldı. UYARI: : Zaferden sonra İtilaf Devletleri Paris’te, TBMM hükümetini ateşkes görüşmelerine çağırmış. Bu ateşkes önerisine Paris Mukarreatı da denir.M. Kemal sonuç alınamayacağını bildiği halde barıştan kaçan taraf olmadığını göstermek düşüncesiyle delege göndermiş,barıştan yana bir karar alınamamış ancak Malta’da bulunan tutsaklar kurtarılmıştır. ÖNEMLİ BİLGİ: İtilâf Devletleri 22 Mart 1922’de önce ateşkes daha sonra da 26 Mart 1922’de barış esaslarını bildiren antlaşma teklif ettiler. Buna göre, Türk ve Yunan ordusu arasında askerden arındırılmış bir bölge oluşturulacaktır ve savaşa üç ay süre ile son verilecektir. Her iki ordunun askeri birlikleri Anlaşma Devletlerince denetlenecektir. İzmir ve Tekirdağ Türklere, Edirne, Kırklareli, Babaeski Yunanlılara verilecektir. Doğu Anadoluda bir Ermeni Devleti kurulacaktır. Türkiye’de mecburi askerlik olmayacak ve asker sayısı 85.000 ile sınırlı kalacaktır. ➥ TBMM Sevr Antlaşması’nın biraz hafiflemiş şekli olan bu teklifi reddederek savaşa devam kararı almıştır. ➥ Yunanlıların Türk ordusu karşısında başarılı olamayacağını gören İngiltere, olası bir Türk taarruzunu önlemek için barış teklifiyle mevcut durumu korumaya çalışmıştır.

KARS ANTLAŞMASI (13 EKİM 1921 ): İmzalayan : Kazım Karabekir Paşa  TBMM Hükümeti ile Sovyet Rusya’nın egemenliğinde bulunan Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan arasında yapılmıştır.  Moskova Antlaşmasının devamı ve tekrarı niteliğindedir.Buna göre Moskova Antlaşmasının şartları Sovyet Rusya’ya bağlanan diğer devletler tarafından da kabul edildiği anlamındadır.  Bu Antlaşma ile Doğu Sınırımız kesinlik kazanmıştır. MADDELERİ:  Madde 1— Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ile Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Sosyalist Sovyetler Cumhuriyetleri Hükûmetleri Bağıtlı Tarafların ülkelerinin parçalarından bulunan topraklar üzerinde daha önce egemenlik haklarını kullanmış olan Hükûmetler arasında kararlaştırılmış olup söz konusu topraklara ilişkin Antlaşmalar ile Üçüncü Hükûmetler arasında yapılmış Güney Kafkasya Cumhuriyetlerine ilişkin Antlaşmaları geçersiz sayarlar. Moskova’da 16 Mart 1921 (1337) günü imza edilen Türk - Rus Antlaşması bu Madde hükmü nün dışında tutulmuştur.  Madde 2— Bağıtlı Taraflar, içlerinden birine zorla kabul ettirilmek istenilecek her hangi bir barış Antlaşması ya da uluslararası bir bağıtı tanımamak konusunda görüş birliği içindedirler. Bu Antlaşma gereğince, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Sovyetler Cumhuriyetleri Hükûmetleri Türkiye’ye ilişkin olup da bugün Büyük Millet Meclisince temsil edilen Türkiye Hükûmetinin tanımadığı hiç bir uluslararası bağıtı tanımamağı kabul ederler. İşbu Antlaşmada yazlı “Türkiye” terimi ile İstanbul’da toplanan Osmanlı Millet Meclisince kabul edilip açıklanan ve tüm devletler ile basına bildirilen 28 Aralık 1336 (1920) günkü Misak-ı Milli’nin kapsadığı topraklar anlaşılır. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti de Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan’a ilişkin olup bu ülkelerin bugün Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Sovyetlerince temsil olunan Hükûmetlerince tanınmayan hiç bir uluslararası bağıtı tanımamağı kabul eder.  Madde 3— Ermenistan Azerbaycan ve Gürcistan Sovyetler Cumhuriyetleri Hükûmetleri Kapitülasyonlar yönteminin her ülkenin ulusal gelişmesinin özgürce sürmesi ve egemenlik haklarının bütünüyle kullanılmasıyla bağdaşmadığını kabul ederek, Türkiye’de bu yöntemle herhangi bir biçimde ilişkili her türlü yetkilerin ve hakların kullanılmasını geçersiz ve kaldırılmış sayar.  Madde 4—Türkiye’nin kuzey - doğu sınırı (Rus Genelkurmayının 1/210.000 ölçekli, 1 parmak, 5 verstlik mesafe haritasına göre) Karadeniz kıyısında bulunan Sarp Köyünden başlayarak Hedis Meta Dağı – Şavyet Dağında suların bölündüğü çizgi - Kani Dağı ve oradan, sürekli olarak, Ardahan ve Kars Sancaklarının eski yönetim sınırlarının kıızeyini ve Arpa Çay ile Aras ırmaklarının talveğini Nizni - Kara Su’yun döküldüğü yere dek izleyen çizgi ile belirlenmiştir. (Sınırın ayrıntıları ve buna ilişkin işler için I ve II sayılı Ekler ile Bağıtlı Taraflarca imzalanmış ilişik haritaya başvurulması. Antlaşma metni ile harita arasında çelişki bulunursa Antlaşma metni haritaya yeğ tutulacaktır.) Rusya Sovyetleri Sosyalist Federal Cumhuriyeti Hükûmetinin bir temsilcisinin de katılmasıyla eşit sayıda üyelerden oluşacak bir Karma Sınır Çizme Komisyonu topraklar üzerinde sınırı ayrıntılarıyla saptamak ve sınır işaretlerini koymakla görevlidir  Madde 5—Türkiye Hükûmeti ile Ermenistan ve Azerbaycan Sovyetler Hükûmetleri işbu Antlaşmanın III sayılı Ekinde belirtilen sınırlar içinde olmak üzere, Nahcivan bölgesinin Azerbaycan’ın koruyuculuğunda özerk bir ülke oluşturulması konusunda anlaşmışlardır.  Madde 6— Türkiye, işbu Antlaşmanın 4. maddesinde gösterilen sınırların kuzeyinde bulunan ve Batum Livasına ilişkin topraklar ile Batum kenti ve limanı üzerindeki egemenlik hakkını, şu koşullarla, Gürcistan’a bırakmağa razı olur:  Birincisi: İşbu Maddede belirtilen yerler halkının, her topluluğun kültürel ve dinsel haklarını sağlayacak ve bu halkın yukarıda sözü geçen yerlerde isteklerine uygun bir tarım toprakları rejimi kurma olanağına sahip olacak biçimde geniş bir yönetimsel özerkliğe kavuşması.  İkincisi: Batum limanı üzerinden Türkiye’ye giden ya da oradan gelen ticaret malları ve tüm nesnelerin gümrük vergisine bağlı tutulmayarak ve hiç bir engelle karşılaşmayarak, her türlü vergi ve ücretten bağışık biçimde, serbest transit hakkı ile birlikte, Türkiye’nin özel harcamalarından da ayrık olarak, Batum limanından yararlanmasının sağlanması.  Bu Maddenin uygulanması için işbu Antlaşmanın imzasından hemen sonra ilgili Taraflar temsilcilerinden oluşan bir Komisyon kurulacaktır.

82

 





 

Madde 7—Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ile Gürcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Hükûmeti, ortak sınır bölgeleri halklarının Karma bir Komisyonca, gümrük, polis ve sağlık işleri alanlarında konulacak öncelikli yasalara uymaları koşulu ile, Sınırı geçmelerini kolaylaştırmağı yükümlenirler. Madde 8— Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ile Gürcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Hükûmeti iki ülkenin sınır bölgesi halklarının sınırın öteki yanında bulunan kışlık ve yazlık otlaklarından yararlanmaları zorunluluğunu göz önünde tutarak, söz konusu halkların hayvanlarını sınırdan geçirmek ve alışıldığı üzere, otlaklardan yararlanmak hakkını vermeği kabul ederler. Sınırdan geçiş sırasında uygulanacak gümrük işlemleri ile polis, sağlık vb. önlemleri Karma bir Komisyonca belirlenecektir. Madde 9— Boğazların tüm ulusların ticaretine açılması ve geçiş özgürlüğünün sağlanması için Türkiye ile Gürcistan, Karadeniz ve Boğazların bağlı olacağı rejimin kesin biçimde hazırlanması işinin, kıyı devletlerinin temsilcilerinden oluşmak üzere, daha sonra yapılacak bir Konferansa bırakılmasını uygun bulurlar. Şu da var ki, bu Konferans ta alınacak kararların Türkiye’nin salt egemenliğine ve Türkiye ile onun başkenti İstanbul’un güvenliğine hiç bir zarar getirmemesi gerekir. Madde 10— Bağıtlı Taraflar, toprakları üzerinde, karşı Taraf ülkesinin ya da ona bağlı topraklardan birinin Hükûmeti rolünü üstlenmek savında bulunan örgüt ve grupların kurulmasını ya da yerleşmesini ve öteki ülkeye karşı savaşım amacında olan grupların yerleşmesini hiç bir zaman kabul etmemeği yükümlenirler. Şurası belirlidir ki, işbu Maddede söz konusu olan “Türkiye toprakları” Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin doğrudan doğruya sivil ve askersel yönetimi al tında bulunan topraklardır. Madde 20— Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan arasında yapılan bu Antlaşma onay işlemi görecektir. Onay belgelerinin verişimi en kısa bir süre içinde Erivan’da yapılacaktır. UYARI:Günümüzde Sovyetler Birliği dağılıp, Kafkaslarda özerk Cumhuriyetler ortaya çıktıysada bu antlaşma ile belirlenen sınırlar geçerliliğini korumaktadır.

KARS ANTLAŞMASININ ÖNEMİ  Kars antlaşması tarihte üzerinde çok durulmayan, sorunsuz bir şekilde imzalanıp çözülen bir antlaşma olsa da son derece önemlidir. Çünkü o dönem için doğudaki sorunların tamamen halledilmesiyle TBMM Hükümeti batıya yoğunlaşma fırsatı bulmuş ve batı cephesindeki başarılarını daha rahat bir şekilde gerçekleştirmiştir. Ayrıca Kars Antlaşması, bağımsız olmasa da başka bir Türk devletiyle yapılmış olan (Azerbaycan) önemli bir antlaşmadır.  O dönem için Ermenilerin çıkarabilecekleri olası sorunların önüne geçilmiş; o günden beri de antlaşma da değişikliğe ihtiyaç duyulmadan doğu sınırları korunmuş, günümüze kadar verilmiştir. Kars Antlaşması'nın kayıp olarak nitelendirebilecek tek bir yönü, daha önce Misak-ı Milli sınırları içerisinde kabul edilen Batum'un, ilkelerden taviz verilerek Gürcistan'a bırakılmasıdır. Fakat bu da politika ve daha önce bahsedildiği gibi batıya yoğunlaşma amacıyla doğudaki sorunları kalıcı olarak çözme düşüncesi adına mantıklı bir tavizdir.  Yalnız belirtilmesi gereken bir durum vardır ki; Sovyetler Birliği'nin dağılması ile bağımsızlığını kazanmış olan Ermenistan, antlaşmanın Sovyetler Birliği tarafından imzalanmış olması gerekçesiyle Kars Antlaşması'nı tanımamaktadır. Bugün Ermenistan'a göre geçerli olan antlaşma Sevr Antlaşması'dır.  Ayrıca Dağlık Karabağ Bölgesi'nin işgali başta olmak üzere Azerbaycan Türkleriyle ilgili yaşanan birçok sorunun kaynağı da Ermenistan'ın Kars Antlaşması'nı tanımamasıdır. ANKARA ANTLAŞMASI (20 EKİM 1921 ):  Fransa ile TBMM arasında yapılmıştır.  Fransızlar, I. İnönü’den sonra Ankara’ya bir temsilci göndererek görüşmeler yapmış, bu arada Yunanlıların EskişehirKütahya Savaşlarında başarılı olması üzerine beklemeye başlamış, Sakarya Zefrinden sonra TBMM ile Ankara Antlaşmasını imzalamıştır. Antlaşmanın bazı Maddeleri:  Madde 7) İskenderun Bölgesi (Hatay) için özel bir idare usulü tesis olunacaktır. Bu mıntıkanın Türk ırkından olan ahalisi kültürlerinin inkişafı için her türlü teşkilattan faydalanacaklardır. Türk lisanı orada resmi dil olacaktır.  Madde 8) 3. maddede zikredilen hat: İskenderun körfezinde Payas'tan başlayarak Meydan-ı Ekbez-Kilis-Çobanbeyli istasyonuna gidecek ve demiryolu Türkiye'de kalmak üzere Çobanbeyli'den Nusaybin'e varacaktır. Payas ile Meydan-ı Ekbez ve Çobanbeyli istasyonları Suriye'de kalacaktır. İşbu anlaşmanın imzasından itibaren bir ay içinde mezkur hattı tespit etmek üzere her iki taraf delegelerinden mürekkeb bir komisyon seçilecek ve bu komisyon tespit muamelesine nezaret edecektir.  Madde 9) Osmanlı sülalesinin kurucusu Sultan Osman'ın dedesi Süleyman Şah'ın Caber kalesinde bulunan ve Türk mezarı ismiyle belirli türbesi müştemilatı ile Türkiye'nin malı olacak ve Türkiye oraya muhafızlar koyacak ve Türk bayrağı çekecektir.  Madde 10) Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Pozantı ile Nusaybin arasındaki Bağdat demiryolu parçasını, Adana ilinde yapılmış bulunan şubelerin işletme hakları ile beraber bütün ticaret ve ulaştırma işlerini Fransa Hükümeti'nin göstereceği bir Fransız grubuna vermesini kabul eder. Türkiye Hükümeti Meydan-ı Ekbez'den Çobanbeyli'ye kadar Suriye arazisinde demiryolu ile askerî ulaştırma yapacaktır.  Madde 12) Türkiye ve Suriye, Kırık suyundan hakkaniyet üzere faydalanacaklardır. Suriye Hükümeti, masrafı kendisine ait olmak üzere Fırat nehrinin Türkiye kısmından su alabilecektir.  Madde 13) Madde 8 de belirtilen hududun her iki tarafında oturan yerli ve yarı göçebe halk buradaki otlaklardan faydalanacak veya emlak, araziye sahip bulunanlar eskisi gibi haklarını kullanmaya devam edeceklerdir. Bunlar işletme ihtiyaçları için serbestce ve hiç bir gümrük veya otlak resmi ve ne de başka bir resim vermeksizin hayvanlarını, araçlarını, tohumlarını ve bitkilerini taşıyabileceklerdir. Bunlara ait vergileri oturdukları memlekette ödemeleri kararlaştırılmıştır." Antlaşmanın Önemi , Sonuçları ve Yorumu :  Suriye Sınırı, Hatay dışında belirlenmiştir.  İtilaf Bloğu parçalanmış, İngiltere siyasal yalnızlığa düşmüştür.  İlk kez bir itilaf devleti resmen Misak-ı Milli yi tanımıştır.  İtalya da Anadolu dan tamamen çekilmiştir.

83

  



  

Güney Cephesi kapanmıştır.Buradaki birlikler batı cephesine kaydırılmıştır. Anlaşmanın imzalanması sırasında Türk delegesi Yusuf Kemal Bey, Franklin Bouillon'a, İskenderun ve Antakya bölgesi halkına Türk Bayrağı'nı ihtiva eden özel bir bayrak kullanma hakkının verilmesini istedi ve bu istekleri kabul edildi. Bu antlaşma ile Birinci Dünya Savaşı öncesi kurulmuş bulunan İtilaf bloğu parçalandı. Versay'da kendisini desteklemeyen ve Almanya'ya yumuşak davranan İngiltere'ye kızan Fransa Türkiye konusunda İngiltere'ye oyun oynuyor ve tek başına hareket ediyordu. İngiltere bu antlaşmayı hayret ve dehşet ile karşıladığını gizlemedi. Fransa Türk cephesinde 60-70.000 asker beslemek ve Türklerle savaşmaktan kurtuluyordu. Bu antlaşma yalnızca Güney Doğu Anadolu için imzalanmakla beraber, Fransa gibi büyük bir Avrupa devletinin Türkiye'yi ve Misak-ı Milli'yi resmen tanıması bakımından çok önemliydi. Fransız desteğini yitirdikleri için Kilikya üzerindeki Ermeni hayalleri yıkıldı. 130.000'den çok Ermeni Suriye'ye, 30.000 kadar Ermeni de Kıbrıs'a göç etti. Doğu Anadolu'da da 300.000 kadar Ermeni, Ermenistan'a göç etti. Bu antlaşmanın Türkiye'ye siyasi yararlarının yanı sıra, askeri bakımdan da büyük yararı oldu. Bu cephenin tasfiyesi ile Türkiye güneyini de güvenceye aldı ve buradaki askerlerini Batı cephesine taşımak olanağı buldu. Fransızlar bölgeyi boşaltırken Türkiye'ye satış ve hibe yoluyla silah, cephane bıraktılar. Sömürge halklarının üzerinde de bu zaferin etkisi görüldü. Avrupa devletlerinin yenilmezliği konusu yıkıldı. Türk zaferi ve Avrupa Devletleri'nin Türkiye karşısındaki yenilgileri sömürgeler halklarına umut verdi. Bu antlaşma ile Hatay Fransa'ya bırakılmakla Misak-ı Milli'den ikinci ödün verildi. Batum'dan sonra Hatay yitiriliyordu. Fakat o günün koşulları altında elde edilen büyük kazançtı. Çünkü Türkiye iki büyük cepheyi tasfiye etti. İki büyük ülke tarafından resmen tanındı. Kaldı ki Hatay üzerinde Türkiye haklarından vazgeçmeyecekti. 1923 yılında Adana'ya gelen Atatürk, burada kendisini siyah bayrakla karşılayan Hatay temsilcilerine "40 asırlık Türk yurdu yabancı eline bırakılamaz." diyerek, kurtuluş için söz vermiş ve sözünü 15 yıl sonra yerine getirmiştir.

BÜYÜK TAARRUZ VE BAŞKOMUTANLIK MEYDAN MUHAREBESİ(26 AĞUSTOS 1922)  Sakarya Meydan Muharebesi sonucunda Yunan tarafı Şubat ve Mart 1922'de Londra'ya uzun bir ziyarette bulunarak ülkesine yapılan askeri yardımın artırılmasını istedi. Ancak bu istek Lloyd George hükümetince reddedildi. Gounaris bunun üzerine Yunan ordusunu Anadolu'dan çekme tehdidinde bulundu ise de bunu kendi hükümetine kabul ettiremeyerek istifaya zorlandı.  Sakarya'da kazanılan savaşın en önemli sonucu 20 Ekim 1921'de Ankara Hükümeti ile Fransa arasında imzalanan anlaşma oldu. Bu anlaşma ile Fransa Türkiye'ye karşı katı bir politika izleyen İngiltere'den yolunu ayırarak Türkiye ile işbirliği yoluna girmişti. Bu arada İtalyanların da Temmuz 1921'de Antalya bölgesinden çekilerek Yunanistan'a karşı Türk tarafını destekleyen bir tavır almasıyla müttefikler arasındaki anlaşmazlıklar iyice su yüzüne çıktı. İtilaf Kuvvetlerinin Barış Teklifleri;  TBMM Hükümeti Dişişleri Bakanı Yusuf Kemal Bey'in (Tengirşenk) Şubat 1922'deki Londra ve Paris ziyaretlerinden sonra, İngiltere, Fransa ve İtalya temsilcileri Mart 1922'de Paris'te toplanarak ateşkes de dahil olmak üzere Sevr Antlaşması'nda bazı değişiklikler yapmayı öngören önerilerde bulundular. Fakat TBMM Hükümeti, öncelikle Yunan ordusunun Anadolu'yu tahliye etmesinde ısrar edince anlaşma sağlanamadı. Bu esnada TBMM, Mustafa Kemal Paşa'nın başkomutanlığını süresiz uzattı.  Temmuz ayında İçişleri Bakanı Fethi Bey (Okyar) Paris ve Londra'yı ziyaret etti. Bu görüşmelerden bir sonuç alınamaması üzerine Türk hükümeti barış yolunun kapalı olduğuna hükmederek taarruz kararı aldı. Fethi Bey Ankara'ya 14 Ağustos'ta yolladığı raporda "Milli gayenin sağlanması, ancak askeri faaliyetlerle kabil olabilecektir" görüşünü bildirdi.  Sakarya Meydan Muharebesi ile Yunan Birliklerinin taarruz gücünü kıran Türk Ordusu, uzun süreli taaruz gücüne erişmek için hazırlık yaptı.  TBMM, 13 Eylül 1921’de Genel Seferberlik ilan ederek askeri gücünü artırmaya başladı.  İtalyanlar ve Fransızlar Boğazlar dışında tamamen Türkiye’yi boşalttılar. M.Kemal’in Başkomutanlık yetkisi 20 Temmuz 1922’de süresiz olarak uzatıldı.  Süresiz uzatma M. Kemal’e duyulan güveni kanıtlamaktadır.Yunanlılar büyük bir savunma hattı oluşturdular.  UYARI: Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, 30 Ağustos 1922 günü Aslıhanlar yöresindeki meydan savaşını bizzat ordusunun başında yönettiği için bu savaşa, Başkomutan Meydan Savaşı adı verilmiştir. BÖLGELERİN KURTULUŞ GÜNLERİ;  26 Ağustos sabahı Türk Topçusunun ateşiyle Afyon’da Büyük Taarruz başladı.  30 Ağustos’ta M. Kemalin bizzat yönettiği Başkomutanlık Meydan savaşıyla , Dumlupınar’da Yunan birlikleri dağıtıldı,tahrir edildi ve hatta Yunan Başkomutanı Trikopis esir alındı.  1 Eylül’ de , Mustafa Kemal “Ordular ! İlk hedefiniz Akdeniz’dir. İleri !” emrini vererek ileri harekat sürdürüldü.  6 Eylül ‘ de Balıkesir  8 Eylül’ de Manisa  9 Eylül’ de İzmir  18 Eylül ‘de Bütün Batı Anadolu  Yunan işgalinden kurtarıldı. Yunanlılar kaçarken geçtikleri yerleri yakmaya başladılar. Büyük Taarruzun Sonuçları:  Milli Mücadelenin silahlı mücadele kısmı sona ermiş, siyasi savaşım dönemi başlamıştır.  Batı Anadolu Yunan İşgalinden tamamen temizlenmiştir.  İtilaf Devletleri Ateşkes isteğinde bulundu.  Önce Mudanya’ya sonra Lozan’a giden süreç başladı.  Fevzi Paşaya Mareşallik rütbesi verildi.  İngiltere’de iktidar değişikliği olmuştur.Loyd George yerine Bonar Lav gelmiştir.  Yunanistanda Krallık rejimi yıkılmıştır.

84



UYARI:1:İngilizler savaşı sürdürmek istedi.Bu amaçla sömürgelerden asker getirtmeye kalkıştı ancak sömürgeler bu isteği reddetti ve ayrıca Fransa ve İtalya’da İngilizlere savaşma konusunda destek vermeyince İngilizler barış önerisinde bulundular.  UYARI:2:Büyük Taarruz ve Başkomutanlık Meydan Muharebesinin Türk Tarih açısından en önemli sonucu ; Anadolu’nun sonsuza dek Türk yurdu olarak kalacağının ispatlanmasıdır. I.ÖNEMLİ NOT:  Malazgirt Savaşı Anadolu’nun kapılarını türklere açmıştır.(1071-Selçuklu Sultanı Alparslan ) Miryakefalon Savaşı anadolu’nun Türk Vatanı olduğunu kanıtlamıştır. (1176-Anadolu Selçuklu Sultanı II.Kılıçarslan) başkomutanlık meydan muharebesi Anadolu’nun sonsuza kadar Türk Vatanı olacağını kesin olarak ispat etmiştir  NOT: Mustafa Kemal bu savaşa “Rum Sındığı Savaşı” adını vermiştir. (Sınmak: Kırılmak.) II.ÖNEMLİ NOT:  30 Ağustos, Türk Milleti’nin “Zafer Bayramı”dır. Zafer Bayramı, ilk kez 30 Ağustos 1923‘te Afyonkarahisar, Denizli, Kahramanmaraş, Ankara ve İzmir‘de kutlanmıştır. 1935 yılında ise resmî olarak “Zafer Bayramı” ilân edilmiştir. III.ÖNEMLİ NOT: ⫸ TBMM’yi tanıyan ilk devlet - Ermenistan ⫸ TBMM’yi tanıyan ilk büyük Avrupa devleti - Sovyet Rusya ⫸ TBMM’yi tanıyan ilk İtilaf Devleti - Fransa ⫸ TBMM’yi tanıyan ilk Müslüman devlet - Afganistan KURTULUŞ SAVAŞININ SONUÇLARI :  Anadolu, işgalden ve zulümden kurtuldu.  İngiltere de Hükümet değişikliğine yol açmıştır.  Diğer tutsak milletlere örnek olmuştur.  Savaş Mudanya Ateşkes Antlaşmasıyla sona ermiştir. Daha sonra da Lozan Barış Antlaşması imzalanmıştır. İLAÇ BİLGİ HALİT AKMANSÜ (DADAYLI MİRALAY HALİD BEY)  Halit Akmansü, (1884 – 10 Şubat 1953) Türk asker ve siyaset adamı. Dadaylı Halit Bey olarak da tanınır.  Sivas Kongresi'ni engellemek isteyen Elazığ Valisi Ali Galib'i durdurması onun Milli Mücadele’ye önemli katkılarından birisidir. Kurtuluş Savaşı sırasında Kurmay Albay rütbesiyle önemli askeri harekâtlar yönetti. Dumlupınar Meydan Muharebesi'nden sonra Yunan başkomutanı Trikopis' i esir aldı. II. TBMM'de Kastamonu milletvekili olarak görev yapmıştır. Yaşamı;  1884 yılında Kastamonu'nun Daday ilçesinin Kelebek köyünde doğdu. Kastamonu Askerî Rüştiyesi ve Bursa Işıklar Askeri İdadîsi’nden sonra 1903-1906 Mekteb-i Harbiye'yi başarı ile bitirdi. Askeri yaşamı;  1906'da sınıfının ikincisi mülâzım olarak orduya katıldı Erkân-ı Harbiye Mektebini bitirerek kurmay yüzbaşı oldu. I. Dünya Savaşı’nda Irak Cephesi çarpışmalarına katıldı. 14 Haziran 1915 ile 15 Kasım 1918 yılları arasında İngiliz ve Arap aşiretleri ile yapılan bütün savaşlarda birinci yetkili Türk komudanı idi. 15 Kasım’da Musul’u terk ederken savaşlardan arta kalan silah ve malzemeleri güvenle Diyarbakır'a nakletti (Bu malzemeler daha sonra Kurtuluş Savaşı’nda kullanılmıştır). Mondros Mütarekesi imzalandığında Diyarbakır’daki 13. Kolordu’nun kurmay başkanıydı.  İstanbul Hükümeti tarafından Sivas Kongresi’ni dağıtmakla görevlendirilen Ali Galip'in engellenmesinde büyük rol oynadı.  1921’de Sakarya Savaşı’nda 3. Kafkas Tümeni'ni, 30 Ağustos 1922'de Dumlupınar Meydan Muharebesi’nde 5. Kafkas Tümeni’nin komutanlığını yaptı. 2 Eylül 1922’de Küçük Asya Ordusu başkomutanı Yunan General Trikopis'i ve 2. Kolordu Komutanı General Dijennis ile 13. Tümen Komutanı Albay Vandelis'le 39l subay, 4385 eri Karacahisar köyü yakınlarında teslim aldı. Bu subaylar arasında İzmir'in işgali sırasında şehre ilk giren Efzun Alayı’nın komutanı da vardı. Esirleri ordu karargâhına götürmeden Trikopis’e, “İsteseydiniz İzmir’e ulaşır, oradan da gemilerle Yunanistan’a geçebilirdiniz. Bunu yapmayarak niye bize teslim oldunuz? ” diye soran Albay Halit Bey, şu cevabı aldı; “Evet, biz bunu yapabilirdik. Subaylarımızla bir toplantı yaptık. Saatlerce ne yapacağımızı tartıştık ve kaçıp Yunanistan’a dönmektense, Türk askerine teslim olmayı yeğledik. Çünkü Atina’ya vardığımızda bizi derhal idam ederlerdi. Oysa biz, Türk askerinin bize iyi davranacağından emindik!"”  

           

MUDANYA ATEŞKES ANTLAŞMASI (11 EKİM 1922 ) Ateşkes görüşmeleri 3 Ekim'de Mudanya'da başladı. Mudanya Konferansı'nda TBMM Hükümeti'ni Batı Cephesi Komutanı İsmet (İnönü) Paşa, İngiltere'yi General Charles Harrington, İtalya'yı General Mombelli, Fransa'yı General Charpy temsil ettiler. Yunan temsilcisi General Mazaraki ise, görüşmelere katılmamakta direndi. Barış görüşmeleri, Anlaşma Devletleri' nin uzlaşmaz tutumu yüzünden bir ara tehlikeye düştüyse de, görüşmeler 11 Ekim 1922 tarihinde olumlu şekilde sonuçlandı. Ateşkes antlaşmasıdır. Bu özelliğiyle Mondros a benzer. Büyük Taarruz sonrası Batı Anadolu, Yunanlılardan temizlenmişti. Ordularımızın bir kısmı İzmit ve Çanakkale önlerine kadar geldiler. Buraları İngilizlerin işgali altındaydı. İngilizler ne olursa olsun İstanbul,Boğazlar ve Doğu Trakya’yı Türklere vermeye niyetli değildi. İngiliz Hükümeti başlangıçta Türk Ordusuna karşı askeri güç kullanılması kararı aldı.Ancak savaşmayı göze alamadı. Ve İtilaf Devletleri, TBMM ye Ateşkes önerisinde bulundular. İngilizleri Ateşkese Zorlayan Etkenler Nelerdi ? Müttefikleri Fransa ve İtalya’nın Anadolu’yu işgalden vazgeçerek İngiltere’yi yalnız bırakması. İngiliz sömürgelerinin yeni bir savaşı desteklememesi. İngiliz Kamu oyunun , yeni bir savaşa karşı çıkması. Bütün desteklerine rağmen Yunan ordusunun ağır bir yenilgi alması.

85

 M. Kemalin diplomatik atağa geçerek dünya kamuoyunu Türkler lehinde etkilemesi.  Ve tabii ki , Türklerin bağımsızlıktaki kararlığı etkili olmuştur.  Yukarıdaki Nedenlerle , TBMM , İngiltere, Fransa ve İtalya’nın katılımıyla 11 Ekim 1922’ de Mudanya’da Ateşkes Antlaşması imzalanmıştır.  Yunanistan ise,Mudanya açıklarındaki bir gemide konferansın sonucunu beklediler.Alınan kararları aynen kabul edip onaylamışlardır.  Ayrıca İngiltere, Yunanistan adına da söz söyleme yetkisine sahipti.  Türk Hükümetini , İsmet (İnönü ) Paşa temsil etti. İnönü’nün buradaki başarısı Lozan’da da görev almasında etkili olmuştur. MUDANYA ATEŞKES ANTLAŞMASININ MADDELERİ: 

Müttefik devletler tarafından 23 Eylül 1922 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti'ne ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti'nin 29 Eylül 1922 tarihinde müttefik devletlere gönderdikleri notalar hükümlerine uyarak müttefik generalleri:  Büyük Britanya adına General Hariington,  İtalya Hükûmeti adına General Monbelli,  Fransa Hükûmeti adına General Charpy,  Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti adına İsmet Paşa,  Yunanistan Hükûmeti adına General Mazarakis arasında 3 Ekim 1922 tarihinde ve bundan sonraki günlerde Mudanya'da toplantılar yapılmıştır. Müttefik devletler Doğu Trakya'nın, Edirne dahil olduğu halde, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti'ne teslimine karar verdiklerinden bu konferansın amacı şundan ibarettir:  1. Yunan kuvvetlerinin Doğu Trakya'dan gerisine çekilmeye davet edilecekleri hattı belirtmek.  2. Yunan askerî kuvvetlerinin ve mülkî idaresinin bu araziyi boşaltma düzeniyle Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti mülkî idare ve jandarmasının bu araziye yerleşmesi tarzını tayin etmek.  3. Geçiş döneminde bu bölgelerde düzenin ve genel güvenliğin devam ettirilmesi maksadıyla kontrol sağlamak. Delgeler aşağıdaki noktalarda birleşmişlerdir:  Sözleşmenin yürürlüğe konması tarihinden başlayarak Türk ve Yunan askerî kuvvetleri arasında çarpışmalar durdurulacaktır.  Bu sözleşmenin yürürlüğe konması tarihinden başlayarak Trakya'daki Yunan kuvvetlerinin, gerisine çekilmeye davet edilecekleri hattı Adalar denizine döküldüğü yerden Trakya ile Bulgaristan sınırını kestiği noktaya kadar Meriç'in sol kıyısı teşkil edecektir.  Barış Yapılıncaya kadar, mümkün olabilecek her türlü karşılığı önleyebilmek için Meriç'in sağ kıyısı (Karaağaç dahil olmak üzere) müttefik devletlerce kıtalarınca işgal edilecek ve bu kıtalar mütetfik devlerlerce sayan Edirne dolaylarına ulaşmayı sağlayan hat şubesinin geçiş serbestliğini tam olarak devam ettirmek için Cesr-i Mustafa Paşa (Sivilingrat)'adn Kuleliburgaz'a kadar Meriç'in sağ kıyısını takip eden demir yolu kısmı üç müttefik devletin Türkiye Büyük Millet meclisi Hükûmeti'nin ve Yunanistan'ın birer delegesinden kurulu bir karma komisyon tarafından gözetim altına alınacaktır. Bu gözetim, özel bir sözleşme ile düzenlenecektir.  Doğu Trakya'nın Yunan kıtaları tarafından boşaltılması, bu sözleşmenin yürürlüğe konmasından itibaren başlayacaktır. Bu boşaltmada, kıtaların kendisi, çeşitli askerî hizmet ve teşkiller ve onların çeşitli taşıt araçlarıyla savaş gereçleri stokları, cephaneler ve yiyecek depoları dahildir. Bu boşaltma ortalama onbeş gün içinde yapılacaktır.  Jandarma da dahil olduğu halde, Yunan mülkiye memurları mümkün olduğu kadar çabuk çekileceklerdir. Her idare bölgesinden Yunan memurları çekildikçe mülkî hükûmet müttefiklerin memurlarına bırakılacak ve onlar da mümkün olduğu kadar aynı gün bunu Türk memurlarına devir ve teslim edeceklerdir. Bu devir ve teslim, Trakya'nın tüm olarak Yunan kıtaları tarafından boşaltılmasının bitiminden sonra, en çok otuz gün içinde sona erecektir.  Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti'nin memurlarına düzen ve mahalli güvenin devam ettirilemesine kesin olarak yetecek miktarda Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti'nin jandarma kuvvetleri katılacaktır. Bu kuvvetlerin toplamı, subaylar dahil, 8000'i geçmeyecektir.  Yunan kıtalarının geri çekilme hareketleri ve mülkî idarenin devir vet teslim işi, başlıca merkeslere yerleştirilecek olan müttefikler arası kurulların idaresi altında yapılacaktır. Bu kurulların görevi yukarıda yazılı geri çekilme, devir ve teslim işini kolaylaştırmaya aracılık etmektir. Bu kurullar her çeşit taşkınlığa engel olmaya çalışacaklardır.  Bu kurullardan başka Doğu Trakya'yı müttefik kıtalar işgal edeceklerdir. Ortalama yedi taburdan kurulu olan bu kıtalar düzenin devam ettirilmesini sağlayacaklardır ve yukarıda belirtilen müttefikler arası kurullara yardımcı olacaklardır.  Müttefiklerin kurulları ve kıtalarının geri çekilmesi, Yunan kıtalarının boşaltmasından otuz gün sonra olacaktır. Müttefik mükûmetler düzenin devam ettirilmesi ve Türk olmayan halkın korunması için yeteri kadar önlem alındığı hakkında fikir birliğine vardıkları taktirde bu geri çekilme işi daha yakın bir tarihte olabilir. Bu suretle Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti bir idare bölgesinde güvenlik ve idare bakımından görevlerini düzenli olarak yaptığı anda müttefik heyetler ve kıtalar bu idare bölgesinden, kararlaştırılan otuz günlük sürenin bitiminden önce geri alınabilirler.  Anadolu'da Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin kıtaları aşağıda gösterilen ayırıcı hatlar üzerinde duracaklarıdır ve bu hatlaı barış konferansının açılması ve devamı süresinec geçmeyeceklerdir. Yukarıdaki ayırıcı hatlar müttefik ordulardan her birinden birer subayla Büyük Millet Meclisi ordusundan bir subaydan birleşik olmak üzere karma komisyonlar tarafından sınırlandırılacaktır.  Müttefik kükûmetlerle TBMM Hükûmeti her türlü olayın önünü alacak gerekli ihtiyat tedbirlerine başvurmakla beraber aşağdaki bölgelerde kendi kuvvetleri miktarını çoğaltmamayı ve tahkimat veyahut askerî faaliyetlere girişmemeyi taahhüt ederler.  Çanakkale Bölgesi; Bozburnu - Kumburnu hattının boğazdan başlayarak 15 kilometre doğusunda bir mesafeye kadar.  İzmit yarımadasında; Boğaziçi'nden başlayarak Şile - Darıca hattının 15 kilometre doğusunda bir mesafeye kadar.  Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, Bozburun (Lapseki kuzeyi) ile Karaburun (Karabiga'nın kuzeyinde) arasındaki kıyının en az 15 kilometre mesafesine kadar topçu yerleştirimemeyi taahhüt eder.  Müttefik kıtaları şimdi bulunduğu arazide kalacaklardır. Bu araziye Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, barış konferansı kararına kadar, uymayı taahüt eder.

86



 

İstanbul yarımadasında; Podima'nın yedi kilometre kuzey batısının Karadeniz üzerinde bir noktadan Istranca - Mertekil - Kışağıl Sinekli - Karaşan Çiftliği - Kadıköy - Yenice - Filandina Çiftliği - Kalikratya (mevkiler dahil) hattının doğusunda kalan yarımadanın bütün kısmı.Gelibolu yarımadasında; Baklaburnu (Saros körfezinde) ve Soğuklukmansabı (mevkiler dahil) hattının güneyinde kalan yarımadanın bütün kısmı. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, barış antlaşmasının onayına kadar Doğu Trakya'ya kıta geçirmemeyi ve orada bir ordu toplamamayı ve devam ettirmemeyi taahhüt eder. Bu sözleşme imzalandıktan üç gün sonra, yani 14/15 Ekim 1922 gece yarısı yürürlüğe girecektir. Mudanya'da dört nüsha halinde Fransızca olarak 11 Ekim 1922'de imza edilmiştir.

MUDANYA ATEŞKES ANTLAŞMASININ SONUÇ VE ÖNEMİ:  Kurtuluş Savaşı’nın silahlı mücadele dönemi sona ermiştir. Askeri zaferleri tamamlayan diplomatik bir zaferdir.  İstanbul, Boğazlar ve Doğu Trakya savaş yapılmadan diplomatik başarılar sonucunda işgalden kurtarılmıştır.  Osmanlı Devleti’nin merkezi olan İstanbul’un TBMM hükümetine bırakılmasıyla Osmanlı Devleti hukuken sona ermiştir.  Karaağaç hariç yaklaşık bugünkü Türk – Yunan sınırı belirlenmiştir (Karaağaç ta Lozan Antlaşmasından sonra Türkiye’ye katılacaktır).  İsmet Paşanın elde ettiği bu diplomatik zafer ona Lozan’ın yolunu açmıştır.  İngiltere ile ilk defa bir antlaşma imzalanmıştır. Böylece İngiltere, TBMM Hükümetini ve onun kurduğu düzeni resmen tanımıştır.  ★ İngiltere’de hükümet değişikliğine neden olmuştur.  ➥ Savaşlar Yunanlılarla yapılmasına rağmen, ateşkes İtilâf Devletleriyle yapılmıştır. Yunanistan’ı İngiltere temsil etmiştir. Bu durum Kurtuluş Savaşı’nda asıl düşmanı göstermesi bakımından önemlidir.  ➥ Dominyon : XIX. yüzyılın sonlarına doğru, İngiltere İmparatorluğu dünyanın dört bucağına yayılmış ülkelerini yönetmekte zorluk çekmeye başlayınca, onların en önemlilerine yavaş yavaş iç, giderek de dış özerklik vermeye başladı. Bu duruma erişen İngiliz ülkelerine dominyon denirdi.  İlk dominyon 1867 yılında Kanada oldu. 1947 de bunlara Hindistan ve Pakistan gibi ülkeler eklendi. I.İLAÇ BİLGİ: İB1-DOĞU TRAKYAYI TESLİM ALAN KOMUTAN?  Mütarekeyi kabul etmek istemeyen ve imzalamaktan kaçınan Yunan hükümeti aradığı desteği bulamamış ve sonuçta 14 Ekim'de Mudanya Mütarekesi'ni imzalamak zorunda kalmıştır. Bu arada TBMM, Doğu Trakya’nın teslim alınması ve burada bir Türk yönetiminin kurulmasıyla ilgili olarak Refet Paşa’yı görevlendirmiştir. Refet Paşa 19 Ekim 1922’de TBMM temsilcisi olarak İstanbul’a girmiş ve halkın büyük bir coşkusuyla karşılanmıştır. İB2-BATI TRAKYA NERESİ?  Trakya Bölgesi ya da Batı Trakya, kısaca Trakya bölgesi'nin Yunanistan'da yer alan bölümüdür. Yunanistan'ın en kuzeyi olduğundan Kuzey Yunanistan olarak da adlandırılmaktadır. Yunanistan'da Türkçenin konuşulduğu en yoğun bölgedir. Yaklaşık 50.000 Türk ve 100.000'in üzerinde Müslüman yaşamaktadır. Bölge, 3 alt yönetim birimine ayrılmıştır (Doğu Makedonya ve Trakya):  Başlıca kentler şunlardır:  Dedeağaç - Alexandroupolis (Evros ili)/ Gümülcine - Komotini (Rodopi ili )/ İskeçe - Xanthi (İskeçe ili) / Kumçiftliği Orestiada (Evros ili) / Dimetoka - Didymoteichon (Evros ili) / Sofulu - Soufli (Evros ili) / Ferecik / Farecik - Feres (Evros ili) / Şapçı - Sapes (Rodopi ili) / Simavna / Samavna - Kyprinos (Evros ili) İB3-1934 TRAKYA OLAYLARI  1934 Trakya Olayları veya Furtuna, 21 Haziran ile 4 Temmuz 1934 tarihleri arasında Türkiye'nin Trakya Bölgesi'nde Yahudilere karşı gerçekleştirilen şiddet eylemleri. Olaylar sonrasında çok sayıda Yahudi başka ülkelere göç etti.  1934'te Nihal Atsız'ın Orhun , Cevat Rıfat Atilhan'ın ise Milli İnkılap dergisinde Yahudilere karşı ırkçı yazılar yazmaları sonucunda halk etki altında kalarak Yahudi azınlığa karşı şiddet olaylarına girişti. Tekirdağ, Edirne, Kırklareli ve Çanakkale gibi illerde Yahudilere ait dükkân ve evler yağmalandı ve birçok kadına tecavüz edildi. Bir Jandarma Onbaşı Yahudileri himaye ederken yağmacı güruh tarafından öldürüldü. Yaklaşık 15 bin Trakya Yahudisi bulundukları şehirleri terk etti. SALTANATIN KALDIRILMASI ( 1 KASIM 1922 ) : Saltanatın Kaldırılmasında Şu Aşamalar Yaşanmıştır;  Amasya Genelgesinde , “Ulusun geleceğini yine ulusun azim ve kararlılığı kurtaracaktır” denilmesi, ulusal egemenliğe geçileceğinin ilk habercisiydi. 23 Nisan 1920’de ulusal egemenliğe dayalı TBMM açılmıştır. Artık kişisel saltanatın sürmesi gelişmelere aykırı idi.  Not:23 Nisan 1920’de Saltanata dokunulmamasının nedeni mevcut ortamın henüz hazır olmaması idi. 1921 Anayasası ile Güçler Birliğine gidilmiş ve egemenlik kayıtsız şartsız ulusa verilmiştir. Saltanatın Kaldırılmasını Hızlandıran En Önemli Gelişme Şudur;  İtilaf Devletleri Lozan Barış Görüşmelerine, TBMM’nin yanı sıra İstanbul Hükümetinden de temsilci çağırmıştır.  Amaçları,Türk tarafını bölerek güçsüzleştirmektir.  Lozan’da yapılacak görüşmelerde ,Türk tarafı arasında ikilik yaratmak ve savaş alanlarında yenemedikleri Türkleri masa başı oyunlarla yenmektir.

87

Dikkat Ediniz ;  İtilaf Devletleri benzer bir taktiği I. İnönü Savaşından sonra yapılan Londra Konferansında da uygulamışlardır.Orada da ikilik çıkarmak istemişlerdir.  Egemenliğin Millete verildiği bir yönetimde Saltanatın yeri yoktu. M.Kemal hem bu sorunu çözmek hem de İtilaf Devletlerinin oyununu bozmak için ve yönetimdeki iki başlılığa son vermek için harekete geçti. Milletvekillerine saltanatın ve hilafetin birbirinden ayrılabileceğini ,saltanatın kaldırılmasından sonra hilafetin devam edebileceğini söyledi.  Mecliste yapılan oylamadan sonra 1 Kasım 1922’ de Saltanat Kaldırıldı  Mevcut Ortam henüz hazır olmadığından Halifeliğe dokunulmadı.  Padişahlığı elinden alınan VI. Mehmet (Vahdettin ) ülkeyi terk ederek İngiltere’ye sığındı (17 Kasım 1922 )  İngiliz oyunlarının da baş göstermesi üzerine 18 Kasım 1922’de Osmanlı soyundan Veliaht Abdülmecit Efendi Halife seçildi.  o o o o o  o o o o o o o o o o o  

Saltanatın Kaldırılmasının Nedenleri: Kurtuluş savaşını TBMM kazandığı halde Lozan Konferansına saltanatı temsilen İstanbul Hükümetinin de çağırılması İstanbul Hükümeti ve Padişahın Kurtuluş savaşı sırasında ulusal direnişe karşı olması Ülke yönetiminde ve barış görüşmelerinde iki ayrı hükümetin bulunmasını uygun olmaması ve bu ikiliğe son verilmek istenmesi Saltanat siteminin ulusal egemenlik anlayışıyla bağdaşmaması TBMM’nin açılışından itibaren zaten saltanat olmaksızın ulusal egemenliğin uygulanıyor olması Saltanatın Kaldırılmasını Sonuçları: Ülkede iki ayrı yönetimin bulunmasına son verildi. Altı yüz yıllık Osmanlı saltanatı sona erdi. Ulusal egemenliğin tam olarak sağlanması için önemli bir adım atıldı. TBMM Türkiye’de tek yasal güç haline geldi. Din ve devlet işlerinin tek bir makamın elinde bulunmasına son verildi.Böylece laiklik alanında da ilk önemli adım atılmış oldu. Son Osmanlı Sultanı VI.Mehmet Vahdettin 17 Kasım 1922’de ülkeyi terk etti. TBMM Halifeliğin İngiltere tarafından kullanılmasını engellemek amacıyla Osmanlı Hanedanından Abdülmecid Efendiyi halife seçtiğini ilan etti. Halifelik Osmanlı Devletindeki siyasi gücünü kaybederek sembolik bir makam haline geldi. Yapılacak İnkılaplara zemin hazırlandı. Lozan Barış görüşmelerinde Türkiye’nin tek bir heyet tarafından temsil edilmesi sağlandı.Böylece İtilaf devletlerinin ikilik çıkarma planı sonuçsuz kaldı. Saltanatın kaldırılması nedeniyle TBMM’de tartışmalar daha da artarak Meclisin çalışmaları olumsuz yönde etkilendi.Bunun da etkisiyle TBMM’nin seçimlere gitmesi hızlandı. Mustafa kemal Paşa Nutuk’ta saltanatın kaldırılması ile ilgili görüşmelerin uzaması ve bu kurumun devam etmesini isteyenlerin faaliyetleri karşısında şunları söylediğini belirtmiştir: “Efendiler hakimiyet ve saltanat kimse tarafından hiç kimseye ilim icabıdır diye görüşmeyle tartışmayla verilmez.Hakimiyet ve saltanat kuvvetle kudretle zorla alınır.Osman oğulları Türk milletinin hakimiyet ve saltanatını zorla el koymuşlardır.Bu haksız durumu altı yüzyıldan beri sürdürmüşlerdir.Şimdi de Türk milleti bunlara hadlerini bildirerek hakimiyet ve saltanata isyan ederek idareyi kendi eline almış bulunuyor.Bu bir oldu bittidir. Konumuz millete saltanatı bırakmak yada bırakmamak değildir.Mesele zaten olup bitmiş bir gerçeği ifade etmekten ibarettir.Bu derhal olacaktır.Burada toplananlar meclis ve herkes meseleyi olduğu gibi görürse doğru olur.Aksi takdirde gerçek yine gerektiği şekilde belirtilecektir.Fakat ihtimal bazı kafalar kesilecektir.”

LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI (24 TEMMUZ 1924 ):  TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa ise, bu konferanstan önce Saltanatın ve İstanbul Hükümeti'nin kaldırılmasını sağlamıştı. Lozan Konferansı'na ise; Mondros Ateşkesi'ne imza atan, Saltanatın kaldırılması sırasında kendisine karşı çıkan ve İkinci Grubun lideri gibi hareket eden Rauf (Orbay) Bey'in gitmesini onaylamamıştı.  Yetenekli bir diplomat olan ve Türkiye'nin, Sovyet Rusya ile ilişkilerini başarılı bir biçimde sonuçlandıran o zamanki Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal (Tengirşenk) Bey ise, hem sosyalistlerle olan ilişkileri yöneten biri olarak Batı'da tepki toplayabileceği gözönüne alınarak, hem de geçirdiği önemli bir ameliyatın dinlenme devresinde olması nedeniyle, gönderilmek istenmemiştir.  Mustafa Kemal Paşa, sabırlı, inatçı ve kurnaz bir kişiliği olan ve bu yeteneklerini Mudanya Görüşmeleri'nde kanıtlayan İsmet ( İnönü) Paşa'yı Lozan'a göndermeye karar vermiştir. Dışişleri Bakanlığı'na getirilen İsmet Paşa,Lozan Kurulu'na baş delege oldu. Maliye eski Bakanı Hasan (Saka), Sağlık Bakanı Dr. Rıza Nur Beyler de delege olarak yer aldılar. Türk delegasyonunun temel programını, Misak-ı Milli (Ulusal Ant) oluşturuyordu. Bu gerçekleştirilemez ise, savaş devam edecek görüntüsü verilecekti. Yani İngiltere'nin İstanbul Yüksek Komiseri Horace Rumbold'un deyimiyle Türkler, bu konferansa "bir elde Misak-ı Milli, bir elde kılıç" olduğu halde gidiyorlardı.  Lozan Konferansı'na Türkiye'nin karşısında katılan devletler; İngiltere, İtalya, Fransa, Japonya, Romanya, Yugoslavya idi.  Boğazlar konusu görüşülürken, Sovyet Rusya ve Bulgaristan;  Ticaret ve yerleşme sözleşmeleri görüşülürken de, Belçika ve Portekiz Konferans'a katıldılar.  Konferansta, Amerika Birleşik Devletleri gözlemci sıfatı ile bulunmuştur.  Lozan Konferansı'nın en önemli gündeminde; yeni Türkiye'nin sınırları, Boğazlar, Musul, Kapitülasyonlar, Osmanlı borçları, azınlıklar, savaş ödentisi, Trakya sorunu gibi konuların bulunacağı ve bunların çetin bir tartışmaya neden olacağı daha Mudanya görüşmeleri sırasında anlaşılmıştı.  Lozan Konferansı, planlanandan bir hafta sonra, 20 Kasım 1922'de İsviçre'nin Lozan kentinde başladı. Türkiye başdelegesi İsmet Paşa, aynı gün yaptığı konuşmada Devleti'nin isteklerini şu sözcüklerle dile getirdi;

88

 "Son yılların olayları insanlığın vicdanında genel barış ve huzurun, devletlerce birbirlerinin haklarına, özgürlüklerine ve bağımsızlıklarına karşılıklı olarak saygı gösterilmedikçe, gerçekleşemeyeceği gerçeğini bir inanç ilkesi halinde yerleştirmiş bulunduğundan, bu olayların anısı, gelecek için bir barış ve huzur güvencesi olur umudundayım."  İsmet Paşa, Anadolu'da akıtılan kanların bedeli olarak "bütün uygar uluslar gibi özgürlük ve bağımsızlık" istediklerini de belirtirken, bu konularda kendilerinden ödün istenmemesini daha başlangıçtan itibaren şart koşmuştu.  Türk Kurtuluş Savaşı'nı, bir Türk-Yunan savaşı gibi gören Anlaşma Devletleri ise, kendilerini bu savaşın dışında göstermek istemişlerdi. Bu devletler, her ne kadar Yunanistan'ı da kayırır gibi bir tutum içinde hareket etmişlerse de, kendi çıkarlarını korumak için, her türlü yola başvurmuşlardı. Bu nedenle görüşmelerde, çok sert tartışmalar olmuştur .TBMM Başkanı M.Kemal (Atatürk) de bu görüşmelerin her aşamasını Ankara'dan dikkatle izlemiş ve gerekli emirleri telgrafla iletmiştir.  Konferansta; Musul, Osmanlı Borçları, Kapitülasyonlar, Trakya ve savaş ödentisi, İstanbul'un boşaltılması gibi konularda anlaşma sağlanamadığından toplantılar, 4 Şubat 1923'te kesildi ve Türk delegasyonu Ankara'ya döndü. Böylelikle Lozan Konferansı'nın ilk döneminde, taraflar arasında bir uzlaşmaya varılamadı. ANLAŞMADA YER ALAN KOMİSYON ÜYELERİ VE DİĞER GÖREVLİLER; Delegeler;  İsmet Paşa (İnönü): Dışişleri Bakanı, Delegasyon Başkanı  Dr. Rıza Nur Bey: Sağlık Bakanı  Hasan Bey (Saka): Eski Maliye Bakanı  Danışmanlar[değiştir | kaynağı değiştir]  Münir Bey (Ertegün): Dışişleri Bakanlığı Hukuk danışmanı  Muhtar Bey (Çilli): Eski Bayındırlık Bakanlığı Müsteşarı  Veli Bey (Saltıkgil): Burdur milletvekili  Zülfü Bey (Tigrel): Diyarbakır milletvekili  Zekai Bey (Apaydın): Adana milletvekili  Celâl Bey (Bayar): Eski Ekonomi Bakanı ve İzmir milletvekili  Şefik Bey (Başman): Maliye Denetleme Kurulu Başkanı  Semiyettin Bey (Başak): İstanbul Evkaf Hukuk Danışmanı  Şevket Bey (Doğruker): Yarbay, Milli Savunma Bakanlığı Deniz Dairesi Müdürü  Tevfik Bey (Bıyıkoğlu): Kurmay Yarbay  Tahir Bey (Taner): Adliye Bakanlığı Müsteşarı  Nusret Bey (Metya): Dışişleri Bakanlığı İkinci Hukuk Danışmanı  Yusuf Hikmet Bey (Bayur): Dışişleri Bakanlığı Siyasî İşler Müdürü  Zühtü Bey (İnhan): Üniversite öğretim üyesi  Fuat Bey (Ağralı): Maliye Bakanlığı Hesap İşleri Genel Müdürü  Mustafa Şeref Bey (Özkan): Dışişleri Bakanlığı Müşaviri  Şükrü Bey (Kaya): Mülkiye Müfettişi  Hamit Bey (Hasancan): Kızılay İkinci Başkanı  Cavit Bey: Eski Maliye Bakanı  Haim Nahum:Türkiye Musevileri Hahambaşı,Yüksek Mühendis Mektebi (İTÜ) Fransızca öğretmeni  Baha Bey: Adliye Bakanlığı Mezhep İşleri Müdürü Basın Danışmanları  Ruşen Eşref (Ünaydın): Yazar  Yahya Kemal Bey (Beyatlı): Üniversite öğretim üyesi Genel Sekreter ve Danışman;  Reşit Saffet Bey (Atabinen): Devlet Şurası Azası Tercüman;  Hüseyin Bey (Pektaş): Robert Koleji İkinci Müdürü Sekreterler;  Ali Bey (Türkgeldi): Dışişleri Bakanlığında görevli  Mehmet Ali Bey (Balin): Dışişleri Bakanlığında görevli  Cevat Bey (Açıkalın): Dışişleri Bakanlığında görevli  Celâl Hazım Bey (Arar): Dışişleri Bakanlığında görevli  Saffet Bey (Sav): Kızılay Genel Müdürlüğünde görevli  Süleyman Saip Bey (Kıran): Dışişleri Bakanlığında görevli  Rıfat Bey: Dışişleri Bakanlığının eski memuru  Dr. Nihat Reşet Bey (Belger): Paris basın temsilcisi İsmet Paşa'nın yaverleri;  Atıf Bey (Esenbel): Süvari Binbaşı  Sabri Bey (Artuç): Süvari Binbaşı LOZAN KONFERANSINDA TÜRK HEYETİNİN ASLA ÖDÜN VERMEYECEĞİ KONULAR ŞUNLARDIR;  Kapitülasyonların kesin olarak kaldırılması.  Doğuda Ermenilere toprak verilmemesi. UYARI :  Türk Heyeti bu konferansa Misak-ı Milli yi gerçekleştirmek için katılırken, İtilaf Devletleri ise hala Sevr Antlaşmasında ısrarcı idi  DİKKAT: Antlaşma 143 maddeden oluşmakta dili Fransızca olarak yazılmıştır.

89

        

TBMM ile İtilaf Devletleri arasındaki görüşmeler, yaklaşık 3 ay kadar devam etmiş ve taraflar arasında 24 Temmuz 1923’te, İsviçre’nin Lozan kasabasındaki Beau-Rivage Palace’ta Lozan Barış Antlaşması imzalanmıştır. 24 Temmuz 1923’te I. TBMM tarafından imzalanmış, 23 Ağustos 1923’te II. TBMM tarafından onaylanmıştır. Bu antlaşma ile, Sevr Barış Antlaşması uluslararası alanda geçersiz kılınmış ve İtilaf Devletleri Misâk-ı Millî’yi kabul etmişlerdir. I. Dünya Savaşı’ndan sonra imzalanan ve hâlâ yürürlükte olan tek antlaşmadır. Yeni Türk Devleti’nin tam bağımsızlığı bu antlaşma ile tescil edilmiştir. Hatay, Boğazlar, İstanbul’daki Fener Rum Patrikhanesi ve Ege Adaları konularında Türkiye lehine karar çıkmamıştır. Kapitülasyonlar ve azınlıklar konusu, Misâk-ı Millî’ye uygun şekilde çözülmüştür. Lozan Antlaşması’nda, en fazla İngiltere’nin çıkarları zedelenmiştir. Hiçbir şekilde çözümlenemeyen tek konu “Irak Sınırı (Musul Meselesi)” olmuştur.

ANTLAŞMANIN MADDELERİ; Sınırlar  Batı (Yunan) Sınırı: Doğrudan Lozan Antlaşması’nda çizilen tek sınırdır. Meriç Nehri sınır olarak kabul edilmiştir.  Suriye Sınırı: Fransa ile imzalanan 1921 Ankara Antlaşması’nın esasları kabul edilmiş, Hatay Misâk-ı Millî dışında yer almıştır.  Irak Sınırı (Musul Meselesi): Lozan’da çözümlenemeyen tek konudur. Bu sorun, 9 ay içinde çözümlenmek üzere sonraya bırakılmıştır. Boğazlar  Boğazların yönetimi başkanı Türk olan uluslararası bir komisyona bırakılmıştır. (Bağımsızlığa aykırıdır!) Boğazlar Komisyonu’nda ABD yer almamıştır.  Ticaret gemilerinin geçişi serbest bırakılmış, savaş gemilerine ise tonaj ve süre sınırlaması getirilmiştir.  Türkiye’nin, Boğazların iki yakasında da asker bulundurmaması kararı alınmıştır. Kapitülasyonlar  Her türlü adlî, malî tüm sınırlamalar kesin olarak kaldırılmıştır. Kapitülasyonların kaldırılması ekonomik bağımsızlık yolunda atılmış en önemli adımlardan biridir.  Türkiye, Lozan Antlaşması’na bağlı Ticaret Sözleşmesi’yle 1929 yılına kadar, gümrük tarifelerini değiştirme hakkından mahrum bırakılmıştır. Azınlıklar  Türkiye sınırları içinde yaşayan tüm azınlıklar Türk vatandaşı sayılmış ve böylece azınlık sorunu çözülmüştür. Adalar  Bozcaada (Taşoz), Gökçeada (İmroz) ve Tavşan adaları Türkiye’- ye bırakılmıştır.  Diğer Ege adaları Yunanistan’a bırakılmıştır. Ancak Yunanistan’ın Türkiye’ye yakın Ege adalarında silah bulundurmaması kararı da alınmıştır. (Ege Adalarının Silahsızlandırılması)  Rodos, On İki Ada ve Meis İtalya’ya bırakılmıştır.  Kıbrıs ve Mısır’ın yönetimi ise İngiltere’ye bırakılmıştır. Yabancı Okullar  Türkiye’deki tüm yabancı okullar Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlı olarak faaliyet gösterecektir.  Bu konu ileride Fransa ile olan ilişkilerimizi etkileyecektir. Savaş Tazminatı  Yunanistan, Batı Anadolu’da yaptığı tahribat karşılığında Bosnaköy ve Karaağaç’ı tazminat olarak Türkiye’ye vermiştir. Osmanlı Borçları (Dış Borçlar)  Türkiye’nin Osmanlı’dan kalan borçları taksitler halinde ödemesi kararlaştırılmıştır. Ayrıca Düyûn-u Umûmiye İdaresi’nin varlığına da kısmen son verilmiştir. (1954’te tamamen kaldırılacaktır.)  Türk Heyeti borçların ödenmesi konusunda, ödemelerin Fransız Frangı ve Türk Lirası birimleriyle yapılmasını önermiştir.  Türkiye, payına düşen borçların son taksitini 1954’te ödemiştir. Patrikhane  Fener Rum Patriği tüm çabalara rağmen Türkiye sınırları dışına çıkarılamamıştır. Ancak Patriğin ekümenlik (evrensel) ve dünyevî yetkilerine son verilmiştir. (Sadece din işleriyle ilgilenecek.) Nüfus Mübadelesi (Değişimi) – Etabli Sorunu  Batı Trakya (İskeçe, Dedeağaç, Gümülcine, Dimetoka ve Sofulu)’ daki Türkler ile İstanbul, Gökçeada ve Bozcaada’da yaşayan Rumlar hariç, diğer Türk ve Rum ahali karşılıklı olarak yer değiştirecektir. Bu durum Etabli sorununa neden olmuştur. LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASININ ÖNEMİ VE SONUÇLARI :  •İtilaf Devletleri, Yeni Türk Devletinin bağımsızlığını ve Misak-ı Milliyi resmen kabul etmiştir.  •Askeri zaferler bu antlaşmayla siyasi zafere dönüşmüştür.  •Ülkemiz sınırları o gün için Irak sınırı hariç belirlenmiştir.  •Bu başarı sömürge milletlerini bağımsızlık için harekete geçirmiştir.  •Osmanlı Devletinin yüzyıllardır ekonomik gelişimini engelleyen kapitülasyonlar kesin olarak kaldırılmıştır.  •Birçok devletler tarafından imzalanan ve günümüzde hala geçerliliğini koruyan bir antlaşmadır.  •Osmanlı Devletinden kalan asırlık sorunlar ortadan kaldırılmıştır.  •Kurtuluş Savaşını bütünleyen ve tamamlayan diplomatik bir zaferdir.  •Hasta Adam ve doğu Sorunu gibi kavramlara son verilmiştir.  •İngiltere’nin Orta Doğu ile ilgili planlarını bozmuştur.  DİKKAT : Sevr Antlaşması ;Türkleri birkaç vilayete sıkıştırıp, egemenlik ve bağımsızlığını yok ederken; Lozan Barış Antlaşması ; Türklere özgürlüğü ve yükselme olanaklarını sunmuştur.

90

LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI’NDA **Türkiye’nin Aleyhine Çözülen Konular  Adalar  Boğazlar  Patrikhane  Suriye Sınırı (Hatay) **Türkiye’nin Lehine Çözülen Konular  Azınlıklar  Ermeni Yurdu  Kapitülasyonlar  Yabancı Okullar  Savaş Tazminatı  Osmanlı Borçları  İstanbul’un Boşaltılması **Çözülemeyen Konular-Sonraya Bırakılan Konular  Musul Sorunu (Irak Sınırı) **Tekrar Gündeme Gelen Konular  Boğazlar  Patrikhane  Yabancı Okullar  Osmanlı Borçları  Nüfus Mübadelesi  Suriye Sınırı (Hatay)  Musul Sorunu (Irak Sınırı) İLAÇ-BİLGİ İB1-CHESTER PROJESİ,NEDİR?  Chester Projesi, Amerikalı Tuğamiral Colby Mitchell Chester öncülüğünde bir grubun, Anadolu’da demiryolları yapımı ve işletmesi başta olmak üzere, birçok alanda almaya çalıştıkları imtiyazları kapsamaktadır.  Chester Grubu ilk olarak 1908 – 1914 döneminde, 1908 Jön Türk devrimi sonrasında kurulmuş olan hükümete bu projeyi götürmüştür. Yapılan görüşmeler ve ön çalışmalar neticesinde hayata geçirilemeyen proje 1. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi ile bir süreliğine rafa kaldırılmıştır. Daha sonraki yıllarda projenin muhatabı 1922 – 1923 yıllarında henüz kurulmakta olan yeni Türkiye’nin Kemalist Hükümeti olmuştur.  Chester Projesine göre imtiyaz sahibi olacak grup şirketi (Ottoman – American Development Company) hiçbir km. garantisi veya ücret almadan Anadolu’da yaklaşık 4.400 km. uzunluğunda demiryolu, Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında olmak üzere de üç liman inşa edecekti. Buna karşılık olarak da inşa ettiği bu demiryolu hatlarıyla limanlarını ve bu hatların iki yanında toplam 40 km.lik şerit içindeki, mevcut ve bulunacak tüm maden kaynaklarını 99 yıllığına işletme hakkına sahip olacaktı.  Döşenecek demiryolları 1.435 m eninde, normal tek hat şeklinde olacaktı ve ikinci bir hattın ileride yanına döşenmesi için yeterli arazi de bırakılacaktı.  Demiryollarının geçeceği güzergâh, şu hatlardan oluşmaktaydı; 1.Sivas – Harput- Ergani – Diyarbakır – Bitlis (Van Gölünün güneyinden veya kuzeyinden) – Van 2.Harput – Yumurtalık 3.(1. Hattın, Diyarbakır – Bitlis kısmının bir noktasından başlayarak) Musul – Kerkük – Süleymaniye . (Ayrıca, ek sözleşme ile, bunlara yeni hatlar eklenmiştir) 4.Samsun – Havza – Amasya – Zile – Sivas 5.Musaköy – (4. Hat üzerinde) – Ankara 6.Çaltı (1. Hat üzerinde) – Erzurum – Doğubeyazıt (İran sınırı) 7.Pikriç veya Aşkale (6. Hat üzerinde) – Karadeniz kıyısı (muhtemelen Trabzon) 8.Hacışefaatli (5. Hat üzerinde) – Kayseri – Ulukışla  Şirket biri Samsun’da olmak üzere Karadeniz kıyısında iki ayrı liman inşa edecekti. Ayrıca, inşaat maliyetini kendisi karşılamak üzere Akdeniz kıyısında, Yumurtalık’ta da bir liman inşa edebilecekti.  Bunun karşılığında ise Türk Hükümeti isterse, ana hatları 30 yıl sonra karşılığını ödeyerek devletleştirebilecekti. Anlaşma süresi olan 99 yıl bittikten sonra, şirketin o zamana kadar inşa ettiği ve işlettiği tüm tesisler doğal olarak devlete devredilecekti.  İmtiyaz anlaşmasının en çarpıcı özelliği hatların iki yanındaki toplam 40. Km lik bir şeritte mevcut olan veya ileride bulunacak olan tüm yer altı kaynaklarının (maden, maden suyu, petrol vb.) işletme hakkının 99 yıl için imtiyaz sahibi şirkete verilmesiydi. Ayrıca şirket, her türlü maden işleme tesisini kurmak konusunda da imtiyaz sahibi olacaktı. Demiryolu, liman yapımı ve işletmesi konusunda şirkete sağlanan her türlü (ithalat ve iç alımda vergi bağışıklığı ve arazinin ücretsiz olarak şirketin kullanımına sunulması gibi) yasal, mali ve idari kolaylıklar yeraltı kaynaklarının çıkarılması ve işletilmesi için de geçerli olacaktı.  Türk Hükümeti, TBMM’de görüşülen ve oylanan Chester Projesi’ne 29 Nisan 1923 tarihinde resmen imzalanan anlaşma ile talep ettiği imtiyazı vererek dünyayı şaşırtan bir karar aldı.  Amerikan Hükümeti ise Chester Grubunun tüm taleplerine rağmen bu projeye başından beri diplomatik destek vermekten kaçınıyordu ve Chester Projesi’nin Ankara Hükümeti tarafından resmen kabul edilmesine rağmen bu projeyi resmen destekleme niyetinde değildi. Bunun iki nedeni vardı. Biri projeyi gerçekleştirecek olan Chester Grubu’nun yıllardır devam eden şirket içi anlaşmazlıklarının bitmek bilmemesi, ikinci neden ise Musul Petrollerinde gözü olan diğer bir Amerikan

91

  

Grubunun TPC ile işbirliği yaparak Amerikan Hükümeti üzerinde kurduğu baskıydı. Ayrıca Amerikan Hükümeti tüm dünyada uyguladığı “açık kapı” politikasını da sürdürmek niyetindeydi. TBMM ve Chester Grubu arasında 29 Nisan 1923 tarihinde imzalanan imtiyaz anlaşmasının, Amerikan Hükümeti’nin projeyi sahiplenmemesi ve Ankara Hükümeti’nin sürekli olarak projenin uygulanması için şirketi göreve çağırmasına rağmen inşaatla ilgili hiçbir gelişme olmaması nedeni ile iptal edildiği Türk Hükümeti tarafından Aralık 1923’te şirket yetkililerine bildirildi. Milletler Cemiyeti Konseyi 1925 Aralık ayında İngiltere lehine beklenen kararı verdi. Musul 25 yıl İngiliz mandası altında olmak şartı ile Irak’a kaldı. Sonuç itibariyle Chester Projesi bir proje olarak kaldı ve hayata geçirilemedi. Projenin hayata geçirilmemesinin nedeni bazı kaynaklarda; bu projenin Lozan’da Kemalistlerce Amerikan desteğini almak Avrupalılar üzerinde baskı yaratmak için kullanıldıktan sonra bir işlevinin kalmaması, bazı kaynaklarda Musul Bölgesi’nin İngilizlerin kontrolünde kalacağının belli olmasıyla projeye ilginin ve yatırım yapacakların geri çekilmesi, bazı kaynaklarda ise mevcut içeriği ve niteliği ile bu projenin, Avrupa merkezci – modern standardizasyon yönteminin hakim olduğu yeni dönemde uygulanmasının olanaksız olması olarak belirtilmektedir. KAYNAK:“http://nukhetisikoglu.blogspot.com.tr”

HALK FIRKASI’NIN KURULMASI (9 EYLÜL 1923)  Lozan görüşmelerinin sürdüğü bir sırada siyasî hayattaki en esaslı olay 1 Nisan 1923’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin seçimleri yenileme kararı almasıdır. 23 Nisan 1920’de kurulan ve vatanın kaderini bin bir yokluk ve bunalım içinde eline almış olan bu mec-lis, büyük zaferden sonra güven tazelemek için millete gitmeye ka-rar verdi. Kendini feshetti ve seçimleri yenileme kararı aldı. Seçimler Ağustos ayında yapıldı. Ve aynı ayda “Halk Fırkası”nın kurul-ması yolunda çalışmalara da başlandı.  Mustafa Kemâl’in esas amacı düşündüğü devrimleri ve ülkeye ge-tirmek istediği yeni yaşama düzenini belirli politik aydınlığa kavuş-turmak için, “Müdafaa-i Hukuk Grubu”na siyasî bir parti kimliği kazandırmaktı.1922’de güvendiği arkadaşlarıyla çehresini değiştir-diği fırkanın kuruluşlundan önce “Dokuz Umde” (Dokuz İlke) adını verdiği prensipleri yayınladı (8 Nisan 1923). Bu felsefe daha sonra Halk Fırkası’nın esas felsefesi olacaktı. Bu şartlar altında seçimler yenilenmiş; Mecliste çoğunluğu sağlayan “Müdafaa-i Hu-kuk Grubu” 9 Eylül 1923’de “Halk Fırkası” adını almıştır.  İlke 1: Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir. Yönetim, halkın doğrudan doğru-ya kendi kendisini yönetmesi temeline dayanır. Milletin gerçek ve tek temsilcisi Türkiye Büyük Millet Meclisi'dir. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin dışında hiçbir kimse, hiçbir güç ve hiçbir makam milletin kaderine hâkim olamaz. Bu nedenle bütün yasaların düzenlenmesinde, her çeşit örgütlerde, yönetimin genel ayrıntı-larında, genel eğitim ve ekonomi konularında millî egemenlik esasları içinde yü-rünecektir.  İlke 2: Saltanatın kaldırılmasına ve hâkimiyet hükümlerinin terk edilmez, ayrıl-maz ve vazgeçilmez olmak üzere Türkiye halkının gerçek temsilcisi olan Türkiye Millet Meclisi'nin manevi kişiliğinde toplanmış bulunduğuna dair 1 Kasım 1922 tarihinde Türkiye Büyük Meclisi'nin oy birliğiyle verdiği karar değişmez bir ilkedir.  İlke 3: Ülkede güven ve asayişin kesinlikle korunması en önemli görevdir. Bu amaçla milletin istek ve ihtiyaçlarına uygun olarak sağlanacaktır.  İlke 4: Mahkemelerin özellikle gecikmeden adalet işlerini yapabilmesi sağlana-caktır. Bundan başka kanunlarımızın tümü millî ihtiyaçlara, hukuk biliminin anlayışına uygun olarak sağlanacaktır.  İlke 5:  Âşâr usulünde halkın yakındığı ve zarar gördüğü noktalar temelden düzeltil-melidir.  Tütün tarım ve ticaretinde ulusun yararına uygun biçiminde önlem alınacak-tır.  Malî kurumlar çiftçilere, sanayici ve tüccarlara ve bütün diğer iş adamlarına kolaylıkla borç verecek durumda düzenlenecek ve çoğaltılacaktır.  Ziraat Bankası'nın sermayesi arttırılacak, çiftçilere daha kolay ve daha geniş yardım edilebilmesi sağlanacaktır.  Ülkemiz çiftçiliği için tarım makineleri geniş ölçüde yurt dışından getirilecek ve çiftçilerimizin tarım araç ve gereçlerinden kolaylıkla yararlanabilmeleri sağla-nacaktır.  Ham maddeleri ülkemizden bulunan mal ve sanat ürünlerinin ülke içinde yapılabilmesini, koruma ve teşvikte bulunulması ve ödüller verilmesi için her türlü önlem alınacaktır.  Hemen ihtiyaç duyduğumuz demiryolları için gerekli girişimler ve uygulamalar yapılacaktır.  İlköğretimde, öğretimin birleştirilmesi ve bütün okullarımızın ihtiyaçlarımıza uygun ve çağdaş temellere oturtulması öğretmen ve profesörlerimizin hizmetle-rinde yükselmeleri ve ilerlemeleri sağlanacaktır.  Genel sağlık ve sosyal yardımla ilgili kurumlar düzeltilip çoğaltılacak, çalışan-ları için koruyucu yasalar yapılacaktır.  Ormanlarımızdan bilimin gelişmesine uygun biçimde yararlanmayı, maden-lerimizin en verimli biçimde işletilmesi ve hayvanlarımızın soylarının iyileştirilip çoğaltılmasını sağlayacak esaslar konulacaktır.  İlke 6: Askerlik süresi kısaltılacaktır. Bundan başka okuyup yazmasını bilenle-rin, orduda okuyup yazmasını bilenlerin, orduda okuyup yazmasını öğrenenlerin hizmet süresi bir derece daha azaltılacaktır.  İlke 7: Yedek subayların yaşam ve geleceklerini kendilerine ve ülkeye en yararlı bir biçimde güven altına almak temel amaçlarımızdandır.  İlke 8: Halkın işlerinin en kolay biçimde sonuçlandırılması, çalışkan, yetenekli, dürüst bir memurlar zincirinin tam bir düzenle, usûllere ve yasalara uygun ola-rak iş görmesine bağlı olduğundan memur sınıfı, bu anlayışla tamamlanacak ve bütün devlet hizmetleri aralıksız denetim ve gözetime tabi olacaktır. Öte yandan memurların atanması, görevden alınması, rahat ve huzur içinde yaşamaları, dokunulmazlıkları, sorumluluk, emeklilik ve ödüllendirilmeleri bir usûle bağla-nacaktır. Yurt münevverlerinden (aydınlarından) ve çeşitli mesleklerden devletin hizmet birimlerinde en iyi biçimde yararlanılması kararlaştırılmıştır.  İlke 9: Harap olan ülkemizin çabucak onarılıp yeniden yapılanması için devletçe alınacak tedbirlerden başka inşaat ve tamirat, yer yer şirketler kurulması teşvik edilip sağlanacak ve ferdî girişimleri korumayı sağlayan hükümler konulacaktır.  1935 yılında yapılacak 4. Kongrede parti “Cumhuriyet Halk Partisi” adını ala-caktır.

92

ATATÜRK DÖNEMİ İÇ VE DIŞ POLİTİKA DIŞ POLİTİKA  Bağımsızlık - Barışseverlik - Gerçekçilik - Güvenlik - Akılcılık – Batıcılık temelli dış politika ilişkileri kurulmaya ve yürütülmeye çalışılmıştır. ATATÜRK DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA (1923-1938 ARASI GELİŞMELER) Atatürk Dönemi Dış Politika – Genel Amaçlar  Lozan’dan kalan sorunları halletmek  Yaklaşan II. Dünya savaşı öncesinde sınır güvenliğimizi sağlayabilmek Atatürk Dönemi Dış Politika – Benimsenen İlkeler  Barışçı politika (Yurtta Sulh, Cihanda Sulh)  Ulusal Bağımsızlık ilkesi 1923-1938 yılları arasındaki başlıca konular;  İngiltere – Fransa – Yunanistan ile yaşanan sorunlar  İngiltere – Musul Sorunu(1926-Ankara Anlaşması-Şeyh Sait Ayaklanması)  Fransa – Yabancı Okullar(1926), Adana-Mersin Demiryolu(1926), Dış Borçlar(1929), Hatay Meselesi(1939′da Türkiye’ye katıldı)  Yunanistan – Nüfus Mübadelesi  Milletler Cemiyeti – 1932  Balkan Antantı – 1934  Montreux(Montrö) Boğazlar Sözleşmesi – 1936  Sadabad Paktı – 1937 TÜRKİYE-İNGİLTERE İLİŞKİLERİ  Musul Sorunu (Irak Sınırı)  İngiltere, Türkiye’nin iç politikadaki sıkıntılarını fırsat bilerek kullanmış, 1926 yılında gelindiğindeyse iç işleriyle uğraşmaktan dış politikaya gereken önemi vermekte güçlük çeken Türkiye, Ankara Anlaşmasını imzalamaya mecbur kalmıştır,  Bu dönemde İngilizlerinde desteklediği Şeyh Sait İsyanı Türkiye’nin dış politikada gerekli adımları atamamasındaki etkenlerdendir.  5 Haziran 1926 Ankara Anlaşması;  Musul, Irak toprağına katıldı  Hakkari bize bırakıldı  Türkiye-Irak sınırı çizilmiş oldu  Musul petrollerinin %10’u 25 yıl süreyle bize verilmesi kararlaştırıldı. (Ancak İngiltere’den bir miktar para alarak bu hakkımızdan vazgeçtik)  (!) Musul Meselesi(Irak Sınırı), Misak-i Milli kararlarına aykırı çözülmüştür. Musul (Irak Sınırı) Sorunu  Bu sorun Türkiye ile İngiltere arasında yaşanan ve Lozan Antlaşması’nda çözümlenemeyen tek sorundu. Bu meselenin iki devlet arasında çözülmesi 9 ay sonraya bırakılmıştı.  İngiliz ve Türk heyetleri 1924’te İstanbul’da toplanan Haliç Konferansı’nda konu ile ilgili görüşmelere başlamış, ancak İngiltere’nin “Hakkâri Vilâyeti”nin Irak sınırları içinde olduğunu ileri sürmesi üzerine konferanstan herhangi bir sonuç çıkmamıştır. Haliç Konferansı’nın sonuçsuz kalması üzerine, sorun Milletler Cemiyeti’ne taşınmıştır. Milletler Cemiyeti’ne bağlı La Haye Adalet Divanı’ndaki görüşmeler devam ederken, Milletler Cemiyeti’nin bölgeye gönderdiği bir komisyon “Irak Sınırı” ile ilgili tespitini yapmış ve hazırladığı Brüksel Hattı Raporu’nda “Musul”un Irak sınırları içinde olduğunu belirtmiştir.  Bu süreçte İngiltere, Musul konusunda kârlı çıkabilmek ve Türkiye’nin olası askerî harekâtını engelleyebilmek için 1924’te Hakkâri’de çıkan Nasturî İsyanı ile 1925’te Diyarbakır’da başlayan Şeyh Sait Ayaklanması’nı desteklemiştir.  Şeyh Sait Ayaklanması, Nasturî İsyanı ve içteki yeni yapılanma Türkiye’nin hareket alanını sınırlayınca Misâk-ı Millî’den taviz sayılabilecek bir adım atılmış ve Türkiye, İngiltere ve Irak Hükûmeti arasında, 5 Haziran 1926 tarihinde Ankara Antlaşması imzalanmıştır. 1926 Ankara Antlaşması’na göre;  -Irak sınırı 29 Ekim 1924 tarihli Brüksel Hattı’na göre belirlenecek.  Musul ve Kerkük Irak’a verilecek, Hakkâri ise Türkiye’de kalacak.  hissesini 500.000 sterline terk etmiştir.) İLAÇ BİLGİ İB1-HALİÇ KONFERANSI’NIN ( 19 MAYIS 1924) ÖNEMİ NEDİR?  Haliç Konferansı, 19 Mayıs 1924 tarihinde şu an Kuzey Saha Deniz Komutanlığı olan Bahriye Nezareti binasında, Musul meselesinin ve Türkiye ile Irak arasındaki sınırının çözüme kavuşturulması için Türkiye ile İngiltere arasında yapılan toplantılar silsilesi.  Bu konferansta İngiltere Türkiye'den Hakkari'ye kadar uzanan toprakları talep etmiştir.  Türkiye Cumhuriyeti'ni Büyük Millet Meclisi Başkanı Fethi Okyar, İngiltere'yi de Sir Percy Cox temsil etmiştir.

93

TÜRKİYE-FRANSA İLİŞKİLERİ Yabancı Okullar Sorunu (1926)  Türkiye’nin yabancı okullarda tarih, coğrafya gibi derslerin Türk öğretmenler tarafından okutulması kararına Fransa ve Papalık karşı çıkmıştır. Türkiye, bu konuda Fransa ile görüşmeyerek sorunu bir iç politika sorunu olarak değerlendirip, bağımsızlık ve egemenlik haklarını korumuştur  Bu sorun temelde Türkiye ile Fransa arasında yaşanan bir sorundur.  3 Mart 1924’te Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile bütün okullar Maarif Vekâleti’ne bağlanmıştır.  1926 yılında çıkarılan Maarif Teşkilâtı Kanunu ile de yabancı okullardaki Tarih, Coğrafya ve Türkçe derslerinin Türk öğretmenler tarafından okutulması ve bunların Türk müfettişlerce denetlenmesi karara bağlanmıştır.  Başta Fransa olmak üzere bazı Avrupa Devletleri ve Papalık bu karara karşı çıkmış, bu konu Türk-Fransız ilişkilerinin gerginleşmesine yol açmıştır.  Türkiye, özellikle Fransa’ya yabancı okullar meselesinin kendi iç sorunu olduğunu ileri sürerek yabancı devletlerle görüşmeyi reddetmiştir. Bu karar doğrultusunda yabancı okullar sorunu Milletler Cemiyeti’ne taşınmadan çözümlenmiştir.  Yabancı Okullar sorununun çözülmesi, Yeni Türk Devleti’nin Lozan’dan sonra dış politikadaki ilk siyasî başarısıdır. Adana- Mersin Demiryolu sorunu (1926)  Bir Fransız demiryolu şirketine ait olan Adana-Mersin demiryolu nun Türk devleti tarafından alınmak istemesiyle ortaya çıkmıştır.  Adana-Mersin demiryolu bir Fransız şirketi tarafından idare ediliyordu. Türkiye bu demiryolunu bağımsızlığa aykırı olduğu düşüncesiyle satın almak istemiş, bu da Türk-Fransız ilişkilerinde soruna yol açmıştır.  Türkiye, kapitülasyonların izlerini silmek ve ekonomik anlamda bağımsızlığı sağlamak için bu demiryolunu 1929’da yapılan bir antlaşma ile satın almış ve böylece sorun kökten çözülmüştür. Dış Borçlar Sorunu (1929)  Yeni Türk devletinin 1929 bunalımından dolayı, ödeme güçlü çekmesinden doğmuştur.  1933’de Fransa ile yapılan antlaşma ile sorun çözüldü. Taksit sayısı artırıldı, frank olarak ödenmesi kararlaştırıldı.  Bu sorun da Türkiye ile Fransa arasında yaşanan bir sorundur. Bunun temel sebebi  Osmanlı Devleti’nin en çok Fransa’ya borçlu olmasıdır.  Lozan Antlaşması’nda Osmanlı Devleti’nin borçlarının ne şekilde ödeneceği karara bağlanmıştı. Bu bağlamda, 1928’de Fransızlarla bir antlaşma yapılarak ödenecek borç miktarı ve şekli belirlenmiştir. (Taksitler halinde, Frank ve TL cinsinden)  1929 Dünya Ekonomik Buhranı’nın etkisiyle, Türkiye millî paranın korunması ile ilgili bazı önlemler almış, bu önlemler borçların ödenmesinde güçlük yaratmıştır.  Bu dönemde ABD Başkanı Hoover bir moratoryum (borç erteleme sistemi) yayımlamış ve borçların ödenmesini geciktiren bir sistemi ortaya atmıştır.  Hoover Moratoryumu’ndan yararlanan Türkiye de, borçların ödenmesinde ek taksitlendirme istemiştir. 22 Nisan 1933’te imzalanan antlaşma ile borçların ödenmesi konusunda ek taksitlendirme yapılması karara bağlanmıştır.  Türkiye’nin üzerine düşen borcu ödemesi 1954 yılına kadar devam etmiştir. Hatay Meselesi  Lozan’dan arta kalan Osmanlı Borçları Meselesi’nin 1933′te yapılan bir antlaşma ile halledilmesi, Türk-Fransız münasebetlerinin dostane bir mahiyet kazanmasına sebep olmuştu. 1932-1939 döneminde Türkiye ile Fransa arasında münasebetleri etkileyen olay, Hatay Meselesi (İskenderun Sancağı) olacaktır.  İskenderun Sancak’ı, ekseriyetinin Türk olması nedeniyle Misak-ı Millî sınırları içinde idi. Ancak 1921 tarihli Ankara İtilâfnamesi Sancak’ın Türk sınırları dışında bırakılmasını öngörmüştü. İtilafname, sancağa özel bir statü vermekle birlikte, bölgedeki Türk unsurunun çıkarlarını da gözetmekte idi. Lozan da sancak’ın bu yapısı aynı şekilde teyit edilmiştir. Dolayısıyla Sancak, Suriye gibi Fransız mandası altına girmiş oluyordu.  Fransa’nın, 9 Eylül 1936′da Suriye’ye bağımsızlığının verilmesi yönünde bir antlaşma yapması, Suriye sınırları içinde yer alan sancak meselesinin tekrar gündeme gelmesine yol açmıştır. Çünkü Sancak da Suriye’nin yönetimine girecekti. Bu mesele 1936′dan 1939′a kadar Türk-Fransız münasebetlerinde gerginlik yaratacaktır.  Türkiye, 9 Ekim 1936′da Fransa’ya verdiği bir notada Suriye’ye yapıldığı gibi İskenderun Sancağına da bağımsızlık verilmesini talep etti. Fransa verdiği cevabî notada konuyu Milletler Cemiyetine havale etmeyi teklif etti. Türkiye bu teklifi kabul etti.  Türkiye, Sancak Meselesi’ne büyük önem vermiştir. Atatürk bu önemi şöyle ifade etmektedir;”…Milletimizi gece gündüz meşgul eden başlıca mesele, hakiki sahibi öz Türk olan “İskenderun-Antakya” ve havalisinin mukadderatıdır. Bunun üzerinde,ciddiyet ve kat’iyetle durmaya mecburuz”.  14-16 Aralık 1936′da toplanan Milletler Cemiyeti, Sancak Meselesi için üç kişilik gözlemci heyeti tayin etti.20 Ocak 1937′de tekrar toplanan konsey İngiltere’nin Türk tezini desteklemesi sonucunda Sancak’ta ayrı bir statünün oluşturulmasını kararlaştırdı.  Bu yeni statüye göre;İskenderun ve Antakya iç işlerinde tam bağımsız, fakat dışişlerinde Suriye’ye bağlı kalacak, ayrı bir anayasası olacak, resmî dili ise Türkçe olacaktı. Daha sonraki görüşmelerde resmî dil Türkçe ve Arapça olarak kabul edilmiştir. Sancak’ın ülke bütünlüğü Türkiye ve Fransa tarafından teminat altına alınacaktı. Fransa ile 29 Mayıs 1937′de bu teminatı sağlayan ve Türkiye-Suriye sınırını tespit eden bir antlaşma yapılmıştır.  1937 yılında, yeni sistem Sancak Meselesi’ni tamamen halledememiş, birtakım sıkıntıların meydana gelmesine neden olmuştu. Suriye halkı Hatay’a bağımsızlık verilmesini protesto etti.  Fransızlar ise Sancak’taki Arapları ve diğer azınlıkları kışkırtma yoluna gitti. Milletler Cemiyeti gözetiminde hazırlanan Sancak anayasasına göre, 1937′de seçimlerin yapılması gerekirken bölgedeki olumsuzluklar yüzünden seçimler ertelendi. Türkiye, Sancak’taki Fransız valisi ve memurların davranışlarının yarattığı gerginlik üzerine Hatay sınırına 30.000 kişilik bir kuvvet yığdı.  Avrupa’nın içinde bulunduğu gerginliğin artması ve İkinci Dünya Savaşının eşiğine gelinmesi, Fransa’yı Hatay Meselesi’nde Türkiye’ye karşı daha yumuşak bir politika takip etmesine sebep olmuştur. 3 Haziran 1938′de Türkiye ve Fransa arasında yapılan

94

   

askerî antlaşma ile Sancak statüsünün korunması öngörülmüştür. Bu antlaşma gereğince Türkiye ve Fransa Sancak’a 2500′er kişilik bir kuvvet göndermiştir. Askerî antlaşmanın imzalanmasından sonra iki ülke arasında 4 Temmuz 1938′de bir dostluk antlaşması daha imzalanarak Sancak Meselesi’nin hallinde önemli bir adım daha atılacaktır. Sancak’ta Ağustos 1938′de yapılan seçimlerde,Türk topluluğu 40 milletvekilliğinden 22′sini kazanmıştır. 2 Eylül 1938′de toplanan Sancak Meclisi, İskenderun Sancak’ına Türkçe adıyla “Hatay Devleti” ismini vermiştir. Hatay Meselesi’nin halledilmesinden sonra Türk-Fransız münasebetleri hızlı bir şekilde gelişme göstermiştir.23 Haziran 1939′da Ankara’da iki ülke arasında imzalanan antlaşma, karşılıklı yardımı öngördüğü gibi, Hatay’ın Türkiye’ye katılma talebinin Fransızlar tarafından kabul edilmesine sebep olacaktır. Nihayet, 29 Haziran 1939′da son toplantısını yapan Hatay Meclisi oy birliği ile ana vatana katılmaya karar vermiştir.

Bozkurt-Lotus Olayı (2 Ağustos 1926)  Bu olay Türkiye ile Fransa arasında yaşanan bir gerginliktir.  Gerginliğe yol açan gelişme, Türk gemisi “Bozkurt” ile Fransız gemisi “Lotus”un 2 Ağustos 1926 tarihinde Ege Denizi’nde çarpışmaları sonucunda, Bozkurt gemisinin batması ve 8 Türk mürettebatın hayatını kaybetmesidir.  Milletler Cemiyeti’ne bağlı La Haye Adalet Divanı’na taşınan bu konu hakkında, 7 Eylül 1927’de Türkiye lehine karar çıkmış ve Fransa haksız bulunmuştur.  -Lotus Olayı’nda La Haye Adalet Divanı’nın Türkiye lehinde karar almasında, 1 Temmuz 1926’da çıkarılan Kabotaj Kanunu’nun da etkisi vardır.  ***Mahmut Esat Bozkurt bu davanın kazanılmasında baş mimardır. TÜRKİYE-YUNANİSTAN İLİŞKİLERİ Nüfus Mübadelesi (Değişimi/Etabli) Sorunu 2 Bu sorun Türkiye ile Yunanistan arasında yaşanan bir sorundur. 2 Lozan Antlaşması’na göre; Türkiye’deki Rumlarla, Yunanistan’daki Türkler karşılıklı olarak yer değiştirecekti. (Batı Trakya’daki Türkler ile İstanbul’daki Rumlar hariç) Fakat Yunanistan, İstanbul’daki Rumları mübadele kapsamı dışında tutmak ve İstanbul’da daha fazla Rum bırakmak isteyince Etabli Anlaşmazlığı ortaya çıkmıştır. 2 Konu Milletler Cemiyeti’ne bağlı La Haye Adalet Divanı’na taşınmış, ancak sorun 2 burada kesin olarak bir çözüme kavuşturulamamıştır. 2 Tarafların, karşılıklı olarak birbirlerinin mallarına el koyması sonucu savaşın eşiğine gelmesi üzerine, her iki taraf da bunun sıkıntılarını düşünerek anlaşma yoluna gitmiş ve ilk olarak 1926 Atina Antlaşması ile sorunun bir kısmı çözümlenmiştir. 2 Yunan Başbakanı Venizelos, olası bir savaşın Yunanistan’a getireceği sıkıntıları düşünerek tutumunu yumuşatmış ve 10 Haziran 1930’da Ankara’da iki ülke arasında Ahali Mübadelesi Antlaşması imzalanmıştır. 2 Bu antlaşma ile mübadele sorunu çözülmüş, sonrasında Venizelos’un Türkiye’ye yaptığı ziyaretle bu dostluk ilişkileri daha da pekişmiştir. Nitekim Venizelos’un davetli olarak Türkiye’yi ziyaretine karşılık, Başbakan İsmet İnönü de Ekim 1931’de Türkiye Cumhuriyeti adına Yunanistan’a iade-i ziyaret gerçekleştirmiştir. 2 Nitekim bu dostluk, Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne üye olmasında etkili olmuş, 9 Şubat 1934’te de Balkan Antantı’nın imzalanmasına ortam hazırlamıştır. Fener Rum Patrikhanesi Sorunu  Lozan Barış Konferansı’ndan sonra Türkiye ile Yunanistan arasında çıkan sorunlardan biri de Patrikhane ile ilgili sorundur. Türkiye, 1924 yılında Başpapazlığa Arapoğlu  Konstantin’in tayin edilmesinden rahatsız olmuş ve Arapoğlu Konstantin’in mübadeleye tâbi olduğunu belirtmiştir.  Yunanistan’ın duruma itirazı üzerine Muhtelit Mübadele Komisyonu sorunu görüşmüş ve Konstantin’in mübadeleye tabi olduğuna karar vermiştir. Bunun üzerine  Yunanistan konuyu Milletler Cemiyeti ve La Haye Adalet Divanı’na götürmek istemiş, ancak Türkiye bu organların bu konuda yetkisiz olduğunu ileri sürmüştür.  Sorun, Konstantin’in 19 Mayıs 1925’te görevden çekilmesiyle çözüme kavuşmuş ve yerine Vasil Georgiades seçilmiştir.  Türk-Yunan ilişkileri aksamadan ve bozulmadan 1954 yılına kadar sürmüştür. Nitekim Yunan Başbakanı Venizelos, 1934 yılında Atatürk’ü Nobel Barış Ödülü’ne aday göstermiştir. Ancak ödül İngiliz Bakan Handersen’e verilmiştir.  Atatürk günümüzde de dünyanın en saygın devlet adamlarından birisi olarak kabul edilmektedir. 27 Kasım 1978’de Birleşmiş Milletler’e bağlı UNESCO (Dünya Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) tarafından doğumunun 100. yılının tüm dünya ülkeleri tarafından kutlanması kararlaştırılmıştır.  Türk-Yunan ilişkileri 1954’te Kıbrıs Sorunu’nun ortaya çıkması ile bozulmuştur. Türkiye ile Yunanistan arasında yaşanan sorunlar;  Kardak Kayalıkları Sorunu  Kara sularının 6 milden 12 mile çıkarılması  Kıta Sahanlığı Sorunu  Ege Adaları Sorunu  Balkan Azınlıkları Sorunu  Kıbrıs Sorunu ve Ege Hava Sahası (Fır Hattı) Sorunu gibi sorunlar, Atatürk döneminde ortaya çıkan gelişmeler değildir.

95

TÜRKİYE-İTALYA İLİŞKİLERİ © İki ülke arasında 1928’de Tarafsızlık ve Uzlaşma Antlaşması imzalamıştır. Ancak İtalya’da Faşizmin egemen olması ve İtalya’nın yayılmacı bir politika izlemesi Türkİtalyan ilişkilerini zayıflatmıştır. © Millî Mücadele döneminde batılı devletler arasında Türkiye’yi işgal hareketinden ilk vazgeçen devlet İtalya olmuştur. Ancak 1922 yılında faşist Mussolini yönetimine giren İtalya saldırgan ve sömürgeci bir politika izlemeye başlamış. Türkiye üzerindeki emellerini de tekrar gündeme getirmiştir. İtalya’nın bu yayılma politikasındaki amacı “Roma İmparatorluğu”nu tekrar canlandırma hayalinden kaynaklanmaktaydı. © Türkiye‘nin, Musul Meselesi’ni halletmesinden sonra batılı devletlerle olan ilişkilerinin düzelmeye başladığı görülür. Bu düzelmenin etkisiyle İtalya da Türkiye ile münasebetlerini yumuşatmıştır. İtalya’nın Arnavutluk üzerindeki emellerinden endişe duyan Yugoslavya’nın 1927 yılında Fransa,Çekoslovakya ve Romanya’nın oluşturduğu küçük antanta katılması İtalya ve Yugoslavya münasebetlerinin gerginleşmesine sebep olmuştur. Ayrıca Türk Devleti’nin gittikçe kuvvetlenmekte olan durumu karşısında yayılma politikasında başarılı olamayacağını anlayan Mussolini Ankara’ya karşı bir dostluk politikası takip etmek zorunda kalmıştır. © Gerek Türkiye’nin batılı devletlerle münasebetini geliştirme arzusu, gerekse İtalya’nın Doğu Akdeniz’de kuvvetli bir ittifak oluşturma çabaları iki devlet arasında 30 Mayıs 1928 tarihli tarafsızlık uzlaşma ve adli tasfiye antlaşmasının imzalanması ile sonuçlanmıştır. © 1930 Türk-İtalya Antlaşması iki ülke arasında mevcut olan huzursuzluğu kaldırmış olmasına rağmen daha sonraki dönemlerde münasebetlerin dostane bir seyir takip ettiği söylenemez. Özellikle 1936′dan itibaren Türk-İngiliz yakınlaşması Türk-İtalyan münasebetlerinin zayıflamasına sebep olacaktır. © İtalya ile imzalanan 1928 Antlaşmasının iki ülke münasebetlerinde meydana getirdiği dostluk bir müddet devam etmiştir. 4 Ocak 1932′de İtalya ile Ankara’da imzalanan bir antlaşma ile Meis ve Anadolu sahillerindeki birkaç küçük ada üzerindeki ihtilaf halledilmiştir. Bunun yanı sıra 1928 Antlaşmasını 5 yıl süreyle uzatan ek protokolde taraflar arasındaki dostluğun gelişmesi ümidini doğurmuştu. Ancak , İtalya’nın 1934′te Orta ve Yakın Doğu’ya yayılma emellerinin ortaya çıkması, münasebetlerin bir anda bozulmasına yol açmıştır. © İtalya’nın 3 Ekim 1935′te Etopya’ya saldırması, Türkiye’nin İngiltere ile sıkı bir iş birliği yapmasına neden olmuştur. 1936 yılında İtalya’nın on iki adayı, özellikle Leros Adası’nı tahkim etmesi, Türk-İtalya münasebetlerinde gerginliğin hat safhaya ulaşmasına sebep teşkil etmiştir. Ayrıca İtalya, Türkiye’nin talebi ile toplanan Montreux Konferansı’na katılmamıştır. © İtalya ile yaşanan gerginlik bu devletin ; Temmuz 1936′da Türkiye’ye 1928 Antlaşması’na bağlı olduğunu bildirmesi ve İngiltere ile 2 Ocak 1937′de Akdeniz konusunda yaptığı bir antlaşma yeni bir yakınlaşmaya sebep olmuştur. Türk-İngiliz yakınlaşmasından çekinen İtalya’nın İngiltere ile yaptığı antlaşma, Türkiye ile olan münasebetlerinin de düzelmesine yol açmıştır. © Türk-İtalyan münasebetlerinde meydana gelen bu düzelme Hatay Meselesi yüzünden Fransa ile arası açılan Türkiye’nin de işine gelmiştir. © 2-3 Şubat 1937′de Tevfik Rüştü Aras ile Kont Ciano arasında yapılan Milano görüşmeleri yeni bir iş birliği havası yaratmakla birlikte İtalya ortamdan istifade etmek yoluna gitmiş ve Türkiye’yi İtalya-Almanya safına çekmeye çalışmıştır. © 10-11 Eylül 1937′de Avrupa devletlerinin katılması ile Nyon’da gerçekleşen konferansa Almanya ,İtalya ve Arnavutluk katılmamışlardı. Nyon Konferansı, Akdeniz’de meydana gelen korsanlık olaylarının önlenmesi için düzenlenmişti. Bu olaylarda İtalya’nın rolü olduğu iddia edilmiştir. Türkiye, konferansta Fransa ve İngiltere’yi desteklemiştir. © Türkiye’nin bu devrede yavaţ yavaţ statükocu gruba kayması İtalya’nın Türk ülkesi üzerindeki emellerinden kaynaklanmıştır. Çünkü İtalya’nın davranışlarında Türk dış politikasını etkileyen önemli talepler mevcuttur. TÜRKİYE-SSCB İLİŞKİLERİ  1923-1930 arası dönemde en sorunsuz ilişkiler Sovyet Rusya ile yaşanmıştır.  Musul sorunu Türkiye ile İngiltere’yi karşı karşıya getirmiş, Türkiye ile SSCB’yi ise birbirine yakınlaştırmıştır. Bu yakınlaşma sonucunda 17 Aralık 1925’te Türk-Sovyet Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması imzalanmıştır.  3 yıl süre için imzalanan bu antlaşma ile taraflar birbirlerine saldırmayacak, taraflardan birine yöneltilen bir askerî harekât halinde diğer devlet tarafsız kalacaktı.  1923-1930 yılları arasında Türk-Sovyet ilişkileri dostane bir şekilde devam etmekle birlikte Sovyetler Birliği bu tarihten sonra Türkiye’nin dayandığı tek büyük devlet olmaktan yavaş yavaş çıkmaya başlamıştır. TÜRK-ALMAN MÜNASEBETLERİ  Birinci Dünya Savaşı sonrasında Almanya’ya zorla kabul ettirilen Versailles (Versay) Antlaşması, bir müddet Almanya’nın Avrupa diplomasisinden uzak kalmasına sebep olmuştur.1919-1932 yılları arasında Türk-Alman münasebetleri normal siyasî temastan öteye geçmemiştir.1933 yılında başlayan Nazi iktidarıyla birlikte Almanya, siyasî ve iktisadî nüfuzunu arttırmıştır.1934 yılından itibaren Türkiye, Almanya ile sıkı bir iktisadî iş birliğine girmiştir. Almanya,Türkiye üzerindeki iktisadî nüfuzunu kullanarak Türk-Sovyet ve Türk-İngiliz münasebetlerinde gerginlik yaratıp Türkiye’yi revizyonist guruba çekmeye çalışmıştır.  Almanya stratejik önemi haiz Boğazların kendisi tarafından uygun görülmeyen bir statüye bağlanacağı endişesiyle, Montreux (Montrö) Sözleşmesine katılmadığı gibi tasvip etmediğini de açıklamıştır.  Bu tip olumsuzlukların yanı sıra Türkiye, Almanya ile olan iktisadî iş birliğinden vazgeçmeyecektir.1938 yılında Alman Ticaret Bakanı Funk’un Türkiye’yi ziyareti sırasında üzerinde mutabakata varılan;Türkiye’ye on yıl süreyle 150 milyon mark kredi verilmesini öngören antlaşma 16 Ocak 1939′da Berlin’de imzalanmıştır. Yine 25 Temmuz 1938′de Berlin’de iki ülkenin imzaladığı bir ticaret antlaşması ile de Türk-Alman ticarî münasebetlerinin geliştirilmesine çalışılmıştır.  Almanya, iktisadî gücünü kullanarak Türkiye’ye karşı gerçekleştirmek istediği politikada başarılı olamamıştır. İtalya-Almanya tehlikesi,Türkiye’nin kararını 1939 yılında kesinleştirecek ve antirevizyonist statükocu devletlerin yanında yer almasına yol açacaktır.

96

TÜRKİYE’NİN İSLÂM ÜLKELERİ İLE MÜNASEBETLERİ:  Türkiye, İslâm ülkeleri içinde ilk ve yakın münasebetler kurduğu devlet Afganistan olmuştur. Yusuf Kemal Bey başkanlığındaki Türk delegeleri Moskova’da Bolşevik yöneticileri ile görüşmeleri sürdürürken Afganistan’ın Moskova Büyükelçisi Muhammed Veli Han ile de bir görüşme yaptılar. Sonuçta 1 Mart 1921′de Türk-Afgan Dostluk Antlaşması imzalandı. Antlaşma ile iki ülke arasında ciddî bir dostluk sağlandığı gibi Türkiye’nin eğitim alanında Afganistan’a yardım yapması öngörülmüştür. Bu antlaşma gereğince Sultan Ahmet Han 21 Nisan 1921′de Ankara’ya gelmiştir.  Daha sonra 25 Mayıs 1928′de Ankara’da imzalanan Türk-Afgan Dostluk Antlaşması esas itibarıyla 1921 Antlaşmasını teyit eder nitelikte olup iki ülke arasında “ebedî” bir dostluk ilişkisi sağlanmıştır. Daha sonraki yıllarda taraflar arasındaki dostluk ve iş birliği bozulmadan devam edecektir.  Cumhuriyet’in ilânından sonra Türk-İran münasebetlerinin iki ülke arasındaki sınır meseleleri yüzünden gelişme gösterdiği söylenemez. Daha çok Türk-İran sınır bölgesinde yaşayan kabile ve aşiretleri kontrol edememekten kaynaklanan sınır meselesi 22 Nisan 1926′da Tahran’da imzalanan güvenlik ve dostluk antlaşmasıyla giderilmek istenmişse de yeterli olmamıştır.  Diplomatik münasebetlerin kesilme noktasına geldiği bir dönemde 15 Haziran 1928′de Tahran’da imzalanan antlaşma ile 1926 Antlaşması daha etkili hâle getirilmiştir. Nihayet 23 Ocak 1932′de Tahranda imzalanan iki antlaşma Türk-İran sınır meselesini de çözüme kavuşturmuştur. Bu antlaşmalar aynı zamanda iki ülke arasında münasebetlerin gelişmesine ve dostluğun kurulmasına sebep olmuştur.  Türkiye’nin Arap ülkeleri ile olan münasebetleri dinî meseleler yüzünden uzun süre gelişme gösterememiştir. Türkiye’nin batılılaşma hareketi bu ülkelerde memnuniyetsizlik yaratmıştı. Esasında Türkiye, Millî Mücadele sonrasında bu ülkeler üzerinde eski Osmanlı ülkesi olmasından dolayı bir hak iddiasında bulunmamıştı. Dolayısıyla ülkeler arasında çıkar çatışması mevcut değildi. Ancak, Arap ülkelerinin bu dönemde batı sömürgesi altında bulunması Türkiye ile olan münasebetleri batılı devletlerin etkisi altında kalmıştır. Ayrıca hilafetin kaldırılması özellikle İran ve Mısır gibi ülkelerde tepkilere yol açmıştır.  Bu tür anlaşmazlıklara rağmen Türkiye’yi emperyalizme karşı savaşan ve kazanan bir ülke olarak gören Arap ülkeleri diğer İslâm ülkeleri ile birlikte Türkiye’ye dost olarak kalmayı tercih etmişlerdir.  Görüldüğü gibi Lozan sonrasındaki on yıllık devrede Türkiye batılı devletlerle olduğu gibi İslâm ülkeleri ile de dostane münasebetler kurmuş oluyordu. ÖNEMLİ NOTLAR  ✎ 2 Mayıs 1928’de Ankara’da Türkiye ile Afganistan arasında Türk-Afgan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması imzalanmıştır.  ✎ Afganistan’la dostluk ilişkilerinin pekişmesi amacıyla Afgan Kralı Amanullah Han ve eşi 1928’de Türkiye’ye resmî bir ziyarette bulunmuştur.  Türkiye’ye ve Ankara’ya ilk resmî ziyareti gerçekleştiren yabancı devlet adamı Afgan Kralı Amanullah Han’dır.  Türk-İran arasında ise, sınır uyuşmazlıklarını halletmek ve dostluğu pekiştirmek için 22 Nisan 1926’da Türk-İran Güvenlik ve Dostluk Antlaşması imzalanmıştır. BARIŞA KATKI AMAÇLI KURULAN BAZI ULUSLARARASI ÖRGÜTLENMELER KÜÇÜK ANTANT (1921)  Dünya Savaşı'ndan sonra Alman, Macar, Bulgar tehlikesine karşı Yugoslavya, Romanya, Çekoslovakya ülkeleri tarafından 1921'de kurulmuştur. I. Dünya Savaşı sonrasında Balkanlarda kurulan ilk önemli ittifaktır. Temel amacı, üye ülkelerin güvenliklerini sağlamaktır.  Çekoslovakya Dışişleri Bakanı Dr. Beneş önderliğinde temelleri atılan Küçük Antant (Fransızca: Petite Entente) 14 Ağustos 1920'de önce Çekoslovakya ve Yugoslavya arasında imzalanan ittfakla başladı. Başta ittifak içerisinde bulunmayan Romanya, Balkanlar'da gelişen Macar tehlikesiyle yüzünden 23 Nisan 1921'de Çekoslovakya ile bir ittifak imzaladı. 7 Haziran 1921'de ise Romanya, Yugoslavya ile bir ittifak imzaladı. Böylece Küçük Antant, ikili ittifak anlaşmaları ile birlikte kurulmuş oldu.  Daha sonra Fransa, Küçük Antant ülkeleri ile yaptığı ikili anlaşmalarla bu antantı kendisine bağladı.  Almanya’nın oluşturduğu tehdide karşı Fransa’nın öncülüğünde Yugoslavya, Yunanistan, Çekoslovakya, Belçika, Polonya ve Romanya arasında imzalanmıştır.  Türkiye bu pakta üye değildir. LOCARNO ANTLAŞMASI (1925)  5-16 Ekim 1925 tarihleri arasında, İsviçre’nin Locarno kentinde İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya, Belçika, Polonya ve Çekoslovakya arasında müzakere edilmiş, 1 Aralık 1925’te de Londra’da imzalanmıştır.  Anlaşmazlıkların Milletler Cemiyeti aracılığı ile çözülmesini öngören bu antlaşmada Türkiye yer almamıştır.  Birinci Dünya Savaşı'nı sona erdiren antlaşmalar ve Milletler Cemiyeti'nin kurulmasına rağmen Fransa'nın Almanya'dan gelebilecek muhtemel tehlikelere karşı endişeleri devam etti. Bu endişenin temel sebebi; Versay Antlaşması ve Fransa'nın Almanya'yı ekonomik bakımdan çökertmek için izlemiş olduğu tamirat borçları sorunu idi. Borçların tecili konusunda netice alınamayınca Fransa 1922'de Almanya'nın Rhur sanayi bölgesini işgal etti. Bu durum, tarafları tekrar savaş durumuna getirdi. Ancak, Amerika ve İngiltere gerginliği gidermek için aracılık teşebbüsünde bulundular. Sonunda Amerikalı Charles G. Daves'in ödeme planı, 1924 Ağustos'unda Londra'da imzalanan bir protokol ile kabul edildi.  Daves Planına göre; Almanya'nın 250 milyon dolardan başlamak üzere ve artan miktarda yıllık taksitler halinde Fransa'ya ödeme yapması kararlaştırıldı. Buna karşılık Fransa'da Rhur bölgesini boşaltmayı taahhüt etti. Daves Planı dört yıllık bir ödeme sistemini içermekteydi. Bu sebeple 1929 yılında tamirat borçları tekrar gündeme geldi. Tartışmalar tekrar başladı ise de, 1930 Ocak'ında Young Planı kabul edildi. Bu plana göre; Almanya'nın yılda 391 milyon olmak üzere 22 taksitle 26 milyar Dolar ödeme yapması kararlaştırıldı. Ancak, 1929- 1930 dünya ekonomik buhranı ödemeleri güçleştirdi. 1932'de yapılan bir toplantıda Almanya'nın toplam 750 milyon Dolar ödeme yaparak tamirat borçları sorununun sona ermesi kararlaştırıldı. Almanya ve Fransa arasında ortaya çıkan tamirat borçları sorununun uzlaşmaya dönüşmesi iki ülke arasındaki ilişkileri olumlu yönde etkiledi ve bir

97

güvenlik ortamı oluşturdu. Alman Hükümeti Şubat 1925'te Fransa'ya bir nota göndererek karşılıklı güvenlik paktı kurulmasını teklif etti. Bunun üzerine 5 Ekim 1925'te Fransa, Almanya, İngiltere, İtalya, Polonya, Belçika ve Çekoslovakya arasında İsviçre'de Locarno'da bir konferans toplandı. Konferansta hazırlanan antlaşma esasları l Aralık 1925'te, Londra'da imzalandı. BRİAND-KELLOG PAKTI (1928)  Fransa, Avrupa'da siyasi anlamada güçlü olabilmek, dünya barışını I. Dünya Savaşı sonrasında sürdürebilmek amacıyla ABD'ye barış paktı imzalamayı teklif etmişti. Her ne kadar ABD Monroe Doktrini çerçevesinin dışına çıkmak istemese de Dışişleri Bakanı Kellogg, böyle bir pakta sıcak bakmaktaydı. Nitekim Fransa'nın ''Savaşı bir ulusal politika aleti olmaktan çıkarma'' teklifine karşılık, ABD; bu taahhüdün tüm dünyaca imzalanacak çok taraflı bir anlaşmada yer alması gerektiğini belirtmişti.  Briand-Kellog Paktı'nın temel amaçları şu şekilde sıralanabilir:  Savaş devletlerin ulusal politikalarına alet edilmemelidir.  Savunmaya dayanmayan savaş, kanun dışıdır.  Anlaşmazlıkların çözümlenmesinin savaş ile değil barış yoluyla mümkün olacağı kabul edilmelidir.  27 Ağustos 1928 tarihinde ABD Dışişleri Bakanı Frank B. Kellog ile Fransa Dışişleri Bakanı Aristide Briand öncülüğünde imzalanan ve “savaşın siyaset aracı olarak kullanılmasından vazgeçilmesi ve barışçı politikaların esas alınması” ilkesine dayanan bir antlaşmadır.  1929’da yürürlüğe giren bu pakta, barışçı tavrının bir gereği olarak Türkiye de üye olmuştur. LİTVİNOV PROTOKOLÜ (1929)  SSCB'nin 1929'da Türkiye'nin de aralarında bulunduğu sınır komşuları ile imzaladığı protokoldür. Savaşa karşı olan, barış için çalışılması amacı taşıyan protokol Briand-Kellog Paktı'nın yürürlüğe girmesinde etkili oldu. Litvinov Paktı, 9 Şubat 1929'da SSCB, Romanya, Polonya, Letonya, Estonya tarafından imzalandı. Daha sonra Türkiye, İran ve Litvanya da bu barışçıl girişime imza attı.  Sovyetler, Briand-Kellog Paktı'nın kendilerine karşı kurulmuş bir pakt olduğunu zannediyorlardı. Fakat Fransa'nın Sovyetleri pakta davet etmesi bu düşünceyi değiştirdi. Bundan sonra Sovyetler de Briand-Kellog Paktı'na üye kabul edildi. Hatta bu paktın silahsızlanmaya gereken önemi vermediğini belirterek bu konuda çalışmalar yaptı. Böylece Litvinov Protokolü ortaya çıktı. Sonuç olarak Litvinov Protokolü, Briand-Kellog adlı barışçıl paktı destekleyici bir nitelikle kuruldu.  9 Şubat 1929 tarihinde Sovyet Rusya’nın hazırladığı ve “uluslararası sorunların çözümünde barışçı politikaların esas alınması ve silahsızlanmanın sağlanması” gibi ilkelere dayanan özel bir protokoldür.  Türkiye, barışa katkı sağlamak için hazırlanan bu protokolü 1929’da onaylamıştır.  Konferansı’na da katılmıştır. TÜRKİYE’NİN MİLLETLER CEMİYETİ’NE ÜYELİĞİ (18 TEMMUZ 1932)  Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam), I. Dünya Savaşı’ndan sonra dünya barışının devamını sağlamak ve uluslararası anlaşmazlıkları çözmek amacıyla kurulmuştu.  Bu döneme kadar dünya barışı için bazı örgütlere katılan Türkiye’nin de bu uluslararası teşkilâta katılması gündeme geldiğinde, Mustafa Kemal bunun Türkiye’nin başvurusuyla değil, ancak Milletler Cemiyeti’nin daveti ile olabileceğini belirterek bu konuda da dik bir duruş sergilemiştir.  6 Temmuz 1932 tarihinde İspanya’nın teklifi ve Yunanistan’ın desteği ile Milletler Cemiyeti tarafından davet edilen Türkiye, 18 Temmuz 1932’de bu cemiyete üye olmuştur.  Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ndeki ilk temsilcisi Cemal Hüsnü Taray’dır.  Türkiye’nin, gerek barış sürecine katkı yapmak gerekse kendi güvenliğini sağlamak amacıyla Milletler Cemiyeti’ne üye olması, dış politikada “Boğazlar Meselesi”nin de Türkiye lehinde çözülmesinde etkili olmuştur.  Milletler Cemiyeti, Türkiye Cumhuriyeti’nin üye olduğu ilk uluslararası örgüttür. BALKAN ANTANTI (9 ŞUBAT 1934)  II. Dünya Savaşı öncesinde, İtalya ve Almanya’nın yayılmacı politika izlemeleri ve silahlanmaya hız vermeleri üzerine, Balkan devletlerinin sınırlarını güvence altına almak için oluşturdukları topluluktur.  Balkan Antantı’nın imzalanmasına, Türkiye ile Yunanistan arasında yaşanan Nüfus Mübadelesi sorununun 1930’da çözülmesi zemin hazırlamıştır.  Balkan Antantı; Türkiye (Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras), Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasında imzalanmıştır. Bunu şu şekilde kodlamak mümkündür: T a Y Y a R  Balkan Antantı’na Bulgaristan ve Arnavutluk katılmamıştır. Çünkü; ⁂ Bulgaristan Ege Denizi’ne inmek ve Romanya’dan Dobruca’yı almak istiyordu. ⁂ Arnavutluk ise İtalya’nın etkisinde kalmıştı ve İtalya’dan çekiniyordu.  9 Şubat 1934’te Atina’da gerçekleştirilen bu uzlaşmaya göre; bu ülkeler birbirlerinin sınırlarını koruyacak aralarında gizli antlaşma yapmayacaklar ve birbirlerinin varlığına saygı göstereceklerdi. MONTRÖ (MONTREUX) BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ (20 TEMMUZ 1936)  Boğazların yönetimi Lozan Antlaşması’na göre Türklerin başkanlığındaki bir komisyona bırakılmıştı. Boğazlar meselesi, Lozan’da Misâk-ı Milli’ye uygun olarak çözülmüş olsa da, uluslararası bir Boğazlar Komisyonu’nun varlığı Türkiye’nin Boğazlar üzerindeki egemenliğini zedelemekteydi.  Ayrıca dünya barışını tehdit eden yayılmacı politikalar (Örn: İtalya’nın Habeşistan’a saldırması, Almanya’nın Ren Bölgesi’ne asker sevk etmesi ve Japonya’nın Mançurya’ya saldırması gibi) ve aşırı silahlanma Türkiye’yi oldukça rahatsız etmiştir.

98

  

 

  

Yaşanan bu gelişmeler üzerine Türkiye, Boğazlarda güvenliği sağlamak amacıyla 17 Nisan 1935’te Milletler Cemiyeti’ne başvurmuş ve Boğazlarda asker bulundurma hakkı istemiştir. Özellikle Sovyet Rusya ve İngiltere bu dönemde Türkiye’nin Boğazlarla ilgili düşüncelerine destek vermiştir. Türkiye’nin Boğazlar konusundaki bu isteklerinin başlıca sebepleri şunlardır; Boğazların silahsız olması (ulusal güvenliğin tehlike altına girmesi) Milletler Cemiyeti’nin, güvenlik konusunda verdiği garantinin yetersiz olması İtalya ve Almanya’nın yayılmacı politikaları Türkiye’nin bu isteği karşısında, Türkiye, İngiltere, Fransa, SSCB, İtalya (2 yıl sonra), Japonya, Yunanistan, Romanya, Belçika, Portekiz, Bulgaristan ve Yugoslavya’nın katılımlarıyla, 22 Haziran 1936’da İsviçre’nin Montreux kentinde bir konferans düzenlenmiş ve 20 Temmuz 1936’da Montrö Boğazlar Sözleşmesi imzalanmıştır. Yapılan bu sözleşmeye göre; Boğazlar Komisyonu kaldırılarak Boğazların yönetimi tamamen Türkiye’ye verilecektir. Boğazlar kesin olarak Türk egemenliği altında olacaktır. Türkiye Boğazların her iki tarafını silahlandırabilecektir. Barış zamanında ticaret gemileri rahatça geçebilecektir. Savaş zamanında boğazlar kapatılacak ve savaş gemilerinin geçişi belli şartlara göre olacaktır. Montrö (Montreux) Boğazlar Sözleşmesi ile millî hâkimiyeti sınırlandıran engellerden biri daha ortadan kaldırılmış, bir anlamda bağımsızlık düşüncesi gelişmiştir. Atatürk, Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile ilgili olarak; “Tarihte birçok defa tartışma ve ihtiras sebebi olan Boğazlar, artık tam anlamı ile Türk egemenliği altında, yalnız ticaret ve dostluk ilişkilerinin ulaşım yolu hâline gelmiştir.” demiştir. Bu sözleşme sonrasında Rusya ile ilişkiler bozulurken, İngiltere ile ilişkilerde yakınlaşma olmuştur.

AKDENİZ PAKTI (1936)  İtalya’nın Akdeniz’de oluşturduğu tehdit karşısında, ilk olarak İngiltere ve Fransa arasında Ocak 1936’da imzalanan sözleşmedir. Daha sonra pakta Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya da katılmıştır.  Akdeniz Paktı, İtalya’nın herhangi bir tehdit ya da saldırısına karşı bu devletlerin askerî yardımlaşmasını öngörmüştür.  Akdeniz Paktı, Türk-İngiliz ilişkilerinde de bir dönüm noktası olmuş, iki ülke arasında yakınlaşmayı sağlamıştır. SADÂBAD PAKTI (8 TEMMUZ 1937) Sadabat Paktı’nın İmzalanma Sebebi - Hangi Ülkeler Arasında İmzalanmıştır?  I. Dünya Savaşı’nın arkasından kurulan düzen Avrupa’da yerini rekabet ve uyuşmazlıklara bırakmıştır. Mağlup devletler bu yeni düzeni yıkmak konusundakiisteklerini uygulamaya koymuşlardır. Savaşın arkasından kurulan düzenden memnunolmayan İtalya Habeşistan’ı işgal etmiştir (1935). İtalya’nın Habeşistan’ı işgali ile Doğu Akdeniz’de ortaya çıkan İtalyan tehdidi Orta Doğu’nun güvenliğini de tehlikeye sokmuştur. Bu durum Türkiye’yi bir yandan İngiltere’ye bağlanmaya götürmüş, öte yandan Orta Doğu devletleriyle işbirliği yapmak ve bazı savunma tedbirleri almak zorunda bırakmıştır. Sadabat Paktı’nın İmzalanmasına Hangi Devlet Sebep Olmuştur?  Orta Doğu’ya yönelen İtalyan tehlikesine karşı bir savunma sistemi kurmak, Orta Doğu’nun güvenliği için zorunlu görünüyordu. Bu çerçevede Orta Doğu devletlerinden İran’ın girişimi ile Cenevre’de 2 Ekim 1935’de Türkiye, İran ve Irak arasında üçlü bir antlaşma yapıldı. Fakat bu anlaşmayı uygulamak hemen mümkün olmadı. Çünkü İran ile Irak’ın Türkiye ile de İran’ın sınır meseleleri bulunmaktaydı. Ancak İtalya’nın aldığı sert tutum ve Habeşistan’ın işgali bu devletleri birbirine yaklaştırdı. Bunun  sonucunda aralarındaki anlaşmazlıklar ortadan kalkmış oldu. Bu da İtalyan tehlikesine karşı Orta Doğu’nun güvenliğini sağlamayı amaçlayan Sadabat Paktı’nın imzalanmasına imkan verdi. Sadabat Paktı’na İmza Atan Devletler ve Sadabat Paktı’nda Alınan Kararlar  8 Temmuz 1937’de Tahran’da Sadabat Sarayı’nda Türkiye, İran, Afganistan ve Irak arasında Sadabat Paktı adını alan antlaşma imzalandı. Bu antlaşma ile taraflar, o Aralarındaki dostluk ilişkilerini devam ettirmeyi, o Milletler Cemiyetine bağlı kalmayı, o Birbirlerinin iç işlerine karışmamayı, o Ortak sınırlarına saygı göstermeyi, o Ortak çıkarlarını ilgilendiren meselelerde birbirlerine danışmayı, o Birbirlerine karşı saldırı hareketine girişmemeyi ve saldırı amacı taşıyan siyasi  oluşumlara katılmamayı kabul etmişlerdir. Sadabat Paktı Hangi Ülkeler Arasında İmzalanmıştır ve Sadabat Paktı’nın İmzalanma Sebebi Nedir?  Sadabat Paktı Yakın Doğu’da barış ve güvenliği sağlamak, bu suretle dünya barışına yardımcı olmak amacıyla imzalanmıştır. Bu antlaşma ile Asya ve Afrika’da genişlemek isteyen İtalya’nın emperyalist (sömürgecilik) emellerine engel olmak amacı güdülmüştür. Türkiye açısından “ Yurtta barış, dünyada barış” ilkesi doğrultusunda bir girişimdir. Türkiye bu pakt ile doğu sınırlarını güvenlik altına almıştır.  İtalya’nın 1935’te Habeşistan’a saldırması ve Asya ile Afrika üzerindeki yayılmacı politikası Doğu Akdeniz’de güvenliği tehlikeye düşürmüştür.  Bu gelişme üzerine, 8 Temmuz 1937’de Tahran’daki Sadâbad Sarayı’nda Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasında Sadâbad Paktı imzalanmıştır.  5 yıl süresi olan bu paktın imzalanması ile bir anlamda Ortadoğu’da ilk dayanışma antlaşması yapılmıştır.  Bu pakt ile dört devlet; dostluk ilişkilerini devam ettireceklerini, Milletler Cemiyeti ile Kellog Paktı’na bağlı kalacaklarını, birbirlerinin iç işlerine karışmayacaklarını ve birbirlerine karşı saldırıda bulunmayacaklarını taahhüt etmişlerdir. bu pakta katılmamıştır.

99

NYON KONFERANSI VE PAKTI (14 EYLÜL 1937)  Akdeniz’de bir emniyet paktı anlaşması yapmak üzere İngiltere, Bulgaristan, Mısır, Fransa, Yunanistan, Romanya, Türkiye, SSCB ve Yugoslavya arasında, İsviçre’nin Nyon ilçesinde 14 Eylül 1937’de bir antlaşma imzalanmıştır.  Hazırlanan pakt, Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras tarafından hükûmete gönderilmiş ve Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk tarafından da benimsenerek kabul edilmiştir. Atatürk bu konuda; “Topraklarımızda gözü olan İtalya’ya karşı kuvvetli devletlerin yanında olmak menfaatimiz icabıdır.” demiştir.  Türkiye konferansta, İtalya’nın Akdeniz’deki saldırgan politikalarına karşı İngiltere ile birlikte hareket etme kararı almıştır. HATAY SORUNU’NUN ÇÖZÜMLENMESİ VE ANA VATANA KATILMASI (29 HAZİRAN 1939)  Sakarya Savaşı sonrası Fransa ile yapılan 1921 Ankara Antlaşması ile Hatay, Fransız himayesinde Suriye’ye bağlı özerk (iç işlerinde serbest) bir yönetime kavuşmuştu.  Ancak özellikle Mustafa Kemal Atatürk, bu durumu hiçbir şekilde kabullenememiştir. Nitekim Atatürk, 1924’te Adana’ya yaptığı gezi sırasında “Kırk asırlık Türk yurdu düşman elinde esir kalamaz” sözüyle, Misâk-ı Millî doğrultusunda Hatay ve İskenderun’un Türkiye’ye ait olduğunu ifade etmiştir.  9 Eylül 1936’da Fransa ile Suriye arasında imzalanan antlaşma ile Suriye bağımsızlığına kavuşmuş ve Hatay (Sancak) Sorunu tekrar gündeme gelmiştir. Nitekim bu antlaşma ile Hatay ve İskenderun (Sancak) Suriye Hükûmeti’ne bırakılmıştır.  Türkiye ve Sancak’ta yaşayan Türkler bu gelişmeden son derece rahatsız olmuş ve Türk Hükûmeti 9 Ekim 1936’da Fransa’ya verdiği nota ile bu durumu protesto etmiş ve bölge halkının geleceğini kendisinin belirlemesi gerektiğini belirtmiştir.  Türkiye’nin ısrarı üzerine, sorunun çözümü için Milletler Cemiyeti’ne taşınmasına karar verilmiş ve sorun 14-16 Aralık 1936 tarihleri arasında görüşülmüştür.  Milletler Cemiyeti, sorunun çözümüne yönelik İsveç Temsilcisi Sandler’i bölgede inceleme yapması ve konuyla ilgili bir rapor hazırlaması için raportör olarak görevlendirmiştir. SANDLER RAPORU  Sandler Raporu’nda; Hatay ve çevresinde Türk nüfusun çoğunlukta olduğu belirtilmiş ve Sancak Sorunu ile ilgili bir komisyonun kurulması önerilmiştir.  Bu doğrultuda Hatay’da özel bir statünün kurulması ve Sancak’ın ayrı bir varlık olarak sayılması da teklif edilmiştir.  Sandler Raporu doğrultusunda, Milletler Cemiyeti bir komisyon oluşturarak statünün ve anayasanın hazırlanmasını sağlamıştır. Böylece Hatay, 2 Eylül 1938’de ayrı varlık statüsü kazanarak bağımsız bir devlet olmuştur.  Yapılan seçimler sonucunda 40 milletvekilliğinden 22’sini Türkler kazanmıştır. Tüm milletvekilleri mecliste Türkçe yemin ederek göreve başlamışlar, Sancak’a Türkçe adıyla “Hatay Devleti” adı verilmiştir.  2 Eylül 1938’de Hatay Cumhuriyeti’nin;  İlk Cumhurbaşkanı Tayfur Sökmen  İlk Başbakanı Abdurrahman Melek  İlk Meclis Başkanı Abdülgani Türkmen  Bu gelişmeden bir süre sonra, Hatay Parlamentosu Türkiye’ye katılmak için karar almış ve 29 Haziran 1939’da Hatay Türkiye’ye katılmıştır. Böylece;  Hatay’ın ana vatana katılmasıyla en son Suriye sınırı çizilmiştir.  Misâk-ı Millî’den verilen tavizlerden birisi daha telâfi edilmiştir.Böylece güney sınırımız Misâk-ı Millî’ye uygun bir şekilde çizilmiştir.  Misâk-ı Millî kararları doğrultusunda sınırlarımıza katılan son toprak parçası da Hatay olmuştur.  Hatay’ın bağımsızlığını elde etmesi Atatürk dönemi dış politikasının en son gerçekleşen olayıdır. Fakat Hatay’ın ana vatana katılması Atatürk’ün ölümünden sonra (1939) olmuştur.  “Hatay Sorunu”nun çözüme kavuşmasında Sandler Raporu ile Atatürk’ün 1924’te söylediği “Kırk asırlık Türk yurdu düşman elinde esir kalamaz” sözü etkili olmuştur.  Ayrıca Atatürk’ün “Âsım Us” takma adıyla 5 gün boyunca gazetede yayımladığı eleştiri yazıları da, hem hükûmetin üzerinde hem de Hatay sorununun çözümünde etkili olmuştur. VAGON-LİTS OLAYI (1933)  Vagon-Li Olayı, 1933 yılında Vagon-Li Şirketi'nin müdürünün Türkçe konuşan memuruna şirketin resmi dilinin Fransızca olduğunu bildirilerek, para ve işten uzaklaştırma cezaları vermesiyle başlamış olaylardır.  Yataklı ve yemekli vagonları bulunan Fransız demiryolu işletmesi Vagon-Li (Wagons-Lits) şirketinde, 22 Şubat 1933 tarihinde Belçikalı müdür Jannoni, telefonda Türkçe konuşan memur Naci Bey'e şirketin resmi dilinin Fransızca olduğunu bildirerek, 25 kuruş para cezası ve 15 gün işten uzaklaştırma cezası vermiştir.  Bu olay dönemin gazetelerine yansıyınca 25 Şubat 1933 günü aralarında Peyami Safa, Cahit Arf gibi tanınmış isimlerin de bulunduğu Darülfünun ve Milli Türk Talebe Birliği öğrencileri, toplanıp şirketin Beyoğlu'nda bulunan şirket bürosu önünde protesto gösterileri yapmaya başlamışlar daha sonra olaylar büyümüş, camları kırarak büroya giren öğrenciler, Mustafa Kemal'in duvarda asılı olan resmini aldıktan sonra büroyu tahrip etmişlerdir. Grup, ellerinde Mustafa Kemal resmi ve Türk bayraklarıyla şirketin Karaköy bürosuna gelmiş, aynı şekilde Mustafa Kemal'in resmini duvardan aldıktan sonra büroyu tahrip etmişlerdir. En sonunda İstanbul Valiliği'nin önüne gelen kalabalık, gazete binalarının önünde bir süre daha gösteriyi devam etmişler ve ellerindeki Mustafa Kemal resimlerini Halkevine teslim ettikten sonra dağılmışlardır.  Yaşanan olaylar üzerine şirket, Naci Bey'i işe başlatmış, Azınlıkların ve gayri müslimlerin yoğun olarak yaşadığı Pera civarında birçok yabancı şirket, Türkçe isim kullanmaya başlamış ve yeniden "Vatandaş Türkçe konuş!" kampanyası başlatılmıştır. Vagon-Li şirketi daha sonra Osmanlı Devleti döneminden kalan birçok yabancı şirket gibi devletleştirilmiştir.

100

RAZGRAD OLAYI (1933)

 Razgrad Olayı, Atatürk döneminde Bulgaristan’ın Razgrad kasabasındaki Türk mezarlığının tahrip edilmesi olayı (17 Nisan 1933). Bulgaristan’da Türklerin yaşadığı Razgrad kasabasındaki Türk mezarlığı, Rodna Zaştita (Vatan Savunması) adlı bir örgüte bağlı Bulgarlar tarafından 17 Nisan 1933 günü tahrip edildi. 

 

Olayın Türkiye’de duyulması üzerine harekete geçen İstanbul gençliği, Millî Türk Talebe Birliği öncülüğünde düzenleyeceği protesto mitingi için hazırlıklara başladıysa da miting için yapılan başvuru, resmî makamlarca kabul edilmedi. Bunun üzerine çoğunluğunu Dârülfünun öğrencilerinin oluşturduğu gençler, Bulgar Konsolosluğu’nun önünde toplandılar (20 Nisan 1933). Toplulukta Millî Türk Talebe Birliği Başkanı Tevfik (İleri), Cihad (Baban), Lebib (Yurtoğlu) da bulunuyordu. Konsolosluk önünde yapılan konuşmalardan sonra gençler, Feriköy’deki Bulgar mezarlığına yürüyerek bir çelenk bıraktılar. Olaya adı karışan 80 öğrenciden tutuklanan 23’ü, yargılamaları sürerken çıkan genel aftan yararlanıp serbest bırakıldı. İstanbul’da başta Milli Türk Talebe Birliği’nin tertip ettiği büyük bir protesto gösterisi düzenledi. Öğrencilerin İstanbul’daki Bulgar mezarlığına çelenk koyarak başlattığı gösteri daha sonra büyüdü. Olaylar 2 gün sürdü, birçok öğrenci gözaltına alındı. Basın öğrencilerin arkasında yer alan yazılar yazdıysa da MTTB kapatıldı.

MİLLETLER CEMİYETİ’NDE GÖRÜŞÜLEN KONULAR  Irak Sınırı (Musul) Türkiye’nin aleyhine çözülmüştür.  Mübadele / Etabli Milletler Cemiyeti’nde çözülemeyen tek sorundur. İki ülke arasında çözülmüştür.  Bozkurt-Lotus Olayı Türkiye’nin lehine çözülmüştür.  Boğazlar Sorunu Türkiye’nin lehine çözülmüştür.  Suriye Sınırı (Hatay) Türkiye’nin lehine çözülmüştür. ATATÜRK DÖNEMİNDEKİ ULUSLARARASI KURULUŞLAR Türkiye’nin Üye Oldukları  Cenevre Silahsızlanma Konferansı  Briand-Kellog Paktı  Litvinov Protokolü  Milletler Cemiyeti  Akdeniz Paktı  Balkan Antantı  Sadâbad Paktı  Nyon Konferansı Türkiye’nin Üye Olmadıkları  Küçük Antant  Rapallo Paktı  Locarno Paktı İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ (1938-1950) Atatürk’ün ölümü üzerine 11 Kasım 1938’de Cumhurbaşkanı olan İsmet İnönü, 14 Mayıs 1950 tarihine kadar ülkeyi idare etmiştir.  İsmet İnönü, Cumhurbaşkanı seçilmesinden hemen sonra başlayan II. Dünya Savaşı (1939-1945) sürecinde ülkeyi savaştan uzak tutmaya çalışmıştır. Bu dönemde;  29 Mayıs 1939'da toplanan CHP’nin V. Kurultayı’nda, parti içinde siyasî denetim kurabilmek amacıyla “Müstakil (Bağımsız) Grup” oluşturulmuştur.  18 Ocak 1940’ta savaşın kötü şartlarından korunabilmek için hükûmete, sanayi ve maden şirketlerini kontrol altına alma ve ürünleri satın alma hakkını veren Millî Korunma Kanunu çıkarılmıştır.  17 Nisan 1940’ta Hasan Âli Yücel ile İsmail Hakkı Tonguç öncülüğünde; halka tarım, bilim, sağlık vb. alanlarda bilgi vermek, halkın kültür seviyesini yükseltmek ve öğretmenleri yetiştirmek amacıyla Köy Enstitüleri kurulmuştur.  İlkokul diploması alanlar 1928-1938 yılları arasında 262.000 iken 1939-1943 yılları arasında öğretmen sayısının artmasıyla bu sayı 478.000’e kadar yükselmiştir. Bu artışı Köy Enstitüleri sağlamıştır.  Köy Enstitüleri 1940-1953 yılları arasında faaliyet göstermiş, ancak sonraki süreçte kapatılmıştır.  Köy Enstitüleri ve Halkevleri Adnan Menderes döneminde kapatılmıştır.  13 Ocak 1942’de savaş yıllarında “Ekmek Karnesi” uygulaması başlatılmıştır.  Çatalca’da olası bir Alman işgaline karşı Çakmak Hattı’nın yapımına başlanmıştır.  9 Kasım 1942’de II. Dünya Savaşı sırasında, olağanüstü savaş koşullarının yarattığı yüksek kazancı vergilendirmek amacıyla Varlık Vergisi Kanunu çıkarılmıştır.  1944’te Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu çıkarılmıştır.  15 Haziran 1945’te Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu çıkarılmış, ancak bu kanundan beklenen başarı sağlanamamıştır.  Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ile ilgili görüşmeler devam ederken, CHP’den Adnan Menderes, Refik Koraltan, Fuat Köprülü ve Celâl Bayar tarafından “Dörtlü Takrir” adı ile bir önerge verilmiştir.  1945’te Türkiye, II. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Almanya ve Japonya’ya simgesel (göstermelik) olarak savaş ilân etmiş, bunun sonucunda Birleşmiş Milletler’e kurucu üye olarak katılmıştır. (Türkiye II. Dünya Savaşı’na fiilen katılmamıştır.)  18 Temmuz 1945’te Nuri Demirağ tarafından Millî Kalkınma Partisi kurulmuş ve ilk kez Atatürk’ün isteyip de göremediği çok partili hayata geçiş süreci başlamıştır. 

101

                   

 

       

1946’da çift dereceli seçim sisteminden tek dereceli seçim sistemine geçilmiştir. 1946’da Cumhuriyet döneminin ilk çok partili seçimleri yapılmıştır. Ayrıca 1946’da Millî Kütüphane faaliyete geçmiştir. İnönü "Milli Sef" (26 Aralik 1938); CHP Olaganüstü Kurultayi'nda İsmet İnönü'ye "Değişmez Genel Baskan" ünvanı verildi. Ayrıca "Milli Sef" olarak anıldı. Hatay Türkiye'de (7 Temmuz 1939); Daha önce Türkiye'ye katılma kararı alan Hatay Devleti, fiilen Türkiye'nin ili oldu. Türk-Alman Paktı (18 Haziran 1941); Türk-Alman saldırmazlık paktı imzalandı. Refah Faciasi (23 Haziran 1941); 2. Dünya Savaşı başlamadan Ingiltere'ye siparis edilen 4 denizaltı ve 4 muhripi teslim almak için yola çıkan Refah Silebi batırıldı. Mersin Limanindan Mısır'ın İskenderiye Limanına giderken gece vakti atılan bir torpido sonucu gemi sulara gömüldü. Gemide yaklaşık 150 kadar mürettebat bulunmaktaydı. Varlik Vergisi (11 Kasim 1941); Özellikle gayrimüslüm ticaret erbabını hedefleyen "varlık vergisi" kanunu çıkartıldı. Uygulama 1,5 yıl sürdü. Ödeme yapmayanlar çalışma kamplarına gönderildi. Von Papen'e Suikast(1942); Almanya'nin Türkiye Büyükelçisi Von Papen'e Ankara'da bir suikast girisiminde bulunuldu. Atılay Denizaltısı (14 Temmuz 1942); Atilay denizaltımız battı. 90 denizciyi kaybettik. Roosevelt-İnönü-Churchill bulusması (7 Aralik 1943); Amerikan baskanı Roosevelt, İngiltere basbakanı Churchill ve Türkiye'yi temsilen Ismet İnönü Kahire'de bulustular. 2. Dünya Savaşının gidisatı üzerine konuştular. Irkçı-Turancı Davasi (7 Eylül 1944); Aralarinda Reha Oğuz Türkkan, Fethi Tevetoglu, Nihal Atsız, Zeki Velidi Togan ve Alpaslan Türkeş gibi isimlerin bulundugu "Irkçı -Turancılar Davası" basladi. Almanya'ya savaş (23 Subat 1945); Türkiye Almanya'ya kağıt üzerinde savaş ilan etti. Tan Olayi (4 Aralik 1945); Dönemin en tanınmış ve sol eğilimli gazetelerinden "Tan" gazetesi ve matbaası kışkırtma sonucu ögrencilerce basıldı. Gazete ve matbaa tahrip edildi. Missouri Istanbul'da (5 Nisan 1946); ABD Donanmasına ait Missouri savas gemisi İstanbul'a geldi. Gemi, Amerika'da ölen elçimiz Münir Ertegün'ün tabutunu taşıyordu. Bu ziyaret basit bir ziyaret olmayıp, Türk-ABD iliskileri için jest olarak algılandı. İlk Çok Partili Seçimler (21 Temmuz 1946); Cumhuriyet tarihinin ilk muhalefet partili seçimi yapıldı. CHP 396, DP 61 milletvekili çıkardı. ABD Yardimi (12 Mart 1947); Cumhuriyet tarihi içinde ilk ABD yardımı gündeme geldi. Böylelikle daha sonra ABD ile gelisecek iliskilerin temeli o günlerde atıldı. Türkiye Avrupa Konseyinde (5 Mayis 1949); Türkiye Avrupa Konseyine katıldı. Muglalı Davası (2 Mart 1950); Orgeneral Mustafa Muglalı idama mahkum oldu. Cezası sonra müebbete çevrildi. Karara gerekçe olan olay Van'ın Özalp ilçesinde 33 köylünün öldürülmesiydi. DP İktidarı ve Seçimler (14 Mayis 1950); O güne kadarki CHP'nin tek parti iktidarına seçimler yoluyla son verildi. "Yeter, söz milletindir!" şiarıyla yola çikan Demokrat Parti 14 Mayıs'taki seçimlerde 396 milletvekili çıkartarak tek başına iktidar oldu. CHP 68 milletvekili çıkartabildi. Celal Bayar Cumhurbaskanı, Adnan Menderes Basbakan oldu. Böylelikle yeni bir dönem başlıyordu. Arapça Ezan okunması (16 Haziran 1950); DP iktidarının ilk icraatlarından birisi Türkçe okunan ezanın tekrar Arapça okunmasini saglamak oldu. Türk Tugayı Kore'de (17 Ekim 1950); Meclise danısılmadan ABD ile kurulan iliskiler neticesi ilk Türk Tugayı Kore'ye gönderildi. II. DÜNYA SAVAŞI DÖNEMİNDE TÜRK DIŞ POLİTİKASI (1939-1945) 1939-1945 yılları arasında 6 yıl süren II. Dünya Savaşı; Mihver Devletler (Almanya, İtalya ve Japonya) ile Müttefik Devletler (İngiltere, Fransa, Sovyet Rusya ve ABD) arasında olmuştur. Türkiye II. Dünya Savaşı’na fiilen katılmamıştır. Ancak savaş boyunca izlediği yansızlık siyasetinde zaman zaman büyük baskılara maruz kalmıştır. Türkiye 1939’da savaş olasılığının iyice artması üzerine toprak bütünlüğünü korumaya yönelik ittifak anlaşmaları sağlamak amacıyla bazı girişimlerde bulunmuştur. İlk görüşmeler sonucu Türkiye’nin 12 Mayıs 1939’da İngiltere’yle, 23 Haziran’da da Fransa’yla “Barış Cephesi” içinde yer aldığını açıklayan ortak bildiriler yayımlanmıştır. Ancak SSCB ile yapılan görüşmelerden bir sonuç alınamamıştır. Bunun üzerine 19 Ekim 1939’da Ankara’da Türkiye-İngiltere-Fransa İttifak Anlaşması imzalandı. Anlaşmaya göre Türkiye bir Avrupa devletinin saldırısına uğrarsa İngiltere ve Fransa yardımda bulunacak, buna karşılık Avrupa’da çıkacak bir savaş Akdeniz’e yayılırsa Türkiye’de İngiltere ve Fransa’ya yardımda bulunacaktı. 10 Haziran 1940’ta İtalya’nın da katılmasıyla savaş Akdeniz’e yayılınca Türkiye’nin 1939 Ankara Anlaşması’yla üstlendiği yükümlülükler gündeme gelmiştir. Ancak Fransa’nın kısa bir süre sonra teslim olması, İngiltere’nin de bu konuda ısrarlı davranmaması Türkiye’yi savaştan uzak tutmuştur. 1941 yılında SSCB’ye saldırmaya hazırlanan Almanya, güney kanadını güvenceye almak amacıyla Türkiye’ye bir saldırmazlık anlaşması önermiş, Türkiye de bunu hemen kabul etmiştir. 18 Haziran 1941’de imzalanan bu anlaşma Türkiye’nin savaş dışı kalma siyasetinde yeni bir aşama olmuştur. Bunu 10 Ağustos 1941’de SSCB ile İngiltere’nin ortak notası izlemiştir. Savaşın iyice yoğunlaştığı bu dönemde her iki ülke Türkiye’nin toprak bütünlüğüne saygılı olduklarını bildirmişlerdir. Buna karşılık Türkiye’den 1936 Montrö (Montreux) Boğazlar Sözleşmesi’ni tam olarak uygulayarak İstanbul ve Çanakkale Boğazları’nı savaş gemilerine kapalı tutulmasını istemişlerdir.

102

I. KAHİRE (EDEN-MENEMENCİOĞLU) GÖRÜŞMELERİ (5-6 KASIM 1943)  İngiltere Dışişleri Bakanı Anthony Eden Moskova Konferansı dönüşünde, 5-6 Kasım 1943 tarihleri arasında, Kahire’de Türk Dışişleri Bakanı Numan Menemencioğlu ile bir araya gelmiştir.  Eden, Türkiye’den hava üslerini açmasını ve yılsonuna kadar savaşa katılmasını istemiştir. İngiltere’nin Güneybatı Anadolu’daki havaalanlarına şiddetle ihtiyaç duyduğunu söyleyerek Türkiye’nin savaşa katılmasından kaynaklanacak avantajlardan bahsetmiş, bu önerinin reddi halinde İngiltere’nin Türkiye’ye göndermekte olduğu yardımı keseceği uyarısında bulunmuştur.  Ancak bu istekler Menemencioğlu tarafından reddedilmiştir. Çünkü hava üsleri verildiği takdirde Almanya Türkiye’nin büyük kentlerini bombalayabilir ve Türkiye savaşa sürüklenebilirdi. Türkiye ise savaşa katılmak için hazırlıklı değildi. ADANA GÖRÜŞMELERİ (30 OCAK-1 ŞUBAT 1943)  30 Ocak 1943 tarihinde Churchill (İngiltere) ile İsmet İnönü arasında Adana’da yapılan görüşmelerdir.  Toplantıda görüşülen konulardan biri Türkiye’nin üzerinde önemle durduğu Sovyet baskısı olmuştur.  Churchill, II. Dünya Savaşı sürecine Türkiye’yi de dâhil etmek adına çok çaba harcamışsa da İsmet İnönü tüm baskılara rağmen Türkiye’yi savaşın uzağında tutmuştur.  Türkiye, üzerindeki baskıların artması ve Yalta Konferansı’nda 1 Mart 1945'e kadar ortak düşmana savaş ilan etmiş olanların Birleşmiş Milletler üyeliğine alınmalarına karar verilmesi üzerine, savaşın son günlerinde 23 Şubat 1945 tarihinde Almanya ve Japonya’ya simgesel (göstermelik) olarak savaş ilan etmiştir.  Türkiye, II. Dünya Savaşı’na fiilî olarak katılmamışsa da, bu dönemde savaşan ülkelere silah yapımında kullanılan krom madenini satmıştır. II. DÜNYA SAVAŞI SONRASINDA YAŞANAN GELİŞMELER TÜRKİYE’DE ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ  Çok partili hayata geçiş sürecinde kurulan ilk parti, 18 Temmuz 1945’te Nuri Demirağ tarafından kurulan Millî Kalkınma Partisi’dir.  7 Haziran 1945’te ise CHP Milletvekilleri Adnan Menderes, Refik Koraltan, Fuat Köprülü ve Celâl Bayar tarafından partiye “Dörtlü Takrir” adı verilen önerge verilmiş, bu yüzden partiden ihraç edilmişlerdir.  Partiden ihraç edilen bu milletvekilleri 7 Ocak 1946’da Demokrat Parti’yi kurmuşlardır. 21 Temmuz 1946 tarihinde yapılan seçimlerle de, ilk kez çok partili döneme geçilmiştir.  1946’da çift dereceli seçim sisteminden tek dereceli seçim sistemine geçilmiştir.  Türk siyasî tarihinin ilk çok partili seçimi olan 1946 seçimlerinde, Demokrat Parti 61 milletvekili ile Meclis’e girmiştir.  Türk siyasî tarihinde 1946 seçimleri şaibeli (şüpheli) seçimler olarak bilinmektedir. Bunun sebebi seçimlerde “açık oy, gizli sayım” ilkesinin uygulanmasıdır.  Türk siyasî tarihinin ilk demokratik seçimi olarak kabul edilen 1950 seçimlerinde ise ilk kez “gizli oy, açık sayım” ilkesi uygulanmış, yapılan seçimler sonucunda da Demokrat Parti iktidara gelmiştir.  1950 seçimleri Türk siyasî tarihinde “Beyaz Devrim” olarak adlandırılmıştır.  1950 seçimlerinde DP’nin % 55,2 gibi rekor düzeyde oy alarak 408 milletvekili ile iktidara gelmesiyle; Celâl Bayar Türkiye Cumhuriyeti’nin 3. Cumhurbaşkanı, Adnan  Menderes Başbakan, Refik Koraltan da Meclis Başkanı olmuştur. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER “BM” (24 EKİM 1945)  II. Dünya Savaşı sonrası dönemde dünya barışını ve güvenliğini korumak, uluslararası sosyo-ekonomik ve kültürel iş birliği sağlamak için kurulmuştur.  Örgütün 7 tane alt kuruluşu vardır. Bunlar; Genel Kurul, Güvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey, Vesayet Konseyi, Adalet Divanı, İnsan Hakları Konseyi ve Genel Sekreterlik’tir.  Birleşmiş Milletler’in kurucu üyeleri arasında Türkiye de bulunmaktadır. TRUMAN DOKTRİNİ (12 MART 1947)  İngiltere’nin verdiği memorandum (muhtıra) çerçevesinde, ABD Başkanı Truman tarafından Sovyet Rusya tehdidine karşı 1947’de hazırlanmış olan bir plândır.  Truman Doktrini, ABD’nin Monroe (Yalnızlık) Doktrini’ni terk edip “komünizm tehdidi” altındaki devletlere malî ve askerî yardım yapmasını kapsamaktadır. Nitekim ABD, bu doktrin ile SSCB’ye karşı aktif bir dış politika izlemiştir.  Bu doktrin çerçevesinde Türkiye’ye 100 milyon dolar, Yunanistan’a ise 300 milyon dolar yardım yapılmıştır. MARSHALL PLÂNI (1948)  İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde, ABD Dışişleri Bakanı George C. Marshall tarafından Avrupa ülkelerine yardımda bulunmak ve bu ülkeleri kısa zamanda geliştirip güçlenmelerini sağlamak amacıyla hazırlanan bir yardım programıdır.  Marshall Programı'nın başlıca iki amacı vardı. Bunlar:  ülkelerinin yıkılan ekonomilerinin onarımına ve kalkınmalarının gerçekleştirilmesine katkıda bulunmak,   4 yıllık bir süreyi kapsayan Marshall Yardımı çerçevesinde, aralarında Türkiye’nin de olduğu 16 Avrupa ülkesine toplam 11.4 milyar dolar yardım yapılmıştır.  En fazla yardım alan ülkeler İngiltere, Fransa, Almanya ve İtalya olmuştur.  Avrupa ülkeleri aralarında gerekli işbirliğini gerçekleştirmek ve Marshall yardımlarını dağıtmak üzere Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü (OEEC) kurulmuştur.  Marshall Plânı, II. Dünya Savaşı sonrasında “Soğuk Savaş” döneminin başlangıcını oluşturmaktadır.

103

MOLOTOV PLÂNI (1948)  Marshall Plânı’na karşılık, Sovyet Rusya tarafından “Demir Perde” ülkelerine yapılan ekonomik yardım ve kalkınma programıdır.  Türkiye, Molotov Plânı’nda yer almamıştır. NATO (KUZEY ATLANTİK PAKTI) (1949)  Senatör Vandenberg ABD Senatosu’na, Amerika'nın güvenliğini ilgilendiren ve karşılıklı yardıma dayanan "bölgesel ve diğer ortak anlaşmalara” katılma yetkisinin verilmesine ilişkin bir karar tasarısı sunmuştur.  Vandenberg Kararı doğrultusunda 4 Nisan 1949’da 12 Batılı ülke arasında, NATO (North Atlantic Treaty Organization) adı ile Kuzey Atlantik İttifakı kurulmuştur.  Antlaşmanın başında, bu ülkelerin, milletlerin, demokrasi ilkeleri ile kişi hürriyetleri ve hukuk üstünlüğüne dayanan hürriyetlerini ve ortak savunmaları ile barış ve güvenliklerini korumak için birleşmiş oldukları belirtilmiştir.

              

ADNAN MENDERES (DEMOKRAT PARTİ) DÖNEMİ (1950-1960) Türkiye bu dönemde, Birleşmiş Milletler’in çağrısına uyarak 25 Haziran 1950 tarihinde Kore Savaşı’na asker göndermiştir. Türkiye’nin Kore’ye asker göndermesi NATO’ya üye olmasının önünü açmış, 1950 ve 1951’de başvurusu reddedilen Türkiye 1952’de NATO’ya üye olmuştur. Türkiye’nin NATO’daki ilk daimî temsilcisi Fatin Rüştü Zorlu’dur. (1952-1954) Adnan Menderes döneminde ayrıca; 1950’de Arapça ezan okuma yasağı kaldırılmıştır. 1950’de okullarda din dersi almak mecburiyeti getirilmiştir. 1951’de Atatürk Aleyhinde İşlenen Suçlar Hakkında Kanun çıkarılmıştır. Bu kanun kapsamında, devlet dairelerine sadece Atatürk’ün resminin asılmasını sağlayacak bir genelge de yayımlanmıştır. 1951’de Halkevleri, 1954’te de Köy Enstitüleri kapatılmıştır. 1953’te Atatürk’ün naaşı Etnografya Müzesi’nden Anıtkabir’e nakledilmiştir. 1954’te Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya ile birlikte Balkan Paktı’nın kurucuları arasında yer almıştır. 1955’te Atatürk’ün Selanik’teki evinin bombalanması üzerine 6-7 Eylül Olayları yaşanmıştır. Ölümle sonuçlanan bu olaylar neticesinde İstanbul’daki gayr-i Müslimlerin malları yağmalanmıştır. Türkiye Irak ile birlikte 1955’te Bağdat Paktı (CENTO)’nın kurucuları arasında yer almıştır. 1956’da ODTÜ, 1957’de Erzurum Atatürk Üniversitesi açılmıştır. 1959’da bağımsız Kıbrıs Cumhuriyeti kurulmuştur.

ATATÜRK SONRASI DÖNEMDEKİ ULUSLARARASI KURULUŞLAR Türkiye’nin Üye Oldukları  Birleşmiş Milletler (BM) (1945)  NATO (Kuzey Atlantik Paktı) (1952)  Balkan Paktı (İttifakı) (1954)  Bağdat Paktı (CENTO) (1955) Türkiye’nin Üye Olmadıkları  Çelik Pakt (1939)  Varşova Paktı (1955)

104

105

TÜRK İNKILABI Atatürkçülüğün Temel Özellikleri ö Esasları Mustafa Kemal Atatürk tarafından belirlenen; Türk milliyetçiliğine bağlı, belirli bir grubun desteğine dayanmayan; ayrıca Türk milletinin tam bağımsız birdevlet olmasını, millî egemenliğe dayalı bir yönetimin benimsenmesini, geri kalmış safsata ve batıl inançlardan güç alan kurumların yerine, akla ve bilime dayanan kurumları getirmeyi amaç edinen ve Atatürk’ün devlet, ekonomi ve fikir hayatına ilişkin düşünce ilkelerine Atatürkçülük denir. ö Atatürkçü Düşünce Sistemi; Türk milletinin ihtiyaçlarından doğan, Türk milletinin sorunlarına çözüm önerileri getiren, çağdaşlaşmayı hedef alan, aklı ve bilimi temel hareket noktası olarak gören bir düşünce sistemidir. Atatürk İlkelerinin Temel Amaçları  Atatürk ilkelerinin başlıca amaçları; Türk milletinin huzur ve mutluluğunu sağlamak, Türk kültürünü çağdaş medeniyetler seviyesinin üzerine çıkarmak, uygar ve medenî bir toplum yaratmak, millî birlik ve beraberlik içinde güçlü bir Türkiye meydana getirmektir.  Atatürk’e göre; Çağdaş uygarlığa ulaşma yolunda, her engeli aşmak gereklidir.  Atatürk,milletimizin kalkınmasının ancak bu yolla olacağını düşünmektedir.  Bu sebeple Atatürk İnkılapları, çağı yakalamak ve ilerlemek şeklinde özetlenebilir.  Türk toplumunu , aklın,mantığın,bilimin ve tekniğin verileri doğrultusunda çağın gerektirdiği , çağdaş batı uygarlığı seviyesine çıkarmaktır.  Mustafa Kemal çalışmalarını 1923 – 1938 döneminde genelde bu alanda odaklaştırmıştır. ATATÜRK İLKELERİ CUMHURİYETÇİLİK  Cumhuriyetçilik ulus egemenliği temeline dayanır.  Demokrasilerde en iyi yönetim biçimidir.  En önemli unsur seçimdir.  Halkın, seçtiği temsilciler aracılığı ile kendini yönetmesidir. (Demokrasi)  “Değişmez yönetim biçimi” olduğu için temel ilkelerin başına konulmuştur.  En önemli özellik düşünce ve ifade özgürlüğüdür.  Cumhuriyetçiliğin temel sonuçları Milliyetçilik ve Halkçılık ilkeleridir. 1. Anahtar Kelimeler  Ulusal (Millî) egemenl   Cumhuriyetçilik Doğrultusunda Yapılan İnkılâplar ➠ TBMM’nin Açılması (23 Nisan 1920) ➠ 1921 ve 1924 Anayasaları’nın Kabul Edilmesi ➠ Saltanat’ın Kaldırılması (1 Kasım 1922) ➠ Cumhuriyet’in İlânı (29 Ekim 1923) ➠ Halifeliğin Kaldırılması (3 Mart 1924) ➠ Türk Kadınına Siyasî Haklar Verilmesi (1930-1933-1934) ➠ Siyasî Partilerin Kurulması (Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri) ➠ Ordu – Siyaset Ayrımı İçin Yapılan Çalışmalar ➠ Seçmen Yaşının Düşürülmesi MİLLİYETÇİLİK (ULUSÇULUK)  Milleti huzur ve refaha yönelten en güçlü bağlardan biridir.  Vatan ve millet sevgisine, millî birlik ve beraberliğe dayalıdır.  Ulusal mücadelemizde uygulamaya konulan ilk (temel) ilkedir.  Anayasa’da yer alan “Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü” maddesi Milliyetçilik ilkesine yapılan en önemli vurgudur.  Din birliğine değil, birlikte yaşama arzusuna dayanır. Bu nedenle laiktir.  Türk ırkının üstünlüğüne değil, ulusların eşitliği temeline dayanır.  Yayılmacı (fetihçi) değildir; ulusal bağımsızlığı temel alır. 1. Anahtar Kelimeler  –Türklük–Türkçecilik  –Millî di yoktur.  Ümmetçi anlayış yoktur Milliyetçilik Doğrultusunda Yapılan İnkılâplar  TBMM’nin Açılması (23 Nisan 1920)  Misak-ı Millî’nin Kabulü (28 Ocak 1920)  İstiklâl Marşı’nın Kabulü (12 Mart 1921)  Kapitülasyonların Kaldırılması (1923) ***

106

      

Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun Çıkarılması (3 Mart 1924) Kabotaj Kanunu’nun Kabulü (1 Temmuz 1926) Türk Tarih Kurumu’nun Kurulması (1931) Türk Dil Kurumu’nun Kurulması (1932) Türk Parasını Koruma Kanunu’nun Çıkarılması (1930) Dilimizin Yabancı Boyunduruğundan Kurtarılması Yabancılara Ait Ticarî İşletmelerin Satın Alınması (Millîleştirme)

HALKÇILIK  Toplumu oluşturan bireyler arasındaki ayrıcalıkların kaldırılmasıdır.  Halk arasında din, dil, ırk farklılığı olmaksızın herkesin eşit olmasıdır.  Toplumun refah seviyesini yükseltmeyi hedefler.  Halkçılık ilkesine göre toplumun gelişimi iş bölümü ve dayanışmaya bağlıdır.  Halkçılık her türlü sınıf farklılığını reddeder.  İç barışı ve sosyal adaleti sağlamayı amaçlar.  Cumhuriyetçilik ve Milliyetçilik ilkelerinin sonucu olarak doğmuştur. 1. Anahtar Kelimeler   Halkçılık Doğrultusunda Yapılan İnkılâplar  Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun Çıkarılması (3 Mart 1924)  Aşar Vergisinin Kaldırılması (1925)  Türk Medeni Kanunu’nun Kabulü (1926)  Yeni Türk Harflerinin Kabulü (1928)  Millet Mektepleri’nin Açılması (1928)  Okuma-Yazma Seferberliğinin Başlaması  Halkevlerinin Açılması (1932)  Toprak Reformu İle İlgili Kanunun Çıkarılması (1929)  Soyadı Kanunu’nun Kabulü (1934)  Ayrıcalık Belirten Unvanların Yasaklanması  Kadınlara Seçme-Seçilme Hakkının Verilmesi (1930-1933-1934) LAİKLİK  Laiklik, din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılması anlamına gelmektedir.  Devlet düzeninin ve hukuk kurallarının dine dayandırılmamasıdır.  Kişilerin din ve vicdan özgürlüklerinin sağlanmasıdır.  Bütün kurumlarda aklın, bilimin ve ileri teknolojinin kullanılmasını amaçlar.  Dinin sömürü aracı olarak kullanılmasını engellemeyi hedefler.  Teokratik (dinsel) yönetimlerle taban tabana zıttır.  Hurafelere, batıl inançlara ve dogmalara tamamen karşıdır.  Atatürk’ün “Arkadaşlar, efendiler ve ey millet; iyi biliniz ki, Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler ve meczuplar memleketi olamaz. En doğru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatıdır.” sözü Laiklik ilkesini açıkça ifade etmektedir. Anahtar Kelimeler    Laiklik Doğrultusunda Yapılan İnkılâplar  Saltanatın Kaldırılması (1 Kasım 1922)  Halifeliğin Kaldırılması (3 Mart 1924)  Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun Çıkarılması (3 Mart 1924)  Şer’iye ve Evkaf Vekâleti’nin Kaldırılması (1924)  Medreselerin Kapatılması (1924)  Tekke, Türbe ve Zaviyelerin Kapatılması (1925)  Kılık-Kıyafet ve Şapka Kanunu (1925)  Türk Medeni Kanunu’nun Kabulü (1926)  Dinî içerikli unvan ve lakapların kaldırılması (hacı, hoca, şeyh, seyyid, molla...)  1924 Anayasası’ndan “Devletin dini İslâm’dır” maddesinin çıkarılması  1924 Anayasası’nda yemin şeklinin değiştirilmesi (“Vallahi” yerine “Namusum üzerine ant içerim” olarak)  5 Şubat 1937’de Laiklik ilkesinin anayasada yer alması DEVLETÇİLİK  Devletin ekonomiye doğrudan müdahalesi anlamına gelir.  Yatırımların devlet eliyle gerçekleştirilmesi temeline dayanır.  Devletin ekonomik kalkınma için yaptığı tüm müdahaleler bu ilke ile ilgilidir.  Devletçilikte özel girişim (liberal ekonomi) engellenmez.

107

 

Devletçilik yabancı sermayeye de karşı değildir. Türkiye’de devletçilik modeli, 1927’de çıkarılan Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun başarısız olması nedeniyle 1930-1938 yılları arasında uygulanmıştır.  Bu yüzden bu ilke Türkiye’de zorunluluk sonucu kabul edilmiştir. Anahtar Kelimeler    devlete ait!)  engellenmez. Devletçilik Doğrultusunda Yapılan İnkılâplar  Tarım alanındaki destekleyici çalışmalar (makineleşme ve kredi desteği)  Yabancı işletmelerin satın alınması ve kamulaştırılması  Türk tarımına öncülük eden Atatürk Orman Çiftliği’nin kurulması (1925)  Devletin eğitim, sağlık, güvenlik yatırımlarında bulunması  Devletin banka kurması (İş Bankası hariç; Etibank, Sümerbank, Denizbank vb.)  Şişe Cam, Karabük Demir-çelik fabrikaları gibi yatırımların yapılması  Devletin bankaları ve kredi kooperatiflerini denetimine alması  I. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1933) – (1934’te uygulamaya konulmuştur.)  Kamu İktisadî Teşebbüsleri’nin gerçekleştirilmesi  Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü’nün (MTA) kurulması (1935) İNKILÂPÇILIK  Toplumun eski düzeninin yerine yeni ve çağdaş bir düzen getirilmesidir.  Bu yeni ve çağdaş düzen köklü değişiklikler yapılarak gerçekleşir.  Değişen şartlara göre kendini yenileyen, hareketli bir yapıya sahiptir.  Çağa ayak uydurmak, gelişmeleri takip etmek ve uygar medeniyetler seviyesinin de üstüne çıkabilmek bu ilkenin temel amaçlarıdır.  Aklın ve bilimin yol göstericiliğinde çağdaşlaşmayı sürdürmektir.  Durağan (hareketsiz) değil, sürekli dinamik olmayı gerektirir.  İnkılâpçılık, Atatürk ilkelerinin tümünü bünyesinde toplamıştır. Anahtar Kelimeler    İnkılâpçılık Doğrultusunda Yapılan İnkılâplar  Atatürk döneminde gerçekleştirilen tüm yenilik ve inkılâplar İnkılâpçılık ilkesinin kapsamında yer almaktadır.  Bununla birlikte, özellikle Batı (Avrupa) medeniyeti ile bütünleşmeyi sağlamak için gerçekleştirilen çalışmalar diğer ilkelerden çok İnkılâpçılık ilkesi ile ilgilidir. Bunlar;  Uluslararası saat ve takvimin kabul edilmesi  Uluslararası ölçü birimlerinin kabul edilmesi  Uluslararası rakamların kabul edilmesi  Hafta tatilinin Pazar gününe alınması şeklinde sıralanabilir. BÜTÜNLEYİCİ İLKELER  Ulusal Egemenlik  Ulusal Bağımsızlık  Ulusal Birlik ve Beraberlik  Yurtta Barış, Dünyada Barış  Akılcılık ve Bilimsellik  Çağdaşlaşma ve Batılılaşma  İnsan ve İnsanlık Sevgisi

TEMEL İLKELER Cumhuriyetçilik - Halkçılık Milliyetçilik Milliyetçilik - Halkçılık Milliyetçilik - Halkçılık Laiklik - İnkılâpçılık İnkılâpçılık - Laiklik Bütün İlkeler

108

  

ATATÜRK VE TÜRK İNKILÂBI Bir toplumun yaşam standartlarının ve devletin dayandığı temel ilkelerin ileriye dönük olarak hızlı bir şekilde değiştirilmesine inkılâp denir. İnkılâp, çağın ve toplumun ihtiyaçlarına cevap vermeyen eski düzenin yıkılarak yerine çağdaş bir düzenin kurulması anlamına gelmektedir. Atatürk, mevcut köhne yapıyı ve eskiyen düzeni toplumun ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak tepeden tırnağa değiştirmek ve çağdaş bir toplum yaratmak amacı ile hemen hemen her alanda inkılâp hareketine girişmiştir. Değişimin ani ve hızlı bir biçimde gerçekleşmesini düşünen Atatürk, bu düşüncesini verdiği bir demeçte “Türkiye'yi, derece derece mi ilerletmeli, ani olarak mı? İki sistem var, biri malûm, büyük Fransız İhtilâli’ndeki tarz. Rejimler değişecek, ihtilâllere karşı mukabil ihtilâller yapılacak. Sağ solu tepeler, sol sağı süpürürken bir de bakılacak ki bir buçuk asırlık zaman geçmiş... Bu milletin damarlarında o kadar bol kan ve önünde o kadar geniş zaman var mı?” şeklinde ifade etmiştir.

Türk İnkılâbı’nın Özellikleri  Ulusal egemenliğe dayalı demokratik bir düzen kurmayı amaçlamıştır.  Ulusal bağımsızlık kavramı her şeyin üzerinde tutulmuştur.  Demokrasiye önem verilmiştir.  Toplumun ihtiyaçlarından doğmuştur.  Belli bir ideolojiye bağlı olarak ortaya çıkmamıştır.  Tüm inkılâplar akıl ve bilime dayanmaktadır. Bu nedenle laik özellikler taşır.  Bütün inkılâplar birbirini tamamlar nitelikte bütünlük göstermektedir.  Çağdaş Batı medeniyeti örnek alınarak gerçekleştirilmiştir.  Dünyada pek çok devlete örnek olmuştur. Bu açıdan evrensel nitelik taşır. Türk İnkılâbı’nın Yapılmasını Zorunlu Kılan Nedenler  Osmanlı Devleti’nden kalan kurumların çağa ayak uyduramaması ve bozulması  Osmanlı Devleti’nde girişilen ıslahatların sonuçsuz kalması  Osmanlı Devleti’nin XX. yüzyılın başlarında parçalanma sürecine girmesi  Sömürgeci güçlerin yayılmacı politikalarının Osmanlı’yı olumsuz etkilemesi  Türk toplumunu çağdaş medeniyetler seviyesine ulaştırma düşüncesi Türk İnkılâbı’nın Amaçları  Türkiye Cumhuriyeti’nin varlığını ve bağımsızlığını sonsuza kadar sürdürmek  Türk toplumunu çağdaş medeniyetler seviyesine ulaştırmak  Türk halkının refah seviyesini yükseltmek  Türk milletini her yönden çağdaşlaştırmak  Millî birlik ve beraberliği sağlamak  Batı toplumlarıyla bütünleşmek  Kişi hak ve hürriyetlerini geliştirerek demokrasiyi yerleştirmek İKİNCİ TBMM DÖNEMİ :11 AĞUSTOS 1923 - 1 EKİM 1927  İkinci Meclis Temel Devrimleri yapan meclistir.Bu nedenle İkinci Meclise “Devrim Meclisi” adı da verilir.  İkinci Meclisin temel devrimleri gerçekleştirmesinde 4 Mart 1925’ te çıkarılan Takrir-i Sükun Yasasının önemi büyüktür. İkinci Meclisin Yaptığı Başlıca İşler Şunlardır :  23 Ağustos 1923: Lozan Antlaşmasını onayladı  13 Ekim 1923:Ankara’yı başkent ilan etti  29 Ekim 1923:Cumhuriyeti ilan etmiştir.Böylece rejimin adın belirlemiş,ilk cumhurbaşkanı seçerek devlet başkanlığı sorununu çözmüştür.  3 Mart 1924 :Halifeliği kaldırmıştır.  20 Nisan 1924 :Yeni bir anayasayı kabul etmiştir-1924 Anayasası.  1924 yılında :Türkiye İş Bankasını kurmuş ve tarım Kredi Birlikleri Yasasını çıkarmıştır.  1925 yılında doğuda çıkan Şeyh sait Ayaklanmasını bastırmıştır.  17 Şubat 1925:Aşar Vergisini kaldırmıştır.  4 Mart 1925:Huzur ve güveni yeniden sağlamaya yönelik Takrir-i Sükun Yasasını çıkarmıştır.  30 Kasım 1925:Tekke ve Zaviyeler kapatılmıştır.  26 Aralık 1925:Uluslar arası saat ve Miladi Takvim kabul edilmiş.Uygulama 1 Ocak 1926’dan itibaren başlamıştır.  17 Şubat 1926 :Türk Medeni Kanunu (Yurttaşlar Yasası) kabul edilmiştir.  5 Haziran1926:İngilizlerle Ankara Antlaşması yapılıp Irak sınırı çizilmiştir.  1 Temmuz 1926 :Kabotaj Kanunu ile, deniz taşımacılığı ulusallaştırılmıştır. SİYASAL ALANDA İNKILAPLAR  Saltanatın Kaldırılması 1 Kasım 1922  Mustafa Kemal’in İlk Basın Toplantısı 16 Ocak 1923  Ankara’nın Başkent İlân Edilmesi 13 Ekim 1923  Cumhuriyet’in İlânı 29 Ekim 1923  Halifeliğin Kaldırılması 3 Mart 1924  Şer’iye ve Evkaf Vekâleti’nin Kaldırılması 3 Mart 1924

109

 Erkân-ı Harbiye Vekâleti’nin Kaldırılması 3 Mart 1924  Osmanlı Hanedanının Yurt Dışına Çıkarılması 3 Mart 1924  Türkiye’de Genel ve Yerel Seçimler 1923-1939 SALTANATIN KALDIRILMASI (1 KASIM 1922)  23 Nisan 1920’de açılan TBMM, “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir.” ve “Türkiye Devleti TBMM tarafından idare olunur.” prensipleri doğrultusunda hareket etmiştir.  Bu ilkeler saltanat makamının kaldırılacağını beyan eder niteliktedir.  İtilaf Devletleri’nin Lozan Konferansı’na hem TBMM Hükûmeti’ni hem de İstanbul Hükûmeti’ni davet edip aralarında ikilik çıkarmak ve Türk milleti aleyhine kararlar almak istemesi saltanatın kaldırılmasına ortam hazırlamıştır.  Atatürk, Nutuk’ta yer alan: “Ankara’da millî hükûmet kurulmadan önce İstanbul’da bir sultan ve bunun bir hükûmeti vardı. Bu hükûmet biçimi, millete istekli olduğu bağımsızlık ve hürriyeti vermeye yeterli değildir. Bu hükûmet biçiminin verdiği kötü sonuçlar ortadadır.” sözleriyle saltanatın kaldırılmasına vurgu yapmıştır.  Mustafa Kemal 31 Ekim 1922’de Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu toplayarak, saltanatın kaldırılması konusunda Rauf Bey’den mecliste bir konuşma yapmasını istemiştir.  Mecliste sert tartışmalar yaşanmışsa da, TBMM 1 Kasım 1922’de çıkarılan bir yasa ile saltanat makamına son verilmiştir.  Ayrıca bu yasa ile halifeliğin devam etmesine ve halifelik makamına da Osmanlı hanedanından bir kişinin getirilmesine karar verilmiştir. Saltanatın Kaldırılmasının Nedenleri  Laik devlet düzeni ve millî egemenlik ilkesi ile bağdaşmaması  Ulusal egemenlik yolunda engel oluşturması  Lozan Görüşmeleri’nde güçlü hareket etme isteği  Padişah ve İstanbul Hükûmeti’nin Millî Mücadele karşıtı tavır sergilemesi  Yönetimdeki iki başlılığa son verilmek istenmesi  TBMM’nin saltanatın kaldırıldığı gün halifelik makamına dokunmaması ve Osmanlı hanedanından Abdülmecit Efendi’yi halife olarak seçmesinin temel sebebi, ortamın henüz böyle bir gelişmeye hazır olmamasıdır. Ayrıca İngiltere’nin kendisine sığınan padişah Vahdettin’in halifelik nüfuzundan faydalanması da önlenmek istenmiştir.  Halifelik makamına seçilen Abdülmecit Efendi (II. Abdülmecit) son İslâm halifesidir. Saltanatın Kaldırılmasının Sonuçları  Yönetimde iki başlılığa son verilmiştir.  Laik devlet düzeni için ilk adım atılmıştır.  Millî egemenlik yolunda önemli bir adım atılmıştır.  İmparatorluktan ulusal devlete geçişin adıdır.  Osmanlı Devleti’nin son padişahı Vahdettin (VI. Mehmet) 17 Kasım 1922’de ülkeyi terk etmiş ve Osmanlı Devleti resmen yıkılmıştır.  Lozan Görüşmeleri’nde Türk milletini sadece TBMM temsil etmiştir.  Türk Milletinin tek temsilcisinin TBMM olduğu kesinleşmiştir.  Devlet başkanlığı sorunu ortaya çıkmış ve rejim tartışmalarına neden olmuştur. Bu durum Cumhuriyet’in ilânını hızlandırmıştır.  Saltanatın kaldırılması I. TBMM Dönemi’ne ait bir gelişmedir. I. TBMM’nin gerçekleştirdiği ilk ve tek inkılâp saltanatın kaldırılmasıdır. MUSTAFA KEMAL’İN İLK BASIN TOPLANTISI (16 OCAK 1923)  Mustafa Kemal’in Millî Mücadele’yi destekleyen 6 büyük gazetenin başyazarı ile yaptığı 5,5 saatlik ilk basın toplantısı 16 Ocak 1923’te İzmit’te gerçekleşmiştir.  Bu basın toplantısı gelecekteki Cumhuriyet rejiminin fikrî temelini oluşturmaktadır.  Mustafa Kemal, yapacağı yurt gezisiyle halkın nabzını yoklayacak, toplumda bir deprem etkisi yapacak atılım ve devrimlerle ilgili olarak da aydınlarla görüşecekti.  Basın toplantısına katılacak gazetecileri İzmit’e getirmekle de Ankara Hükûmeti’nin İstanbul’daki temsilcisi Dr. Adnan (Adıvar) Bey görevlendirilmiştir.  Dr. Adnan Adıvar başkanlığında İstanbul’dan yola çıkan gazeteciler şunlardır:  Tevhid-i Efkâr’ın başyazarı Velit Ebüzziya  Vakit’in başyazarı Ahmet Emin (Yalman)  Akşam’ın başyazarı Falih Rıfkı (Atay)  İleri’nin başyazarı Suphi Nuri (İleri)  İkdam’ın başyazarı Yakup Kadri (Karaosmanoğlu)  Tanin’in başyazarı İsmail Müştak (Mayakon)  Kafilede Adnan Adıvar’ın eşi Halide Edip (Adıvar) ve Adnan Bey İstanbul’a gelene kadar onun görevini yerine getiren Kızılay Başkanı Hamit Bey de yer almış, ayrıca bu topluluğa İleri gazetesinin İzmit Muhabiri Hakkı (Kılıçoğlu) Bey de katılmıştır.  Toplantıda konuşulacakları kaydetmek üzere, ayrıca TBMM’den 4 görevli salondaki yerlerini almıştır.  Toplantı İzmit halkının “Saray” olarak adlandırdığı Kasr-ı Hümâyun’un alt katındaki geniş salonda gerçekleşmiştir. Sultan Abdülaziz’in Av Köşkü olan bu bina, Sultan II. Mahmut zamanında yapılmıştır.  Toplantıya, 14 Ocak 1923’te annesi Zübeyde Hanım’ı kaybetmesinin verdiği üzüntüyle katılan Mustafa Kemal, 16 Ocak 1923’te, Salı akşamı saat 21.30’da başlayan bu toplantıyı saat 03.00’da bitirmiştir.

110



Mustafa Kemal, toplantıda gazetecilerin sorularına verdiği cevaplarda; Osmanlı’nın savaş politikasına, ulusal bağımsızlık mücadelesine, mücadele sırasında karşılaşılan sorun ve çözümlere, o döneme kadar yapılan çalışmalara ve ileride yapılması gerekenlere ayrıntılarıyla değinmiştir.

ANKARA’NIN BAŞKENT İLÂN EDİLMESİ (13 EKİM 1923)  Ankara’nın başkent oluşunda Atatürk’ün uzağı görüşünün yanında, siyasî, stratejik ve jeopolitik düşünceleri, Kurtuluş Savaşı’nın güvenlik altında idaresi zorunluluğu ve psikolojik faktörlerin rolü büyüktür. Von Der Goltz Paşa’nın başlattığı “başkentin değiştirilmesi” tartışmaları, siyasî gelişmede buna yardımcı olmuştur.  Başkentin İstanbul’dan Anadolu’ya naklini ilk defa öneren Mareşal von Der Goltz’dur. 18 Haziran 1883’te yarbay olarak Türkiye’ye gelen ve değişik tarihlerde 16 yıl Türk ordusunda hizmet eden bu Alman subayı son görevi olan, 6’ncı Ordu Komutanı iken Bağdat’ta hastalanarak ölmüştür. Türkçe’ye çevrilen on askerî eserinden “Millet-i Müsellâha” Atatürk’ün de okuduğu kitaplar arasındadır  Bu konu, İsmet Paşa’nın “Türkiye Devleti’nin makam idaresi, Ankara şehridir.” Şeklindeki tek maddelik yasa tasarısını TBMM’ye sunmasıyla gündeme gelmiştir.  Uzun tartışmalardan sonra oy çokluğu ile 13 Ekim 1923’te Ankara, Yeni Türk Devleti’nin başkenti kabul edilmiştir.  Ankara’nın başkent ilân edilmesinde, Millî Mücadele döneminde Temsil Heyeti’ne merkezlik yapmış olması da etkili olmuştur. CUMHURİYET’İN İLÂNI (29 EKİM 1923)  1920’de TBMM’nin açılması, 1921 Anayasası’nda (Teşkilât-ı Esâsiye’de) “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir.” ifadesine yer verilmesi ve 1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılması, Cumhuriyet rejimine geçişin önemli birer adımı olmuştur. Cumhuriyet’in İlân Edilmesinin Nedenleri  Yeni kurulan Türk devletinde rejiminin belirlenmemiş olması  Devletin yönetim şekli belirlenerek rejim tartışmalarına son verilmek istenmesi  Saltanatın kaldırılmasından sonra devlet başkanlığı sorununun ortaya çıkması  Fethi Okyar Hükûmeti’nin 27 Ekim 1923’te istifa etmesiyle, Meclis Hükûmeti Sistemi’nden kaynaklanan hükûmet kurma bunalımının yaşanması (Ekim Bunalımı)  Ulusal egemenlik anlayışını güçlendirme isteği  Hükûmet kurma bunalımının Kabine Sistemi’ne geçilmekle aşılabileceğini düşünen Mustafa Kemal ve diğer Meclis üyeleri arasında yeni hükûmet ile ilgili çalışmalar yapılırken, 28 Ekim gecesi Cumhuriyet rejiminin ilânına karar verilmiş ve 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilân edilmiştir. Yeni kurulan hükûmetle birlikte yapılan seçimler sonrası;  Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal  Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Başbakanı İsmet İnönü  Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Meclis Başkanı Ali Fethi Okyar  Mustafa Kemal 4 dönem Cumhurbaşkanlığı yapmış ve ölümüne kadar sürmüştür. (29 Ekim 1923-10 Kasım 1938) Böylece Türkiye Cumhuriyeti tarihinde en uzun süre Cumhurbaşkanı olan kişi Mustafa Kemal Atatürk olmuştur. Atatürk’ün vefatından sonra ise 11 Kasım 1938’de İsmet İnönü Cumhurbaşkanı olmuştur.  Atatürk’ün vefatı nedeniyle 10-11 Kasım 1938 tarihleri arasında bir (1) günlüğüne vekâleten Cumhurbaşkanlığı görevini yürüten ve Türkiye Cumhuriyeti tarihinde en kısa süre Cumhurbaşkanı olarak görev yapan kişi Çankırı Milletvekili Mustafa Abdülhalik Renda’dır.  Çankırı Milletvekili Mustafa Abdülhalik Renda, Kurtuluş Savaşı’ndan sonra İzmir’in ilk vlisi olmuş, 1.3.1935–5.8.1946 tarihleri arasında da TBMM Başkanlığı yaparak en uzun süre görevde kalan TBMM Başkanı olmuştur.  Atatürk döneminin son Başbakanı Celâl Bayar’dır. (25 Ekim 1937-11 Kasım 1938) Cumhuriyet’in İlân Edilmesinin Sonuçları  Yeni Türk Devleti’nin rejimi (Cumhuriyet) belirlenerek tartışmalara son verilmiştir.  Cumhurbaşkanı’nın belirlenmesi ile devlet başkanı sorunu çözülmüştür.  Ulusal egemenlik yolunda çok önemli bir adım daha atılmıştır.  Cumhurbaşkanı, başbakan ve meclis başkanının görevleri belirlenmiştir.  Meclis Hükûmeti Sistemi’nden “Kabine Sistemi”ne geçilmiş, böylece yürütme işleri hız kazanmıştır. (Hükûmet kurma bunalımı aşılmıştır.)  Bu tarihten itibaren kurulan hükûmetler “Cumhuriyet Hükûmeti” adını almıştır.  İnkılâpların yapılması için gerekli demokratik ortam oluşmuştur. Cumhuriyet’in İlânı İle 1921 Anayasası (Teşkilâtı Esâsiye)’nda Yapılan Değişiklikler (1923 Yılı Değişiklikleri)  29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilânıyla 1921 Anayasası (Teşkilât-ı Esâsiye)’nın bazı maddelerinde değişiklikler yapılmıştır. Bu değişikliklerin bazıları şunlardır;  “Devletin yönetim şekli cumhuriyettir.” maddesi anayasaya eklenmiştir.  “Cumhurbaşkanı meclis içerisinden meclis tarafından 4 yılda bir seçilir” maddesi anayasaya eklenmiştir.  “Bakanlar meclis içerisinden ve Başbakan tarafından seçilir ” maddesi anayasaya eklenmiş, böylece Meclis Hükûmeti Sistemi’nden “Kabine Sistemi”ne geçilmiştir.  “Devletin dini İslâm’dır.” maddesi anayasaya eklenmiştir.  “Devletin dili Türkçedir.” maddesi anayasaya eklenmiştir.  “Devletin başkenti Ankara’dır.” maddesi anayasaya eklenmiştir.  1921 Anayasası (Teşkilât-ı Esâsiye)’nda yapılan ilk değişiklik Cumhuriyet’in ilânıdır.

111



Ankara, 13 Ekim 1923’te başkent olarak ilân edilmişti. Cumhuriyet’in ilânı ile birlikte yapılan değişiklikle Ankara’nın başkent olduğu anayasaya eklenmiştir.

HALİFELİĞİN KALDIRILMASI (3 MART 1924)  Saltanat kaldırılırken halifelik makamına dokunulmamıştı. Çünkü halk böyle bir değişime hazır değildi. Ancak 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilânından sonra sıra halifeliğin kaldırılmasına gelmiştir. Yapılacak olan devrimlerin önündeki en büyük engelin halifelik makamı olduğu düşünülüyordu. Halifeliğin Kaldırılmasının Nedenleri  Yönetimde “Laik Bir Devlet Yapısı”nın oluşturulmak istenmesi  Yönetimde iki başlılığın önlenmek istenmesi (Cumhurbaşkanı ve Halife)  Halifeliğin “Cumhuriyet Rejimi” ile çelişmesi  Halifeliğin “Ulusal Egemenlik” anlayışıyla çelişmesi  Halifeliğin “Millî Devlet” anlayışıyla çelişmesi  Yapılacak olan devrimlerin önünü açma isteği  Son halife Abdülmecit Efendi’nin dış ülkelerin (özellikle de İngiltere’nin) desteği ve kışkırtmalarıyla bir devlet başkanı gibi hareket etmesi  Hintli lider İmam Ağa Han ile Afgan lideri Emir Ali’nin halifelikle ilgili olarak İsmet İnönü’ye gönderdikleri mektupların basına yansıması  Yukarıdaki nedenlere bağlı olarak halifelik 3 Mart 1924 tarihinde kaldırılmış, yönetimdeki  ikiliğe son verilerek Cumhuriyet ve devrimler güvence altına alınmıştır.  Böylece Laik düzene geçişin en önemli aşaması gerçekleştirilmiştir. Halifeliğin Kaldırılmasının Sonuçları  Laik devlet düzenine geçişin en önemli aşaması gerçekleşmiştir.  İnkılâpların önündeki en büyük engel ortadan kaldırılmıştır.  Yönetimdeki iki başlılık önlenmiştir.  Ümmet anlayışından “Millî Devlet” anlayışına geçilmiştir.  Ulusal egemenlik yolunda önemli bir adım daha atılmıştır. HALİFELİĞİN KALDIRILDIĞI 3 MART 1924’TE YAPILAN DİĞER ÇALIŞMALAR  3 Mart 1924’te halifelik makamının kaldırılmasıyla birlikte ayrıca bazı değişiklikler de yapılmıştır. Bunları şu şekilde gösterebiliriz: 1-Osmanlı Hanedanının Yurt Dışına Çıkarılmasına Dair Kanun kabul edilmiştir.  Bu kanunun çıkarılmasında, hanedan çevresinde eski rejim yanlılarının toplanmalarını engelleme isteği etkili olmuştur.  Böylece Osmanlı hanedanının saltanat ve halifelik makamını tekrar gündeme getirmesi engellenmiştir. 2-Şer’iye ve Evkaf Vekâleti kaldırılmıştır.  Şeriye Vekâleti’nin yerine Diyanet İşleri Başkanlığı kurulmuş, Ankara Müftüsü Börekçizâde  Mehmet Rıfat Efendi, 1 Nisan 1924’te Diyanet İşleri Başkanlığı’na getirilmiştir. Ayrıca “Şer’iye Mahkemeleri” de kapatılmıştır.  Evkaf Vekâleti’nin yerine ise Vakıflar Genel Müdürlüğü kurulmuştur.  Şeyhü’l-islâmlık makamı kaldırılmıştır.  Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kurulmasıyla birlikte Şeyhülislâmlık makamı kaldırılmıştır. 3-Tevhid-i Tedrisat Kanunu kabul edilmiştir.  Bu kanunla, tüm eğitim öğretim kurumları birleştirilmiş ve Maarif Bakanlığı’na bağlanmıştır.  Böylece eğitimin laikleşmesi yolunda önemli bir adım atılmıştır. 4-Erkân-ı Harbiye Vekâleti kaldırılmıştır.  Orduyu siyasetten ayırmak için kaldırılan Erkân-ı Harbiye Vekâleti’nin yerine Genel Kurmay Başkanlığı kurulmuştur. TÜRKİYE’DE GENEL VE YEREL SEÇİMLER (1923-1939) 1. 1923 Genel Seçimleri  1923 yılında yapılan seçimlerin 3 Nisan 1923 tarih ve 320 sayılı kanun çerçevesinde yapılması kararlaştırılmıştır. Bu gelişme üzerine Mustafa Kemal de, 8 Nisan 1923’te Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun seçimlerde izleyeceği politikayı gösteren ve ilk maddesi “Hâkimiyet milletindir.” olan “9 umde”yi yayımlamıştır.  Haziran-Temmuz 1923 tarihleri arasında yapılan seçimlere Mustafa Kemal Ankara ve İzmir’den katılmış, her iki yerden de seçimi kazanması üzerine kendisi Ankara’yı tercih etmiştir.  1923 yılı seçimlerinde, 72 ilde yapılan seçim sonucunda 287 milletvekili seçilmiştir. Seçimi Mustafa Kemal’in de içinde yer aldığı I. grup adayları kazanmış ve yeni (II.) TBMM 11 Ağustos 1923’te açılmıştır. 2. 1927 Genel Seçimleri  1927 seçimleri de 3 Nisan 1923 tarih ve 320 sayılı yasa çerçevesinde yapılmıştır. 30 Temmuz-5 Ağustos tarihleri arasında ikinci seçmen seçimleri yapılmış, milletvekilliği seçimi ise 2-6 Eylül tarihleri arasında olmuştur.  63 seçim çevresinde yapılan seçimler sonucunda toplam 316 milletvekili TBMM’ye girmiştir. 1927 seçimleri sonrası oluşan TBMM, 1 Kasım 1927-26 Mart 1931 tarihleri arasında 3 yıl, 7 ay 19 gün açık kalmıştır. 3. 1930 Yerel Seçimleri  1930 yerel seçimleri öncesinde 3 Nisan 1930'da 1580 sayılı Belediye Kanunu kabul edilmiş ve Türk kadınına ilk kez siyasî hak verilerek belediye seçimlerinde “seçme ve aday olma” hakkı tanınmıştır.

112



Türk kadınının ilk kez siyasî hakkını kullandığı 1930 yerel seçimlerine Cumhuriyet Halk Fırkası ve Serbest Cumhuriyet Fırkası katılmış, toplam 502 seçim bölgesinden 471’inde Cumhuriyet Halk Fırkası, 31’inde Serbest Cumhuriyet Fırkası kazanmıştır.  1930 yerel seçimleri Türk siyasî tarihinde çok partili hayata geçiş ve demokratikleşme sürecinde önemli bir yere sahiptir. 4. 1931 Genel Seçimleri  Mustafa Kemal Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kendini feshetmesinden sonra geniş bir yurt gezisine çıkmış, gezi sonrası edindiği bilgiler doğrultusunda seçimlere ilişkin CHP açısından önemli kararlar almıştır.  Bu kararlar neticesinde, 1931 genel seçimlerinde CHP 22 ilde 30 milletvekilliği için aday göstermemiş, buralarda bağımsızların seçilmesi için onlara fırsat tanımıştır. Ancak bu adaylardan laik, cumhuriyetçi ve milliyetçi olmaları istenmiştir.  25 Nisan 1931’de yapılan milletvekili seçimlerinde CHP’den 287 aday, bağımsızlardan ise ancak 20’si seçilebilmiştir. 1931 yılı seçimleri sonucunda oluşan TBMM, 4 Mayıs 1931-23 Aralık 1934 tarihleri arasında 3 yıl 9 ay 13 gün açık kalmıştır. 5. 1933 Muhtarlık Seçimleri  TBMM tarafından çıkarılan 26 Ekim 1933 tarih ve 2349 sayılı kanunla Türk kadınına köy ihtiyar heyetlerine ve muhtarlığa seçilme hakkı verilmiştir.  Bu kanun çerçevesinde ilk muhtarlık seçimi, 12 Kasım 1933 tarihinde Aydın’ın Çine ilçesine bağlı Karpuzlu Bucağı’nın Demirci Dere Köyü’nde yapılmış ve seçimi 500 oy alan Gülkız Ürbül Hanım (Gül Esin) kazanmıştır.  Cumhuriyet Halk Fırkası Genel Sekreteri Recep Peker Gül Hanım’ı çektiği telgrafta; “Türkiye’nin ilk kadın muhtarı olmak büyük bir şereftir. Kutlu olsun. Sizin ve aynı vazifeleri  alacak kız kardeşlerimizin Türk kadınının üstünlüğü hakkındaki davamıza hak kazandıracak örnekler vereceklerine şüphe yoktur.” şeklinde tebrik etmiştir.  Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kadın muhtarı seçilen Gül Esin, çok önemli hizmetlerde bulunmuştur. Kumarı yasaklamak, kız kaçırma olaylarını önlemek, evlilik yapacak gençlerin yanında olmak bunlar arasındadır. 6. 1935 Genel Seçimleri  Seçimden önce 4 Aralık 1934’te İsmet İnönü ve 191 arkadaşı TBMM’ye ortak bir önerge vererek seçim kanununda bazı maddelerin değiştirilmesini istemişlerdir. Bu doğrultuda seçim kanunundaki bazı maddeleri değiştiren düzenleme sonucunda 5 Aralık 1934’te kadınlara ilk kez milletvekili seçme ve seçilme hakkı verilmiştir.  Aynı yasa ile seçmen yaşı 18’den 22’ye çıkarılmış, ayrıca milletvekillerine saylav, meclise ise kamutay adı verilmiştir.  8 Şubat 1935’te yapılan seçimlerde 383 erkek, 17 kadın milletvekili seçilmiştir. Ancak 1936 yılı başlarında, boşalan milletvekillikleri için yapılan “ara seçim”de Çankırı Milletvekili seçilen emekli öğretmen Hatice Özgenel ile bu sayı 18’e çıkmıştır.  1935 yılı seçimlerinin bir diğer özelliği de ilk kez azınlıklardan milletvekili seçilmiş olmasıdır. Seçim sonucuna göre, bağımsızlara ayrılan kontenjandan 4’ünü azınlık milletvekilleri kazanmış ve gayr-i müslim yurttaşlar ilk kez Meclis’e girmişlerdir.  57 seçim çevresinde yapılan 1935 seçimleri sonrası toplam 399 milletvekilinin katılımıyla açılan TBMM, 1 Mart 1935-27 Ocak 1939 tarihleri arasında 4 yıl, 1 ay, 18 gün gibi tek parti döneminin en uzun ömürlü meclisi olmuştur. 7. 1939 Genel Seçimleri  26 Mart 1939’da yapılan bu seçimlerin 420’sini CHP, 4’ünü bağımsız milletvekilleri kazanmıştır. Toplam 424 milletvekilinin girdiği TBMM, 3 Nisan 1939-15 Ocak 1943 tarihleri arasında çalışmış, Hatay’ın Türkiye’ye katılması üzerine Hatay’ı temsilen 5 milletvekilinin daha katılımıyla milletvekili sayısı 429 olmuştur.  Bu seçimlerde öne çıkan farklılık seçim sonrası oluşan TBMM’de CHP milletvekilleri içinden CHP tarafından belirlenen “Müstakil Grup” uygulamasına geçilmesidir.  Müstakil Grup, Cumhuriyet Halk Partisi’nin 29 Mayıs-3 Haziran 1939 tarihleri arasında toplanan V. Büyük Kurultay’ında benimsediği tüzük gereği, hükûmet ve parti çalışmalarını denetlemek için parti bünyesinde oluşturulan bir gruptur. 21 kişilik bu Müstakil Grubun başkanı da, CHP’nin de başkanı olan İsmet İnönü’dür. HUKUK ALANINDA YAPILAN İNKILÂPLAR     

1924 Anayasası’nın Kabulü 20 Nisan 1924 1924 Anayasası’nda Yapılan Değişiklikler 1928-1946 Medenî Kanun’un Kabulü 17 Şubat 1926 Avrupa Hukuk Sisteminden Yararlanılması 1926-1932 Kadınlara Siyasî Haklar Verilmesi 1930 (B)-1933 (M)-1934 (V)

1924 ANAYASASI’NIN KABULÜ (20 NİSAN 1924)  1921 Anayasası (Teşkilât-ı Esâsiye) savaş koşullarında hazırlanmış son derece kısıtlı bir anayasaydı. Temel hak ve özgürlükler gibi konulara yer verilmemişti. Ayrıca, bu anayasada Osmanlı döneminden kalan bazı yasaların toplumun ihtiyaçlarına cevap verememesi daha kapsamlı bir anayasayı zorunlu kılmıştır.  Bu nedenlere bağlı olarak komisyonun hazırladığı yeni anayasa tasarısı 20 Nisan 1924’te II. TBMM tarafından kabul edilerek yürürlüğe girmiştir.  1924 Anayasası’nın kabulüyle, hem 1876 Anayasası (Kanun-i Esâsi) hem de 1921 Anayasası (Teşkilât-ı Esâsiye) yürürlükten kaldırılarak iki başlı anayasal düzene son verilmiştir.  Toplam 6 bölüm ve 105 maddeden oluşan 1924 Anayasası’na göre; o Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir. o Türkiye Devleti’nin yönetim şekli cumhuriyettir. o Türkiye Devleti’nin dini İslâm, başkenti Ankara, dili Türkçedir. o Güçler Birliği-Görevler Ayrılığı ilkesi geçerlidir. o Yasama, yürütme ve yargı meclisin kontrolündedir.

113





o Meclis yürütme yetkisini hükûmet aracılığı ile kullanır. o Yargı gücü bağımsız mahkemeler tarafından kullanılır. o Seçimler 4 yılda bir yapılır. o Cumhurbaşkanı 4 yıllık süre için meclis içerisinden meclis tarafından seçilir. o Seçme yaşı 18, seçilme yaşı 30’dur. o Seçme ve seçilme hakkı sadece erkelere aittir. o Türkiye Cumhuriyeti’nin tüm vatandaşları kanunlar önünde eşittir. o Seçim sistemi çift derecelidir. o Atatürk İlkeleri devletin temel ilkeleridir. 1924 Anayasası’nın kabulünden sonra TBMM’nin 23 Nisan 1924 tarihli oturumunda, Kurtuluş Savaşı süresince düşmanla işbirliği yaptığı gerekçesiyle bazı üst düzey makamlarda bulunan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının listesi hazırlanmış ve bu kişilerin sürgün edilmesi karalaştırılmıştır. Türk siyasî tarihinde bu listede adı geçen kişilere Yüzellilikler (150’likler) adı verilmiştir. 1924 Anayasası 1960 İhtilâli’ne kadar yürürlükte kalmış, böylece günümüze kadar Türk anayasa tarihinde en uzun süreli anayasa olmuştur.

1924 ANAYASASI’NDA YAPILAN BAZI ÖNEMLİ DEĞİŞİKLİKLER  1928’de “Devletin dini İslâm’dır.” maddesi anayasadan çıkarılmıştır.  1928’de Cumhurbaşkanı ve milletvekillerinin yemin şekli değiştirilmiş ve yemin metni içindeki dinî terimler kaldırılmıştır. (“Vallahi” yerine “Namusum üzerine ant içerim” şeklinde)  1930’da kadınlara belediye seçimlerine katılma hakkı verilmiştir.  1933’te kadınlara muhtarlık seçimlerine katılma hakkı verilmiştir.  1934’te kadınlara milletvekili seçme ve seçilme hakkı verilmiştir.  1934’te seçmen yaşı 18’den 22’ye çıkarılmıştır.  1937’de “Atatürk’ün altı temel ilkesi” anayasaya eklenmiştir.  1945’te içeriği değiştirilmeden dili Türkçeleştirilmiştir.  1946’da seçim sistemi değiştirilerek tek dereceli seçim sistemine geçilmiştir. MEDENÎ KANUN’UN KABULÜ (17 ŞUBAT 1926)  Osmanlı Devleti’nde medenî hukuk, İslâm kurallarına göre düzenlenmişti. XIX. Yüzyılda hazırlanan Mecelle’nin;  İslâm hukukuna dayanması ve İslâm dininin kurallarını barındırması  Laik bir medenî hukuk olmaması  Yeni Türk devletinin ihtiyaçlarını tam olarak karşılayamaması  Sadece Müslüman kesime uygulandığı için patrikhanenin birtakım hukukî yetkilerini devam ettirmesine yol açması gibi nedenlere bağlı olarak Laik bir medenî hukuk oluşturulması ihtiyacı doğmuştur.  8 Nisan 1924’te İslâm hukukuna göre hüküm veren “Kadılık” müessesi kaldırılarak mahkemeler birleştirilmiştir.  17 Şubat 1926’da ise İsviçre Medenî Kanunu örnek alınarak Türk Medenî Kanunu kabul edilmiş, 4 Ekim 1926’da yürürlüğe girmiştir.  Medenî Kanun’un İsviçre’den alınmasının en önemli sebebi, Avrupa’daki en yeni ve en çağdaş medenî kanun olmasıdır.  Ş E M A - Bu kodlama Şahıs Hukuku-Eşya Hukuku-Medeni Hukuk-Aile Hukuku olarak Medeni Kanunla düzenlenmiştir. MEDENÎ KANUN’LA  Laik ve çağdaş bir hukuk sisteminin temelleri atılmıştır.  Türkiye’de hukuk birliği sağlanmıştır.  Evlilik devlet denetimine alınarak resmî nikâh zorunlu hale getirilmiştir.  Evlilikte tek eşlilik zorunlu hale getirilmiştir.  Kadın-erkek arasında toplumsal ve malî alanlarda eşitlik sağlanmıştır.  Boşanma hakkı kadına da tanınmıştır.  Şahitlikte erkekle kadın eşit konuma getirilmiştir.  Reşit yaştaki kişilere din seçme özgürlüğü getirilmiştir.  Aile birliği devlet güvencesi altına alınmıştır.  Kadınlara “istediği mesleğe girebilme hakkı” tanınmıştır.  Mirasta kız ve erkek çocuklar arasında eşit paylaşım sağlanmıştır.  Anneye de çocuğun velâyetini alma hakkı tanınmıştır.  Azınlıklar da bu kanuna tâbi olmuş, böylece patrikhanenin mahkeme kurma yetkisi sona ermiştir. (patrikhanenin dünyevî yetkileri elinden alınmıştır.)  Medenî Kanun’la sadece toplumsal alanda kadın-erkek eşitliği sağlanmıştır. Kadınlara siyasî hak (seçme ve seçilme) verilmemiştir.  Ayrıca, Türk kadını “kendi soyadını kullanabilme” hakkı ile “evlilikte edinilen mallara ortaklık” hakkını ancak 2002 yılında elde edebilmiştir. Bu nedenle, 1926 tarihli Medenî Kanun bu yenilikleri kapsamamaktadır.

114

AVRUPA HUKUK SİSTEMİ’NDEN YARARLANILMASI        

1926’da İtalya’dan Ceza Kanunu alınmıştır. 1926’da İsviçre’den Ticaret Kanunu alınmıştır. 1926’da İsviçre’den Borçlar Kanunu alınmıştır. 1927’de İsviçre’den Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu alınmıştır. 1929’da Almanya’dan Ceza Muhakemeleri Kanunu alınmıştır. 1929’da Almanya’dan Deniz Ticareti Kanunu alınmıştır. 1929’da Fransa’dan İdare Hukuku alınmıştır. 1932’de İsviçre’den İcrâ İflas Kanunu alınmıştır. KADINLARA SİYASÎ HAKLAR VERİLMESİ

 Medenî Kanun’un kabulü ile sosyal yaşamda kadın-erkek eşitliği sağlanmış, ancak kadınlara herhangi bir siyasî hak verilmemişti.  Bu yüzden siyasî yaşamda kadınlara da çeşitli haklar verilerek, onların yönetime katılmaları ve böylece ulusal egemenlik anlayışının tam olarak yerleşmesi amaçlanmıştır. Belediye seçimlerinde seçme ve seçilme hakkı  Kadınların belediye seçimlerinde seçme ve aday olma hakkı 3 Nisan 1930'da Belediye Kanunu'nun kabul edilmesiyle tanındı. Kadınların katıldığı ilk belediye seçimleri  Kadınlar siyasal haklarını ilk kez 1930 yılındaki Belediye seçimlerinde kullandılar. Seçimler, Eylül başından Ekim’in 20’sine kadar sürdü. Şehir meclislerine girebilen kadınlar arasında İzmir seçimlerinde Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF)’nın iki kadın adayı olan Hasane Nalan ve Benal Nevzat Hanımlar ile, İstanbul seçimlerinde CHF adayı olan Rana Sani Yaver (Eminönü), Seniye İsmail Hanım (Beykoz), Ayşe Remzi Hanım (Beyoğlu), Nakiye (Beyoğlu), Latife Bekir (Beyoğlu) Hanımlar vardır. Köy muhtarı seçme ve seçilme hakkı  Köy Kanunu'nun 20. Maddesinin değiştirilmesine dair 26 Ekim 1933 tarihli ve 2329 sayılı kanunun çıkarılmasıyla; kadınların köy muhtar ve heyetlerine seçilme hakkı tanındı. İlk kadın muhtarın seçimi  Aydın'ın Çine ilçesine bağlı Demirdere köyünde (Bugünkü Karpuzlu ilçesi) yaklaşık 500 oy alarak seçimi kazanan Gül Esin, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kadın muhtarı oldu. Milletvekili seçme ve seçilme hakkı  Türkiye’deki kadınlar milletvekili olabilmek için ilk adımı 1923’te atmışlardı. Bu adım, kadınların 1923 yılında Nezihe Muhiddin önderliğinde ilk kadın partisi “Kadınlar Halk Fırkası”nı kurma isteğidir. Fakat 1909 Seçim Kanunu sebebiyle bu parti kurma girişimi, Kadınlar Halk Fırkası’nın Türk Kadınlar Birliği adlı derneğe dönüşmesi ile sonuçlanmıştı.  1924 anayasası hazırlanırken kadınların milletvekili seçme ve seçilme hakkına sahip olması gündeme geldi ancak TBMM genel kurulunda bu hakların yalnızca erkeklere tanınması fikri ağır bastığından kadınlar siyasal haklar sağlayamadılar.  Gerekli yasal değişiklik 1934 yılında Başbakan İsmet İnönü ve 191 milletvekilinin sunduğu Anayasa ve Seçim Kanununda değişiklik yapılmasını öngören yasa önerisi sonucu gerçekleşti. Öneri, 5 Aralık 1934’te Mecliste görüşüldü. Yapılan oylamada, 317 üyeli Meclis'te, oylamaya katılan 258 milletvekilinin tamamının oyuyla değişiklik önerisi kabul edildi. Anayasanın 10. ve 11. Maddeleri değiştirilerek her kadına 22 yaşında seçme, 30 yaşında seçilme hakkı verildi. Bu anayasa değişiklikleri çerçevesinde İntibah-ı Mebusan Kanunu (Milletvekili Seçimi Kanunu)’nda 11 Aralık 1934’de yapılan değişiklikler sonucu anayasada tanınan haklar seçim kanunuyla da düzenlendi.  Yasanın çıkmasının ardından 7 Aralık 1934’te, Türk Kadınlar Birliği İstanbul’da Beyazıt Meydanı’nda büyük bir kutlama mitingi ve Beyazıt’tan Taksim’e bir yürüyüş düzenledi. Kadınların katıldığı ilk genel seçimler  Kadınların katıldığı ilk genel seçimleri, 8 Şubat 1935 yılında yapılan TBMM 5. dönem seçimleridir. Bu seçimlerde 17 kadın milletvekili T.B.M.M’ye girdi. 1936 yılı başında boşalan milletvekillikleri için yapılan ara seçimnde emekli öğretmen Hatice Özgenel’in Çankırı milletvekili olarak seçilmesiyle meclisteki kadın milletvekili sayısı 18’e çıktı EĞİTİM VE KÜLTÜR ALANINDA YAPILAN İNKILÂPLAR  Tevhid-i Tedrisat Kanunu 3 Mart 1924  Medreselerin Kapatılması 11 Mart 1924  Maarif Teşkilâtı Hakkında Kanun 2 Mart 1926  Yeni Türk Harflerinin Kabulü 1 Kasım 1928  Millet Mektepleri’nin Açılması 24 Kasım 1928  Türk Tarih Kurumu’nun Açılması 15 Nisan 1931  Halkevlerinin Açılması 19 Şubat 1932  Türk Dil Kurumu’nun Açılması 12 Temmuz 1932  Eğitim, Kültür ve Sanat Alanındaki Diğer Çalışmalar 1923-1937  Osmanlı Devleti’nde eğitim sıbyan mekteplerinde başlar, ardından bu eğitim medreselerde devam ederdi. Eğitim sisteminin modern ve çağdaş bir yapıda olmaması eğitim alanında köklü yeniliklerin yapılmasını bir bakıma zorunlu kılmıştır.

115

EĞİTİM VE KÜLTÜR ALANINDA İNKILÂPLARIN YAPILMASINDA; Ω Ω Ω Ω Ω

Eğitim-öğretim kurumlarında birliğin sağlanmak istenmesi Eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanmak istenmesi Eğitimi kolaylaştırma ve yaygınlaştırma düşüncesi etkili olmuştur. Millî bilinç oluşturma fikri Osmanlı eğitim sisteminin laik ve çağdaş olmaması

TEVHİD-İ TEDRİSAT KANUNU (ÖĞRETİM BİRLİĞİ YASASI) (3 MART 1924)  Dönemin Millî Eğitim Bakanı Hüseyin Vâsıf Çınar ile elli arkadaşının hazırladığı bir önerge ile Mart 1924’te TBMM’de kabul edilmiştir.  Bu kanunla; ülkedeki eğitim kargaşasına son vermek, ülkede kültür birliği sağlamak ve millî ve laik değerler taşıyan bir eğitim sistemi kurmak amaçlanmıştır.  “Öğretimin Birleştirilmesi Yasası” olarak da bilinen bu kanunla, Türkiye’deki bütün okullar Maarif (Millî Eğitim) Bakanlığı’na bağlanmıştır. Böylece;  Eğitim-öğretimde ikiliğe son verilmiştir.  Türkiye’de eğitim-öğretim birliği sağlanmıştır.  Ulusal, laik ve çağdaş eğitimin temelleri atılmıştır.  İlköğretimin zorunlu ve parasız olacağı belirtilmiştir.  Millî kültür birliğinin sağlanması için ortam hazırlanmıştır.  Dinî esaslara dayalı eğitim anlayışı terk edilmiştir.  Azınlık okulları ve yabancı okullar devlet denetimi altına alınmıştır.  Şer’iye ve Evkaf Vekâleti’nin bütçesine ayrılan eğitim payı Maarif Bakanlığı’na devredilmiştir. MEDRESELERİN KAPATILMASI (11 MART 1924)  Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile dinin eğitim üzerindeki etkisine son verildiği için bu kanun gereğince dönemin Millî Eğitim Bakanı Vâsıf Çınar’ın 11 Mart 1924 tarihli genelgesiyle medreseler kapatılmıştır.  Medreselerin kapatılması üzerine, din adamı yetiştirmek ve bu ihtiyacı karşılamak için İmam Hatip Okulları ve Darü’l-fünûn’a bağlı “İlâhiyat Fakültesi” açılmıştır.  Medreselerin kapatılması ile;  Eğitim-öğretimde ikilik ortadan kaldırılmıştır.  Eğitimde laikleşme ve millîleşme süreci hızlanmıştır. MAARİF TEŞKİLÂTI HAKKINDA KANUN (2 MART 1926) o 2 Mart 1926’da çıkarılan bu kanunla; Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun ışığı altında eğitim işleri düzenlenerek müfredat programları yenilenmiş ve çağa uygun hale getirilmiştir. Maarif Teşkilâtı’na Dair Kanun ile;  Devletin izni olmadan okul açılması yasaklanmış, bugünkü modern eğitim sisteminin temelleri atılmıştır. (Karma Eğitim Sistemi’ne geçilmiştir.)  Eğitimde fırsat eşitliği ön planda tutularak, öğretimin parasız olduğu kabul edilmiş, bu yönüyle halkçı devlet anlayışına hizmet edilmiştir.  Okul programları yeniden düzenlenmiş, ABD’li uzman John Dewey’in görüşlerinden yararlanılmıştır.  Yabancı okullardaki Tarih, Coğrafya, Türkçe ve Felsefe derslerinin Türk öğretmenler tarafından okutulması kararlaştırılmıştır.  Yabancı okulların Türk müfettişlerce denetlenmesi karara bağlanmıştır.  1926 tarihli Maarif Teşkilâtı’na Dair Kanun’da belirlenen orta öğretim kurumları arasında ise şunlar vardır:  Liseler Orta Mektepler  İlk Muallim Mektepleri Köy Muallim Mektepleri  Cumhuriyet dönemi eğitim sisteminde okullardaki teftiş hizmetlerine dayanak oluşturan ilk yasal düzenleme, 1923’te kabul edilen Maarif Müfettişleri Talimatnamesi ile İlk Tedrisat Müfettişlerinin Vazifelerine Dair Talimatname’dir. YENİ TÜRK HARFLERİ’NİN KABULÜ (1 KASIM 1928)  Cumhuriyet’in ilk yıllarında gerçekleştirilen en önemli devrimlerden biri de, kuşkusuz Yeni Türk Harfleri’nin kabul edilmesidir.  Bu konuyla ilgili olarak II. Meşrutiyet döneminde birtakım çalışmalar yapılmışsa da herhangi bir başarı sağlanamamıştır.  Öte yandan bu konu ilk kez 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihleri arasında toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde gündeme gelmiş, ancak gündem dışı olduğu gerekçesiyle işleme konulmamıştır.  Sonuçsuz kalan bu girişimlerden sonra, Mustafa Kemal Atatürk’ün 8 Ağustos 1928 tarihinde İstanbul Sarayburnu Parkı’ndaki gazinoda yaptığı bir konuşma, ülke genelinde harf seferberliğinin başlamasını sağlamıştır.  Bu gelişmelerin sonucu olarak 1 Kasım 1928 tarihinde Türk Harf Devrimi yapılmış, Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun TBMM’de kabul edilmiştir. YENİ TÜRK HARFLERİNİN KABULÜNDE;  Okuma-yazmanın ayrıcalık olmaktan çıkarılmak istenmesi  Arapçanın yazım ve teknik olarak karmaşık olması  Arap harflerinin Türkçenin ses yapısına uymaması  Okuma-yazmayı kolaylaştırmak ve okur-yazar oranını arttırmak  Batı kültürü ile bütünleşmek düşünceleri etkili olmuştur.  Rusya’nın Orta Asya Türklerine uyguladığı asimile politikası

116

YENİ TÜRK HARFLERİNİN KABUL EDİLMESİYLE DE;  Batı dünyası ile bütünleşme süreci hızlanmıştır.  Konuşma dili ile yazı dili arasındaki uyumsuzluk giderilmiştir.  Okuma-yazma oranı ve kültür seviyesi artmıştır.  Avrupa’daki bilim ve teknolojideki ilerlemelerin takip edilmesi kolaylaşmıştır.  Batı dillerinden tercümeler kolaylaşmış ve artmıştır.  Basılan kitap sayısı artmıştır.  Türkiye’de Latin harfleriyle çıkarılan ilk gazete Mardin Gazetesi’dir. (1928) MİLLET MEKTEPLERİNİN AÇILMASI (24 KASIM 1928)  Millet Mekteplerinin açılmasındaki temel amaç, yeni harflerin kısa sürede tüm halka öğretilmesi ve okur-yazar oranının arttırılmak istenmesidir.  Bu amaçla 24 Kasım 1928’de Millet Mektepleri Talimatnamesi hazırlanmıştır. Bu talimatname ile 14-45 yaş arasındaki her Türk vatandaşının bu mekteplere devam etmesi zorunlu tutulmuştur.  Ayrıca Mustafa Kemal bu talimatname ile Başöğretmen seçilmiş; Kayseri, Tekirdağ, Bursa, Çanakkale, Eceabat, Gelibolu, Sinop, Samsun, Turhal, Tokat, Sivas ve Amasya’yı kapsayan çok uzun bir yurt gezisine çıkarak yeni harfleri bizzat halka öğretmek için çalışmıştır.  Millet Mektepleri, bütün yurtta başlayan okuma-yazma seferberliğinin bir sonucu olarak 1 Ocak 1929 tarihinden itibaren açılmaya başlamıştır. TÜRK TARİH KURUMU’NUN AÇILMASI (15 NİSAN 1931)  Türk Devrimi’nin genel amacını çağdaş uygarlık düzeyine ulaşmak, hatta ulusal kültürü düzeyin üzerine çıkarmak olarak saptayan Mustafa Kemal, bu düşüncesini gerçekleştirmek için Türk tarihinin araştırılmasına da büyük önem vermiştir.  Bu amaçla 15 Nisan 1931’de Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti’ni (1935’te Türk Tarih Kurumu adını almıştır.) kurmuş ve bu konuda çok önemli bir adım atmıştır.  Kurumun ilk başkanı Tevfik Bıyıklıoğlu’dur. (1931-1932) Türk Tarih Kurumu’nun kurulmasında;  Anadolu ve Orta Asya’daki Türk topluluklarının tarihini aydınlatmak  Ümmetçi tarih anlayışı yerine millî tarih anlayışını geçerli kılmak  Türklerin sarı ırktan olmadığını ortaya koymak  Türk toplumunda millî bilinç oluşturmak düşünceleri etkili olmuştur. Türk Tarih Kurumu bünyesinde;  1931 yılında liseler için 4 ciltlik bir “Genel Tarih” kitabı hazırlanmıştır.  Mustafa Kemal Atatürk, liseler için hazırlanan bu tarih kitabını bizzat incelemiş, kitapta “Hz. Muhammed’in Hayatı ve Savaşları” ile ilgili bölümü yeterli görmeyerek bu bölümü kendisi tekrar kaleme almıştır.  9 Temmuz 1932’de Türk Tarih Kurumu’nun ilk bilimsel kurultayı yapılmış, bu I. Tarih Kongresi’nde “Türk Tarih Tezi” ortaya atılmıştır.  Bu tezle; ulusal anlayışta bir tarih görüşünün egemen kılınması, Türk uygarlığının tarihin en eski uygarlıklarından biri olduğunun kanıtlanması, Anadolu üzerindeki birtakım tarihsel iddiaların asılsızlığının ispatlanması ve Türklerin kökeninin Orta Asya olduğunun gösterilmesi amaçlanmıştır.  1933’te Anadolu’daki kalıntıları inceleyerek yurdumuzun tarih öncesi dönemini aydınlatmak amacıyla, Cumhuriyet tarihinin ilk arkeolojik kazısını Ahlatlıbel’de gerçekleştirmiştir. (Kazı Başkanı Dr. Hamit Zübeyr Koşay’dır.)  1935’in ilk kazısını ise kendi parası ve elemanlarıyla Alacahöyük’te yapılmıştır.  1937 yılında II. Tarih Kongresi toplanmış, bu kongreye yabancı bilim adamları da katılmıştır.  Atatürk, vasiyeti üzerine mal varlığının bir kısmını TTK’ya bağışlamıştır.  Prof. Dr. Afet İnan, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Türk kadın tarihçisidir. HALKEVLERİNİN AÇILMASI (19 ŞUBAT 1932)  Mustafa Kemal Atatürk’ün öncülüğünde, inkılâpları halka öğretmek ve halkın kültürel gelişimine katkı sağlamak amacıyla 19 Şubat 1932’de açılmıştır.  İlk dönemlerde toplam 14 merkezde açılan Halkevleri, 1912’de kurulup 1931’de kapatılan Türk Ocakları’nın yerini almıştır.  Atatürk Dönemi’nde açılan Halkevlerinin sunduğu başlıca hizmetler ise şunlardır;  Okuma-yazma öğretmek için kurslar düzenlenmiştir.  Yöresel değerleri tanıtmak amaçlı dergi yayımlanmıştır. (Ülkü Dergisi)  Dikiş, nakış gibi çeşitli beceri kursları düzenlenmiştir.  Sağlık kurallarının öğretilmesi ve uygulaması sağlanmıştır.  Yaygın “halk okulu” hizmeti görmüştür.  Sanat, edebiyat, müzik, dans, tiyatro, spor, sosyal yardım, kütüphane, kurs vb. pek çok konuda halkın kültürel gelişimine katkı sağlamıştır.  1932-1951 yılları arasında etkin olarak varlık gösteren Halkevleri, 1951’de Adnan Menderes tarafından kapatılmıştır. TÜRK DİL KURUMU’NUN AÇILMASI (12 TEMMUZ 1932)  Mustafa Kemal, Türkçeyi ulusallaşmayı sağlayan etkenlerden biri olarak görmüş ve bu konuda çalışmalar yapılmasını istemiştir.  Bu amaçla 12 Temmuz 1932’de Türk Dili Tetkik Cemiyeti’ni (1936’da Türk Dil Kurumu adını almıştır.) kurmuş ve bu konuda da çok önemli bir adım atmıştır.  Kurumun ilk başkanı Sâmih Rıfat Horozcu’dur. (1932)

117

Türk Dil Kurumu’nun açılmasında;  Türkçeyi yabancı dillerin boyunduruğundan kurtarmak  Aydın dili ile halk dili arasındaki farklılıkları gidermek  Türkçenin zenginliğini ortaya çıkarmak  Türkçeyi zenginleştirmek ve güzelleştirmek  Toplumsal anlaşma ve bütünleşmeyi sağlamak  Türkçeyi bilim ve kültür dili düzeyine yükseltmek düşünceleri etkili olmuştur. Türk Dil Kurumu bünyesinde;  26 Eylül-5 Ekim 1932 tarihleri arasında Atatürk’ün başkanlığında Dolmabahçe Sarayı’nda I. Türk Dil Kurultayı toplanmıştır.  Atatürk’ün 26 Eylül 1932’de gerçekleştirdiği I. Dil Kurultayı’nın yıl dönümleri, her yıl 26 Eylül’de “Dil Bayramı” olarak kutlanmaktadır.  1932 yılında Türk afiş sanatı ve reklamcılığının ilk temsilcilerinden İhap Hulusi Görey, Atatürk'ün siparişi üzerine yıllarca ilkokul birinci sınıflarında okutulan Alfabe'nin kapağını tasarlamıştır.  Ünlü bir dilbilimci ve aynı zamanda Türk Dil Kurumu’nun da ilk genel sekreteri olan Agop Martayan, Türkçenin gelişimine çok büyük katkı sağlamıştır. Bu katkılarından dolayı kendisine Atatürk tarafından “Dilaçar” soyadı verilmiştir.  Mustafa Kemal Atatürk, Türk dili konusunda bizzat çalışmış ve 1937’de Türkçe terimlerle bir Geometri Kılavuzu yazmıştır.  Atatürk, vasiyeti üzerine mal varlığının bir kısmını da TDK’ya bağışlamıştır                              

EĞİTİM, KÜLTÜR VE SANAT ALANINDAKİ DİĞER ÇALIŞMALAR (1923-1937) 1923’te Atatürk’ün direktifleriyle Ankara Arkeoloji Müzesi açılmıştır. 1923’te Atatürk’ün direktifleriyle Reşit Saffet Atabinen tarafından Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu kurulmuştur. Türkiye'de ilk broşür, ilk afiş, ilk turistik rehberleri ve ilk karayolu haritası bu kurum tarafından basılmıştır. 1924’te Türkiye’de alan öğretmeni yetiştirmek amacıyla müzik eğitimi veren ilk kurum olan Mûsiki Muallim Mektebi Ankara’da açılmıştır. 1924’te Türkiye’deki ilk maden mühendisliği okulu olan Yüksek Maadin ve Sanayi Mühendis Mektebi Zonguldak’ta açılmıştır. 1924’te Mızıka-yı Hümâyun Ankara’ya taşınmış ve Millî Savunma Bakanlığı’na bağlanmıştır. 1924’te Topkapı Sarayı müze hâline getirilmiştir. 1925’te Ankara’da Hukuk Mektebi açılmıştır. 1926’da Atatürk döneminde Türk ve Batı müziklerinin birlikte yürütüldüğü tek müzik eğitimi kurumu olan Darü’l-elhan (Nağme Evi/Şarkı Evi) İstanbul Belediye Konservatuarı’na çevrilmiştir. 1926’da Sarayburnu’ndaki Gülhâne Parkı’nda ilk Atatürk Heykeli açılmıştır. 1926’da Konya’da Asâr-ı Atike (Mevlâna) Müzesi açılmıştır. 1926’da Ankara’da Gazi Eğitim Enstitüsü açılmıştır. 1927’de Sanayi-i Nefise Mektebi Güzel Sanatlar Akademisi’ne çevrilmiştir. 1928’de Müstakil Ressamlar ve Heykeltıraşlar Birliği kurulmuştur. 1930’da İstanbul’da Opera Cemiyeti kurulmuştur. 1930’da Ankara Etnografya Müzesi halka açılmıştır. (Burası 1938-1953 yılları arasında Atatürk’ün naaşının geçici olarak konulduğu yerdir.) 1932’de halkın kültürel gelişimi ve eğitimi için Halkevleri açılmıştır. 1932’de Mızıka-yı Hümâyun Cumhurbaşkanlığı Filarmoni Orkestrası’na dönüştürülmüş ve Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlanmıştır. 1932’de İsmail Hakkı Tonguç öncülüğünde Türkiye’deki ilk resim-iş bölümü açılmıştır. 1933’te Üniversite Reformu yapılmıştır. 1933’te Darü’l-fünun İstanbul Üniversitesi’ne çevrilmiştir. 1933’te Ankara’da Yüksek Ziraat Enstitüsü açılmıştır. 1934’te Ayasofya Camii müzeye çevrilmiş, 1935’te Atatürk bu müzeye bir ziyaret gerçekleştirmiştir. 1934’te Türkiye’deki ilk opera olan Özsoy Operası, ülkemizi ziyaret eden İran Şahı Rıza Şah Pehlevî onuruna Ankara Halkevi’nde sahnelenmiştir. 1934’te Atatürk’ün isteği ve direktifleriyle Ahmet Adnan Saygun tarafından, yeni Türk ulusunun doğuşunu anlatan Taşbebek Operası bestelenmiştir. 1934’te müzik öğretmeni yetiştirmek ve müzik alanında çalışmalar yapmak için Ankara’da Millî Mûsiki ve Temsil Akademisi açılmıştır. 1934’te Dârü’l-bedâyi İstanbul Şehir Tiyatroları’na dönüştürülmüştür. Afife Jale “Emel” rolü ile ilk Türk kadın tiyatro oyuncusu olmuştur. 1936’da Ankara Devlet Konservatuarı kurulmuştur. 1936’da Ankara’da Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi açılmıştır. 1936’da Mülkiye Mektebi Siyasal Bilgiler Fakültesi’ne dönüştürülmüştür. 1937’de İstanbul/Dolmabahçe’de Resim ve Heykel Müzesi açılmıştır. Cumhuriyet döneminin ilk resim sergisi burada açılmıştır.

118

         



TOPLUMSAL ALANDA YAPILAN İNKILÂPLAR Kılık, Kıyafet ve Şapka Kanunu 25 Kasım 1925 Tekke, Türbe ve Zâviyelerin Kapatılması 30 Kasım 1925 Milâdî Takvimin Kabulü 1 Ocak 1926 Uluslararası Saat Sisteminin Kabulü 1 Ocak 1926 Uluslararası Rakamların Kabulü 20 Mayıs 1928 Uluslararası Ölçü Birimlerinin Kabulü 1 Nisan 1931 Hafta Tatilinin Pazar’a Alınması 27 Mayıs 1935 Soyadı Kanunu’nun Kabulü 21 Haziran 1934 Atatürk’ün düşünce yapısında ve anlayışında Çağdaşlaşma 3 alanda temel ekseni oluşturmaktadır. Bunlar; Çağdaş Devlet Çağdaş Uygarlık Çağdaş Toplum Bu nedenle Atatürk, diğer pek çok alanda olduğu gibi toplumsal alanda da çağdaşlaşmayı sağlamak için önemli çalışmalar yapmıştır.

Toplumsal alanda inkılâpların yapılmasında ise;  Ayrıcalıksız ve kaynaşmış bir toplum oluşturulmak istenmesi  Toplumsal alanda eşitliğin sağlanmak istenmesi  Toplumsal alandaki ikiliklerin ortadan kaldırılmak istenmesi  Toplumun çağdaşlaştırılmak istenmesi  Batı kültürü ile uyumun sağlanmak istenmesi KILIK-KIYAFET VE ŞAPKA KANUNU (25 KASIM 1925)  Osmanlı Devleti’nde yaşayan vatandaşlar arasında kıyafet konusunda birlik yoktu. Nitekim aydınlar Batı tarzı giyinmekle birlikte fes giyiyor, Müslüman ve Hıristiyan din adamları ise dinî kıyafetlerle dolaşıyordu.  Mustafa Kemal’in öncülüğünde; toplumu çağdaş bir görünüme kavuşturmak, kılıkkıyafet alanında karışıklığı önlemek, Batı ile bütünleşmek ve kıyafet konusunda toplumda birlik sağlamak amacıyla çalışmalara başlanmıştır.  İlk olarak 25 Kasım 1925’te Şapka Giyilmesi Hakkında Kanun kabul edilmiş, erkeklerin fes, kalpak, kavuk giymeleri yasaklanarak şapka giyilmesi zorunlu kılınmıştır.  Şapka Kanunu ile sadece erkeklerin şapka giymesi zorunlu hale getirilmiş, kadınlarla ilgili herhangi bir düzenleme yapılmamıştır. Ancak Atatürk, çağdaşlaşma adımı olarak eşi Latife Hanım’ı modern tarzda giydirerek örnek olmaya çalışmıştır.  Mustafa Kemal Atatürk, çağdaş bir toplum için son derece önemli bir unsur olan kılık-kıyafet konusunda da öncülük etmiş ve ilk olarak Kastamonu’da, daha sonra da İnebolu’da halkı şapka takarak selamlamıştır.  Kastamonu’da fes ve sarığı eleştiren Atatürk, “Fikrimiz, zihniyetimiz tepeden tırnağa kadar medenî olacaktır. Medeniyet öyle bir ateştir ki, ona kayıtsız kalanları yakar ve mahveder.” demiştir.  3 Aralık 1934 tarihinde çıkarılan bir yasayla, yetkili olmayanların sarık ya da dinsel kıyafet giymeleri de yasaklanmış, din adamlarının da sadece ibadet yerlerinde ve törenlerde dinî kıyafet giymelerine izin verilmiştir. Bu düzenlemeden Diyanet İşleri Başkanı, patrik ve hahambaşı muaf tutulmuştur. Bu kanun, toplumsal yaşamda bir anlamda laikleşmeyi amaçlamıştır.  25 Kasım 1925’te kabul edilen Şapka Kanunu ve takip eden uygulamalar ile;  Toplum çağdaş bir görünüme kavuşmuştur.  Kıyafet karmaşasına ve ikiliklere son verilmiştir.  Kıyafet konusunda sosyal eşitsizlikler önlenerek Halkçılık ilkesinin, dinî kıyafet uygulamasına son verilerek de Laiklik ilkesinin gelişmesi sağlanmıştır. TEKKE, TÜRBE VE ZÂVİYELERİN KAPATILMASI (30 KASIM 1925)  Anadolu’nun Türkleşmesine ve Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna çok önemli katkılar sağlayan bu dinsel kurumlar, Cumhuriyet döneminde amaçlarından tamamen sapmıştır. Nitekim rejime ve yapılan inkılâplara karşı olanların barınma merkezi haline gelmişler ve dini sömürü aracı olarak kullanmışlardır.  Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, 30 Ağustos 1925’teki ünlü Kastamonu söylevinde "Ölülerden medet ummak, medenî bir cemiyet için şindir (lekedir). Efendiler ve ey millet! Biliniz ki Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler ve meczuplar memleketi olamaz. En doğru, en hakiki tarikat medeniyet tarikatıdır." sözleriyle tüm yurtta tekke ve zâviyelerin kapatılacağının işaretini vermiştir.  30 Kasım 1925’te Konya Milletvekili Refik Koraltan ve beş arkadaşının önerisiyle meclise sunulup kabul edilen “Tekke ve Zâviyeler ile Türbelerin Seddine ve Türbedarlar ile Bazı Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun” ile;  Toplumun çağdaşlaşması ve laikleşmesi yolunda çok önemli bir adım atılmıştır.  Toplumu düşünce olarak çağdaşlaştırmaya yönelik hareket edilmiştir.  Ayrıca şeyhlik, dervişlik, müritlik, dedelik, seyitlik, çelebilik, babalık, falcılık, büyücülük, üfürükçülük ve muskacılık gibi eylem, unvan ve sıfatların kullanılması ile bu unvanlarla ilgili kıyafetlerin giyilmesi yasaklanmıştır.  Bu kanunun uygulanması esnasında, tarihe mâl olmuş; dinî, ilmî ve siyasî liderlerin mezarlarına dokunulmamıştır. (Yavuz Sultan Selim, Fatih Sultan Mehmet vb.)

119

TAKVİM, SAAT, RAKAM, ÖLÇÜ BİRİMLERİ VE HAFTA SONU TATİLİNDE YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER (1926-1935)  Mustafa Kemal Atatürk, Türk devletinin ve toplumunun uluslararası alanda Avrupa medeniyetiyle uyum içerisinde olmasına son derece özen göstermiştir. Bu amaçla toplumsal alanda yapılan inkılâpların temel çıkış noktası Batı medeniyeti olmuştur. MİLÂDÎ TAKVİM’İN KABULÜ (1 OCAK 1926)  Osmanlı Devleti’nde sosyal yaşamda Hicrî Takvim malî işlerde ise Rumî Takvim kullanılıyordu. Bu durum da, Batı ile ilişkilerde karışıklıklara neden oluyordu.  Bunu önlemek için 25 Aralık 1925’te Milâdî Takvim kabul edilerek Batı dünyasıyla uyumsuzluklara son verilmiştir.  1 Ocak 1926’dan itibaren Miladî Takvim’in kullanılmaya başlanmasıyla bu alanda birliktelik sağlanmıştır. ULUSLARARASI SAAT SİSTEMİ’NİN KABULÜ (1 OCAK 1926)  26 Aralık 1925’te kabul edilen kanun ile “alaturka saat” denilen ve yaz-kış güneşin batışını “12:00” olarak kabul eden “ezanî ve vasatî” sistem kaldırılarak uluslararası saat usulü uygulanmaya başlamıştır.  Uluslararası saat sistemi de 1 Ocak 1926’dan itibaren uygulamaya başlanmış ve bu konuda da Avrupa ile uyum süreci hızlanmıştır. ULUSLARARASI RAKAMLARIN KABULÜ (20 MAYIS 1928)  Osmanlı Devleti’nde harflerde olduğu gibi Arap rakamları kullanıyordu. Ancak bu durum Batılı ülkelerle olan uluslararası sosyal ve ekonomik ilişkilerde sorun yaratıyordu. Bu sorunu önlemek için 20 Mayıs 1928’de uluslararası rakamlar kabul edilmiştir. ULUSLARARASI ÖLÇÜ BİRİMLERİNİN KABULÜ (1 NİSAN 1931)  Osmanlı döneminde kullanılan dirhem, okka, endaze, arşın gibi eski ölçü birimleri standart değildi ve uygulamalarda karışıklık yaratıyordu.  Bunu önlemek için 1 Nisan 1931’de çıkarılan bir kanunla Batı’ya uygun olarak onlu sisteme göre düzenlenmiş litre, kg, metre gibi modern ölçü birimleri kullanılmaya başlanmıştır. Böylece ölçü birimlerindeki ikilikler ortadan kaldırılmış, uygulamalarda birlik sağlanmıştır. HAFTA TATİLİNİN PAZAR’A ALINMASI (1 HAZİRAN 1935)  Cumhuriyetin ilk yıllarında Osmanlılarda olduğu gibi hafta tatili Cuma günü olarak sürdürülmüştür. Bu durum Pazar günü tatil yapan Avrupa ülkeleri ile ilişkilerde sorunlara yol açmıştır. Ayrıca ülkedeki gayr-i müslimlerin kendi kutsal günlerinde tatil yapmaları da karışıklıklara neden olmuştur.  Tüm bu karışlıkları ve sorunları gidermek için 1 Haziran 1935’te kabul edilen bir yasa ile hafta tatili Pazar günü olarak kabul edilmiştir.  Takvim, saat, rakam, ölçü birimleri ve hafta sonu tatili gibi konularda değişiklikler yapılmasında temel amaç; Batılı devletlerle uluslararası ilişkileri kolaylaştırmak, toplumsal yaşamdaki bazı uygulamalarda birlik sağlamak, Avrupa ile olan ticarî ve malî konulardaki karışıklıkları gidermek ve Batı uygarlığı ile bütünleşmektir.  Hafta tatilinin Pazar gününe alınmasını sağlayan 1935’te çıkarılan Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Kanunu’nda bayram ve diğer tatil günleriyle de ilgili düzenleme yapılmıştır. SOYADI KANUNU’NUN KABULÜ (21 HAZİRAN 1934)  Osmanlı Devleti’nde yaşayan vatandaşlar arasında soyadı zorunluluğu yoktu. Baba adı, doğum yeri ve lakapları ile ayırt ediliyordu. Bu durum sosyal yaşamda ve resmî işlemlerde (askerlik, miras, eğitim, evlilik vb.) karışıklıklara neden oluyordu.  Bu sorunları önlemek amacıyla 21 Haziran 1934’te Soyadı Kanunu çıkarılmıştır. Bu kanunla herkesin ilk isminin dışında bir soyadı taşıması zorunlu hale getirilmiştir. Ayrıca yine bu kanunla; © Osmanlı sosyal yapısını devam ettiren eski unvanlar kaldırılmıştır. (Hacı, Hafız, Hoca, Molla, Bey, Ağa, Efendi, Paşa, Zâde, Hazret…) © Osmanlı’dan kalan rütbe, nişan ve madalyaları taşımak yasaklanmıştır. © Alınacak soyadların Türkçe olması, ayrıcalık belirtmemesi, genel ahlâka aykırı ve gülünç olmaması kararlaştırılmıştır. © Toplumsal ve ekonomik alanlarda yaşanan karışıklıklara ve sınıfsal ayrıcalıklara son verilerek Halkçılık ilkesinin gelişmesi sağlanmıştır. © Dinsel unvanların kullanılmasına son verilerek de dolaylı olarak Laiklik ilkesinin gelişmesi sağlanmıştır.  24 Kasım 1934’te kabul edilen bir kanunla Mustafa Kemal’e “ATATÜRK” soyadı verilmiş, 17 Aralık 1934’de çıkarılan bir yasayla da “ATATÜRK” soyadının bir başkası tarafından kullanılması yasaklanmıştır.  Mustafa Kemal’e “Atatürk” soyadının verilmesini, Naim HazımONAT Konya Mebusu ve Edebiyet Hocası önermiştir.

120

EKONOMİ ALANINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR 

Yeni Türk devletinin Kurtuluş Savaşı’nda sonra öncelik verdiği konuların başında ekonomik kalkınma gelmektedir. Nitekim bu konuya ilişkin Atatürk, “Siyasî, askerî zaferler ne kadar büyük olurlarsa olsunlar, ekonomik zaferlerle taçlandırılmazlarsa meydana gelen zaferler devam edemez, az zamanda söner.” demiştir.  Bu ilke doğrultusunda Millî Mücadele’nin kazanılmasından sonra ekonomik alanda kalkınma için pek çok inkılâp gerçekleştirilmiştir. Bu inkılâplarla;  Ekonominin bağımsızlığını sağlamak  Ülkede sanayinin kurulmasını sağlamak  Millî Ekonomi ilkesini hayata geçirmek.  Yabancıların elindeki işletmeleri millîleştirmek  Özel sektörü güçlendirerek ekonomiyi kalkındırmak  Bu hedefleri gerçekleştirmek, Millî Ekonomiyi oluşturmak ve ekonomik hedefleri belirlemek için 17 Şubat 1923’te İzmir İktisat Kongresi düzenlenmiştir. 1) İZMİR İKTİSAT KONGRESİ (17 ŞUBAT 1923)  Kongrenin temel amacı, Türkiye’nin ekonomik kalkınmadaki hedeflerini, izleyeceği plânı ve Millî (Bağımsız) Ekonominin temel ilkelerini saptamaktır.  Kongrenin başkanlığını Kâzım Karabekir yapmıştır.  Kongre yeri olarak İzmir’in seçilmesinde İzmir’in;  Türkiye’nin en önemli ihracat limanlarından biri olması  Türkiye’nin en önemli ticaret merkezlerinden biri olması.  Kurtuluş Savaşı’nın noktalandığı yer olması  Kongreye; çiftçi, sanayici, tüccar ve işçi kesimin temsilcilerinden toplam 1135 kişi katılmıştır. Katılımın, ekonominin her alanından olması kongrenin halkçı yönünü ortaya koymaktadır.  Kongrede “Millî Ekonomi” ilkesi benimsenmiş ve Misak-ı İktisadî (Ekonomi Andı) kararları kabul edilmiştir. Misâk-ı İktisadî ile “ekonomik kalkınmanın ulusal bağımsızlığımızın içinde kendi kaynaklarımızla gerçekleştirileceği” belirtilmiştir. Kongrede alınan kararlar doğrultusunda tarım, ticaret ve sanayi alanlarında da çok önemli çalışmalar yapılmıştır. 2) MİSÂK-I İKTİSADÎ KARARLARI  Hammaddesi yurt içinde bulunan sanayi dalları kurulmalıdır.  Yerli sanayinin gelişmesi için gümrüklerde önlemler alınmalıdır.  Yabancı tekellerinden kaçınılmalıdır.  Demiryolu yapımına önem verilmelidir.  Sanayinin gelişimi için “Özel Sektör” desteklenmelidir.  Ticaretin gelişmesi için bir banka kurulmalıdır.  Vergi sisteminde değişiklikler yapılmalı, aşar vergisi kaldırılmalıdır.  İşçilere sendika ve grev hakkı tanınmalıdır.  Kabotaj hakkımız kullanılmalıdır.  Küçük imalâttan hızlı bir şekilde fabrikalara geçilmelidir.  Anonim şirketlerin kurulması kolaylaştırılmalıdır.  İzmir İktisat Kongresi’nde ilk kez harf inkılâbının yapılması gündeme gelmiş, ancak kabul edilmemiştir. Buna rağmen kongrede “Okuma Bayramı” kabul edilmiştir. İzmir İktisat Kongresi doğrultusunda;  1924’te Türkiye İş Bankası kurulmuştur.  1925’te Ticaret ve Sanayi Odaları Kanunu çıkarılmıştır.  9 Aralık 1925’te Yerli Kumaştan Elbise Giyilmesine Dair Kanun çıkarılmıştır. Bu kanunla; dışa bağımlılığın azaltılması, yerli üretimin desteklenmesi ve sanayileşmenin çabuklaştırılması durumlarına az da olsa katkı sağlamıştır.  1927’de Teşvik-i Sanayi Kanunu çıkarılmıştır. TARIM ALANINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR Ekoniminin temeli olan tarım alanında düzenleme yapılarak köylünün durumunun düzeltilmesi gerekli görülmüş ve Köycülük Siyaseti uygulanmıştır. Buna göre; köylü ağır vergi yükünden kurtarılacak, maddî yönden desteklenecek, toprağı olmayan köylülere toprak verilecek ve köylülerin elindeki üretim imkânları arttırılacaktır. 1) Tarım Sektörünü Destekleyen Bankalar  1924’te Manisa-Akhisar’da Türkiye Tütüncüler Bankası kurulmuştur.  Osmanlı Devleti döneminde (1888) açılan Ziraat Bankası geliştirilmiş, sermaye ve şube miktarı ile imkânları artırılmıştır. 2) Tarım Sektörüyle İlgili Diğer Çalışmalar  1925’te aşar vergisi kaldırılmış, yerine daha az miktarda arazi vergisi getirilmiştir. Böylece köylünün üzerindeki ağır vergi yükü ortadan kaldırılmıştır.  1925’te yabancıların elindeki “tütün işletme hakkı” satın alınarak Tütün Reji İdaresi’ne son verilmiştir.  1925’te bilimsel tarım metotlarını ve modern tarım aletlerinin öğrenilmesini sağlamak amacıyla Atatürk Orman Çiftliği açılmıştır.  1925’te ilk tohum ıslah istasyonu “Islah-ı Buzr” adıyla Eskişehir’de açılmıştır. 

121

 1928’de çiftçinin kredi, makine, tohumluk ürün vb. ihtiyaçlarının daha ucuza karşılanması amacıyla Tarım Kredi Kooperatifleri kurulmuştur.  1929’da topraksız köylüye toprak dağıtılmasını öngören Toprak Reformu Kanunu çıkarılmışsa da istenilen başarı elde edilememiştir.  1932’de çiftçinin ihtiyaçlarını karşılamak için Ziraî Donatım Kurumu açılmıştır.  1933’te bu alanda uzman yetiştirmek için Yüksek Ziraat Enstitüsü kurulmuştur.  1937’de günümüz Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü’nün temelini oluşturan Ziraat Kombinaları açılmıştır.  1937’de Urfa'da Ceylanpınar Devlet Üretme Çiftliği açılmıştır.  1938’de Giresun'da fındık tarımına yönelik Fiskobirlik kurulmuştur.  1938’de sermayesi devlete ait olan Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) açılmıştır. TİCARET ALANINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR Ticaret Sektörünü Destekleyen Bankalar  26 Ağustos 1924’te Atatürk’ün girişimiyle Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk özel bankası olan İş Bankası kurulmuştur. İlk ulusal ticaret bankası olan İş Bankası’nın açılması ile, özel sektöre kredi desteği sağlama ve ticareti canlandırma hedeflenmiştir.  İş Bankası’nın ilk genel müdürü Celâl Bayar’dır. Atatürk, Kurtuluş Savaşı’nda Türk halkının ihtiyaçları için Hindistan Müslümanlarının gönderdiği 250.000 TL’lik para yardımını, bankanın ilk sermayesi olarak bu kuruma bağışlamıştır.  İş Bankası 1927 yılında İtibar-ı Millî Bankası ile birleşmiş, 1928 yılında Türkiye’de ilk kumbara uygulamasını başlatmış ve 1932’de de ilk kez yurt dışında şube açmıştır.  1927’de Eskişehir Bankası (Esbank) kurulmuştur.  1928’de Egebank İzmir’de yöresel bir banka olarak kurulmuştur.  1930’da Merkez Bankası kurulmuş, 3 Ekim 1931’de faaliyete başlamıştır. Merkez Bankası’nın açılmasındaki temel amaç; Türk parasını düzenlemek ve korumaktır. “Millî Para Politikası”nı izleyen Merkez Bankası, ulusal bankalara destek olmuş ve daha önce Osmanlı Bankası’na ait olan “kâğıt para çıkartma” yetkisini üstlenmiştir.  1933’te esnaf ve sanatkârın kredi ihtiyacını karşılamak için Halk Bankası kurulmuştur.  Bir kamu bankası olan Halk Bankası, kaynak yetersizliği nedeniyle ancak 1938 yılında faaliyete geçebilmiştir.  1933’te Zonguldak Yatırım Bankası kurulmuştur.  1933’te Kayseri Millî İktisat Bankası kurulmuştur.  1933’te yerel yönetimlere (belediye) finans yardımı için İller Bankası kurulmuştur.  1937’de deniz ticaretini ve filoları desteklemek amacıyla Denizbank kurulmuştur. Ticaret Sektörüyle İlgili Diğer Çalışmalar  1923 Lozan Barış Antlaşması ile kapitülasyonlar kaldırılmış ve ekonomik bağımsızlık yolunda çok önemli bir adım atmıştır.  1924’te Gölcük’te ilk tersane ünitesi kurulmuştur.  Ticareti geliştirmek için karayolu ve demiryolu yapımına hız verilmiştir.  Yabancılara ait demiryolları ve ticaret işletmeleri satın alınmıştır.  1925’te İstanbul'da Liman İşleri İnhisarı (Tekeli) kurulmuştur.  1 Temmuz 1926’da kabul edilen Kabotaj Kanunu ile karasularımızda yolcu ve yük taşıma hakkı ile önemli limanların işletme hakkı sadece Türk gemicilere verilmiştir. Bu kanunla kapitülasyonların izi tamamen silinmiş ve ticaret filoları gelişmiştir.  1927’de Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kâğıt parası tedavüle çıkarılmıştır.  1929’da yerli tüccarı korumak için “Gümrük Tarife Kanunu” değiştirilmiş ve ilk kez gümrük tarifeleri artırılmıştır.  1929’da Deniz Ticaret Kanunu kabul edilmiştir.  1930’da Merkez Bankası’nın açılmasına bağlı olarak Türk Parasını Koruma Kanunu çıkartılmış, böylece Türk parasının değeri korunmaya çalışılmıştır.  1936’da İzmir Enternasyonal Fuarı açılmıştır. SANAYİ ALANINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR 

Atatürk döneminde, ekonomik kalkınma amaçlı sanayileşmeye son derece önem verilmiştir. Bu sektörü desteklemek için bankalar kurulmuş, pek çok sanayi dalında fabrikalar açılmıştır. Sanayi Sektörünü Destekleyen Bankalar  1925’te Sanayi ve Maadin Bankası kurulmuştur. Bu bankayla, Osmanlı’dan kalan kaynakları ve sermayesi tükenmiş tesislerin üretime başlaması amaçlanmıştır.  1926’da inşaat sanayini desteklemek ve konut kredisi sağlamak amacıyla Emlâk ve Eytam Bankası kurulmuştur.  1932’de Türkiye Sanayi Kredi Bankası kurulmuştur. Bu bankayla, büyük-küçük her türlü sanayi sektörüne ucuz kredi sağlanması amaçlanmıştır.  1933’te Sanayi ve Maadin Bankası’nın yerine Sümerbank kurulmuştur. İlk büyük kompleksi Adana’da açılan Sümerbank, başta tekstil olmak üzere ayakkabı ve kâğıt üretimiyle ilgili fabrikaları da bünyesinde toplamıştır.  Sümerbank, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kamu yatırım bankasıdır.  1935’te madenlerin işletilmesi için Etibank kurulmuştur. Bu bankayla; maden kaynaklarının üretilmesi, pazarlanması, santrallerin inşası, elektrik enerjisi üretimi gibi kalkınmada ekonomik alt yapının oluşturulması amaçlanmıştır.

122

Sanayi Sektörüyle İlgili Diğer Çalışmalar  1926’da ilk şeker fabrikası olan Alpullu (Kırıkkale) Şeker Fabrikası açılmıştır.  1926’da Türkiye’nin ilk özel fabrikası olan Uşak Şeker Fabrikası açılmıştır.  1926’da İstanbul'da inşaat demiri üreten ilk haddehane (imalathane) açılmıştır.  1926’da Bakırköy Çimento Fabrikası kurulmuştur.  1926’da Kayseri Uçak Fabrikası açılmıştır. (1950'li yıllarda kapatılana dek bu fabrikada toplam 112 savaş uçağı üretilmiştir!)  1926’da Eskişehir Uçak Bakım İşletmesi açılmıştır.  1927’de Bünyan (Kayseri) Dokuma Fabrikası hizmete girmiştir.  1927’de Bursa Dokumacılık Fabrikası açılmıştır.  28 Mayıs 1927’de Teşvik-i Sanayi (Sanayiyi Özendirme) Kanunu kabul edilmiş ve özel girişimcilere bazı avantajlar sağlanmıştır. Bu kanun kapsamında yatırımcılara şu olanaklar sağlanmıştır:  Belediye sınırları dışında kurulan işletmelere arazinin ücretsiz sağlanması,  Malzemelerin demir yolları ve deniz yollarında % 30 indirimle taşınması  İşletmelerde kullanılacak ithal malzemenin gümrükten muaf olması  Teşvik-i Sanayi Kanunu, sağlanan bu imkânlara rağmen başarısız olmuştur. Bunun başlıca sebepleri; yeterli sermayenin olmaması, yeterli bilgi, teknik eleman ve tecrübenin olmaması ve 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı’nın olumsuz etkisidir.  1928’de Ankara Çimento Fabrikası açılmıştır.  1928’de Gaziantep'te Mensucat (Tekstil) Fabrikası işletmeye açılmıştır.  1928’de İstanbul Bomonti (Şişli)'de Türk Mensucat Fabrikası hizmete girmiştir.  1928’de Kırıkkale’de Mermi Fabrikası açılmıştır.  1929’da Ayancık Kereste Fabrikası açılmıştır.  1929’da Paşabahçe Rakı ve İspirto Fabrikası hizmete girmiştir.  1930’da Mecidiyeköy Likör ve Kanyak Fabrikası açılmıştır.  1930-1938 yılları arasında ekonomide olan “Devletçilik” modeline geçilmiştir. Bu ekonomi modeliyle büyük sanayi yatırımları devlet eliyle gerçekleştirilmiştir.  1932’de Diyarbakır Tekel Rakı Fabrikası işletmeye açılmıştır.  1933’te Eskişehir Şeker Fabrikası açılmıştır.  1933’te özel sektörün sanayi alanında yatırım gerçekleştirememesi üzerine, devlet sanayileşme işini kendi üzerine almış ve I. Beş Yıllık Sanayi Plânı hazırlanmıştır.  Bu plânın hazırlanmasında ilk dış kredi ve teknik yardım Sovyet Rusya’dan almıştır.  1934’te yürürlüğe giren I. Beş Yıllık Sanayi Plânı’nı uygulama görevi Sümerbank’a verilmiştir. Uygulamaya konulan bu plânla 1934-1938 yılları arasında önemli sanayi işletmeleri kurulmuştur. Sayısı çok fazla olan bu işletmelerin bazıları şunlardır:  1934’te Bursa'da ilk Süttozu Fabrikası açılmıştır.  1934’te Sümerbank Bakırköy Bez Fabrikasının açılışı yapılmıştır.  1934’te Isparta Gülyağı Fabrikası üretime başlamıştır.  1934’te Turhal (Tokat) Şeker Fabrikası açılmıştır.  1934’te Keçiborlu (Isparta) Kükürt Fabrikası üretime başlamıştır.  1935’te Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası üretime başlamıştır.  1935’te Sümerbank Kayseri Dokuma Fabrikası'nın açılışı yapılmıştır.  1935’te Ankara Mamak'ta Gaz Maskesi Fabrikası açılmıştır. (Savunma Sanayii)  1936’da Sümerbank Malatya İplik ve Bez Fabrikası kurulmuştur.  1936’da İzmit Kağıt ve Karton Fabrikası hizmete girmiştir.  1936’da İzmit'teki SEKA Fabrikası’nda ilk kâğıt üretilmiştir.  1937’de Ankara'da ilk Bira Fabrikası kurulmuştur.  1937’de Sümerbank Nazilli Basma Fabrikası açılmıştır.  1937’de İngiltere’nin kredi desteğiyle Karabük Demir-Çelik Fabrikası açılmıştır.  1938’de Gemlik Sunî İpek Fabrikası açılmıştır.  1938’de Bursa Merinos Fabrikası faaliyete geçmiştir.  1938’de Eskişehir İspirto Fabrikası açılmıştır.  1934-1938 yılları arasında uygulanan I. Beş Yıllık Sanayi Plânı kapsamında ayrıca 14 Temmuz 1935’te Türkiye’deki madenlerin araştırılması amacıyla Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (MTA) kurulmuştur.  1938 yılında II. Beş Yıllık Sanayi Plânı hazırlanmışsa da, II. Dünya Savaşı’nın başlaması nedeniyle uygulanamamıştır.

       

BAYINDIRLIK VE ULAŞIM ALANLARINDA YAPILANÇALIŞMALAR Atatürk döneminde, ekonominin gelişmesinde önemli bir yere sahip olan ulaşım ve bayındırlık çalışmalarına da ağırlık verilmiştir. Bu doğrultuda; Yabancıların elindeki demiryolları satın alınarak devletleştirilmiştir. Yeni demiryolları yapılmıştır. 1923-1938 yılları arasında dış destek olmadan 3360 km. demiryolu yapılmıştır. 1948 yılına kadar 45.000 km.’lik karayolu yapılmıştır. 1924’te Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kamu işletmeciliği olan Devlet Demir Yolları Genel Müdürlüğü kurulmuştur. 1925’te Yol Mükellefiyet Kanunu çıkartılarak köy ve kasaba yollarının yapımı için imkânlar sağlanmaya çalışılmıştır. 1925’te Türk Tayyare Cemiyeti kurulmuştur. Türk Tayyare Cemiyeti, daha sonra Türk Hava Kurumu adını alacaktır. Bu kuruma gelir sağlamak için Tayyare Piyangosu düzenlenmiştir.

123

 

Ayrıca Atatürk, Türk Hava Kurumu’na gelir sağlaması için Nutuk’un dağıtım hakkını vermiştir. 1925’de Tayyare Cemiyeti'nin katkılarıyla Ankara'da Türk yapımı ilk planör uçurulmuştur. (Planör: Üzerinde hiçbir güç kaynağı olmadan uçabilen kanatlı hava taşıtı.)  1925’te Kayseri’de Tayyare Mektebi açılmış, burada uçuş elemanı yetiştirilmiştir.  1928’de Haydarpaşa Limanı millîleştirilmiştir.  1932’de Vecihi Bey (Hürkuş) tarafından Kalamış’ta ilk sivil tayyare okulu açılmıştır. Ayrıca Vecihi Bey, ilk sivil havayolu şirketi olan Hürkuş Havayolları’nı kurmuştur.  1933’te Hava Yolları Devlet İşletme İdaresi kurulmuştur.  1935’te Atatürk’ün öncülüğünde Ankara’da Türkkuşu kurulmuştur. Bu okulda planörcü ve paraşütçü yetiştirilmiştir.  Türkkuşu’nun ilk müdürü olan Abdurrahman Türkkuşu ayrıca ilk paraşütçüdür.  Türkkuşu’nda yetişen önemli paraşütçülerden birisi olan Eribe Hanım ise, 29 Ekim 1936’da Cumhuriyet’in 13. yıldönümü gösterilerinde ilk kadın hava şehidi olmuştur.  1936’da Motorlu Uçak Okulu açılmış, burada TSK için pilot yetiştirilmiştir.  1936’da Askerî Hava Okulu'ndan mezun olan Atatürk'ün manevî kızı Sabiha Gökçen dünyanın ilk kadın savaş pilotu olmuştur.  1937’de deniz yollarını ve filoları desteklemek için Denizbank kurulmuştur.  1938’de Devlet Hava Yolları Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Bayındırlık alanında ise;  1924’te Ankara ilk plânlı şehir olarak tanzim edilmiştir.  1925’te Türkiye'nin ilk betonarme köprüsü Menderes Nehri üzerine yapılmıştır.  1928’de Ankara'nın ilk büyük oteli “Ankara Palas” açılmıştır.  1933’te yerel yönetimlere (belediye) finans yardımı için İller Bankası kurulmuştur.  1936’da Türkiye’nin ilk barajı olan “Çubuk Barajı” Atatürk tarafından açılmıştır.  1936’da Paolo Vietti-Violi tarafından Türkiye’nin ilk spor kompleksi olan “Ankara 19 Mayıs Stadyumu” açılmıştır.

                  

SAĞLIK ALANINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR Osmanlı döneminde (1868) kurulan Hilâl-i Ahmer Cemiyeti (Kızılay)’nin yapısı güçlendirilmiştir. 5 Mart 1920 tarihinde Ord. Prof. Dr. Mazhar Osman Bey ve arkadaşları tarafından, Şeyhü’l-islâm Haydarizâde İbrahim Efendi’nin teşvik ve himayesinde halkı ve gençliği uyarmak ve bu yolda mücadele etmek için, merkezi İstanbul’da olmak üzere Hilâl-i Ahdar Cemiyeti (Yeşilay) kurulmuştur. 1920’de Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı kurulmuştur. 1921’de çocuk ölümlerini azaltmak amacıyla aşı kampanyaları düzenlenmiştir. 1921’de Himâye-i Eftal adıyla Çocuk Esirgeme Kurumu kurulmuştur. 1922’de Behçet Uz’un girişimiyle İzmir Veremle Mücadele Cemiyeti kurulmuştur. 1923’te hekimlere zorunlu hizmet uygulaması getirilmiştir. 1924'te Atatürk'ün isteğiyle veremle savaş için İstanbul-Heybeliada'da Heybeliada Sanatoryumu kurulmuştur. (Heybeliada Sanatoryumu 2005'te kapatılmıştır.) 1924-1928 yılları arasında bazı şehirlerde (Ankara, İstanbul, Sivas, Erzurum, Diyarbakır, Trabzon) Numune (Örnek) Hastaneler kurulmuştur. 1928’de Dr. Refik Saydam öncülüğünde Ankara’da Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü kurulmuş, burada sıtma, kolera, veba, tifo gibi bulaşıcı hastalıkların tedavisi ücretsiz sağlanmıştır. Ayrıca bu kurumda aşı ve serum üretimi de yapılmıştır. 1928’de “Tabâbet ve Şuâbatı Sanatlarının Tarz-ı İcrâsına Dair Kanun” çıkarılmış, böylece sağlık personelinin yetki ve sorumlulukları belirlenmiştir. 1930’da sağlık hizmetlerinin anayasası niteliğindeki “Umumî Hıfzıssıhha Kanunu” çıkartılmış, böylece sağlık uygulamalarının esasları belirlenmiştir. 1930’da Atatürk’ün girişimleriyle Etimesgut Numune Dispanseri kurulmuştur. Bu kurum günümüzdeki “Sağlık Ocakları”nın temeli sayılmaktadır. Etimesgut Numune Dispanseri, Atatürk’ün 1937’de yapmış olduğu ziyaretle hayatı boyunca gezdiği tek sağlık kuruluşudur. 1936’da “Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Teşkilâtı ve Memurin Kanunu” çıkarılarak merkez ve taşra örgütünün kuruluşu tamamlanmıştır. İstanbul ve Balıkesir’de ebe okulları açılmıştır. 1921’de Dr. Safiye Ali Türkiye’deki ilk kadın hekim olmuştur. 1924’te Ferdane Bozdoğan Erberk Türkiye’deki ilk kadın diş hekimi olmuştur. 1935’te Pakize İzzet Tarzi Türkiye’deki ilk kadın doğum uzmanı olmuştur. Ayrıca kendisi İstanbul Boğazı'nı yüzerek geçen ilk kadın unvanına sahiptir.

124

NÜFUS POLİTİKASI UYGULAMALARI  Atatürk döneminde, devletin bir sosyal sorumluluğu olarak nüfus politikasına da son derece önem verilmiştir. Bu dönemde uygulanan nüfus politikası doğrultusunda;  1926’da Devlet İstatistik Enstitüsü kurulmuştur.  1927’de ilk kez düzenli nüfus sayımı yapılmıştır. Atatürk Döneminde Ülke Nüfusunu Artırmak Amacıyla Alınan Bazı Tedbirler ve Sonuçları  1929’da fazla çocuk sahibi olan aileler yol vergisinden muaf tutuldu.  1930’da ülkenin birçok yerine doğumevi kuruldu, fakirlere ücretsiz ilaç dağıtıldı.  1931’de altı ya da daha fazla çocuklu ailelere vergi muafiyeti getirildi.  1932’de nüfus artışını istenen seviyeye çıkartmak, anne ve bebek ölüm oranlarını düşürmek için alınması gerekli önlemleri araştırmak üzere nüfus komisyonu kuruldu.  1934’te Türkiye’ye yönelik göçleri teşvik amacıyla göçmenlere gümrük muafiyeti getirildi.  1936’da çok çocuklu ailelere, hazineye ait topraklardan tarla bağışlandı.  1936’da doğum kontrolünü sağlayan ilaç ve araçların kullanılması yasaklandı.  İlk zamanlarda gerek ülke savunması ve gerekse üretim için ülkenin nüfusa özellikle ihtiyacı olduğundan özendirme politikaları izlenmiştir. Fakat ülkede nüfus artışının olması, bazı bölgelere istenenin üzerinde göçün gerçekleşmesi, bu tür göçlerin bir türlü engellenememesi ve bu konuda arzulanan düzeyde planlanlama yapılamaması beraberinde bazı sorunları getirmiştir.         

DİĞER GELİŞMELER 1920’de Amerika’ya giden ilk yolcu gemisi Gülcemal’dir. Türkiye’nin ilk transatlantiği olan Gülcemal, Atatürk’ün deniz gezilerinde kullandığı vapurlardan biridir. 1925’te Sabiha Bengütaş Türkiye’nin ilk kadın heykeltıraşı olmuştur. 1928’de Süreyya Ağaoğlu Türkiye’nin ilk kadın avukatı olmuştur. 1929’da Feriha Tevfik Hanım, Cumhuriyet Gazetesi’nin düzenlediği ve Müslüman kadınların ilk kez katıldığı “Güzellik Yarışması”nda “Türkiye Güzeli” seçilmiştir. 1931’de Atatürk “Yurtta Sulh, Cihanda Sulh” doktrinini ilk kez dile getirmiştir. 1932’de Keriman Halis “Dünya Güzeli” seçilmiştir. 29 Ekim 1933’te Cumhuriyet’in onuncu yılına ithafen, Mustafa Kemal Atatürk tarafından Ankara Hipodromu’nda “10. Yıl Nutku” okunmuştur. 1936’da Türkiye ilk kez Almanya’daki Kış Olimpiyatları’na katılmıştır. 21 Kasım 1938’de Atatürk’ün naaşı geçici olarak Etnografya Müzesi’ne konmuştur.

UYGULAMALARDAKİ İKİLİKLERİ ORTADAN KALDIRMAYA YÖNELİK ÇALIŞMALAR Siyasî Alanda  Saltanatın kaldırılması  Halifeliğin kaldırılması  Şer’iye ve Evkaf Vekâleti’nin kaldırılması  Erkan-ı Harbiye-i Umûmiye Vekâleti’nin kaldırılması  Şeyhü’l-islâmlık makamının kaldırılması Hukuk Alanında  Şer’iye ve Evkaf Vekâleti’nin kaldırılması  Mecelle’nin kaldırılması  Medenî Kanun’un kabul edilmesi  Şeyhü’l-islâmlık makamının kaldırılması  Patrikhane’nin siyasî yetkilerinin elinden alınması Sosyal Alanda  Kılık-Kıyafet ve Şapka Kanunu’nun kabul edilmesi  Soyadı Kanunu’nun kabul edilmesi  Uluslararası saat ve takvimin kabul edilmesi  Uluslararası ölçü birimlerinin kabul edilmesi  Hafta tatilinin Pazar gününe alınması Eğitim Alanında  Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun kabul edilmesi  Medreselerin kapatılması

125

ÇOK PARTİLİ REJİM DENEMELERİ VE KURULAN SİYASİ PARTİLER: CUMHURİYET HALK FIRKASI:9 EYLÜL 1923  Atatürk Dönemi’nde Halk Fırkası kurulmadan önce, Mustafa Suphi tarafından 10 Eylül 1920’de Türkiye Komünist Partisi kurulmuş, ancak 12 Eylül 1922’de TBMM Hükûmeti tarafından kapatılmıştır.  Halk Fırkası, Mustafa Kemal tarafından inkılâpları bir kadro eliyle gerçekleştirmek amacıyla kurulmuştur.  Bu parti, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk siyasî partisidir.  Temeli Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’na dayanmaktadır.  Parti, 10 Kasım 1924’te Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) adını almış ve yapılan inkılâpların öncüsü olmuştur.  Partinin ilk kongresi Sivas Kongresi olarak kabul edilmiş, ikinci kongresinde ise Mustafa Kemal Nutuk adlı eserini okumuştur.  Nutuk 1919-1927 yılları arasını kapsamaktadır.  “Nutuk”, 19 Mayıs 1919’da Samsun’a Çıkış ile başlayıp 20 Ekim 1927’de Gençliğe Hitabe ile son bulur. Ayrıca Atatürk’ün Nutuk’ta kendisine en fazla yer ayırdığı kişi, Millî Mücadele döneminde Kocaeli bölgesini savunan, aynı zamanda Millî Karakol Cemiyeti üyelerinden biri olan Kuvây-i Milliyeci Yahya Kaptan’dır.  Partinin 1931 yılındaki Üçüncü Kurultayı’nda; cumhuriyetçilik, laiklik, milliyetçilik, halkçılık, devletçilik ve inkılâpçılık ilkeleri “ana ilkeler” olarak kabul edilmiş ve bu altı ilke parti programına alınmıştır. Cumhuriyet Halk Fırkası’nın parti programı;  Egemenlik millete aittir.  Kanunların düzeltilmesi gerekmektedir.  Aşar vergisinin kaldırılması gerekmektedir.  Askerlik süresi kısaltılmalıdır.  Atatürk İlkeleri benimsenmelidir.  Öğretim birliğinin sağlanması yolunda adım atılmalıdır.  Özel teşebbüsün teşvik edilmesi konusunda çalışma yapılmalıdır.  Ekonomide “Devletçilik” modelini benimseyen CHP, 1945 yılına kadar ülkeyi tek parti olarak yönetmiştir.  

Birinci TBMM farklı kesimlerden ve düşüncelerden oluşan milletvekillerinden oluşuyordu. Farklı düşüncelere sahip milletvekilleri zamanla kendileri gibi düşünen milletvekilleri bir arya gelerek çeşitli gruplar kurdular. 1.TBMM’DE GRUPLAR ;  Halk Zümresi :Sosyalist düşünce eğilimli kişilerden oluşmuştur.  Tesanüt(Dayanışma) Grubu : Eski İttahat ve Terakkicilerden oluşuyordu.  İstiklal Grubu :Mustafa Kemal’e yakın gençlerden oluşuyordu.  Islahat Grubu:Tutucu ve eski düzenin devamını savunanlardan oluşuyordu.  •Bu gruplar mecliste farklı siyasi düşüncelerin doğmasına , dolayısıyla Kurtuluş Savaşı yıllarında meclis çalışmaların yavaşlamasına neden oluyordu.  Mustafa Kemal bu olumsuz durumu ortadan kaldırmak için önce bu grupları birleştirmeyi denedi.  Bunu başaramayınca kendisi gibi düşünenlerle birlikte “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubunu” kurdu.  •9 Eylül 1923’te Atatürk’ün emriyle bu grup Halk Fırkası adını almıştır.Bu parti Atatürk tarafından kurulan ilk partidir.  •Cumhuriyetin ilanından sonra 10 Kasım 1924’te Cumhuriyet Halk Partisi adını almıştır. Böylece Cumhuriyet Döneminin ilk siyasi partisi kurulmuş oldu.  DİKKAT 1:  Bu Partinin ilk kongresi olarak , Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin temeli kurulduğu için Sivas Kongresi kabul edilmiştir.İkinci Kongresi ise 15 – 20 Ekim 1927 tarihleri arasında gerçekleşen ve Nutkun okunduğu kongredir.M.Kemal nutku günde 6 saatten 36 saatte okumuştur.  DİKKAT 2:  Bu parti 12 Eylül 1980 askeri harekatından sonra kapatılmış sonra yeniden açılmıştır. ORDUNUN SİYASETTEN AYRILMASI  Milletvekilliği ve askerlik görevlerinin bir kişide toplanmasına karşı olan Mustafa Kemal, bu uygulamanın sona ermesi gerektiğini savunarak komutanların vekillik görevinden ayrılmalarını istemiştir.  19 Aralık 1923 tarihinde çıkarılan bir kanun ile, bütün ordu mensuplarının istifa etmeleri ya da emekliye ayrılmaları durumunda vekil olarak seçilebilecekleri şartı getirilmiştir. Bu kanun kapsamında; 26 Ekim 1924’te Kâzım Karabekir, 30 Ekim 1924’te de Ali Fuat Paşa müfettişlik görevlerinden istifa etmişlerdir.  Ordu-siyaset ayrımı, demokratikleşme anlamında da atılan önemli bir adımdır. TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI :17 KASIM 1924 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (17 Kasım 1924)  İlk genel başkanlığını Kâzım Karabekir’in yaptığı partinin başlıca kurucuları;  Kâzım Karabekir  Ali Fuat Cebesoy  Refet Bele  Adnan Adıvar  Rauf Orbay’dır.  Türkiye Cumhuriyeti’nin ikinci partisi, ilk muhalefet partisidir.  Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TPCF) Cumhuriyetçi-Liberal bir partidir.

126

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın parti programı;  Dinî düşünce ve inançlara saygılı olunacaktır. (Laikliğe terstir.)  Bireysel özgürlükler korunacaktır. (Demokrasi)  Tek dereceli seçim sistemi benimsenecektir.  Cumhurbaşkanı olan kişinin milletvekilliği kaldırılmalıdır.  Yerinden yönetim (Adem-i merkeziyet) anlayışı uygulanacaktır.  Hükûmete ait çiftlik ve araziler topraksız köylüye verilmelidir.  Devlet görevlilerinin siyasî partilere üye olması engellenecektir.  Partinin ilk taşra örgütlenmesi Urfa Şubesi’dir.  Programına “dinî inançlara saygılıdır” maddesini koyduğu için laikliğe karşıdır.  Ekonomide CHP’nin “devletçilik” modeline karşı çıkan bu parti, Serbest Ekonomi (Liberalizm) politikasını benimsemiştir.  Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası inkılâplara bağlı kalacağını belirtmiş olsa da, aksine tutucu ve muhafazakâr bir politika izlemiştir. Bu ortam rejime karşı olanlar için iyi bir fırsat yaratmış ve partiyi gerici akımları besleyen bir örgüt konumuna getirmiştir.  Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, 1925 yılında çıkan Şeyh Sait İsyanı’nda etkili olduğu düşüncesiyle 5 Haziran 1925’te kapatılmıştır.  Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın programındaki “dinî düşünce ve inançlara saygılı olunacaktır.” maddesi rejim karşıtlarının parti içine sızmasına yol açmıştır. NASTURÎ İSYANI (7 AĞUSTOS-26 EYLÜL 1924)  Hakkâri ve çevresinde yaşayan Hıristiyan bir grup olan Nasturîlerin bağımsızlık için çıkardığı isyandır.  İsyanın çıkmasında İngiltere’nin kışkırtmaları etkili olmuştur.  İngiltere Musul konusunda kârlı çıkmak için bu isyanı desteklemiştir.  İsyan VII. Kolordu Komutanı Cafer Tayyar Paşa tarafından bastırılmış, isyancılar İngiliz yönetimindeki Irak’a sığınmışlardır. ŞEYH SAİT İSYANI :13 ŞUBAT 1925  Nakşibendî Kürt Lider Şeyh Sait liderliğinde Diyarbakır’da çıkan isyandır.  Laik devlet anlayışını ve rejimi yıkmayı amaçlayan ilk isyandır.  Cumhuriyeti yıkmak, saltanat ve halifeliği geri getirmek, bağımsız bir “Kürt Devleti” kurmak başlıca hedefleridir.  İngiltere Ortadoğu’daki petroller ve Musul konusunda kârlı çıkmak için bu isyanı desteklemiştir.  İsyanın bastırılmasında başarı gösteremeyen Fethi Okyar Hükûmeti istifa etmiş, yerine 3 Mart 1925’te İsmet Paşa Hükûmeti kurulmuştur.  TBMM isyanı bastırmak ve rejimi korumak için bazı önlemler almıştır. Alınan başlıca önlemler:  İsyan bölgesinde sıkıyönetim ve seferberlik ilân edilmiştir.  4 Mart 1925’te Takrir-i Sükûn (Huzuru Koruma) Kanunu çıkarılmıştır.  İlk maddesinde amacı ve esasları, “Gericiliğe, ayaklanmaya ve memleketin sosyal düzenini ve huzur ve sükûnunu ve güvenliğini ve asayişini bozmaya neden olacak bütün kuruluşlar, kışkırtmalar, girişimler ve yayınları hükûmet, Cumhurbaşkanının onayı ile doğrudan doğruya ve idare olarak yasaklamaya yetkilidir. Bu gibi eylemcileri hükûmet, İstiklâl Mahkemesine verebilir.” şeklinde belirtilmiştir.  Bir anlamda sıkıyönetim yasası olan bu kanun, hükûmete rejimi korumak adına; asayiş ve güvenliği sağlama, parti ve dernek kapatma, basına sansür uygulama, kişi hak ve özgürlüklerini kısıtlama gibi çok geniş yetkiler vermiştir. Bu kanun 1929 yılında kaldırılmıştır.  Biri Ankara’da, diğeri de isyan bölgesinde (Diyarbakır) olmak üzere iki İstiklâl Mahkemesi kurulmuştur.  Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 5 Haziran 1925’te kapatılmıştır.  Türkiye isyan nedeniyle Musul’u kaybetmiştir. (1926 Ankara Antlaşması)  Şeyh Sait İsyanı ile çok partili hayat ilk kez kesintiye uğramıştır. Aynı zamanda bu isyan, demokrasiye geçiş için ortamın henüz hazır olmadığını açıkça göstermiştir. MUSTAFA KEMAL’E SUİKAST GİRİŞİMİ (15 HAZİRAN 1926)  Cumhuriyet rejimi ve laik toplum düzeninden rahatsız olan bazı muhalif gruplar, özellikle Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasıyla birlikte muhalefeti arttırmış, hatta Mustafa Kemal’i ortadan kaldırmayı düşünmüşlerdir.  Önce Ankara’da yapılması düşünülen bu suikast plânı, Mustafa Kemal’in 7 Mayıs- 15 Haziran 1926 tarihleri arasında çıkacağı Batı Anadolu gezisi sırasında İzmir’de öldürülmesi plânıdır.  Suikast için Ziya Hurşit, Laz İsmail, Şükrü Bey ile Eskişehir milletvekilleri Arif Bey, Gürcü Yusuf ve Çopur Hilmi gibi pek çok kişi görevlendirilmiştir.  Ancak gezinin bir gün gecikmiş olması ve suikastçıları kaçıracak kişi olan Giritli Şevki’nin durumu İzmir valiliğine ihbar etmesiyle bu girişim sonuçsuz kalmıştır.  Mustafa Kemal, 19 Haziran 1926’da verdiği bir demeçte bu olayla ilgili olarak: “Bu alçak girişimin benim şahsiyetimden çok, Yüce Cumhuriyetimize ve onun dayandığı yüksek ilkelere yönelik olduğuna şüphe yoktur. Benim naçiz vücudum bir gün elbet toprak olacaktır; fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır.” demiştir.  Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın önde gelen isimleri (Kâzım Karabekir, Ali Fuat Paşa, Refet Bey, Cafer Tayyar Paşa ...) tutuklanmışsa da, olayla ilgilerinin olmadığı anlaşılmış ve serbest bırakılmışlardır.  Suikast girişimini hazırladığı tespit edilen eski ittihatçılar ve ittihatçı düşünceler ülkeden tasfiye edilmiş, böylece yönetimde hükûmetin otoritesi güçlenmiştir.  Suikasta karışan suçlular İstiklâl Mahkemeleri’nde yargılanmıştır.  İstiklâl Mahkemelerinin görev aldığı son gelişme İzmir Suikastı Olayı’dır.

127

İstiklâl Mahkemelerinin Görev Yaptığı Olaylar  TBMM’ye karşı çıkan ayaklanmalara karşı (ilk kez)  Eskişehir-Kütahya Muharebeleri sırasında asker kaçakları için  Tekâlif-i Milliye Emirleri’nin uygulanması sırasında  Şeyh Sait İsyanı sonrasında  İzmir Suikastı sonrasında (son kez) SERBEST CUMHURİYET FIRKASI (12 AĞUSTOS 1930)  Bu partinin kurulması ilk olarak 8 Ağustos 1930’da Yalova’da; Mustafa Kemal, Ali Fethi Okyar ve İsmet İnönü tarafından kararlaştırılmıştır.  Serbest Cumhuriyet Fırkası, Mustafa Kemal’in isteği ve desteği ile Ali Fethi Okyar tarafından 12 Ağustos 1930’da kurulmuştur.  Türkiye Cumhuriyeti’nin üçüncü partisi, ikinci muhalefet partisidir.  Serbest Cumhuriyet Fırkası da Cumhuriyetçi-Liberal bir partidir.  Bu partinin kuruluşunda her ne kadar Mustafa Kemal’in telkinleri etkili olmuşsa da, partinin programına müdahale etmemiştir. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın parti programı;  Cumhuriyetçi, laik ve milliyetçi esaslara bağlı kalınacaktır.  Tek dereceli seçim sistemi benimsenecektir.  Kadınlara da siyasî haklar verilmelidir.  Teşvik-i Sanayi Kanunu bütünüyle uygulanmalıdır.  Limanlarda uygulanan tekelcilik kaldırılmalıdır.  Yabancı sermayenin ülkeye girmesi sağlanmalıdır.  Paranın kıymeti korunmalıdır.  Köylü ve çiftçiye uygun koşullarda kredi verilmelidir.  Vergiler halkın gücü doğrultusunda indirilmelidir.  Özgürlükler ve dokunulmazlıklar yürürlükte kalmalıdır.  Serbest Cumhuriyet Fırkası da, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası gibi ekonomide Serbest Ekonomi (Liberalizm) politikasını benimsemiş ve devletçilik modeline karşı çıkmıştır.  Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasını fırsat bilen rejim karşıtı kesim, artan muhalefet havasını da fırsat bilerek partinin içine sızmayı başarmıştır. Bu gelişme üzerine Ali Fethi Bey rejimi korumak ve kötü bir olaya sebep olmamak adına 17 Kasım 1930’da partisini feshetmiştir.  Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasından sonra; Edirne’de Türkiye Cumhuriyeti Amele ve İşçi Partisi, İstanbul’da 1931’de Laik Cumhuriyetçi İşçi ve Çiftçi Partisi ile Adana’da Ahali Cumhuriyet Partisi adıyla üç siyasî parti daha kurulmuştur. Ancak Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kendisini feshinden sonra Bakanlar Kurulu kararıyla bu partiler de kapatılmıştır.  Türkiye’de kesintisiz olarak çok partili hayata ancak, 18 Temmuz 1945 tarihinde Nuri Demirağ tarafından kurulan Millî Kalkınma Partisi ile geçilebilmiştir. Millî Kalkınma Partisi, kesintisiz çok partili rejimde kurulan ilk muhalefet partisidir. 7 Ocak 1946’da ise Demokrat Parti kurulmuş, 1950 seçimlerinde de iktidara gelmiştir. MENEMEN OLAYI (23 ARALIK 1930)  Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılması rejim ve laik düzen karşıtlarını yeniden harekete geçirmiştir.  Nitekim 23 Aralık 1930’da Nakşibendî Tarikatı mensubu Derviş Mehmet ve Laz İbrahim liderliğinde İzmir-Menemen’de bir isyan çıkarmışlardır.  Bu isyan, Cumhuriyet rejimine ve laik düzene karşı çıkan ikinci isyandır.  Temel amaçları; laik ve çağdaş düzeni yıkmak, saltanat ve hilâfeti geri getirmektir.  Menemen’deki 43. Piyade Alay Komutanlığı tarafından görevlendirilen Asteğmen Kubilay (asıl adı Mustafa Fehmi’dir.) ile isyancılara müdahale eden iki mahalle bekçisi isyancılar tarafından şehit edilmiştir.  Sıkıyönetimle birlikte isyancılar yakalanmış ve Divan-ı Harp’te yargılanmıştır.  Mustafa Kemal Menemen’deki bu olayı 28 Aralık 1930'da orduya gönderdiği başsağlığı telgrafında; "Gösterilen bu vahşet karşısında Menemen ahalisinden bazılarının alkışla tasvipkâr bulunmaları tüm cumhuriyetçi ve vatanperverler için utanç verici bir hadisedir." şeklinde değerlendirmiştir.  Ayrıca Mustafa Kemal bu olayla ilgili olarak “Büyük Türk ordusunun genç subay ve Cumhuriyetin öğretmenler topluluğunun değerli üyesi Kubilay’ın temiz kanı ile Cumhuriyet, yaşama yeteneğini tazelemiş ve güçlendirmiş olacaktır.” demiştir.  Menemen Olayı Atatürk döneminde çok partili hayat denemelerini ikinci kez kesintiye uğratmış ve 1945 yılına kadar denemelere ara verilmiştir.  Şeyh Sait İsyanı ile Menemen Olayı Cumhuriyet rejimine yönelik olsa da en çok laik düzen hedef alınmıştır. AĞRI İSYANLARI (1926-1930)  İngiltere ve İran’ın kışkırtmaları Ermenilerin desteği ile bölgedeki Kürt aşiretlerin Ağrı-Doğu Beyazıt civarında çıkardıkları isyanlardır.  İsyanlar 25 Eylül 1930'da bastırılmış, Adana Ağır Ceza Mahkemesi'nde yapılan yargılamalarda 34 kişi idam cezasına çarptırılmıştır.

128

BURSA OLAYI (1 ŞUBAT 1933)  Nakşibendî Tarikatı mensubu Konyalı İbrahim’in önderliğinde, Bursa’da ezanın Türkçe okunmasına karşı çıkarılan olaydır. Olay kısa zamanda bastırılmıştır.  Atatürk bu gelişme için “Bu olay din meselesi değil, dil meselesidir.” demiştir.  Kur’an-ı Kerim’in Türkçe tercümesi ilk kez 22 Ocak 1932’de İstanbul’daki Yerebatan Camii’nde Hafız Yaşar (Okur) tarafından okunmuştur. İlk Türkçe ezan ise, 30 Ocak 1932’de Hafız Rıfat Bey tarafından İstanbul’daki Fatih Camii’nde okunmuştur. ÇERKEZ ETHEM’İN ATATÜRK’E SUİKAST GİRİŞİMİ (1935) € 1935 yılının Ekim ayı başlarında Çerkez Ethem ile kardeşi Reşid, Atatürk’e suikast düzenlemek amacıyla Suriye’den getirdikleri 5 kişiyi gizlice yurda sokmuşlardır. € Fakat suikastçılardan birinin güvenlik güçlerine yakalanmasıyla olay önlenmiştir. TUNCELİ (DERSİM) OLAYLARI (1937)  1937’de hükûmetle Seyit Rıza önderliğindeki Dersim aşiretleri arasında yaşanan anlaşmazlıklar sonucu ortaya çıkan olaylardır.  Dersim’de hâkimiyeti sağlamak için Türk Silahlı Kuvvetleri harekât düzenlemiştir.  Harekât neticesinde bölgede yaşayan 13.000'den fazla insan ile 199 asker ölmüş, 12.000 civarında insan da zorunlu göçe tabi tutulmuştur.  Elazığ’da kurulan Ağır Ceza Mahkemesi’nde, başta isyanların öncüsü Seyit Rıza olmak üzere suçlular cezalandırılmıştır. ÇOK PARTİLİ REJİM DENEMELERİ VE SONUÇLARI:  Şeyh Sait isyanı ve Menemen olayları Rejim Karşıtı ayaklanmalardır.  Türkiye’de henüz laik düzenin yerleşmesi için vaktin erken olduğu gerçeği ortaya çıkmıştır.  Türk Ulusunun çok partili siyasi hayata hazır olmadığı görülmüştür. TÜRKİYE CUMHURİYETİ CUMHURBAŞKANLARI 1.GAZİ MUSTAFA KEMAL ATATÜRK (1881/∞) 29.10.1923 – 10.11.1938 2.İSMET İNÖNÜ (1884–25 Aralık 1973) 11.11.1938 – 22.5.1950 3.CELAL BAYAR (1883–1986) 22.5.1950 – 27.5.1960 4.CEMAL GÜRSEL (1895–1966) AĞA 26.10.1961 – 28.3.1966 5.CEVDET SUNAY (1899–1982) 29.3.1966 – 28.3.1973 6.FAHRİ KORUTÜRK (1903–1987) 6.4.1973 – 5.4.1980 7.KENAN EVREN (1918-?) 9.11.1982 – 8.11.1989 8.TURGUT ÖZAL (1927–17 Nisan 1993) 9.11.1989 – 17.4.1993 9.SÜLEYMAN DEMİREL (1925-?) 16.8.1993 – 16.05.2000 10.AHMET NECDET SEZER (1941-?) 16 Mayıs 2000 – 16 Mayıs 2007 11-Abdullah GÜL 28 Agustos 2007 – 28 Agustos 2014 12-Recep Tayyip ERDOĞAN 28 Agustos 2014 – ? ÖNEMLİ BİLGİLER:  Celal Bayar Bursa-Gemlik doğumludur. Lozan Barış Antlaşmasına Türk tarafının müşaviri olarak katıldı.1960 Askeri Darbesi sonucu idama mahkûm edildi. Rahatsızlığı nedeniyle 1964’te serbest bırakıldı. İlk sivil Cumhurbaşkanı Celal Bayar’dır.  Cemal Gürsel Erzincan doğumludur. I.Dünya savaşı sırasında Çanakkale, Suriye ve Filistin cephelerinde savaştı. Batı cephesinde görev aldı. Anayasa uyarınca rahatsızlığı sebebiyle görevden alındı.  Cevdet Sunay Trabzon doğumludur. Filistin cephesinde görev aldı. Mısır’da İngilizlere esir düştü. Güney ve Batı cephelerinde görev aldı.  Fahri Korutürk İstanbul doğumludur. Montrö Boğazlar Sözleşmesine Türk heyeti içinde katılmıştır.  Kenan Evren Manisa Alaşehir doğumludur. Son asker cumhurbaşkanıdır.

129

TÜRKİYE CUMHURİYETİ BAŞBAKANLARI Türkiye Başbakanları (1920-1923) 1. Mustafa Kemal Atatürk 3 Mayıs 1920 24 Ocak 1921 I. İcra Vekilleri Heyeti 2. Fevzi Çakmak 24 Ocak 1921 - 19 Mayıs 1921 II. İcra Vekilleri Heyeti (Kozan mebusu) 19 Mayıs 1921 - 9 Temmuz 1922 III. İcra Vekilleri Heyeti 3. Rauf Orbay 12 Temmuz 1922 4 Ağustos 1923 IV. İcra Vekilleri Heyeti (Sivas mebusu) 4. Ali Fethi Okyar 14 Ağustos 1923 27 Ekim 1923 V. İcra Vekilleri Heyeti (İstanbul mebusu) Türkiye Başbakanları (1923-2014) 5. İsmet İNÖNÜ CHP 29.10.1923 / 22.11.1924 6. Fethi OKYAR CHP 22.11.1924 / 04.03.1925 7. İsmet İNÖNÜ CHP 04.03.1925 / 01.11.1937 8. Celal BAYAR CHP 01.11.1937 / 11.11.1938 9. Celal BAYAR CHP 11.11.1938 / 25.01.1939 10. Dr. Refik SAYDAM CHP 25.1.1939 / 09.07.1942 11. Şükrü SARAÇOĞLU CHP 9.7.1972 / 07.08.1946 12. Recep PEKER CHP 7.8.1946 / 09.09.1947 13. Hasan SAKA CHP 10.9.1947 / 16.01.1949 14. Şemsettin GÜNALTAY CHP 16.1.1949 / 22.05.1950 15. Adnan MENDERES DP 22.5.1950 / 27.05.1960 16. İsmet İNÖNÜ CHP 20.1.1961 / 20.02.1965 17. Suat Hayri ÜRGÜPLÜ AP 20.2.1965 / 27.10.1965 18. Süleyman DEMİREL AP 27.10.1965 / 12.03.1971 19. Nihat ERİM AP 26.3.1971 / 22.05.1972 20. Ferit MELEN AP 22.5.1972 / 15.04.1973 21. Naim TALU 15.4.1973 / 26.01.1974 22. I.Bülent ECEVİT CHP 26.1.1974 / 16.11.1974 23. Sadi IRMAK 17.11.1974 / 31.03.1975 24. Süleyman DEMİREL AP 31.3.1975 / 20.06.1977 25. II. Bülent ECEVİT CHP 21.6.1977 / 20.07.1977 26. Süleyman DEMİREL AP 21.7.1977 / 04.01.1978 27. III. Bülent ECEVİT CHP 5.1.1978 / 12.11.1979 28. Süleyman DEMİREL AP 12.11.1979 / 12.09.1980 29. Bülent ULUSU 21.9.1980 / 12.12.1983 30. Turgut ÖZAL ANAP 13.12.1983 / 08.11.1989 31. Yıldırım AKBULUT ANAP 9.11.1989 / 18.06.1991 32. Mesut YILMAZ ANAP 18.6.1991 / 20.11.1991 33. Süleyman DEMİREL DYP 20.11.1991 / 16.05.1993 34. Tansu ÇİLLER DYP 25.6.1993 / 06.02.1996 35. Mesut YILMAZ ANAP 6.2.1996 / 28.06.1996 36. Necmettin ERBAKAN RP 28.6.1996 / 30.06.1997 37. Mesut YILMAZ ANAP 30.6.1997 / 11.01.1999 38. IV. ve V. Bülent ECEVİT DSP 11.1.1999 / 28.05.1999-18.11.2002 39. Abdullah GÜL AKP 18.11.2002 / 14.03.2003 40. Recep Tayyip ERDOĞAN AKP 14.3.2003 28.08.2014 41. Ahmet DAVUTOĞLU AKP 28.08.2014 / ?  Kesintisiz en uzun süre Başbakanlık görevi rekoru (12 yıl 7 ay 28 gün) İsmet İnönü'ye aittir.  Türk siyaset tarihinde (tek partili dönem de dahil) en uzun süre Başbakanlık görevi rekoru (17 yıl 11 ay 20 gün) İsmet İnönü'ye aittir.  En fazla Hükûmet kurma rekoru (10) İsmet İnönü'ye aittir.  Türk siyaset tarihinde (tek partili dönem de dahil) bir dönemde en uzun süre Başbakanlık görevi rekoru (4 yıl 5 ay 15 gün) Recep Tayyip Erdoğan'a aittir.  Çok partili dönemde kesintisiz en uzun süre Başbakanlık görevi rekoru (10 yıl 11 ay 29 gün) Recep Tayyip Erdoğan'a aittir.  Çok partili dönemde en uzun süre Başbakanlık görevi rekoru ise (10 yıl 11 ay 29 gün) Recep Tayyip Erdoğan'a aittir.  Çok partili dönemde en fazla hükümet kurma rekoru (7) Süleyman Demirel'e aittir.

130

TÜRKİYE CUMHURİYETİ GENELKURMAY BAŞKANLARI 1. Mareşal Fevzi ÇAKMAK 1923–1944 2. Orgeneral Kazım ORBAY 1944–1946 3. Orgeneral Salih OMURTAK 1946–1949 4. Orgeneral A.GÜRMAN 1949–1950 5. Orgeneral Nuri YAMUT 1950–1954 6. Orgeneral Nurettin BARANSEL 1954–1955 7. Orgeneral İsmail TUNABOYLU 1955–1957 8. Orgeneral Fevzi MENGÜÇ 1957–1958 9. Orgeneral Rüştü ERDELHUN 1958–1960 10. Orgeneral Ragıp GÜMÜŞPALA 1960–1960 11. Orgeneral Cevdet SUNAY 1960–1966 12. Orgeneral Cemal TURAL 1966–1969 13. Orgeneral Memduh TAĞMAÇ 1969–1972 14. Orgeneral Faruk GÜRLER 1972–1973 15. Orgeneral Semih SANCAR 1973–1978 16. Orgeneral Kenan EVREN 1978–1982 17. Orgeneral Nurettin ERSİN 1982–1983 18. Orgeneral Necdet ÜRUĞ 1983–1987 19. Orgeneral Necip TORUMTAY 1987–1991 20. Orgeneral Doğan GÜREŞ 1991–1994 21. Orgeneral İsmail Hakkı KARADAYI 1994–1998 22. Orgeneral Hüseyin KIVRIKOĞLU 1998–2002 23. Orgeneral Hilmi ÖZKÖK 2002–2006 24. Orgeneral Yaşar BÜYÜKANIT 2006–2008 25. Orgeneral İlker Başbuğ 2008 - 2010 26. Orgeneral Işık Koşaner 2010 - 2011 27. Orgeneral Necdet Özel 2011  M.Ö. 209, Türk Kara Kuvvetleri kuruldu.  1081, Türk Deniz Kuvvetleri kuruldu.  1911 Türk Hava Kuvvetleri kuruldu.  1923’te 9 kolordu vardır. Yani 44 Tümen, toplam 1.300.000 mevcut vardır.  1949’da Türk ordusu Kara, Deniz ve Hava kuvvetleri komutanları olmak üzere 3’e ayrıldı.  1950’de 1 Tugay Kore’ye gönderildi.  1960’ta Atlı Birlikler kaldırıldı.  1975’te 4.ordu (Ege ordusu) kuruldu.(Kıbrıs sebebiyle)  Genel Kurmay Başkanlığı 1944’e kadar yarı bağımsız iken 1944–1960 arasında Milli Savunma Bakanlığına bağlandı.1960’tan sonra Bakanlar üstü olup Başbakanlığa bağlandı. SON SADRAZAMLAR 1908 – 1922 DÖNEMİ 1. Kamil Paşa 8 Ağustos 1908 2. Hüseyin Hilmi 14 Şubat 1909 3. Tevfik Paşa 1 4 Nisan 1909 4. Hüseyin Hilmi 5 Mayıs 1909 5. Hakkı Paşa 12 Ocak 1910 6. Sait Paşa 3 Ekim 1911 7. Ahmet Muhtar 21 Tem 1912 8. Kamil Paşa 3 0 Ekim 1912 9. Mahmut Şevket 24 Ocak 1913 10. Sait Halim 11 Haziran 1913 11. Talat Paşa 21 Şubat 1917 12. Ahmet İzzet 14 Ekim 1918 13. A.Tevfik Paşa 11 Kasım 1918 14. Damat Ferit 4 Mart 1919 15. Ali Rıza Paşa 2 Ekim 1919 16. Salih Paşa 8 Mart 1920 17. Damat Ferit 5 Nisan 1920 18. Ahmet Tevfik 21 Ekim 1920 SON SADRAZAMLARIN İCRAATLARI  I.Meşrutiyetin ilan edilmesinde etkili olan kişi, aynı zamanda bu meşrutiyet düzeninin de ilk sadrazamı olan, Ahmet Mithat Paşa’dır.  Hüseyin Hilmi Paşanın ilk iktidarı ile birlikte artık hükümette İttihat ve Terakki egemenliği başlayacaktır. Hükümetteki İttihat ve Terakki partisinin gücü ve etkinliği 23 Ocak 1913 Bab-ı Ali baskını ile daha da artacaktır.  Bab-ı Ali baskını bir hükümet darbesidir. Kamil Paşa görevden alındı. Mahmut Şevket Paşa göreve getirildi.  Mondros Ateşkes Antlaşmasını kabul eden Osmanlı hükümeti Ahmet İzzet Paşa hükümetidir.

131

     

Anadolu’daki milli mücadele hareketiyle İstanbul arasında bağları kurmak için kurulan hükümet Ali Rıza Paşa hükümetidir. Bu hükümet temsil kurulu ile Amasya görüşmelerini yaptı. Misak-ı Milli’yi ilan eden Osmanlı hükümeti Ali Rıza Paşa hükümetidir. Sevr Barış Antlaşmasını kabul eden Osmanlı Hükümeti Damat Ferit hükümetidir. Son Osmanlı hükümeti Tevfik Paşa hükümetidir. 1918’den itibaren başlayan Milli mücadele döneminde en uzun süre iktidarda kalan hükümet de Tevfik Paşa hükümetidir.(1920– 1922) Londra konferansında itilaf temsilcilerine “Söz milletin gerçek temsilcisi olan TBMM’nindir.” diyerek sözü T.B.M.M temsilcilerine veren de Tevfik Paşadır.

132

ATATÜRK’ÜN HAYATI Atatürk’ün gittiği okullar,  Mahalle Mektebi (Selanik)  Şemsi Efendi Okulu (Selanik)  Selanik Mülkiye Rüştiyesi ( Selanik)  Selanik Askeri Rüştiyesi : 1893 – 1895 ( Selanik)  Manastır Askeri İdadisi: 1895 – 1899 (Manastır Şehri Makedonya)  Harp Okulu: 13 Mart 1899 - 10 Şubat 1902 (İstanbul)  Harp Akademisi: 1902 - 11 Ocak 1905 (İstanbul) Fikir Hayatının Oluşmasında Etkili İsimlere  Namık Kemal’in vatan ve özgürlük temaları üzerine yazdığı şiir ve tiyatro eserleri o dönemde genç nesil üzerinde etkili olmaktaydı.  Bu eserleri okuyan ve en önemlisi özümseyen Mustafa Kemal, ileride vatanseverliği ve bağımsızlığa olan tutkusunu bu eserler yoluyla geliştirdiğini söyleyecektir. Mehmet Emin Yurdakul’un Türk tarihi ve Türk kültürü ile ilgili yazdığı eserler, Atatürk’te çağdaş Türk milliyetçiliğinin oluşumunu etkiledi.  Mustafa Kemal, lise yıllarında Jean Jacques Rousseau (Jan Jak Ruso), Voltaire (Volter), Montesquieu (Monteskiyö) gibi Fransız düşünürlerin eserlerini ve Fransız İhtilali’ni de inceleme ve araştırma fırsatı buldu. Atatürk’ün bu çalışmaları daha sonra gerçekleştireceği Türk inkılabının temelini oluşturacaktır. Manastır’da bulunduğu yıllarda Mustafa Kemal’in dikkatini çeken diğer önemli bir durum da Osmanlı Devleti’nin bu bölgenin yönetiminde gösterdiği yetersizliktir. Avrupalı devletlerin azınlıkları kışkırtmaları, Mustafa Kemal’e Osmanlı Devleti’ne bağlı Balkan topraklarında sorunların artacağı konusunda bir fikir verdi. Ardından öğrenimine devam ettiği başkent İstanbul’da da düşüncelerinde ne kadar haklı olduğunu gördü.  Mustafa Kemal’i Manastır Askerî İdadisinde etkileyen ilk kişi, tarih öğretmeni Topçu Kolağası Mehmet Tevfik Bilge’dir. Atatürk’ün: dediği Mehmet Tevfik, derslerinde Fransız İhtilali ile diğer ihtilal ve fikir hareketlerinden söz ederek Mustafa Kemal’de tarihe karşı ilgi uyandırmıştı.  Mustafa Kemal’in Manastır Askerî İdadisinde edindiği arkadaşlıkları hayatının sonuna kadar sürecektir. Özellikle Ömer Naci ile olan arkadaşlığı Mustafa Kemal’in edebiyata ilgi duymasına katkı sağlamıştır. Ömer Naci sayesinde Namık Kemal’i tanır. Şiir ve kitaplarından çok etkilenir. Bu sayede hem edebî yönünü geliştirir hem de vatan ve millet sevgisi oluşmaya başlar.  Yine aynı okulda Fransızca öğretmeni olan Nakiyüddin Yücekök, Mustafa Kemal’in bilinçli bir insan olarak yetişmesine değerli katkılar sunmuştur.  Mustafa Kemal, Manastır Askerî İdadesinde eğitimine devam ederken, ona millî tarih bilincini aşılayan Kolağası Mehmet Tevfik Bilge’den çok şey öğrendiğini her zaman ifade etmiştir. Mustafa Kemal, Harp Okulu yıllarında en çok etkilendiği öğretmenlerinden birisinin de Yüzbaşı Naci Eldeniz olduğunu söylemiştir. Harp Akademisinde ise Taktik (strateji) öğretmeni Yarbay Nuri Bey’den etkilenmiştir. MUSTAFA KEMAL’İ ETKİLEYEN TÜRK DÜŞÜNÜR VE YAZARLAR MEHMET EMİN YURDAKUL (1869-1944)  Türk Millî Edebiyat akımının öncü şairleri arasında yer almıştır. Türk edebiyatında halkın sesini dile getiren şair olarak nitelendirilmiştir. Osmanlıcılık ve İslamcılık akımlarına karşı Türkçülük akımını ve halkçı görüşleri savunan, bu konudaki düşüncelerini dile getiren öğretici şiirler yazmıştır. Toplumsal ve ulusal konuları işlemiştir. Halkın ve ülkenin gerçeğini, özgürlük isteğini yansıtmıştır.  Coşku, umut, yüreklendirme ve öğreticilik onun şiirinin belirgin ögeleri olmuştur. Mehmet Emin Yurdakul’un şiirlerinden bir örnek aşağıda verilmiştir. Türk Ocağının kurucuları arasında yer alan Mehmet Emin Yurdakul, bir dönem de bu derneğin başkanlığını yaptı. Aynı zamanda bu derneğin yayın organı olan “Türk Yurdu” dergisinin de sorumluluğunu üstlendi. Millî Mücadele’nin başlamasıyla birlikte 1921’de Anadolu’ya geçti. Antalya, Adana, İzmir yörelerinde dolaşarak halkın ve ordunun manevi gücünü artıran konuşmalar yaptı. Mehmet Emin Yurdakul; milliyetçilik, millî kültür, millî birlik ve beraberliği temel alan düşünceleriyle Atatürk’ü etkileyen aydınlardan birisi oldu. MEHMET NAKİ YÜCEKÖK, (D. 1866, NASLİÇ/MAKEDONYA) - (Ö. 2 ŞUBAT 1947), TÜRK SİYASETÇİ.  Harp Okulu mezunudur. Selanik Askerî Rüştiyesi Fransızca Öğretmenliği, 42.Selanik Redif Alayı Kumandanlığı, Selanik Jandarma Alayı Komutanlığı, 51.Alay Komutanlığı, Giresun Reji Müdürlüğü, İstanbul İnhisarlar Başmüdüriyeti 1.Şube Müdürlüğü, TBMM III. Dönem Elaziz (Elazığ) IV. Dönem (Ara Seçim) ve V. Dönem Milletvekilliği yapmıştır. Evli ve iki çocuk babasıdır.  Mustafa Kemal Paşa’nın Fransızca öğretmenidir. AHMET NACİ ELDENİZ, (D.1875, MANASTIR - Ö. 1948)  Türk asker, siyasetçi. Kurtuluş Savaşı'na katılan üst dereceli komutanlardan birisidir. Savaştan sonra milletvekili olarak görev yapmıştır.Sadrazam Kıbrıslı Kamil Paşa'nın damadı,Yusuf Hikmet Bayur'un eniştesi,eski Senato Başkanı Tekin Arıburun'un kayınpederi ve eski Milletvekili Perihan Arıburun'un babasıydı.  1875 yılında Manastır’da doğdu. 1893′te Harp Okulu’nu bitirdi. 1893-1895′te Alman Harp Akademisi’nde öğrenim gördü. Çeşitli okul komutanlıklarında ve kurmay görevlerinde bulundu.

133

  

1895′te Üsteğmen, 1897′de Yüzbaşı, 1902′de Binbaşı, (1907′de Yarbay, 1908′de Albay oldu ise de; 1908 yılında II. Meşrutiyet'in ilanından sonra 1909’da çıkarılan Tasfiye-i Rütep kanunuyla rütbesi tekrar Binbaşılığa indirildi. 1914′te Yarbay, 1917′de Albay oldu. 1918-1920′de şehzadelerin askerlik öğretmeni ve aynı zamanda Padişah Başyaveri idi. Atatürk'ün harbiyeden hocasıydı. 1920-1921′de, Konaklar, Askeri Okullar Müfettişliği yaptı ve 25 Ağustos 1921′de Kurtuluş Savaşı’na katılmak üzere Ankara’ya geçti. Bir süre burada da Askeri okullar Müfettişliği yaptıktan sonra 8 Mayıs 1922′de 7. Tümen Komutanlığına atanarak Büyük Taarruz’a katıldı ve 1922′de General oldu. 13 Aralık 1922′de tekrar Askeri Okullar Müfettişi oldu. 31 Ekim 1924′te 5. Kolordu Komutanlığına atandı. 1927′de Korgeneralliğe yükseldi ve 26 Aralık 1927′de Generaller Askeri Mahkemesi üyeliğine atandı. 24 Ağustos 1928′de isteği ile emekliye ayrıldı. III. Dönem (Ara Seçim) ve IV. Dönem Cebelibereket, V., VI. ve VII. Dönem Seyhan Milletvekilliği, III. Müdâfaa-i Milliye Encümeni Reisliği ve IV. Dönem Uluslararası Parlamentolar Birliği Türk Grubu Baskanvekilliği yapmıştır. 1948 yılında öldü.

ZİYA GÖKALP (1876-1924)  Yapıtları ve görüşleriyle Türkçülüğü ve Türk milliyetçiliğini önemli ölçüde etkileyen Türk toplum bilimci, yazar, şair ve siyaset insanıdır. Ziya Gökalp, düşüncesinin temelinde, Türk toplumunun kendine özgü ahlaki ve kültürel değerleriyle, Batı’dan aldığı bazı kavramları kaynaştırarak yeni bir fikir ortaya koymuştur. “Garp medeniyetindenim, Türk milletindenim, İslam ümmetindenim.” sözleriyle “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” adıyla fikirlerini kitap hâline getirdi. “Türkçülük” düşüncesini sistemleştirdi.  Millî edebiyatın kurulması ve gelişmesinde önemli rol oynadı. Meclisi mebusanda ve Türkiye Büyük Millet Meclisinde milletvekilliği yaptı. Ziya Gökalp’ın vatan sevgisini konu alan şiirlerinden biri yanda verilmiştir. Ziya Gökalp, Atatürk’ü milliyetçilik, dayanışma ve bütünleştiricilik fikirleriyle etkileyen düşünürdür. Atatürk, halkçılık ilkesini kavramsallaştırırken Ziya Gökalp’ın fikirlerinden faydalanmıştır. NAMIK KEMAL (1840-1888)  Türk milliyetçiliğinin öncülerinden, Genç Osmanlı hareketi mensubu, ünlü Türk yazarı ve şairidir. Türk şiirinde görülmemiş olan “hürriyet kavgası”, “esaret zinciri”, “vatan”, “kalbi millet” gibi yepyeni kavramlarla birlikte, doğrudan doğruya düşüncenin aktarılmasını amaçlayan bir tür “manzum nesir” oluşturmuştur. Şiirlerinde vatanseverliği, birlik ve beraberliği savunduğu için “vatan şairi” olarak da tanınır.  Namık Kemal’in “Vatan Yahut Silistre” oyunu, Gedik paşa Tiyatrosunda sahnelendiğinde halkı coşturup olaylara neden oldu. Atatürk’ü vatanseverlik, özgürlük, ulusal irade fikirleriyle etkiledi. TEVFİK FİKRET (24 ARALIK 1867 – 19 AĞUSTOS 1915)  Mustafa Kemal’i etkileyen diğer bir Türk şairi Tevfik Fikret’tir. Atatürk, onunla ilgili şunları söylemiştir: “…Ben Fikret’e yetişemedim, onun sohbetinden istifade edemedim. Kendimi bedbaht sayarım. Fakat onun bütün eserlerini okudum, birçoğu da ezberimdedir. O hem büyük şair hem de büyük insandır.” MEHMET TEVFİK BİLGE Tarih öğretmeni (Manastır 1865-lstanbul 1945).  1883’te Topçu harbiyesini bitirdi, Manastır askeri idadisi tarih öğretmenliğine tayin oldu. Burada Atatürk’e öğretmenlik yaptı. Diyarbakır milletvekili oldu (1935-1939). Türk Tarih kurumu üyeliği yaptı.  Eserleri: Manastır Vilâyeti Tarihçesi (1913); Osmanlı Tarihi (1914); Cihan Tarihinde Türkler ve Meziyetleri (1928). MUSTAFA KEMAL’İ ETKİLEYEN YABANCI DÜŞÜNÜR VE YAZARLAR JEAN JACQUES ROUSSEAU (1712-1778)  Millî egemenlik düşüncesi ilk defa 18. yüzyılda Fransız düşünürü Jean Jacques Rousseau tarafından ortaya atıldı. Düşünceleri sayesinde baskıcı hükümdarlara karşı bireylerin hak ve hürriyetlerini teminat altına almak için mücadeleler başlatıldı.  Bu amaçla “Toplum Sözleşmesi” adlı eserini yazdı. Rousseau; yurttaşı, ortak benliği, halkı, devleti yaratan bir toplum sözleşmesini ve bu sözleşmeye toplumdaki her bireyin dahil olması gerektiğini vurgular.  Rousseau, halk olmanın temelinde egemenliğin var olması gerektiğini savunur. Yasaların olmadığı bir yerde devletten söz edilemeyeceğini vurgular. Yasaların, halkın tümü için geçerli olması gerektiği inancındadır. Rousseau’ya göre yurttaşlar olmadan erdem, erdem olmadan özgürlük, özgürlük olmadan devlet olamaz. Ayrıca devletin temelinde dinin de olması gerektiğini savunur. Devletin iktidara değil, halka ait olduğunu ve ulus-devlet anlayışını benimser.  Rousseau, Atatürk’ü hukuk devleti, toplumsal dayanışma ve milliyetçilik konularında etkilemiştir. Mustafa Kemal, Rousseau hakkında şunları söylemiştir:“... Efendiler, meşrutî nazariyeyi bulan en eski filozofların bu nazariyeleri kurabilmek için çalıştıkları esasları tetkik ettim; bunlara nüfuz ettim. ... Jean Jacques Rousseau’yu baştan nihayete kadar okuyunuz. Ben okudum.” MONTESQUİEU (1689-1755)  “Kanunların Ruhu Üzerine” adlı eserinde üç tür hükûmetin olduğunu açıklar: Monarşi (kral veya kraliçe tarafından yönetilen), cumhuriyet (seçilmiş bir lider tarafından yönetilen) ve despotizm (bir diktatör tarafından yönetilen). Montesquieu, halk tarafından seçilen bir hükûmetin en iyi hükûmet şekli olduğuna inanır.  Atatürk, Millî Mücadele’den sonra yeni kurulacak devletin yönetim şeklinin cumhuriyet ve demokrasi ilkelerine göre kurulmasında Montesquieu’ nun da fikirlerinden etkilenmiştir. VOLTAİRE FRANÇOİS MARİE AROUET (21 KASIM 1694 - 30 MAYIS 1778),  Fransız yazar ve filozof. Daha çok mahlası Voltaire olarak tanınmıştır. Fransız devrimi ve Aydınlanma hareketine büyük katkısı olmuştur.

134

 

Din ve ifade özgürlüklerinin yanı sıra, insan hakları konusundaki düşünceleri ve felsefi yazıları ile ünlenmiştir. Eserlerinde Kilise dogmaları ve döneminin Fransız müesseselerini yoğun olarak hicvetmiştir. Zamanın en etkili isimlerinden biri olarak tanınır. Sivri dili ile aristokratik ailelerin beğenisini toplamıştır. Kral XV. Louis'nin naibi, Orléans Dükü, II. Philippe'yi konu alan bir yazısı nedeniyle Bastille'de hapsedilmiştir. Oradayken çıkış yaptığı piyesi Oedipe'yi kaleme almış ve Voltaire ismini almıştır. Oedipe'nin başarısı Voltaire'i etkili bir isim yapmakla beraber onu Fransız Aydınlanmasına dahil etmiştir. MUSTAFA KEMAL’İN OKUDUĞU KİTAPLAR

 Mustafa Kemal’in fikir hayatının gelişiminde okuduğu kitapların büyük etkisi olmuştur. 1973 yılında yayımlanan Atatürk’ün özel kütüphanesinin kataloğuna göre okuduğu kitapların konuları ve sayıları ile ilgili şöyle bir dağılım tespit edilmiştir: Tarih: 879; edebiyat: 535; dil-dil bilim : 397; askerlik : 261; siyasal bilimler : 197; güzel sanatlar (heykel, resim, müzik, mimarlık, şehircilik) : 195; coğrafya-turizm : 193; uygulamalı bilimler (tıp, mühendislik, tarım) : 187; hukuk : 169; din : 160; ekonomi : 139; felsefemantık-metafizik- psikoloji: 109; matematik-fizik-kimya-astronomi : 104; eğitim-öğretim : 101; sosyoloji : 75; biyolojik bilimler : 33 vb… TARİHİ BİLGİ NOTU ***PİCARDİE (PİKARDİ) MANEVRALARI  I. Dünya Savaşı'nda Britanyalı ve Fransız ordularına başkomutanlık yapan Mareşal Foch komutasında yapılmıştır.  Osmanlı İmparatorluğu bu manevralara Binbaşı Selahaddin Bey ve Kolağası Mustafa Kemal'i gözlemci olarak göndermişti.  Mustafa Kemal , 12 Eylül - 18 Eylül 1910'da Fransa'da düzenlenen Picardie Manevraları'na gönderildi. Burada uçakların deneme uçuşuna davet edildiyse de yanındaki komutanının uyarısıyla uçağa binmedi. Bineceği uçak yere çakıldı ve uçağın içinde bulunanlar öldü. Bazı yazarlar, ömrü boyunca uçağa binmeyen Atatürk'ün bu davranışını, Picardie Manevraları'nda yaşadığı olayın ardından temkinli davranmasına bağlamışlardır.  Mustafa Kemal 1910 yılında Fransa’da yapılan Picardie (Pikardi) manevralarına katıldı. Bu manevralarda Fransa’nın ünlü askerî uzmanlarıyla tatbikatın yapılması ile ilgili genel stratejileri tartıştı. Fransız askerî uzmanlar ilk önce Mustafa Kemal’in tatbikat sırasında söylediklerinin aksine bir uygulama yaptılar. Daha sonra yanıldıklarını anlayarak Mustafa Kemal’e şunları söylediler: “Görüşleriniz hep doğru çıkıyor ama başınızda şu (fes) olduğu için dikkate alınmadınız.” Bu yaklaşım biçimi kuşkusuz Mustafa Kemal’de inkılapçılık düşüncesinin kökleşmesine neden olmuştur. Pikardi Manevralarında Mustafa Kemal’in askerî strateji alanındaki gücü büyük takdir toplamıştır. İLAÇ BİLGİ MUSTAFA CANTEKİN, (1878, Çorum - 21 Ekim 1955, Ankara),  Türk doktor ve siyasetçidir.  İstanbul Tıp Fakültesi'nde okurken siyasetle ilgilendiği için kalebent olarak üç yıllığına Şam'a sürüldü. Burada, İstanbul'dan uzaklaştırılmak amacıyla Şam'a atanan Mustafa Kemal ile tanıştı. Dostlukları hemen o gün başladı.  Mustafa Efendi'nin kitapları ilk bakışta Mustafa Kemal'in dikkatini çekti. İki Mustafa'nın dostluğu hızla gelişti ve çok geçmeden kendilerine katılan, genç subaylardan, Kırşehirli Lütfi Müfit (Özdeş) Efendiyle birlikte gizli Vatan ve Hürriyet Cemiyeti'ni kurdular. Sürgünden döndükten sonra öğrenimini tamamladı. Kurtuluş Savaşı başlarında Mustafa Kemal'in yanında yer aldı. 1. TBMM'ye Kozan milletvekili olarak girdi. Daha sonra II., III., IV., V., VI, VII. ve VIII.dönem Çorum milletvekili olarak 1950 yılına kadar sürekli olarak Meclis'te kaldı. Milletvekilliğinin sürdüğü yıllarda bir ara da Afyon Askeri Hastanesi'nin başhekimliğini yaptı. Evli ve 4 çocuk babasıdır. ATATÜRK’ÜN YAZDIĞI KİTAPLARI  Tâbiye Meselesinin Halli ve Emirlerin Sureti Tahririne Dair Nesayih  Takımın Muharebe Talimi (Almanca'dan çeviri - 1908)  Cumalı Ordugâhı - Süvari: Bölük, Alay, Liva Talim ve Manevraları (1909)  Tâbiye ve Tatbikat Seyahati (1911)  Bölüğün Muharebe Talimi (Almanca'dan çeviri - 1912)  Zabit ve Kumandan ile Hasbihal (1918)  Nutuk (1927)  Vatandaş İçin Medeni Bilgiler (Manevi kızı Afet İnan yayımladı) (1930)  Geometri (isimsiz yayımlandı) (1937)  Bunların ikisi Almancadan çeviridir. Mustafa Kemal Alman Generali Litzmann’dan iki kitap çevirmiş: Takımın Muhabere Talimi ve Bölüğün Muhabere Talimi… 1850–1936 yılları arasında yaşamış olan bu ünlü Alman General’in iki kitabını Türkçeye çevirdikten sonra yayınladı. General Karl Litzmann, Berlin Askeri Akademisi eski müdürüydü. Mustafa Kemal Selanik’te 3. Ordu Karargâhı’nda görevli kıdemli kurmay yüzbaşı iken, General Litzmann’ın “Seferber Mevcudunda Takım, Bölük ve Taburun Muharebe Talimleri” adlı yapıtının ilk bölümünü Almancadan Türkçeye çevirdi.  1908 yılında Selanik’te Asır Matbaasında bastırdı. Kitapta, değişik hava koşullarında, tam mevcutlu bir takımın muhabere yöntemlerinin ne olması gerektiğini anlatıyordu. Bu koşullarda, avcı hattı oluşturulmak zorunluluğu ortaya çıktığında, bu hattın ateş muharebesinin nasıl olacağı belirtiliyordu. Yapıta ve Mustafa Kemal Paşa’ya göre, subaylar arazide yetiştirilmeliydi. Bunun için de tatbikatlar önemliydi. Bu kitabı, aynı kişiden yaptığı başka bir çeviri izledi. “Bölüğün Muhabere Talimi” adıyla yayınladığı bu kitap, yerleşik yerlerde muharebe, savunma ve saldırı konularını içermekteydi. Yerleşik yerlerin kendine özgü savunma koşulları vardı. Bu durum, ister istemez hareketlere sınırlama getiriyordu. Ateş alanlarının temizlenmesi, ateş tutmayan ölü bölgelerin kapatılması, savunma düzeni, ilerleme ve ateş üstünlüğü gibi konular kitapta yer almaktadır. 

Atatürk'ün manevi evlatları Abdurrahim Tuncak, Afife, Zehra Aylin, Rukiye Erkin, Nebile İrdelp, Sabiha Gökçen, Afet İnan, Sığırtmaç Mustafa ve Ülkü Adatepe'dir.

135

TARİHİ BİLGİ NOTU MUSTAFA KEMAL’E SOYADINI ÖNEREN KİŞİ KİMDİR? Naim Hazım Onat’ın Mustafa Kemal’e “Atatürk” soyadı verilmesi ile ilgili önerisini okuyalım: “Tarihimizde bir atabey sözü, unvanı vardır. Anlamı da, bey’in, emir’in, şehzadenin hatta hükümdarın bilimde, idarede, askerlikle mürebbisi, müşaviri (eğiticisi, danışmanı), hocası demektir… Biz de Türk’e her alanda atalık etmiş, Türklüğü kurtarmış, istiklaline kavuşturmuş olan büyük Gazimize Atatürk diyelim. Bu bana şivemize de uygun gibi geliyor.” ATATÜRK soyadı GAZİ MUSTAFA KEMAL’E Naim Hazım ONAT hoca tarafından önerilmiş TBMM bu öneriyi kabul etmiştir. ATATÜRK HANGİ KURMLARA AD VE KİMLERE SOYADI ÖNERDİ; FALİH RIFKI BEY ,  Atay soyadını almıştı. Kendisi şöyle anlatır: “Ben bir sabah drama dergisini açmış, ilk sayfalarda en sevimli kelimeyi soyadı almaya karar vermiştim. Atay o sabahki seçmemin eseridir. Hemen gazetedeki yazılarıma da yeni imzamı koymaya başladım, Atatürk bir akşam serzenişte bulundu: “Sen kendine soyadı bulmayı bırakmadın” dedi. “Her gün yazıyorum, sizin bu işe ne kadar değer verdiğinizi bildiğimden bir gün bile geç kalmak istemedim.” şeklinde cevaplar. FEVZİ PAŞA  Aile geleneği olduğu için “Çakmak” soyadında ısrar etti. Atatürk hiç hoşlanmadı ama kendisini kırmadı. “Çakmak… Bir Komutan için hiç de hoş değil!...”demişti. ALTAY  Atatürk General Fahrettin Altay’a Türk Generalleri arasında en uzun boylu olduğu için Altay Dağına benzetmek isteği ile bu soyadını vermiştir. ARIKAN  Saffet Arıkan’da Mustafa Kemal Sevgisi adeta bir aşk halini almış idi. Onun içinde bulmuş olduğu Atatürk terkibi Gazi Mustafa Kemal’in Beğenip soyadı olarak almasına ve Saffet bey’e de “Arıkan” soyadını teveccüh etmiştir BELLETEN  Uluğ İğdemir Anlatıyor: Türk Tarih Kurumu kurulduğundan beri bir belleten, bir bülten, o zamanki tabiriyle bir mecmua dergi çıkarmak fikri vardı. Bir gün Afet Hanım beni köşke çağırdı, yukarıya Çankaya’ya, Bülten meselesi de vardı gündemimizde onu konuşuyorduk. Bu sırada Atatürk geldi yanımıza,  “Ne konuşuyorsunuz?” dedi. Atatürk  “Bülten nedir?” diye sordu. Afet İnan  “Bülten, yazıların çıktığı bir dergidir” dedi. Atatürk  “Gelin şunu araştıralım” dedi. Bizi aldı, köşkte büyük bir çalışma odası vardı bir tarafı kütüphane, L şeklinde, aşağı yukarı 30 kişi alan uzunca bir masa vardı. Bununda gerisinde kendisinin çalışma odası vardı. Bizi büyük masaya oturttu ve kütüphane müdürüne sözlükleri getirttirdi. Küçük Larus geldi, Büyük Larus geldi, bakıldı, bülten kelimesi nereden geliyor diye… Bülten Fransızca’ya, İtalyanca’dan geçmiş, İtalyanca’ya Latince’den. Latince’si, damga, bilmem ne manasına geliyor nihayet Atatürk Pekarski’nin Yakut Lügat’ini getirtti. Aşağı yukarı buna benzer, aynı anlamı taşıyan kelimelere var. Biz bunları konuşurken Saraçoğlu Şükrü geldi. Atatürk  “Gel Saraçoğlu” dedi,  “Biz bültenin Türkçe’sini araştırıyoruz sende bak gel” dedi. Konuşuldu falan ve nihayet belle, belge derken “BELLETEN” diye yazdı ve bana verdi. “Mecmuanın adını böyle yaparsınız” dedi. BOZKURT  2 Ağustos 1926 tarihinde, Ege Denizi’nin uluslar arası sularında (Midilli adası yakınlarında), “Bozkurt” adlı kömür yüklü Türk gemisi ile “Lotus” adlı Fransız ticaret gemisi çarpıştı. Bozkurt Gemisi battı ve 8 Türk gemicisi de kayboldu. Lotus gemisi, Bozkurt Gemisi'nin birkaç tayfasını ve kaptanını kurtararak İstanbul’a gelmişti. Bu sırada, kazada ölenlerin ailelerin şikayeti üzerine başlatılan soruşturma sırasında, Bozkurt gemisinin kaptanı Hasan ve Lotus gemisinin kaza sırasındaki görevli süvarisi Desmons tutuklandılar. Yapılan yargılama, 15 Eylül’de sonuçlandı; dikkatsizlik ve tedbirsizlik ölüme neden olmaktan Hasan 4 ay hapis ve Desmons da 80 gün hapis ve 22 lira para cezasına çarptırıldılar.  Fransa, kendi vatandaşını Türk mahkemesinin yargılamasına şiddetle karşı çıkmış ve hemen serbest bırakılmasını istemişti. Türkiye, Fransa’nın verdiği notayı reddederek; Türk adliyesinin bu davaya bakmaya hakkı olduğunu ve bağımsız mahkemenin aldığı kararın değiştirilmesinin mümkün olmadığını ileri sürdü. Daha sonra, her iki ülke arasında anlaşarak, konuyu Lahey Uluslar arası Adalet Divanı’na götürmeye karar verdiler.(1927)  Bozkurt-Lotus Davasının uluslar arası bir nitelik kazanması sonucunda, Türkiye’yi dönemin Adliye Vekili ve Hukuk Devrimi’nin Mimarı Mahmut Esat savunmak istedi. Lahey’de Türkiye’yi başarılı bir şekilde savunan ve Adalet Divanı’na Türk tezini kabul ettiren Mahmut Esat’ın bu davayı kazanmasıyla birlikte, devletler arası hukuk alanında Türkiye’nin Batı devletleri ile eşit düzeyde olduğu eylemsel olarak ispatlanmış oldu. Mahmut Esat’ın bu başarısı nedeniyle Atatürk, Ona “Bozkurt” soyadını verdi. BOZOK  Salih Bey’e Bozok (Bilecik) Milletvekili olduğu için Atatürk tarafından Bozok soyadı verilmişti.

136

DİRİK  İran Şahı Rıza Pehlevi Atatürk’ün Misafiri olarak Türkiye’yi Ziyarete gelmişti. Ege gezisi sırasında tanıştığı İzmir Valisi Kazım Paşa'yı dinç ve hareketli görür. Konuştuğu Azeri Türkçe’siyle “Maşallah Sen Dirik Paşa” demiştir. “Dirik” sözcüğü Atatürk’ün çok hoşuna gider ve 10 Aralık 1934 tarihinde “Kazım Dirik” oldu ifadeleri bir yazıyla Kazım Paşa’nın Soyadı Dirik olur. OKYAR  Atatürk yakın arkadaşı Ali Fethi Bey’e Okyar soyadını verdi. PEKER  Recep Bey Prensip sahibi bildiği konularda ödün tanımayan, dik başlı, pek yürekli, halkın dört dörtlük dediği türden bir kişi olduğu için Atatürk ona “Pek-er” der ve Peker soyadını verir. SAYDAM  Dr. Refik Bey çalışkan ileri görüşlü kibar bir devlet adamı idi. Yaptıklarını söylememek fakat; söyledikleri yapmak tevazu ve azmine sahip olan Dr. Refik Bey’e Atatürk Şeffaflık anlamında “Saydam” soyadını vermiştir.  Atatürk “Ben Ona niçin Saydam dedim, O içi dışı bir, tertemiz bir insan pırlantasıdır da ondan” derdi. TANRIÖVER  Hamdullah Subhi Bey Romanya’da iken Türkiye’de 21 Haziran 1934’de Soyadı Kanunu kabul edilir. Hamdullah Subhi ve baba tarafından bütün erkek akrabaları eski aile isimleri olan “Kocamemi” yi soyadı olarak almayı düşünürler. Abdullah Subhi Bey Soyadı alışını şöyle anlatır:  -“Sofrada idik, Atatürk bana sordu”  -“Hangi Soyadını aldın?”  -“Cevap Verdim”  -“Eski bir aile ismimiz vardır, Kocamemi”  -Atatürk Memi’nin, Memo ve Memiş gibi Arapçadan geldiğini söyledi ve ilave etti;  -“Ben sana tam bir Türkçe bir isim vereyim Hamdullah’ın tercümesi “Tanrıöver”dir”  Atatürk bu ismi kendi eliyle kağıda yazdı, kağıdı sofranın üstünde duran geniş bir tasın içine koydu ve ;  -"Her ikisini de yadigar olarak sakla” dedi. TUNCAK  Atatürk’ün manevi evladı Abdurrahim’e soyadı yasası yürürlüğe girince tarihteki Türk komutanlarından Tuncak’ın adını Abdurrahim için soyadı olarak seçti. SALDIRAY, BATIRAY, ATILAY, YILDIRAY  1936 yılında Almanya’ya Ay Sınıfı İsmini verdiğimiz dört denizaltı gemisi sipariş edildi. 17 Ocak 1938 tarihinde Atatürk Başbakan Celal Bayar’a Denizaltıların ismini bildirir. MUZAFFER  Salih Bozok’un oğlu 1921 yılında İstanbul Bağlarbaşı’nda doğdu. Babası o sıralarda Ankara’da olduğu için oğlunu ancak doğumundan üç ay sonra görebilmişti oğluna önce Mustafa Kemal adını koymak istemiş, ancak; Mustafa Kemal Paşa “Bugünlerde birbiri peşi sıra zaferler kazanıyoruz. Oğlunun adı Muzaffer olsun” demiş ve ismini koymuştu. İRDELP  Atatürk özel hekimi Neşet Ömer’e İrdelp soyadını vermiştir. İNÖNÜ  Atatürk 26 Aralık 1934 tarihinde Başbakanlığa gönderdiği bir yazıda İsmet Paşa’ya İnönü soyadını verildiğini belirterek şöyle demiştir.  Başvekil İsmet Paşa Hazretlerinin inkılap tarihimizin ilk şerefli ve parlak sahifesi olan meydan muharebelerinin baş kahramanı olmuş bulunması itibariyle soyadı kanunu icabı olarak alacağı aile isminin İnönü olmasını çok yerinde bulduğumdan kendilerine bu soyadını tevcih ettiğimi bildiririm. URSAVAŞ  Ali Saib Bey’e soyadı kanunu kabul edildikten sonra Atatürk tarafından Urfa’da Fransızlara karşı savaşta gösterdiği yararlıklar dolayısıyla “Ursavaş” soyadı verilmişti. GEREDE  Hüsrev Bey’e Atatürk tarafından “Gerede” soyadı verildi. ELAZIĞ  Atatürk 16 Kasım 1937 günü gece Diyarbakır’dan Elaziz’e gelir. 17 Kasım günü Elaziz Halk evinde kendisine bir yemek verilir, Atatürk biraz rahatsızdılar. Salonun her köşesini ayrı ayrı selamladılar. Şair Fazıl Ahmet Aykaç’ı yanına çağırarak Elazizlilere bir kararını açıklamasını istediler. Aynen kendi ifadeleri ile dediler: “Şehirlerimizi şahıs isimleri ile adlandırmak yerine bundan sonra şehirlerin kendilerine has nitelikleri ile adlandırılmasını daha doğru buluyorum. Onun için bu gece burada Elaziz’in adını değiştireceğiz” dedi. Elaziz’in Elazık’tan bozulma olduğunu, aslının Elazık olacağını, azık kelimesinin Türkçe’de verimli anlamına geldiğini, Elazık’ın çok verimli bir yer, feyz ve bereket diyarı, halkının mert ve çalışkan olduğunu söyledi. “Türklerde

137

eski bir adet vardır, çalışmaya gidenlerin yanlarına azık konur. Türkçemizde sona gelen k sesi yumuşar g olur. Onun için Elaziz bu geceden sonra Elazık olacaktır” der . Atatürk Ankara’ya döndükten sonra 10 Aralık 1937’de Bakanlar Kurulu kararı ile Elazık adını söyleme kolaylığını düşünerek Elazığ’a çevirdi. KORUTÜRK  1935 yılında Deniz Harb Akademisi Mezunu olan Fahri Sabit Bey bir akşam Karpiç’te yemek yerken maiyetiyle Karpiç’e gelen Atatürk’le karşılaşır sivil giyimli olan Fahri Bey’i Atatürk’ün yanında olanlar yabancı birisi zannederler. Fakat Atatürk onun bir Türk genci olduğundan şüphe etmez. Aralarındaki sohbetten sonra Atatürk yardımcısına soyadı alıp almadığını sorar Fahri Sabit Bey Henüz soyadı almadığını söyleyince, Atatürk;  -“Biz bu memlekette bir takım inkılâplar yaptık ve bunların korunmasını şahsiyet sahibi Türk Gençliğine emanet ettik. İşte bu gençlerden biride sensin sana Korutürk soyadını versek ne dersin” diye sorar.  Fahri Sabit Bey Şükranla kabul edeceğini ve bu soyadını taşımakla hayatının en büyük şerefini bulacağını söyler. ARAS  Atatürk’ün yakın arkadaşı ve 13 yıl Dışişleri Bakanlığı yapan Dr. Tevfik Rüştü Bey’e Aras soyadını vermiştir. Bu soyadını almasının nedeni Türkiye ile İran arasında sınır olarak kabul edilen Aras nehrinden geliyordu. TANDOĞAN  Atatürk Ankara Valisi olan Nevzat Bey’e Tandoğan soyadını vermiştir. ÜLKÜ  Atatürk halkevleri Dergisine Ülkü adını vermiştir. Naim Onat şöyle anlatmaktadır: “933 yılının ilk ayında Atatürk’ü Adana istasyonunda karşılamıştım. Trende beni yanlarına çağırdılar Mersin’e kadar devam eden yolculukta bu kelime(Ülkü kelimesi) ve daha başka dil bahisleri üzerinde konuşulmuştu. Beni görür görmez memnun olacaksın dediler. Yakında çıkacak Halkevi Dergisine benden bir ad istediler, sizin Ülkü’yü verdim. Bu kelimeyi tam ideal karşılığı olarak kullanmama bizim Ali Bey’in (O gün, trende ve yanlarında bulunan Nasır Vekili Ali Çetinkaya’nın) sözleri de ayrıca yardım etti. Ali Bey, ideal kelimesinin İngiltere’de timsal ve örnek anlamlarında kullanıldığını söylediler. Bilirsiniz ki Ülkü ve Ülgü Türkçe’mizde de ölçü ve örnek de demektir. Esasen ideal de ermek istenilen amacın zihinde kurulmuş bir timsali örneği değil midir.  Daha sonra yayınlanan Ülkü’nün ilk sayısında Atatürk’ün el yazısıyla  “Ülkü” ye“Ülküden öz ülkümüzün yayma yolunda kutlu verimler beklerim” diye yazmıştır. MANEVİ EVLADI ÜLKÜ  Ülkü’nün annesi Selanikli Vasfiye Hanım, Atatürk’ün annesi Zübeyde Hanım tarafından evlatlık olarak alınıp, büyütülmüş, Zübeyde Hanım’la Selanik’e sonra İstanbul’a, oradan da Ankara’ya birlikte gelmişler. Zübeyde Hanım ölünce, Vasfiye Hanım Atatürk’ün Kız kardeşi Makbule Hanım’la birlikte 1932 yılında ölmüştür.  Daha sonra evlenen Vasfiye Hanım’ın doğan kız çocuğuna, Atatürk daha yüzünü görmeden “Ülkü” adını koymuş. Ülkü, geçen yıllar içinde büyüdükçe ona olan sevgisi de büyümüş öyle ki; Ülkü’yü yurt gezilerinde beraberinde götürür olmuştur. BAYAR  Atatürk İktisat Vekili sonra Başbakan olan Mahmut Celal124 Bey’e Bayar soyadını vermişti. İKBAL  Selim Pancar küçük yaşta Afyon’da aşçılığa başladı. Lokantasının ünü her tarafa yayıldı. Atatürk’te Afyon ziyaretinde bu lokantaya uğrar ve yediği yemeklerin lezzetinden memnun kalır. Beğenisini Selim Pançar’a: “Her zaman İkbal olasın” sözleriyle dile getirir. Ve Selim Pançar o günden sonra lokantasının adını İkbal olarak değiştirir. ÇAMLIK  Atatürk’ün son İzmir gelişinde Selçuk Aziziye İstasyonunu ziyaret eder. İstasyonun çamlar arasında olduğunu gören Atatürk “Burası Çamlık olsun” der. O günden sonra Aziziye İstasyonu’nun adı Çamlık İstasyonu olarak kalmış.127 Burada Buharlı Lokomotif Müzesi olup 30 kadar tarihi lokomotif sergilenmektedir. GÖKÇEN  İlk kadın hava pilotu Sabiha Hanım’a 19 Aralık 1934 tarihinde Atatürk “Gökçen” Soyadını vermiştir. Sabiha Gökçen şöyle anlatmaktadır. Henüz Türkkuşu kurulmadan, henüz ben havacı olmayı aklımdan bile geçirmezken, soyadı yasası çıktığı günlerden birinde akşam yemeğinde, önündeki kâğıda Sabiha Gökçen yazdı. Sonra yüzüme gülerek baktı ve  -“Tamam mı çocuğum” der.  -“Bundan böyle seni Sabiha Gökçen diye çağıracağız. Soyadın kutlu olsun” der sonra kâğıda diğer cümleleri yazıp imzalar.128  Atatürk tarafından Sabiha Gökçen'e verilen soyadı beratı. KANSU  Atatürk'ün yakın çalışma arkadaşlarından olan Mazhar Müfit uzun yıllar milletvekilliği yapmıştır. Kendisine 3 aralık 1934 tarihinde Atatürk tarafından "Kansu" soyadı verilmiştir.

138

İLAÇ BİLGİ ATATÜRK’ÜN ÇIKARDIĞI GAZETELER  Atatürk, “Minber”, “İrade-i Milliye” ve “Hakimiyet-i Milliye” olmak üzere üç gazete çıkarmıştır. Yaptıklarını ve yapacaklarını halka duyurarak kamuoyu oluşturmak isteyen Atatürk, Kurtuluş Savaşı’nı başlattığı andan itibaren basından destek almış ve basının gücünü en etkili şekilde kullanmıştır. Minber  Atatürk’ün ilk gazete çıkarma girişimi İstanbul’da yayınlanan “Minber”dir. Minber, Mustafa Kemal’in isteği üzerine yayın hayatına girmiştir. Gazeteyi 1918 yılında en yakın arkadaşı Ali Fethi Okyar ile birlikte çıkarmıştır. 1918’de Ahmet İzzet Paşa hükümeti tarafından Mondros Mütarekesi imzalanmıştır. Mustafa Kemal, başında olduğu Yıldırım Orduları Grubu ve 7. Ordu Karargahı lağvedildiği için Suriye’den İstanbul’a dönmüştür ve ülkenin içinde bulunduğu konular hakkında konuşma ve yazma gereği hissetmektedir. Oysa Mustafa Kemal’in asker kimliği politik olaylara girmesini ve aktif rol üstlenmesini engellemektedir. İrade-i Milliye  Atatürk ikinci gazetesini Sivas Kongresi’nden sonra çıkarmıştır. 4 Eylül 1919 günü başlayan ve 11 Eylül’de sona eren Sivas Kongresi’nin ardından Mustafa Kemal çevresindekilerden yeni çıkaracağı gazete için güvenilir bir yazı işleri müdürü bulmalarını ister. Aranan yazı işleri müdürü bulunur ve gazete çok kısa bir süre içinde çıkarılır. Heyet-i Temsiliye adına Mustafa Kemal tarafından kurulmuş olan gazetenin imtiyazı Selahattin Ulusalerk’e aittir. Gazetenin yazı işleri müdürü ise Mazhar Müfit Kansu’dur. Gazetenin adı ve başlık altı Mustafa Kemal tarafından tespit edilmiştir; “İrade-i Milliye” (Metalip ve Amali Milliye’nin Müdafiidir). Hakimiyet-i Milliye  Mustafa Kemal Paşa, Heyet-i Temsiliye üyeleriyle birlikte Ankara’ya geldiğinde burada alınacak kararların millete duyurulması için bir gazeteye ihtiyaç duyduğunu söylemiştir ve burada verdiği ilk direktif de “bir gazete çıkaracağız” olmuştur.  Ankara’da doğru dürüst bir matbaa bulunmadığı için Konya’dan getirtilen baskı makinesi meclis bahçesindeki bir binaya yerleştirilmiş ve iki hafta içinde gazete çıkartılmıştır. Bu gazetenin adını da Mustafa Kemal vermiştir; “Hakimiyet-i Milliye”. İlk sayının gazete başlığının altında ise “mesleği milletin iradesini hakim kılmaktır” diye yazmaktadır. 10 Ocak 1920 günü yayınlanan gazetenin ilk başyazısını Mustafa Kemal yazmıştır.  Gazete Anadolu’da kurulan Anadolu ve Rumeli Müdafa-i Hukuk Cemiyeti’nin yayın organıdır. Gazetenin yazı işleri müdürü Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu’dur. Gazetenin daha sonraki yazı işleri müdürleri arasında Hüseyin Ragıp Baydur, Nafi Atıf Kansu ve Ziya Gevher Etili gibi isimler de vardır.  Başlangıçta haftada iki gün yayınlanan gazete 18 Temmuz 1920’den sonra haftada üç gün, 6 Şubat 1921’den sonra da günlük olarak çıkarılmıştır. Gazete 1934 yılına kadar Hakimiyet-i Milliye adıyla, o tarihten sonra da “Ulus” adıyla çıkmaya devam etmiştir. TARİHİ BİLGİ NOTU İSVİÇRELİ PROFESÖR ALBERT MALCHE’YE (ALBERTMALŞE)  Bizzat Atatürk’ün direktifleriyle Türkiye’ye çağrılan İsviçreli Profesör Albert Malche’ye (AlbertMalşe) bir rapor hazırlatıldı. Raporun önemli maddeleri şunlardı:



Bu rapor, Cumhuriyet Dönemindeki ilk üniversite reformunun başlatılmasına neden oldu. 1933’te darülfünun kapatılıp yerine İstanbul Üniversitesi açıldı. 1936’da fakülte sayısı beşe çıktı. İstanbul dışında Ankara’yı da bir eğitim ve kültür kenti hâline getirmek için girişimlerde bulunuldu. Musiki Muallim Mektebi, Hukuk Mektebi, Gazi Eğitim Enstitüsü, Yüksek Ziraat Enstitüsü, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi açılarak yükseköğrenim alanındaki öğrenci sayısı artırıldı.

GEREKLİ BİLGİ NOTU MÜZİK – RESİM – HEYKEL-MİMARİ Çağdaş Türkiye’nin müzik tarihi ile ilgili bazı dönüm noktaları aşağıda belirtildiği gibi sıralanabilir.  1924 - Saray Bandosu Devlet Orkestrası olarak adlandırıldı  1924- Müzik Öğretmenleri Eğitim Okulu kuruldu. Bu okul sonraları Devlet Konservatuarı’na dönüştü.  1926- Genç Müzisyenler geleneksel kaynaklardan halk besteleri toplamaya başladılar. Bunun temelleri, Adnan Saygun, Ulvi Cemal Erkin ve Halil Bedif Yönetken gibi derlemeciler tarafından oluşturuldu.  1927 de Devlet genç yetenekleri yurt dışında devlet bursu ile okumaları için seçmeye başladı.  1932 - Yabancı Müzisyenler, öğretmenler, orkestra şefleri ve besteciler Türkiye’ye çağrıldı. Bunların arasında Joseph Marx., Paulttin de Mith, Bela Bartok ve Eduward Zuekmayer gibi ustalar bulunmaktaydı.  Yine 1934 yılında Atatürk’ün girişimiyle İran Şahı’nın Türkiye’yi ziyaretlerini onurlandırmak amacıyla, İran-Türk dostluğunu bir masal olarak simgeleyen “Özsoy” oyununun Adnan Saygun tarafından “Feridun” adı ile opera olarak bestelenmesi, Türk operasının kuruluşundaki ilk ve en önemli adım olmuştur.  Osmanlılar zamanında 1883 de “Sanayi Nefise Mektebi Alisi” olarak kurulan yüksekokul 1926 da Atatürk’ün emriyle “Güzel Sanatlar Akademisi” ne dönüştürülmüş ve Fındıklıda çifte Saraylardan önce birine, sonra ikisine taşınmıştır. 10 Eylül 1937 de Atatürk tarafından açılışı yapılan Dolmabahçe Sarayı Veliaht Dairesindeki İstanbul Resim ve Heykel Müzesi, 1939 yılında başlayan yıllık Devlet Resim ve Heykel Sergisi geleneği devam ederek bugün de Türk sanat ve başyapıtları büyük bir gururla sunulmaktadır.  Cumhuriyet devrinde Anıt ve Heykeller yaptırma hareketi 1925 de başlamıştır. O dönemde, Türkiye’de Türk heykeltraşlar bulunmadığından yabancı heykeltraşlar çalışmışlardır. 1925 Ankara Ulus Meydanında bir zafer anıtı yaptırılması girişiminde bulunulmuş. Ankara Belediyesi’nce bir yarışma açılmıştır.  Birinciliği Viyanalı Heykeltraş H.Krippel kazanır. Ankara’dan sonra aynı heykeltraşa İstanbul’da Sarayburnu Parkı’nda bir Atatürk heykeli daha yaptırılmıştır.

139

      

        

Krippel bundan sonra Konya’da ve Samsun’da ki Atatürk heykellerini yapmıştır. Sarayburnu’nda ki Atatürk anıtı 3 Ekim 1926 da açılır. İstanbul’da, Taksim’de ve İzmir’de ki 9 Eylül Atatürk anıtların’da İtalyan Heykeltraş Canomika yapmıştır. Bu ilk Anıt-heykellerden sonra Türk Heykeltraşlarda Anıtlar ve Heykeller dikmeye başlayacaklardır. Bu heykeltraşlarımız: Zühtü Müridoğlu, Nejat Sürel, Ali Hadi Bara, Hüseyin Ankaözkan, Nusret Suman, Sadi Çalık, Yavuz Görey, İlhan Koman, Hüseyin Gezer, Teoman Germaner, Tamer Başoğlu, Ferit Özşen, Namık Denizhan’dır. 1925’te Milli Eğitim Bakanlığı görevine başlayan Mustafa Necati Bey 1926’da yaptığı konuşmada: “Güzel sanatlar üzerinde de önlemler almak gereğini duydum. Sanayi Nefise Alisi Mektebi Güzel Sanatlar Akademisi’ne dönüştürülmüştür. 1926 yılında “Güzel Sanatlar Akademisi” olarak adlandırılan yüksekokul Fındıklı’daki Hatice Sultan Sarayı’na taşınmış ve daha sonraları yanındaki diğer sarayda (eski Edebiyat Fakültesi) eklenerek ve aralar birleştirilerek oldukça büyük bir Güzel Sanatlar Akademisine dönüşmüş, 1982 yılında da Mimar Sinan Üniversitesi’ne geçmiş bulunmaktadır. Ressam Namık İsmail, 1927 Haziranında Güzel Sanatlar Akademisi’ne müdür olmuştur. Prof. Egli de 1930 da Akademi Mimarlık Bölümü Başkanlığına getirilmiştir. Bu arada Mühendis Mektebi Alisi, Yüksek Mühendis Mektebine dönüşmüş ve 1943 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi olmuştur. Yıldız Şimendifer Teknisyenleri okulu önce Yıldız Mühendislik ve Mimarlık Akademisi’ne 1982 de ise Yıldız Teknik Üniversitesi’ne dönüşmüştür. Ankara, Atatürk’ ün döneminde başkent olduktan sonra Alman Şehircilik Uzmanı Jansen Ankara’nın şehircilik projelerini düzenledi ve bu proje Ankara’ya uygulandı. Bu arada Avusturalyalı Mimar Clemense Holz Meister Ankara’da da Atatürk’ün Çankaya’da ki Cumhurbaşkanlığı köşkü ile Türkiye Büyük Millet Meclisi binasını ve pek çok bakanlığı projelendirmiştir. Alman Mimar Prof. Paul Bonatz ise, Ankara’da Şükrü Saraçoğlu mahallesini ve Devlet Opera Binasını inşa etmiştir. 1933 de Almanya’dan Nazi rejiminden kaçan Brunıo Taut ise Ankara’da Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi Binasını inşa etmiş ve sonrada İstanbul Güzel Sanatlar Akademisine Profesör olarak gelmiştir. Anlattıklarımdan anlaşılacağı üzere Atatürk döneminde, Ankara ve İstanbul’da gerek şehircilik gerekse Mimari konularında Avrupa’dan özellikle Almanya, Avusturya ve Fransa’dan uzmanlar getirilmiştir. İstanbul’da ise, Fransız Şehircilik Uzmanı Henry Prost getirilmiştir. Atatürk döneminden evvel İstanbul’da Balyan’lar, Mimari Vallaury (Duyunu Umumiye binası) sonraları İstanbul Lisesine dönüşmüştür. Türk Mimarlarından ise; Prof. Sedat Hakkı Eldem; Prof. Emin Onat; Prof. Seyfi Arkan; Prof. Kemal Ahmet Şöhrete erişmiş Mimar nesillerini yaşatmışlardır. Prof. Eldem ve Prof. Onat İstanbul’da İstanbul Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi ve İstanbul Adalet Sarayı Binalarını, Prof. Onat, Doçent Orhan Arda ile Atatürk Anıtkabir yapısını yaparak, Prof. Seyfı Arkan ise İstanbul’da Atatürk’e Florya Deniz Köşküm, Ankara’da ise İller Bankası yapılan ile Prof. Kemal Ahmet Aru’da İst.’da Levent I, II, III ve IV. cü Mahalleleri, Etiler ve arkadaşları mimarlar ile, Sheraton Otelini yapmışlardır.

TARİHSEL BİR NOT: ATATÜRK DÖNEMİ RESSAMLAR  Atatürk döneminden evvelki Osmanlı döneminin ilk zamanlarında resim yerine Minyatür yapılmaktaydı. Osmanlılar döneminde dış ülkelere giderek (bilhassa Fransa’ya) resim eğitimi görenlerden Osman Hamdi Bey 1883 de Sanayi Nefise Mektebi Alisi’ni kurmuştur.Osman Hamdi Bey ve arkadaşları, Hüseyin Zekai Şeker, Ahmet Paşa, Süleyman Seyit, Hoca Ali Rıza, Şevket Dağ gibi natüralist ressamlar, Fransa’daki hocaları Leon Gerome’un Kat Natüralizmini sürdürmüşlerdir.  Bundan sonraki dönemde Emperyonist akımın hâkim olduğunu ve Çallı İbrahim, Nazmi Ziya, Avni Lifij gibi değerli ressamların bir bölüm yaşamı Atatürk döneminde geçer.  Bundan sonraki dönemde:Seref Akdik, Avni Arbaş, Nurullah Berk, Sabri Berkel, Şefik Bursalı,Mahmut Cüda, İbrahim Çallı ,Şevket Dağ, Cevat Dereli, Halil Dikmen, Fehraman Duran, Devrim Erbil, Dinçer Erimez, Turan Erol, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Eren Eyüboğlu, Neşet Günal, Namık İsmail, Zeki Faik İzer, Edip Hakkı Köseoğlu, Avni, Fikret Mualla, Hikmet Onat, Ayetullah Sümer, Cemal Tollu, Eşref Üren , gibi şöhret sahibi olmuş ressamlarımız Atatürk’ün Güzel Sanatlar’da yapmış olduğu reform sayesinde yetişmişler ve ünlenmişlerdir.  İbrahim Çallı, Feyhaman Duran, Namık İsmail, Edip Hakkı Köseoğlu’nun Atatürk portleri ünlüdür. Atatürk’ün Anıt Kabrinin inşaatında çalışan mimarlar, heykeltraşlar ve diğer sanatçılar Atatürk’ün yönlendirmesi ile yetişmişlerdir. Bu da gösteriyor ki Büyük Atatürk Anıt Kabrini de kendisi fikirleriyle inşa etmiştir. TARİHİ BİR KAYIT TÜRK BEŞLERİ  Türk Beşleri özellikle Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş döneminde eserleriyle kendilerinden söz ettirmiş aşağıdaki beş Klasik Batı Müziği bestecisini bir arada tarif etmek için kullanılan uluslararası bir deyim olarak biliniyor.  Bu kişiler: Ahmet Adnan Saygun / Ulvi Cemal Erkin / Cemal Reşit Rey / Hasan Ferit Alnar / Necil Kazım Akses HASAN FERİT ALNAR BAŞLICA YAPITLARI  Türk Süiti (büyük orkestra için, 1930), İstanbul Süiti (büyük orkestra için, 1937-38), Viyolonsel Konçertosu (1943) ve Kanun Konçertosu'dur (1951; 1958'de üzerinde bazı değişiklikler yaptı). ULVİ CEMAL ERKİN BAŞLICA YAPITLARI  Piyano Konçertosu (1942), Köçekçeler (süit, 1943), Birinci Senfoni (1944-46), İkinci Senfoni (1948-51), Keloğlan (bale, 1950), Sinfonietta (yaylı çalgılar orkestrası için, 1951) ve Konsertar Senfonisi (piyano ve orkestra için, 1966).

140

CEMAL REŞİT REY BAŞLICA YAPITLARI  Sultan Cem (opera, 1923), Zeybek (opera, 1926), Bebek Efsanesi (senfo­nik şiir, 1928), Köyde Bir Facia (opera, 1929), Birinci Senfoni (1941), Çelebi (opera, 1943), Piyano Konçertosu (1946), Çağnlış (senfonik şiir, 1950), Konsertan Parçalar (viyolonsel ve orkestra için, 1952), Fatih (senfonik şiir, 1953), Sazların Sohbeti (oda orkestrası için, 1957), Eski Bir İstanbul Türküsü Üzerine Çeşitlemeler (piyano ve orkestra için, 1961) ve İkinci SenfonVâir (iki yaylı çalgılar orkestrası için, 1963). Üç Saat (1932), Lüküs Hayat (1933), Deli Dolu (1934), Saz-Caz (1935), Maskara (1936) ve Hava-Cıva (1937) Cemal Reşit Rey'in operetleri; Adalar (1934), Ala­banda (1941) ve Aldırma (1942) ise revüle­ridir. AHMET ADNAN SAYGUN  En tanınmış yapıtı Yunus Emre Oratoryosu (1946) olan Saygun'un öbür yapıtları arasında Özsoy (ya da Feridun; opera, 1934), Taşbe-bek (opera, 1934), Bir Orman Masalı (süit, 1939-43), Kerem (opera, 1947-52), Birinci Piyano Konçertosu (1952-58), Birinci Senfoni (1953), İkinci Senfoni (1958), Üçüncü Senfoni (1960), Gılgamış (opera, 1962-83), Keman Konçertosu (1967), Köroğlu (opera, 1973), Dördüncü Senfoni (1976), Viyola Konçertosu (1977), Beşinci Senfoni (1984), İkinci Piyano Konçertosu (1985) ve Viyolonsel Konçertosu (1987) sayılabilir. NECİP KAZIM AKSES  Başlıca yapıtları Çiftetelli (orkes­tra için senfonik dans, 1934), Minyatürler (piyano için, 1936), Ankara Kalesi (senfonik şiir, 1942), Birinci Senfoni (1966), Itri'nin Neva Kâr'ı Üzerine Scherzo (büyük orkestra için, 1970), Senfonik Destan (1973), Viyola Konçertosu (1977), İkinci Senfoni (1978), Üçüncü Senfoni (1979-80), Dördüncü Senfoni (1983), Atatürk Diyor ki (1988). TARİHİ NOT I.ULUSAL MİMARLIK AKIMI TEMSİLCİLERİ  Mimar Kemalettin / Vedat Tek'in / Giulio Mongeri / Arif Hikmet Koyunoğlu / Ali Talat Bey önemli temsilcileri.  Birinci Ulusal Mimarlık Akımı veya Neoklasik Türk Üslubu veya Milli Mimari Rönesansı ağırlıklı olarak 1908 ile 1930 yılları arasında yaygın olan bir mimari üsluptur. Her ne kadar Osmanlı İmparatorluğu döneminde başlamış bir üslup olsa da esas etkisini Türkiye Cumhuriyeti döneminde göstermiştir.  Mimar Kemalettin ve Vedat Tek'in öncülüğünü yaptığı ve ilk aşamada Neoklasik Türk Üslubu ya da Milli Mimari Rönesansı denilen ama sonraları Birinci Ulusal Mimarlık Akımı adı verilen bu mimari üslup bir Türk milli tarzını yaratmayı hedeflemiştir.  Bunu yaparken her ne kadar milliyetçi olma hedefi güdülmüşse de, klasik Osmanlı yapılarında yer alan mimari öğeleri ve süslemeleri sıklıkla kullanılmıştır. Her ne kadar Osmanlı mimari öğeleri sıklıkla kullanılmışsa da, o akımdan farklı olarak eskiden sadece dini yapılarda kullanılan kubbe, saçak gibi mimari öğeler Birinci Ulusal Mimarlık Akımı döneminde diğer kamu yapılarında daha sıklıkla kullanılmıştır. Bu akımın etkisi sadece kamu binaları ile sınırlı kalmıştır. Bu akıma Osmanlı Canlandırmacılığı veya Yeni Osmanlıcılık ismi de takılmıştır.  Birinci Ulusal Mimarlık Akımı’nın en önemli temsilcileri başta Mimar Kemalettin ve Vedat Tek olmak üzere Arif Hikmet Koyunoğlu ile İtalyan asıllı bir mimar olan Giulio Mongeri’dir. Birinci Ulusal Mimarlık Akımı en önemli örnekleri arasında Mimar Kemalettin’in İstanbul’da inşa edilen Kemer Hatun Camisi, Lâleli Tayyare apartmanlarını (bugünkü Merit Antik Oteli) ve Ankara’daki Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları merkez binası verilebilir. Mimar Kemalettin Bey tarafından tasarlanan ve 1926 ile 1927 yıllarından inşa edilen Vakıf Apartmanı Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi’nin önemli eserlerindendir. Yapı halen Devlet Tiyatroları’na hizmet vermektedir.  Mimar Vedat'ın en önemli yapıtları arasında ise İstanbul Sirkeci'de yer alan Büyük Postane ve Haydarpaşa Vapur İskelesi yer alır. Arif Hikmet Koyunoğlu’nun önemli tasarımları arasında Ankara’da inşa edilmiş Devlet Resim ve Heykel Müzesi (19271930) ve Etnoğrafya Müzesi (1925-1928) yer almaktadır. Giulio Mongeri’nin Ankara inşa edilmiş  Birinci Ulusal Mimarlık Akımı örnekleri arasında Ulus’ta yer alan Ziraat Bankası Genel Müdürlüğü Binası (1926) ile Osmanlı Bankası (1926) ve İş Bankası (1928) binaları yer almaktadır. Ayrıca Beşiktaş İskelesi ve Kuzguncuk İskelesi’nin mimarı olan Ali Talat Bey de dönemin önemli temsilcilerindendir.  Bu akıma yönelik en yaygın eleştirilerin başında teknolojiye ayak uyduramaması; seçmeci ve biçimsel bir akım olması gösterilir. II.ULUSAL MİMARLIK AKIMI  Cumhuriyetin ilk yıllarında yeni bir devletin kurulmasının heyecanı ve geleneğe karşı kuşku geliştirilmesi, 1940’lı yıllarda dünyada da yaygınlaşan milliyetçilik akımlarının etkisiyle yerini daha ulusal akımlara bırakması hususuna en çarpıcı örneklerden birisi Ankara’da yer alan eski Sergi Evi’dir.  Şevki Balmumcu tarafından 1933 ile 1934 yılları arasında işa edilen Sergi Evi, orijinal haliyle Sovyet Yapısalcılığı stiline yakın bir tasarım idi. Başka yorumlara göre bu tasarım aslında De Stijl yani Neo-plastisizm stilinde bir yapı idi. Ancak yapı Paul Bonatz tarafından yeniden tasarlandı ve Ankara Opera Sahnesi olarak 1948’te kullanıma açıldı.  Halen Ankara’daki tek kullanımda olan opera salonu olan bu binanın ilk modernist çizgileri tamamen klasikleştirilmiş, revaklar, takılar ve süsler ile İkinci Ulusal Mimarlık Akımı üslubuna uygun hale getirilmiştir.  İkinci Ulusal Mimarlık Akımı’nın en önemli temsilcileri Sedat Hakkı Eldem ve Emin Onat’tır. Ayrıca Bruno Taut da bu akımla özdeşleştirilmiş tasarımlar gerçekleştirmiştir.  Sedat Hakkı Eldem ile Emin Onat’ın birlikte yapmış olduğu tasarımlar arasında en tanınmışı İstanbul Üniversitesi'ne ait Fen Fakültesi ve Edebiyat Fakültesi binaları (1944-1952) ve İstanbul Adalet Sarayı (1949) binasıdır.  İstanbul Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi yapılarının en belirgin özelliklerinden birisi simetriye önem vermesi ve anıtsal olmasıdır. Bu yönüyle dönemin totaliter rejimlerinin Faşist mimarisi veya Nazi mimarisi öğelerini taşısa da, saçakları gibi bir takım mimari öğleri ile Osmanlı konut mimarisine refarans vermektedir.  İstanbul Adalet Sarayı projesi ise her ne kadar modern mimarlığın önemli özelliklerini taşıyan bir yapı olsa bile İkinci Ulusal Mimarlık Akımı’nın örnekleri içinde de gösterilmektedir ve de bu dönemin de en son uygulanmış örneği olarak kabul edilmektedir.

141

  

Doğan Erginbaş, Ömer Güney ve İsmail Utkular’ın ortak tasarladığı bir proje olan ve Şişli’de yer alan İstanbul Radyoevi (1945) bu akıma örnek başka bir yapıdır. İkinci Ulusal Mimarlık Akımı’nın en önemli özelliklerinden olan simetri kullanımı ve anıtsallık kavramlarına en iyi yansıtan iki örnek mevcuttur. Bunlarda ilki mimar Doğan Erginbaş ve İsmail Utkular’ın tasarladıkları ve 1954 ile 1960 yılları arasında inşa edilmiş olan Çanakkale Şehitleri Anıtı’dır. Dönemin stili ile inşa edilmiş ve bu örnekler arasında en tanınmış olanı ise Emin Halid Onat ve Ahmet Orhan Arda tarafından tasarlanmış olan 1944 ile 1953 yılları arasında inşa edilmiş olan Mustafa Kemal Atatürk’ün kabrinin yer aldığı Anıtkabir’dir.

ÇOK ÇOK ÖNEMLİ BİLGİ ATATÜRK’ÜN KURDUĞU KURUM VE KURULUŞLAR VE BUNLARIN LİSTESİ ANADOLU AJANSI:Türkiye Cumhuriyeti’nin yarı resmi haber ajansı olan Anadolu Ajansı, 6 Nisan 1920'de, Milli Mücadele davasını yurda ve dünyaya duyurup yaymak amacıyla, Atatürk tarafından Ankara'da kuruldu. Başlangıçta bir tek teksir makinesiyle çalışan Anadolu Ajansı, Kurtuluş Savaşı yıllarında büyük yararlılıklar gösterdi. Anadolu Ajansı, 1 Mart 1925'te Devletin %40 hissedarı olduğu bir anonim ortaklık haline getirildi.  ANKARA HUKUK FAKÜLTESİ :Ankara Hukuk Fakültesi 5 Aralık 1925 tarihinde Ankara Adliye Hukuk Mektebi adıyla kuruldu. Ankara'da bir hukuk mektebinin açılması için ilk teşebbüs 1921 yılında yapıldı. Bu tarihte Kastamonu milletvekili Abdulkadir Kemal Bey Meclise 3 maddelik bir teklif vererek Ankara'da bir hukuk mektebi açılmasını önerdi. Gazi Mustafa Kemal’de 1922 yılında meclisi açış konuşmasında Ankara'da bir hukuk mektebinin açılması gereğini belitti. 1925'te Hukuk Mektebi açıldı ve 301 öğrenci kayıt yaptırdı. Okula uygun bir bina bulunamadığı için açılış Büyük Millet Meclisinin toplantı salonunda yapıldı. Fakültenin açılış konuşmasını Gazi Mustafa Kemal yaptı ve ilk dersi Ahmet Bey (Ağaoğlu) verdi. Hukuk mektebi 1927 yılında Bakanlar Kurulu Kararı ile Ankara Hukuk Fakültesi ismini aldı.  ATATÜRK ORMAN ÇİFTLİĞİ :Atatürk, Ankara’nın 7 km batısındaki çorak topraklarda örnek bir çiftlik kurmayı düşünmüş, Türk çiftçisine, toprak ve tabiat şartları uygun olmasa dahi, bilgiyle ve kararlılıkla çalışıldığı takdirde başarı sağlanabileceğini göstermek istemişti. Bunun üzerine 29 Ocak 1925’te Gazi Çiftliği’ni kurmak amacıyla bir miktar arazi satın aldı. 5 Mayıs 1925’te kurduğu Orman Çiftliği’nde, çiftliğin her türlü faaliyetiyle uğraşan, bütün masraflarını kendisi karşılayan Atatürk burada Atatürk Köşkü’nü yaptırmıştır.Atatürk 11 Mayıs 1937’de çiftliklerini, içerisindeki köşklerle birlikte milletine armağan etmiştir.  BURSA MERİNOS HALI FABRİKASI :2 Şubat 1938 Bursa Merinos Halı Fabrikası : Sümerbank Merinos Yünlü Sanayii Müessesesi'nin (Bursa) temeli 28 Kasım 1935 tarihinde atıldı. İşletme, 2 Şubat 1938 tarihinde Atatürk tarafından işletmeye açıldı. Atatürk Merinos Fabrikası'nın şeref defterine şunları yazmıştır: ''Sümerbank Merinos Fabrikası pek kıymetli bir eser olarak milli sevinci artıracaktır. Bu eser yurdun, hususile bursa bölgesinin endüstri inkişafına ve büyük milli ihtiyacın giderilmesine yardım edecektir." Fabrika faaliyetini sürdürüyor ve özelleştirilmeyi bekliyor.''  ÇOCUK ESİRGEME KURUMU :Çocuk Esirgeme Kurumu, eski adıyla Himaye-i Eftal Cemiyeti Atatürk'ün öncülüğünde kuruldu. Önceleri Kurtuluş Savaşına katılanların çocuklarını esirgeme ve eğitmeyi amaç edindi. Sonraları muhtaç çocuklara yiyecek, giyecek ve okul malzemesi yardımı yapmak, kimsesiz çocukların yönetimini üzerine almak, doğumevleri ve çocuk yuvaları, çocuklar için hastane, prevantoryum, sanatoryum, dinlenme kampları kurmak, doğum ve çocuk sağlığı konularında annelere öğüt vermek gibi görevler yüklendi.  DEMİRYOLLARI VE LİMANLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ:  Demiryollarının yapımı ve işletmesi için kurulan ve Nafıa Vekaleti'ne bağlı olarak çalışan müdürlükler 1927'de birleştirilerek Devlet Demiryolları ve Limanları İdare-i Umumiyesi olarak kuruldu. Bu kuruluşun adı, 1929'da Devlet Demiryolları ve Limanları Umum Müdürlüğü, 1931'de ise Devlet Demiryolları Umum Müdürlüğü olarak değiştirildi. Bugünkü adını aldığı 1953'e değin katma bütçeli devlet kuruluşu iken, o yıl İktisadi Devlet Teşekkülüne dönüştürüldü. 1984'te ise Kamu İktisadi Kuruluşu konumuna getirildi.  DEVLET HAVA YOLLARI:1933 Devlet Hava Yolları İlk ulusal hava yolu şirketimiz olan Devlet Hava Yolları milli müdafaa vekaleti bünyesinde 20 mayıs 1933 yılında kurulmuş ve 1935 yılında nafia vekaletine bağlanmıştır. Air France'tan devralınan Yeşilköy tesisleri yanı sıra Ankara'da da bir terminal ve hava alanı yapılmıştır. 1938 yılında devlet hava yolları 10 uçağa sahipti. 1 Haziran 1937 den 31 mayıs 1938 tarihine kadar Ankara-İstanbul arasında 306 gidiş ve geliş seferi yapılmış, 9 ayda 743 yolcu taşınmıştır.  DEVLET İSTATİSTİK ENSTİTÜSÜ:1926 Devlet İstatistik Enstitüsü: Toplumların geleceğini görebilmesi, planlayabilmesi ve gelişmesi için istatistiki bilgiler büyük önem taşır. Cumhuriyetimizin ilk yılllarında, çok önemli sorunlar olmasına rağmen, istatistiki bilginin bu denli önem taşıması nedeniyle, bu işlevi yerine getirebilmek için bir istatistik örgütünün kurulmasına karar verilmiştir.  ELEKTRİK İŞLERİ ETÜT İDARESİ :Türkiye'yi elektriğe kavuşturma planını ve bu plan içinde yer alan kuruluşların ön projelerini hazırlamak üzere düzenlenen kanunla, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’na bağlı Kamu İktisadi Teşebbüs’ü niteliğinde bir kurum olarak 24 Haziran 1935'te kuruldu.  ETİBANK :Türkiye'de maden, enerji ve bankacılık alanlarında faaliyet gösteren İktisadi Devlet Teşekkülü olarak 2 Haziran 1935 tarih ve 2805 sayılı kanunla kuruldu. 1963'te Etibank'ın Kuzeybatı ve Batı Anadolu elektrik sistemlerine Balıkesir-Bursa enerji nakil hattı bağlandı. Etibank'ın kuruluş kanununun 10. maddesi bankacılık faaliyetlerini yalnız kendi bünyesindeki müesseseler için öngörüyordu. 1955'te 6590 sayılı kanun bu maddeyi kaldırdı. Önce büro, sonra şube niteliğindeki bir nüve, daha sonra, bir bankacılık dairesi kuruldu.1956'da ilk şubeler Pangaltı (İstanbul) ve İskenderun'da açıldı.  HALKEVLERİ : Halkın eğitimine ve kültürel gelişmesine yardımcı olmak üzere 19 Şubat 1932’de kuruldu. Açılacak müesseselerin yönetim ve denetim görevleri partinin il idare kurullarına verildi. 1951 halkevlerinin kapatılması, kanunu kabul edilerek gereği yerine getirildi.  İŞ BANKASI: Atatürk tarafından, 26 Ağustos 1924 tarihinde kuruldu. Kuruluşunun ilk yıllarındaki iktisadi şartlara uygun olarak, daha çok kalkınma ve yatırım, bankacılık yönü ağır bastı. Türkiye İş Bankası, kuruluş gayesine de uygun olarak ülkenin iktisadi kalkınması ve sanayileşmesinde önemli rol oynadı; bu amaçla çeşitli yatırımlar yaptı. Ülkede tasarrufu teşvik amacıyla,

142





 













ikramiye ve kumbara sistemini ilk defa uygulayan; seyahat çeklerini ülkeye ilk getiren banka da Türkiye İş Bankası oldu. Sigortacılık alanında öncülük yaptı ve Anadolu Türk Sigorta şirketi ile Destek Reasüran Anonim şirketini kurdu. MADEN TETKİK ARAMA ENSTİTÜSÜ (MTA) :Yeraltı zenginliklerimizi arayıp çıkarmak, bunlardan işletilmekte olanları daha verimli duruma getirmek, bu alanda inceleme ve araştırma yapmak, faaliyet konusuyla ilgili elemanları yetiştirmek üzere 1935 yılında kuruldu. Bugün Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına bağlı, tüzel kişiliğe sahip, özel hukuk hükümlerine tabi Kamu İktisadi Teşebbüsü olarak, çalışmalarına devam etmektedir. MERKEZ BANKASI: Cumhuriyet'in ilk yıllarında siyasal yönetimin ana düşüncesi, bir merkez bankası oluşturmaktan çok, ulusal ticaret bankaları yaratmaktı. Bunun için 1924'te, önce Türkiye İş Bankası oluşturuldu. 1925'te süresi dolacak Osmanlı Bankası'nın imtiyazı 1935'e değin uzatılmakla birlikte, yeni anlaşmada hükümetin banknot çıkaracak bir merkez bankası kurabilmesi için kapı açık bırakıldı. Türk parasının değerindeki düşüşlere karşı duyarlı olan Cumhuriyet yöneticileri 1926'da bir merkez bankası kurulması hazırlıklarını başlattı. Merkez Bankasının yolunu açmak için Türk parasının kıymetini koruma hakkında kanun çıkarıldı. Haziran 1930'da kabul edilen bir yasayla Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Ekim 1931'de 15 Milyon sermaye ile karma bir anonim şirket olarak kuruldu. Ocak 1932'de çalışmaya başladı. MERKEZ HIFZISIHA ENSTİTÜSÜ :Türkiye'de koruyucu hekimliğin gerektirdiği tahlil, kontrol, üretim ve araştırma görevlerini yürütmek üzere, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığına bağlı olarak 27 Haziran 1928 yılında kuruldu. 1267 sayılı kanuna göre "Türkiye Cumhuriyeti Merkez Hıfzısıhha Müessesesi" adıyla çalışmaya başladı. SAĞLIK VE SOSYAL YARDIM BAKANLIĞI:Koruyucu ve tedavi edici hekimlik hizmetlerini düzenlemek, sosyal yardım çalışmalarını yürütmek, serbest hekimlik ve eczacılık faaliyetini denetlemek amacıyla kurulan Sıhhat ve İctimai Muavenet Vekaleti adı altında 1920'de kuruldu. 1945'te Anayasa terimlerinin Türkçeleştirme sırasında, adı Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı olarak değiştirildi.İlk sağlık bakanı Adnan ADIVAR olacaktır. SANAYİ ve MAADİN BANKASI:Cumhuriyetin, ilk yıllarında benimsenen liberal ekonomi politikası doğrultusunda, 19251932 yılları arasında etkinlikte bulunan devlet bankası olan Sanayi ve Maadin Bankası'nın kuruluşunu düzenleyen 633 sayılı yasaya göre bankanın görevleri; kendisine devredilen devlet fabrikalarını, özel sektöre devredilinceye değin işletmek, özel sektörle ortaklıklar kurmak, tek başına ya da ortaklıkları aracılığıyla, maden ayrıcalığı almak ve bunları özel sektörle ortaklık yoluyla işletme ki sanayi ve madencilik alanlarında etkinlikte bulunan özel girişimcilere kredi açmak ve bankacılık işlemleri yapmaktı. SÜMERBANK :Sümerbank, tüzel kişiligi ve özel kanununda belirtilen sinirlar içinde muhtariyeti olan, sorumlulugu sermayesiyle sinirli; sermayesinin tamami devlete ait, iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet göstermek üzere, özel hukuka tabi şekilde Sanayi Bakanligina bagli, Iktisadi Devlet Teşekkülü olarak 1933 yilinda kuruldu. O dönem verimlilik ve karlilik ilkelerini göz önünde tutarak, imalat sanayii kurdu, işletmecilik, sinai mamullerini pazarlama, bankacilik işleriyle meşgul oldu. TÜRK TARİH KURUMU :Türk tarihini bilimin en yeni verilerine dayanarak yeniden incelemek ve Türkiye'nin dünya medeniyetine olan katkısını meydana çıkarmak amacıyla, Nisan 1931'de Atatürk'ün teşvikiyle Ankara'da Türk ocakları Merkez heyetine bağlı olarak kuruldu. Kurum tüzüğünün amaç maddesi şöyledir "Kurumun amacı Türk Tarihi ile Türkiye Tarihi’ni ve bunlarla ilgili konuları inceleme ve elde edilen sonuçları her türlü yolla yaymaktır". Kurum belli başlı dünya bilim kurumlarına üyedir ve 220'den fazla akademi, üniversite ve bilim kuruluşuyla kitap ve dergi değişimi yapar. Atatürk, Türk Tarih Kurumunun daha çok bir akademi niteliği taşımasını, üye sayısının sınırlı tutulmasını istemiştir. Kurum 16 üye ile kuruldu. Daha sonra üye sayısı 41 ile sınırlandırıldı. Kurum üyeleri Eskiçağ, Ortaçağ ve Yeniçağ adları altında üç uzmanlık koluna ayrılarak çalışmaktadır. TÜRK DİL KURUMU:Türkçe'nin incelenmesi, özleştirilmesi, geliştirilmesi için çalişan kurum, Atatürk'ün teşviki ve himayesiyle Semih Rifat, Ruşen Eşref (Ünaydin), Celal Sahir (Erozan), Yakup Kadri (Karaosmanoglu) tarafindan 12 Temmuz 1932’de kuruldu.26 Eylül 1932'de Dolmabahçe Sarayında toplanan Birinci Türk Dil Kurultayı, kurumun çalışma programı olarak şu maddeleri tespit etti: 1.Türk dilinin başka dil aileleriyle karşılaştırılması, 2.Türk dilinin tarihi ve karşılaştırmalı gramerlerinin yazılması, 3.Anadolu ve Rumeli ağızlarından kelimelerin derlenmesi, Osmanlıca kelimelere Türkçe karşılıklar bulunması, 4.Türkçe bir sözlük hazırlanması, 5.Kurumun organı olarak bir derginin yayımlanması, 6.Türk dili üstüne yazılmış yerli ve yabancı eserlerin toplanması ve gerekenlerin çevrilmesi, 7.Terimlerin Türkçeleştirilmesi. TÜRK KUŞU:Türk Kuşu: Daha 1930'larda "İstikbal Göklerdedir" diyen Atatürk havacılığa gereken büyük önem ve değeri vermesini bilmişti. Havacılığın bir spor dalı olarak benimsenmesi ve Türk gençleri arasında yerleşmesini yürekten arzulayan Atatürk "Türk Kuşu" nun kuruluşunda olduğu gibi çalışmalarında da verdiği emir ve direktiflerle başrolü oynamıştı.Türk Kuşu'nu sıcak bir ilgi ve yürekten bir muhabbetle destekleyen Atatürk manevi kızı olan Sabiha Gökçen'i de Türk havacılığına kazandıran kişi olmuştu. Sabiha Gökçen yalnız sivil havacılık ve havacılık sporunda değil, askeri havacılık alanında da uluslararası üne ve değere sahip bir havacı olmuştu. Atatürk, genç ve yetenekli Türk havacılarının havacılık sporunda gelişmelerini sağlamak amacıyla yurt dışına gönderilip orada ihtisas yapmaları arzulanmıştı. Onun emir ve direktifleriyle başta Sabiha Gökçen olmak üzere bazı Türk havacıları 1935 yılı Temmuz ayında Sovyetler Birliğindeki "Koktobel Planör Okulu" na giderek orada bu spor dalı üzerindeki bilgilerini kuvvetlendirip tecrübelerini arttırmışlardır. Bu uzman planörcüler yurda dönüşlerinde "Türk Kuşu" kadrosunda öğretmen olarak görev almışlar ve bildiklerini ve öğrendiklerini genç havacı kuşaklara öğretmişlerdir."Türk Kuşu" 1935 yılından beri Atatürk'ün Türk sporundaki en büyük yadigarı olan havacılık sporu yolundaki çalışmalarını sürdürmekte, planörcülük ve havacılığın yanı sıra paraşütçülük alanında da büyük işler başarmaktadır. TÜRKİYE ŞEKER FABRİKALARI : 19.4.1923 Türkiye Şeker Fabrikaları : Şeker Fabrikaları kurma teşebbüslerinin gerçekleşebilmesi ancak, Atatürk'ün kurduğu Cumhuriyet döneminin sağladığı geniş imkanlar sayesinde olabilmiştir. Bu istikametteki ilk ciddi teşebbüs Uşak'lı Molla Ömeroğlu Nuri (Şeker) adında bir çiftçi tarafından başlatılmıştır. Uşak'ta mahalli birçok müteşebbisin iştiraki ile 19.4.1923 tarihinde 600.000 TL sermaye ile kurulan "Uşak Terakki Ziraat T.A.Ş." 6.11.1925 tarihinde ilk Şeker Fabrikasının temelini atmış ve fabrika 17.12.1926 tarihinde işletmeye açılmıştır.Uşak'ta Şeker Fabrikası kurma çalışmaları devam ederken yine aynı yıllarda İstanbul'da da özel şahısların ve bazı milli bankaların iştiraki ile 14.6.1925 'de 500.000 TL sermayeli "İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları T.A.Ş." kurulmuştur. 22.Aralık.1925 tarihinde Alpullu Şeker Fabrikasının temeli atılarak onbir ayda fabrikanın montajı bitirilmiş ve 26.11.1926 tarihinde fabrika işletmeye açılarak ilk Türk şekerini üretmiştir.1933 yılına kadar ülkemizin şeker ihtiyacı bu iki fabrikanın üretimi ile kısmen karşılanmıştır. Bu iki

143







fabrika ile pancar tarımında ve şeker fabrikası işletmesinde hayli tecrübeler edinilmiş olduğundan yeni şeker fabrikaları kurulması gerekli görülmüştür. ULUSLAR ARASI İZMİR FUARI : Uluslararası İzmir Fuarı : Atatürk'ün talimatı ile Cumhuriyet'in ilanından 8 ay önce 17 Şubat 1923'te İzmir'de toplanan Birinci Türkiye İktisat Kongresi, İzmir Enternasyonal Fuarı'nın kurulması sürecini başlattı. Kongre binası olarak İkinci Kordon'da Osmanlı Bankası Deposu olan Hamparsomyan binası seçildi. Burada, el tezgahı ve küçük sanayi ürünleri; İsparta, Kula, Gördes, Uşak kilimleri ve halıları, yağ ürünleri, sabunlar, makarna ve unlu yiyecekler, kolonyalar, helvalar, ihraçlık pamuklar, ayakkabı, mobilyalar, deri ürünleri, tarım araçları, kiremit, tuğla, maden örnekleri, tütün, sigara, şarap örnekleri, kereste çeşitleri sergilendi. İktisat Kongresi Sergisi'nden sonra ilk sergi 4 -25 Eylül 1927'de, 9 Eylül Mahalli Sergisi adı altında Mithatpaşa Sanat Enstitüsü'nde açıldı. İzmir Ticaret Odası'nın teklifi ve İzmir Valisi Kazım Dirik'in kararı ile açılan sergide 71 resmi kuruluş, 195 yerli firma ve 9 ülkenin 72 kuruluşunun ürünleri sergilendi. Sergiyi 80 bin 744 kişi gezdi.İkinci 9 Eylül Sergisi 4-20 Eylül 1928 tarihleri arasında yine aynı binada uluslararası düzeyde gerçekleşti. Sergiye 155'i yabancı olmak üzere 515 firma katıldı.1935 İzmir 9 Eylül Panayırı'nı ise İktisat Vekili Celal Bayar açtı. 311 kişinin gezdiği panayır uluslararası fuarın gerçekleşmesini hazırladı. İzmir Fuarı'nın temeli, bugünkü yerinde 1 Ocak 1936'da törenle atıldı. 360 bin metre karelik alanın Kültürpark haline getirilmesi ve yılın belirli bir ayında bu alan üzerinde uluslararası bir fuarın gerçekleştirilmesi planlandı. 1 Eylül 1936'da İzmir Fuarı, kent yaşamında yerini aldı. Lozan Kapısı önünde yapılan coşkulu törene Mısır, Yunanistan ve Sovyetler Birliği'nden 48 yabancı kuruluş, 32 vilayet pavyonu ve 45 yerli kuruluş katıldı.1937 İzmir Enternasyonal Fuarı, diğer yıllara göre çok daha büyük bir coşkuyla hazırlandı. Açılışı İktisat Vekili Celal Bayar yaptı. Fuar'ın en büyük özelliği Kültürpark'ın sürekli bir kurumuna dönüşecek olan Paraşüt Kulesi'nin açılışı oldu.104 yabancı şirketin katıldığı Fuar'da 424 yerli kuruluş temsil edildi. TÜRKİYE CUMHURİYETİ ZİRAAT BANKASI: Türkiye Cumuriyeti Zıraat Bankası'nın temelini 1863'te tarımsal kredileri düzenleme girişimlerine başlayan Niş Valisi Midhat Paşa attı. Midhat Paşa'nın Rusçuk kasabasının Pirot köyünde kurduğu bir tür tarım kredi kooperatifi olan Memleket Sandığı uygulaması 1867'den sonra resmi nitelik kazandı ve yaygınlaştı.1883'ten sonra aşar vergisine yapılan %10 oranındaki "Menafi Hissesi" zammı sandıklara gelir olarak bağlandı. Böylece Menafi Sandıkları adını alan kurum 1888'de merkezi İstanbul'da bulunan,10 milyon Osmanlı lirası sermayeli Ziraat Bankası'na dönüştürüldü. 1914'te bankanın yapısında ve çalışma ilkelerinde yapılan yeni düzenlemeler, 1916'da yasallaştı. Şube sayısı 1923'te hızla artarak, 316'yı bulan banka Cumhuriyet dönemine aktarılan en köklü ve yaygın mali kuruluş oldu. Cumhuriyet yönetimi 1924'te bir yasayla bankayı bir devlet kurumu olmaktan çıkarıp 30 milyon lira sermayeli bir anonim şirkete dönüştürdü; etkinliklerini tarım dışına da taşırarak her türlü bankacılık işleminde bulunma yetkisi tanıdı. 1926'da bankanın adına Türkiye sözcüğünü eklendi. 1937'de çıkarılan Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası kanunuyla kendi yasası dışında özel hukuk hükümlerine bağlı, tüzel kişiliği olan bir devlet kuruluşuna dönüştü. ZİRAAT OKULLARI ve YÜKSEK ZİRAAT ENSTİTÜSÜ: Zirai alanda çalışmak üzere, teknisyen seviyesinde eleman yetiştirmek çeşitli bölgelerin zirai yapılarını ve özellikleri hakkında incelemeler yapmak amacıyla, Tarım Bakanlığı Ziraat İşleri Genel Müdürlüğüne bağlı olarak kurulmuş meslek okulları. Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin kurulması sırasında, ekonomik, sosyal, kültürel alanda yapılan devrimleri desteklemek ve geliştirmek için Atatürk tarafından kurulmuş kurum ve kuruluşların listesi

İLAÇ BİLGİ TARİHİ KİŞİLİKLER T1-SABİHA RIFAT  1929’da Sabiha Rifat bayanlar voleybol takımı olmadığı için Fenerbahçe’nin erkek voleybol takımında oynadı. Aynı zamanda Sabiha Rifat Yüksek Mühendis Mektebini bitirerek ülkemizin ilk kadın mühendisi oldu.  Cumhuriyet döneminde Türk bayanları sosyal hayatın her alanında yer aldı. Hiç şüphesiz bu alanlardan biri de spordur. Önce atletizm ve tenis sporuna başlayan bayanlar daha sonra kürek, eksrim ve yüzme dallarında da kendilerini göstermeye başladı. Leyla Asım Turgut (1920) ilk bayan millî yüzücümüz oldu. 1927’de Azize Hanım Yunanistan’ın dünyaca ünlü Akropol Rallisi’ne katılarak yarıştığı erkek rakiplerini geride bırakarak birinciliği kazandı. T2-GÜL ESİN  1933 yılında Türkiye'nin ilk kadın muhtarı seçilen Gül Esin, Aydın'ın Çine İlçesi, Karpuzlu Bucağı'nın muhtarlığını yaptığı dönemde Atatürk tarafından ödüllendirilmiştir.  Muhtar olmasının ardından kahvehanelerde kumar oynamayı yasaklayan Gül Esin, kız kaçırma olaylarını önlemiş ve nikah işlerini düzene sokarak da büyük başarı elde etmişti. T3- ŞEVKET SÜREYYA AYDEMİR, (D. 1897, EDİRNE - Ö. 25 MART 1976)  Kadro Dergisi'nin kurucularından ve Kadro Hareketi'nin önderlerindendir. Türk tarihinde önemli rol oynayan kişilikleri inceleyen eserleri ile ünlenmiştir. Kendi yaşamını anlattığı Suyu Arayan Adam(1959), Atatürk ve İnönü dönemlerini incelediği üçer ciltlik Tek Adam (1963-65) ve İkinci Adam (1966-68) adlı kitapları en ünlü eserleridir.  Çeşitli dönemlerde farklı ideolojileri savunan Aydemir, ülkesinin kurtuluşu ve ilerlemesi gibi temel bir hedefe sahipti. Gençliğinde Turancı; 1920-1927 yılları arasında Türkiye Komünist Partisi yöneticisi; 1927 sonrasında Kemalist rejimin savunucusu ve kuramcısı olarak çalıştı.  Henüz on bir yaşında iken İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne üye oldu. Balkan Savaşları öncesinde annesini ve bir ağabeyini kaybetti. Edirne işgale uğrayınca katliamdan kurtulmaları için İstanbul'a gönderilen çocuklar arasında yer aldı. Kuleli Askeri Lisesi'ne kaydoldu ancak Edirne'nin geri alınması ve bir oğlunun daha asker olmasını istemeyen babasının çağırması üzerine geri döndü; Edirne Rüştiyesi ve Öğretmen Okulu'nda (bugünkü Edirne Lisesi) öğrenim gördü. Bu yıllarda Turancı görüşleri benimsedi. Diğer ağabeyinin Sarıkamış'ta hayatını yitirmesi üzerine I. Dünya Savaşı'nda gönüllü olarak savaşa katıldı; ağabeyin şehit edildiği

144

 



Kafkasya Cephesi'nde çarrpıştı, yaralandı. Cephedeyken okuduğu Müfide Ferit'in Aydemir adlı romanı onu çok etkiledi. İleride Soyadı Kanunu çıktığında Aydemir soyadını seçmesi bu romanın etkisiyledir. 1928'de Bürokrat olarak Ankara'da çalışmaya başladı. 1951 yılında kadar eğitimci ve iktisatçı olarak çeşitli devlet görevlerinde bulundu. Yüksek Teknik Öğretim Umûm Müdür Yardımcılığı, Ankara Belediyesi İktisat Müdürlüğü, Ankara Ticâret Mektebi Kurucu Müdürlüğü, İktisat Vekâleti Sanâyi Tetkik Heyeti Reisliği, Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu Üyeliği yaptı. 1932 yılında Atatürk’ün isteği üzerine Yakup Kadri Karaosmanoğlu ile birlikte Kadro Dergisi'ni çıkarttı. Dergi kapatıldığında Ankara Ticaret Mektebi'nde müdür olan Aydemir, bu görevi 1936'ya kadar sürdürdü. İki yıl Ankara Belediyesi İktisisat Müdürlüğü yaptıktan sonra İktisat Bakanlığı'nda çalışmaya başladı ve İsmet İnönü'nün güvenini kazandı. Komünist geçmişi nedeniyle çok eleştirilse de başarıları nedeniyle yükseldi. Bir dönem Ekonomi Bakanlığı'nca İsmail Hüsrev Tökin’le birlikte bir kalkınma planı hazırlamakla görevlendirildi. Fakat İsmet Paşa bu planı kabul etmedi. 1951'de Vekiller Heyeti kararıyla emekli edildikten sonra kendisini yazarlığa verdi. Hayatı boyunca çok sayıda eser veren Aydemir, Tek Adam adlı eserinde Atatürk; İkinci Adam adlı eserinde İsmet İnönü 'yü yazdı. Bunun dışında Menderes'in Dramı, Enver Paşa (kitap) gibi biyografiler ve Suyu Arayan Adam gibi otobiyografik denemeler dışında Toprak Uyanırsa ve Kahramanlar Doğmalıydı adlı romanları yazdı. 27 Mayıstan sonra oluşan yeni düşünce ortamında kurulan sosyalist eğilimli Devrim ve Yön gibi dergilerde yazıları yayınladı. 12 Mart Muhtırası sonrası Yön Dergisi kapatılınca yazılarına Cumhuriyet Gazetesi'nde devam etti. 25 Mart 1976'da Ankara'daki evinde hayatını kaybetti. Ankara Belediye Başkanı'nın emriyle tabutu, Türk bayrağına sarılı olarak defnedilmiştir. Adı, Ankara'da yıllarca oturduğu sokağa verildi.

T4-OTTO LİMAN VON SANDERS (1855 - 1929)  Otto Liman von Sanders (17 Şubat 1855, Stolp - 22 Ağustos 1929, Münih), Prusya Krallığı, Alman İmparatorluğu ve Osmanlı İmparatorluğu'na subay ve danışman olarak hizmet eden Alman general.  17 Şubat 1855'te o dönem Almanya'ya bağlı Pomeranya bölgesindeki Stolp'da (bugün Polonya'da Slupsk) doğdu. Babası Yahudi bir asilzade idi.[1] Aristokrat ailelerin diğer birçok Prusyalılar gibi o da askere katıldı. 1874'te Essen muhafız birliğinde subaylığa başladı. 1877 yılında Darmstadt'ta Amelie von Sanders ile evlendi ve von Sanders soyadını eşinden almıştır.  1911'de Generalliğe yükseldi. 1913 yılında Osmanlı İmparatorluğu için bir Alman askeri heyetinin başkanı olarak atandı. Yaklaşık seksen yıldır, Osmanlı İmparatorluğu Avrupa çizgisinde ordularını modernize etmeye çalışıyordu. Liman von Sanders bu görevde çalışan son Alman oldu. Çanakkale'yi savunan Osmanlı 5. Ordu Komutanı Mareşal Liman von Sanders Osmanlı Devleti'ndeki Alman Danışma Kurulu Başkanıydı.  1918 yılında, I. Dünya Savaşının son yılında, Liman von Sanders, Sina ve Filistin Cephesi sırasında General Erich von Falkenhayn'ın yerine geçerek Osmanlı ordusunun komutasını devraldı. 1918 sonunda İngiliz General Edmund Allenby tarafından yenilgiye uğratıldı ve savaş sona erdikten sonra savaş suçu işlediği iddiasıyla Şubat 1919'da Malta'da tutuklandı ama altı ay sonra serbest bırakıldı ve Alman ordusu'ndan o yıl emekli oldu.  1927 yılında savaş sırasında ve öncesinde kendi deneyimleri hakkında Malta'da tutsak kaldığı yıllara ait yazdığı bir kitabını yayınlamıştır. T5-ŞEKER AHMET PAŞA:  1841’de İstanbul’da doğdu, 1970’de İstanbul’da öldü. Asıl adı Ahmet Ali’dir. Küçük yaşta Tıbbiye Mektebine girdi (1855). Resim yeteneği nedeniyle bu okulda resim öğretmenliği yardımcılığına getirildi. Daha sonra okuldan ayrılarak Harbiye’ye geçti. Abdülaziz’in ilgisini çekince, resim öğrenimi için Paris’e gönderildi (1864). Önce Mektebi Osmani’ye devam etti. Paris Güzel Sanatlar Akademisi’ne geçti ve G. Boulanger, J. L. Gerome gibi öğretmenlerden dersler aldı. Paris Uluslararası Fuar sergisinde resimleri sergilendi (1867). Resimleri Salon’a kabul edildi (1869, 1870) Abdülaziz, Avrupa gezisi sırasında sergideki resimleri gördü ve Ahmet Ali’yi resim seçip almakla görevlendirdi. 1870’te akademiyi bitiren Ahmet Ali, ^^Prix de Rome^^u kazanarak, üç ay süreyle Roma’ya gönderildi. Yurda dönünce kolağası rütbesiyle Sultanahmet’teki Sanat Mektebi’ne resim öğretmeni olarak atandı (1871). Uzun hazırlık ve çalışmalardan sonra, Türk ve yabancı ressamların eserlerinden oluşan bir resim sergisi açmayı başardı (27-Nisan-1873). Bu sergi, Türkiye’de açılan ilk resim sergisiydi. İkinci sergiyi 1 Temmuz 1875’te Darülfünun binası salonunda açtı. Bu sergide kendi resimleri, başka Türk ressamların eserleri, çoğunlukla Hıristiyan ve yabancı ressamların eserleri yer aldı. Ahmet Ali, Abdülaziz’in takdirini kazanarak, padişah yaverliğine atandı. Bu görevi sırasında manzara resimlerinden uzaklaştı ve Mercandaki konağındaki atölyesinde natürmort çalışmaları yaptı. 1884’te mirliva (tuğgeneral), 1890’da da ferik (tümgeneral) rütbesine yükseldi.  Başlıca eserleri:  Karpuz Dilimli ve Üzümlü natürmort, Ağaçlar Arasında Karaca, Manolya ve Meyveler, Talim Yapan Erler, Manzara, Tepe Üzerindeki Kale.  Şeker Ahmet Paşa, çağdaş Türk Resim Sanatı’nın temel taşlarından biri olarak değerlendiriliyor. Batıdaki deneyimleri özümseyen bir istemle, peyzaj temasına yaptığı dünya çapındaki üslup katkısı, sanatçının mekan derinliği ve atmosfer ilişkilerini yorumlayan duyarlığının ürünü olarak görünür. Şeker Ahmet Paşa’nın düzen anlayışına mal olan lirizm, özgün bir şema geometrisiyle dengeleniyor. T6-SÜLEYMAN SEYİD:  1842 yılında İstanbul’da doğdu, 1913 yılında İstanbul’da öldü. Maltepe ve Maçka askeri rüştiyesinde okudu. İdadi ve Harbiye’de resim yeteneğiyle öğretmenleri Chirans ve Kess’in dikkatlerini çekti. Paris’e gönderilerek, Abdülaziz tarafından Türk öğrenciler için açılmış olan Mektebi Osmani’de öğrenim görmeye başladı. Önce Rolrobens’le, Mektebi Osmani’ye kapatılınca da A. Cabanel ile çalıştı. Paris Güzel Sanatlar Okulu’nu bitirdi. Bazı kaynaklara göre de bir yıl Roma’da kaldı. 1875’te yurda döndü ve Osman Nuri Paşa’nın yardımcılığını yaptı. Harbiye’ye resim öğretmeni olarak atandı. Fakat Şeker Ahmet Paşa ile resim anlayışı konusunda ters düşünce, Kuleli Askeri Lisesinde öğretmenliğini sürdürmek zorunda kaldı. Ayrıca uzun yıllar da Askeri İdadisi’nde resim öğretmenliği yaptı (1884-1910). Süleyman Seyyid’in İstiklal ve Osmanlı gazetelerinde yazı ve çevirileri de çıkmıştır. Bazı okullarda Fransızca öğretmenliği de yapmıştır. Fenn-i Menazır adlı basılmamış bir eseri vardır.

145



Natürmort temasına karşı yoğun ilgisiyle bilinen Süleyman Seyyid, peyjaz ve figür alanında da üstün yeteneklerini kanıtlıyor. Süleyman Seyyid özellikle resim düzeninin içerdiği yön zıtlıklarında ifadesini bulan üslup dinamizmi ile özgün yerini kazanıyor.

T7-İBRAHİM ÇALLI:  1882 yılında Denizli’nin Çal kasabasında doğdu, 1960 yılında İstanbul’da öldü. İlk ve orta öğrenimini kasabasında, lise öğrenimini İzmir’de yaptı. Askeri okulda okumak için İstanbul’a geldi. Burada parasını çaldırıp zor durumda kalınca çalışmaya başladı. Bir resim öğretmeninden ve ressam Roben Efendiden resim dersleri aldı. Şeker Ahmet Paşa’nın oğlu İzzet Bey ile tanıştı ve arkadaşının yardımıyla Sanayii Nefise Mektebine girdi (1906). Altı yıllık okulu üç yılda bitirdi ve devlet tarafından Paris’e gönderilerek, Fernand Cormon’un atölyesinde öğrenimini sürdürdü (1910-1914). 1. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla yurda döndü. Sanayii Nefise Mektebinde Vallaury’nin yardımcısı oldu. Atölye öğretmeni olduktan sonra, 1947’de emekli oluncaya kadar bu görevde kaldı. Devlet Resim ve Heykel sergilerine aralıklı olarak katıldı. Ölümünden bir yıl sonra, Ankara Türk-Amerikan Derneği’nde son toplu sergisi açıldı (1961). Güzel Sanatlar Birliği’nin kurucularından biriydi.  En tanınmış eserleri: Türk Topçularının Mevzie Girişi, Tefli Kız, İstiklâl Savaşında Zeybekler, Manolyalar, Atatürk Portresi, İnönü Portresi, Yahya Kemal Portresi, Mevleviler Dizisi.  İbrahim Çallı, kendi kuşağı içindeki sanatçılar arasında uçarı denilebilecek bir üslup dinamizmiyle karşımıza çıkar. Resimlerine yerel bir atmosferin tadını kazandırmakta, izlenimci sınırları aşan bir duyarlığa sahiptir. T8-NAMIK İSMAİL:  1890’da İstanbul’da doğdu, 1935 yılında İstanbul’da öldü. Galatasaray Lisesinde okurken okul müdürü Tevfik Fikret’in kurduğu resim atölyesinde resim çalışmalarına başladı. Daha sonra Sanayii Nefise Mektebi’ni bitirdi. Ailesi tarafından Fransa’ya gönderildi. Burada Julian Akademisinde, Ecole Nationale des Arts Dêcoratif’te ve Cormon’un atölyesinde çalışmalarını sürdürdü. Yurda dönünce 1. Dünya Savaşı yıllarında Kafkas cephesinde yedek subay olarak görev yaptı. Bu sırada savaş resimleri çizdi. Bu resimleri daha sonra Viyana ve Berlin’de (Celâl Esat Arseven ile birlikte) sergiledi. Bir süre Berlin’de Liebermann ve Corynth’in atölyelerinde çalıştı. Yurda dönünce İstanbul’da resim öğretmenliğine başladı. Güzel Sanatlar Akademisinde çalıştı. Paris’e gidip döndükten sonra, Güzel Sanatlar Akademisine müdür olarak atandı (1928). Lâle Devri, Tifüs Girdabı, Harman en tanınmış eserleridir.  Namık İsmail, Türk resim sanatında kişisel üslup ayrımının belirginlik kazanmasını sağlayan büyük ustalardan biridir. Temalara biçimsel yaklaşımı belli sınırları aşmayan bir deformasyon eğilimi yansıtır. T9-MALİK AKSEL:  1903’te Selanik’te doğdu. İlkokulu Serez’de ve İstanbul’da okudu. Darülmuallimin’de öğrenimini sürdürdü. Burada Şevket Bey resim öğretmeniydi. Aksel’in çalışmalarını Şevket Bey yönlendirdi. 1921’de öğretmen olan Aksel, 1928’de sınav kazanarak Almanya’ya gitti. Berlin Yüksek Öğretmen Okulunda Prof. Grossmann’ın atölyesinde çalıştı. Yurda dönünce Ankara’da açılan Resim Öğretmen Okulunda görev yaptı (1932). Gazi Eğitim Enstitüsü’nün kuruluşuna katkıları oldu ve uzun yıllar bu okulun Resim-İş Bölümünde yöneticilik ve öğretmenlik yaptı. 1951’de İstanbul’daki Çapa Enstitüsüne atandı. 1968’de emekli oluncaya kadar burada görev yaptı. ^^Suluboyacı Malik^^ diye de anılıyordu.  Başlıca eseleri: Halı Önünde, Şu Karalı Kızlar, Çingeneler, Kız Çocuğu, Kardeşler. Ayrıca resim sergisinde Otuz Gün, İstanbul Minaresinde Kuş Evleri, Anadolu Halk Resimleri, Türklerde Dini Resimler, Sanat ve Folklor, İstanbul’un Ortası adlı kitapları da vardır.  Geniş bir folklor bilgisine sahip olan Malik Aksel, hem eğitici ve araştırmacı, hem de resim uğraşları içinde gündelik yaşam kesitlerinin bazen dramatik, bazen mizahi içerik değerlerine ulaşbilmektedir. T10-EŞREF ÜREN:  1897’de İstanbul’da doğdu. 1984’te Ankara’da öldü. Bursa Ziraat Okulu’ndan sonra Güzel Sanatlar Akademisi’nde okudu. Burada İbrahim Çallı ve Hikmet Onat atölyelerinde çalıştı. Bir süre Paris’te Andrê Lhote ve Othon Griesz’in atölyelerine devam etti(1928-1929). Yurda dönüşünde çeşitli illerde resim öğretmenliği yaptı. ^^D Grubu^^na katıldı. Resimleri bu grubun sergilerinde ve Galatasaray Sergilerinde yer aldı. Katıldığı Devlet Resim ve Heykel sergilerinin bazılarında ödül aldı(1942’de üçüncülük, 1945’te ikincilik, 1964’te birincilik). Ayrıca Venedik Bienaline, Paris (UNESCO), San Francisco ve Atina sergilerine katıldı.  En tanınmış eserleri: Ankara’da Kış, Gençlik Parkı, Beynam Ormanları, Karadeniz Kadınları, Paris.  Özellikle kent oluşumundan kesitleri işleyen peyzajlarında, Eşref Üren’in düzene açık ve sınırsız bir ifade boyutu getiren duyarlılığın canlı titreşimlerine tanık olunabilir. T11-NURULLAH BERK:  1906’da İstanbul’da doğdu. 1982 yılında İstanbul’da öldü. İlkokulu Heybeliada’da, orta okulu Nişantaşı’nda okudu. Galatasaray Lisesi’ni bitirdikten sonra, Sanayii Nefise’ye girdi. Burayı Hikmet Onat ve İbrahim Çallı atölyelerinde öğrenim görerek bitirdi (1924). Daha Paris’e giderek, Paris Güzel Sanatlar Yüksek Okulunda Ernest Laurent’nin öğrencisi oldu. Yurda dönüşün de İstanbul’da arkadaşlarıyla birlikte ^^Müstakil Ressamlar ve Heykeltıraşlar Birliği^^ni kurdu(1928). 1933yılında tekrar Paris’e gitti. Andrê Lhote ve Fernand Lêger‘in yanında çalıştı. Aynı yılın sonunda yurda dönünce, arkadaşlarıyla^^D Grubu^^topluluğunu kurdu. 1939’da İstanbul Güzel Sanatlar Akademisinde öğrenim üyesi oldu. 1962’de de İstanbul Resim ve Heykel Müzesi müdürlüğüne getirildi. Berk, UNESCO’ya bağlı ^^Uluslararası Sanat Eleştirmenleri Türkiye Komitesi^^ni Suut Kemal Yetkinle birlikte kurmuş, Paris, Moskova, Bükreş, Leningrad ve Brüksel sergilerinde komiserlik yapmıştır. Sao Paolo ve Venedik bienallerine katıldı.1967’de de Ankara devlet Resim ve Heykel Sergisi’nde birincilik kazandı.  En tanınmış eserleri: İskambil Kağıtlı Natürmort, Ütü Yapan Kadın, Çömlekçi, Dikenler.  Nurullah Berk’i kübizmen A. Lhote^tan esinlenen ve oldukça dekoratif bir yön tutturan uygulamaları içinde görüyoruz.

146

T12-ADNAN VARINCA:  1918’de İstanbul’da doğdu. Saint-Josephe Fransız Erkek Lisesini bitirdikten sonra, Güzel Sanatlar Akademisinde Lêopold Lêvy ve Bedri Rahmi Eyüboğlu atölyelerinde öğrenim gördü. Bu okulu 1948’de bitirdi. Bir süre resim öğretmenliği yaptı. 1957-1973 yıllarında, Paris’te çalıştı. Besançon’da açılan ^^Paris’te Altı Türk Ressamı^^ sergisinde ve İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’ndeki ^^Paris’teki Türk Ressamları^^ sergisinde yer aldı. Yurda döndükten sonra kişisel sergiler açtı. 4. Sedat Simavi Vakfı Görsel Sanatlar Ödülü’nü Turan Erol’la paylaştı(1980).  Resimsel oluşuma iç dünyasının kişisel yorum güçleriyle yaklaşan Adnan Varınca’yı ^^pentür^^ alanında az rastlanır bir üslupçu olarak kavrıyoruz. T13-NURİ İYEM:  1915’te İstanbul’da doğdu Güzel Sanatlar Akademisinde Nazmi Ziya Güran, Hikmet Onat, İbrahim Çallı ve Lêopold Levy atölyelerinde öğrenim gördü (1933-1937). Arkadaşlarıyla birlikte İstanbul’da ^^Liman Resim Sergisi^^ni düzenledi (1940). 1941’de Ferruh Başağa, Avni Arbaş, Selim Turan, Fethi Karakaş, Mümtaz Yener, Turgut Atalay, Nejat, Agop Arad, Haşmet Akal’la birlikte ^^Yeniler Grubu^^da yer aldı. Bu grubun her yıl iki kez açılan sergilerine katıldı(1941-1951).  1946-1983 yılları arasında yaklaşık kırk kadar kişisel sergi açtı. Paris’te, Hollanda’da, Venedik’te, Sao Paolo’da resimlerini sergiledi.  Başlıca eserleri: Nalbant, Halk Şairi, Çeşme Başı, Aile, Orkestra, Ana Şefkati, Kardeşler.  Nuri iyem, figüratif ve soyut çalışmalarının tümünde özenli bir işçiliğin giderek ustalık katına ulaştığı bir gelişme içinde görülür. T14-SAMİ YETİK:  1878’de İstanbul’da doğdu. 1945’te İstanbul’da öldü. İlköğrenimini Taşmektep’te, ortaöğrenimini Çiçekpazarı Rüştiyesi’nde ve Mülkiye İdadisi’nde yaptı. Askerliğe ilgi duyduğu için Kuleli’ye geçti. 1898’de de Harbiye’yi bitirdi. Okul dönemimde Osman Nuri Paşa’dan ve Hoca Ali Rıza Bey’den resim dersleri gördü. Subay olunca, Eyüp Askeri Baytar Rüştiyesine resim öğretmeni olarak atandı. Bu arada Sanayii Nefise Mektebine de devam ederek, burayı da bitirdi (1906). 1910-1912 yılları arasında Paris’te resim çalışmaları yaptı. Yurda döndükten sonra, Balkan Savaşına katıldı ve Bulgarlara esir düşerek, bir süre esaret hayatı yaşadı. 1. Dünya Savaşı sırasında da görev yaptı. 1933’te binbaşılıktan emekli oldu. 1918’de Berlin ve Viyana sergilerine katılan Yetik’in, daha çok Balkan Savaşı ve Milli Mücadeleyle ilgili resimleri vardır (Cepheye Cephane Nakli).  Eğitici etkinliğinin yanı sıra, izlenimciliğe yakın doğrultuda bir üslup çabası göstermiş olan Sami Yetik, renkçi değerler yönünden ölçülü bir uyum davranışı ortaya koymaktadır. T15-HALE ASAF:  1905 yılında İstanbul’da doğdu, 1938 yılında Paris’te öldü. Resim öğrenimine Almanya’da Berlin Akademisi’nde başladı. Sonra İstanbul’da İnas Sanayii Nefise Mektebinde Ömer Adil’in ve Feyhaman Duran’ın öğrencisi oldu. Maarif Vekaleti’nin bursuyla tekrar Almanya’ya gönderildi(1924). Buradan Fransa’ya geçerek, Paris’te resim çalışmalarını sürdürdü. Seramikçi İsmail Hakkı (Oygar) ile evlendi. Paris’teki Grande Chaumiêre atölyesinde çalıştı. Matisse ve Dufy’den dersler aldı. Yurda dönüşünde ^^Müstakil Ressamlar ve Heykeltıraşlar Birliğin^^nin çalışmalarına katıldı (1928). Bu topluluğunun Ankara (1928) ve İstanbul (1929) sergilerinde yer aldı. Bir süre sonra Bursa Kız Öğretmen Okulu’nda resim öğretmenliği yaptı. İstanbul’a döndü. Sonra da Paris’e giderek bu kente yerleşti(1930). Bir yandan yakalandığı hastalıkla mücadele ederek resim çalışmalarını sürdürdü. İtalya’daki Faşist yönetimden kaçan yazar Antonio Ariante ile birlikte bir süre ^^Jeune Europa^^ galerisini yönetti. Hale Asaf’ın İstanbul Resim ve Heykel Müzesi’nde bulunan resimleri dışındaki eserleri bilinmemektedir.  Türk resim sanatında akonstrüktif üslup anlayışına uygun dramatik içerikler kazandırma yolunda olan bir ressamın, Hale Asaf olduğu söylenebilir. T16-BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU:  1913’te Görele’de doğdu, 1975’te İstanbul’da öldü. İlk ve ortaokul öğrenimini Trabzon’da yaptı. 1931’de İstanbul’da Güzel Sanatlar Akademisini bitirdikten sonra, Paris’te Andrê Lhote’nin atölyesinde çalıştı(1931-1933). Yurda dönüşünde Güzel Sanatlar Akademisinde öğretim üyesi oldu. ^^D Grubu^^na katıldı. G. S. Akademisinde kendi adıyla anılan resim atölyesini yönetti. Basma-çoğaltma yöntemiyle serigrafi, litografi, gravür çalışmalarına ağırlık verdi ve halk el sanatlarından kaynaklanan mozaik çalışmaları yaptı. Ayrıca ^yazmacılık^ sanatıyla uğraştı. Paris’te Musêe de I’Homme’ da ilkel soylar sanatını inceledi. 1958 Brüksel sergisinde Türk pavyonu için yaptığı 277 m2’lik mozaik panosuyla, altın madalya (büyük ödül), Sao Paulo Bienali’nde şeref madalyası yaptı. Paris’teki NATO binasında yer alan 50 m2’lik mozaik panosuyla da uluslararası ün kazanmıştır.  Başlıca eserleri: Köylü Kadını, Beylerbeyi İskelesi, Balıklar, Mavi Siyah Kuş, Anadolu Hisarı, Mangal ve İbrik.  Bedri Rahmi Eyüboğlu, gelişmesi boyunca folklorik nakışlarla kurduğu resimsel ilişkileri, popüler boyutlara eriştiren bir sanatçı olarak dikkatleri üzerinde toplamıştır. T16-CEMAL TOLLU:  1899’da İstanbul’da doğdu, 1968’de İstanbul’da öldü. Sanayii Nefise’de öğrenim görürken, Milli Mücadeleye katılmak için Anadolu’ya geçti. öğrenimini daha sonra tamamladı. Bir süre Elazığ Öğretmen Okulunda resim öğretmenliği yaptı(1927-1929). Avrupa’ya giderek Andrê Lhote, Fernand Lêger, Hans Hoffmann, Gromaire gibi sanatçılarla çalıştı(1929-1932). Yurda dönüşünde bir süre Erzincan Askeri Ortaokulunda resim öğretmenliği yaptı(1932-1935). Güzel sanatlar Akademisinde Lêopold Lêvy’nin yardımcılığına getirildi. Daha sonra resim bölümünde yönetici olarak da görev yaptı ve bu okuldan emekli oldu(19371964). ^^D Grubu^^nun kurucularındandır(1933).  Resimleri ilk kez 1927’de sergilendi. 1967’de de retrospektif sergisi açıldı. Yazıları ^^Sanat Bahisleri^^ başlığı altında Yeni Sabah gazetesinde yayımlandı. Yunan Mitolojisi (1964), Şeker Ahmet Paşa (1967) adlı kitapları vardır.  Başlıca eserleri: Hatay Portakal Bahçelerinden, Zeytin Ağacı, Okuyan Köylüler, Mevleviler, Balerin.

147

 Cemal Tollu, kübist bir resim üslubu anlayışına yöresel anlamlar kazandırma yolunda bir sanatçı olarak görülmektedir. T17-ATATÜRK’ÜN MANEVİ ÇOCUKLARI  Abdurrahim Tunçok: 8 yaşındayken evlat edindiği Abdurrahim kimsesiz bir çocuktu. 1908 doğumlu Abdurrahim 1999 yılında vefat etmiştir. Atatürk’ün kişisel mirasının tek varisiydi. üniversite eğitimini Berlin’de almıştır.  Afet İnan: 1908 yılında Selanik’te doğan Afet İnan tarihçi ve sosyoloji profesörü olmuştur. 1985 yılında, 77 yaşındayken vefat etmiştir.  Nebile Hanım: 1927 yılında İstanbul Çapa Öğretmen Okulu’ndan Dolmabahçe Sarayı’na getirilen üç kız öğrenciden biriydi. bu ziyaret Nebile Hanım’ın, Atatürk’ün manevi kızı olmasını sağladı  Rukiye Erkin: kimsesiz bir kız çocuğu olan Rukiye, Atatürk tarafından evlat edinilmiş, Ankara’ya getirilerek tüm bakımı ve eğitim masrafları karşılanmıştır. Atatürk Rukiye Hanım’ı bir yüzbaşıyla evlendirmiştir.  Sabiha Gökçen: 1913 yılında Bursa’da doğan Sabiha Hanım dünyanın ilk kadın savaş pilotu ve aynı zamanda Türkiyenin de ilk kadın pilotudur. Sabiha Gökçen 2001 yılında 88 yaşındayken Ankara’da vefat etmiştir.  Sığırtmaç Mustafa: Yalova’nın köyünde bir çoban olan Mustafa’ya Atatürk atla gezintiye çıktığı sırada rastlamış ve evlat edinmiştir. Sığırtmaç Mustafa tıpkı manevi babası gibi asker olmak istemiş, Kuleli Askeri Lisesi ardından Harp Okulunda okumuş ve subay olmuştur.  Ülkü Adatepe: 1932 doğumlu Ülkü Adatepe Atatürk’ün en küçük manevi kızıdır. Zübeyde Hanım’ın evlatlık kızı Vasfiye Hanım’ın kızıdır. ATATÜRK’ÜN SIRAYLA GÖREV YAPTIĞI YERLER           

   

       

1905-1907 yılları arasında Şam’da 5. Ordu emrinde görev yaptı. 1907’de Kolağası (Kıdemli Yüzbaşı) oldu. Manastır’a III. Ordu’ya atandı. 19 Nisan 1909’da İstanbul’a giren Hareket Ordusu’nda Kurmay Başkanı olarak görev aldı. 1910 yılında Fransa’ya gönderildi. Picardie Manevraları’na katıldı. 1911 yılında İstanbul’da Genel Kurmay Başkanlığı emrinde çalışmaya başladı. 1911 yılında İtalyanların Trablusgarp’ı işgaliyle ile başlayan savaşta, Mustafa Kemal bir grup arkadaşıyla birlikte Tobruk ve Derne bölgesinde görev yaptı. 22 Aralık 1911’de İtalyanlara karşı Tobruk Savaşında zafer elde etti. 6 Mart 1912’de Derne Komutanlığına getirildi. 1912 yılının Ekim ayında Balkan Savaşları başlayınca Mustafa Kemal Gelibolu ve Bolayır’daki birliklerle savaşa katıldı. Dimetoka ve Edirne’nin geri alınışında büyük katkıları görüldü. 1913 yılında Sofya Ateşemiliterliğine atandı. Bu görevde iken 1914 yılında yarbaylığa yükseldi. Ateşemiliterlik görevi Ocak 1915’te sona erdi. Bu sırada I. Dünya Savaşı başlamış, Osmanlı İmparatorluğu savaşa girmek zorunda kalmıştı. Mustafa Kemal 19. Tümeni kurmak üzere Tekirdağ’da görevlendirildi.Atatürkün sırayla Görev Yaptığı Yerler 1914’te patlak veren I. Dünya Savaşı’nda, Mustafa Kemal Çanakkale’de bir kahramanlık destanı yazıp İtilaf Devletlerine “Çanakkale geçilmez! ” dedirtti. 18 Mart 1915’te Çanakkale Boğazını geçmeye kalkan İngiliz ve Fransız donanması ağır kayıplar verince Gelibolu Yarımadası’na asker çıkarmaya karar verdiler. 25 Nisan 1915’te Arıburnu’na çıkan düşman kuvvetlerini, Mustafa Kemal’in komuta ettiği 19. Tümen Conkbayırı’nda durdurdu. Mustafa Kemal, bu başarı üzerine albaylığa yükseldi. İngilizler 6-7 Ağustos 1915’te Arıburnu’nda tekrar taarruza geçti. Anafartalar Grubu Komutanı Mustafa Kemal 9-10 Ağustos’ta Anafartalar Zaferini kazandı. Bu zaferi 17 Ağustos’ta Kireçtepe, 21 Ağustos’ta II. Anafartalar zaferleri takip etti. Çanakkale Savaşlarında yaklaşık 253.000 şehit veren Türk ulusu onurunu İtilaf Devletlerine karşı korumasını bilmiştir. Mustafa Kemal’in askerlerine; “Ben size taarruzu emretmiyorum, ölmeyi emrediyorum!” emri cephenin kaderini değiştirmiştir. Çanakkale Savaşları’dan sonra Mustafa Kemal 1916’da Edirne ve Diyarbakır’da görev aldı. 1 Nisan 1916’da tümgeneralliğe yükseldi. Rus kuvvetleriyle savaşarak Muş ve Bitlis’in geri alınmasını sağladı. Şam ve Halep’teki kısa süreli görevlerinden sonra 1917’de İstanbul’a geldi. Velihat Vahidettin Efendi’yle Almanya’ya giderek cephede incelemelerde bulundu. Bu seyahatten sonra hastalandı. Viyana ve Karisbad’a giderek tedavi oldu. 15 Ağustos 1918’de Halep’e 7. Ordu Komutanı olarak döndü. Bu cephede İngiliz kuvvetlerine karşı başarılı savunma savaşları yaptı. Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından bir gün sonra, 31 Ekim 1918’de Yıldırım Orduları Grubu Komutanlığına getirildi. Bu ordunun kaldırılması üzerine 13 Kasım 1918’de İstanbul’a gelip Harbiye Nezâreti’nde göreve başladı.Atatürkün sırayla Görev Yaptığı Yerler 30 Ekim 1918 Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan sonra İtilaf Devletleri’nin Osmanlı topraklarını işgale başlamaları üzerine; Mustafa Kemal 9. Ordu Müfettişi olarak 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıktı. 22 Haziran 1919’da Amasya’da yayımladığı genelgeyle “Milletin istiklâlini yine milletin azim ve kararının kurtaracağını” ilan edip Sivas Kongresi’ni toplantıya çağırdı. 23 Temmuz – 7 Ağustos 1919 tarihleri arasında Erzurum, 4 – 11 Eylül 1919 tarihleri arasında da Sivas Kongresi’ni toplayarak vatanın kurtuluşu için izlenecek yolun belirlenmesini sağladı. 7 Aralık 1919’da Ankara’da heyecanla karşılandı. 23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılmasıyla Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması yolunda önemli bir adım atılmış oldu. Meclis ve Hükümet Başkanlığına Mustafa Kemal seçildi TBMM, Kurtuluş Savaşı’nın başarıyla sonuçlanması için gerekli yasaları kabul edip uygulamaya başladı. Kurtuluş Mücadelesi, 15 Mayıs 1919’da Yunanlıların İzmir’i işgali sırasında düşmana ilk kurşunun atılmasıyla başladı. 10 Ağustos 1920 tarihinde Sevr Antlaşması’nı imzalayarak aralarında Osmanlı İmparatorluğu’nu paylaşan I. Dünya Savaşı’nın galip devletlerine karşı önce Kuvâ-yi Milliye adı verilen milis kuvvetleriyle savaşıldı. Türkiye Büyük Millet Meclisi düzenli orduyu kurdu, Kuvâ-yi Milliye – ordu bütünleşmesini sağlayarak savaşı zaferle sonuçlandırdı.

148

Mustafa Kemal yönetimindeki Türk Kurtuluş Savaşı’nın önemli aşamaları şunlardır:  Gümrü’nün (7 Kasım 1920) kurtarılışı ve Sarıkamış (20 Eylül 1920), Kars (30 Ekim 1920)  Çukurova, Gazi Antep, Kahraman Maraş, Şanlı Urfa savunmaları (1919- 1921)  Sakarya Zaferi (23 Ağustos-13 Eylül 1921) o İnönü Zaferi (6 -10 Ocak 1921) o İnönü Zaferi (23 Mart-1 Nisan 1921)  Büyük Taarruz, Başkomutan Meydan Muhaberesi ve Büyük Zafer (26 Ağustos 9 Eylül 1922)  Türkiye Büyük Millet Meclisi Sakarya Zaferinden sonra 19 Eylül 1921’de Mustafa Kemal’e Mareşal rütbesi ve Gazi unvanını verdi.  Kurtuluş Savaşı, 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Antlaşması’yla sonuçlandı. Böylece Sevr Antlaşması’yla paramparça edilen, Türklere 5-6 il büyüklüğünde vatan bırakılan Türkiye toprakları üzerinde ulusal birliğe dayalı yeni Türk devletinin kurulması için hiçbir engel kalmadı. İLAÇ BİLGİ LATİFE UŞŞAKİ KİMDİR? (17 HAZİRAN 1898, İZMİR - 12 TEMMUZ 1975, İSTANBUL),  Türkiye'nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün eşidir. 29 Ocak 1923-5 Ağustos 1925 tarihleri arasında iki buçuk yıl Mustafa Kemal Atatürk ile evli kalmıştır.  Gazi ile Latife Hanım, 29 Ocak 1923 tarihinde, Muammer Bey’in Göztepe'deki Uşakizade Köşkü'nde dini nikâhla evlendiler. Bu nikâhta gerçekleşenler, dönemin âdetlerine uymamaktaydı. En önemlisi de Latife Hanım'ımın dini nikahta yer alan ilk gelin olmasıydı. Mareşal Fevzi Çakmak ve Kâzım Karabekir Mustafa Kemal’in, Mustafa Abdülhalik Renda ile Salih Bozok ise Latife Uşşaki’ın tanıkları idi. Bu nikahta yaşanan ilkler, 8 ay sonra Merkez Kadısı Hüseyin oğlu Ömer Fevzi tarafından belge haline getirilmiş ve tasdik edilmiştir.  Yeni devletin başkenti Ankara’ya gelerek Çankaya’da ilk Cumhurbaşkanlığı köşkü olarak kullanılan Kuleli Köşk (günümüzde Atatürk Müzesi olarak kullanılan bugünkü adıyla Eski Köşk)’te yaşadı. Eşinin isteği üzerine TBMM’deki oturumları izlemeye giden Latife Hanım, TBMM'ye giren ilk Türk kadını oldu. Pek çok yurt gezisinde eşine eşlik etti. Gazi Mustafa Kemal Paşa ile Latife Hanım’ın evliliği; 5 Ağustos 1925 günü sona erdi. Boşanma haberi, 12 Ağustos 1925 günü hükümet bildirisi ile duyuruldu.  Ölümüne kadar 2 yıl yurt dışı'nda ve 48 yıl İstanbul'da yaşayan Latife Uşşaklı evliliği ve eşi hakkında konuşmayı ya da yazmayı kesinlikle kabul etmedi, ikinci kuşak yakınlarına da aynı yönde vasiyette bulundu. 12 Temmuz 1975 tarihinde İstanbul'da 76 yaşındayken göğüs kanserinden hayatını kaybetti. Dönemin İstanbul valisi Namık Kemal Şentürk'ün gayretiyle kara, hava ve deniz birliklerinden oluşan bir şeref kıtasının katıldığı cenazesi Teşvikiye Camisi'nden kaldırıldı; Edirnekapı Şehitliği'ndeki aile mezarlığına defnedildi. Latife Uşşaklı'nin anıları ve sakladığı kıymetli belgeler Türk Tarih Kurumu'nda saklanmaktadır. İSTİKLAL SAVAŞINDA KADIN KAHRAMANLAR “Dünyada hiçbir milletin kadını 'Ben Anadolu kadınından daha fazla çalıştım, milletimi kurtuluşa ve zafere götürmekte Anadolu kadını kadar himmet gösterdim' diyemez.' M.Kemal Atatürk.  ATATÜRK'ün SAMSUN'a çıkdığı 19 Mayıs 1919 günü İSTANBUL'da Fatih Meydanında düzenlenen mitingde, binlerce Türk kadınına seslenen Halide Edip Hanım şöyle haykırıyordu: 'Türk ve Müslüman bugün en kara gününü yaşıyor. Gece karanlık bir gece. Fakat, insan hayatında sabahı olmayan gece yoktur.' Fatih Mitingini Üsküdar ve Sultanahmet mitingleri izledi. İstanbul’un İşgalinden Sonra Ankara’ya gelen Halide Edip, İZMİR'in kurtuluşuna kadar Onbaşı rütbesiyle Başkomutanlık Karargahında ve gönüllü olarak Kızılay'da görev üstlendi.Daha sonra üstçavuş rütbesi verildi. İstiklal Savaşımızla ilgili anılarını ' Türk'ün Ateşle İmtihanı'başlıklı bir kitapta topladı.  Halide Edip Hanım ve Atatürk  Yalnızca Halide Edip mi? İstiklal Savaşı Tarihi; ismi bilinen , bilinmeyen yüzlerce kadınımızın kahramanlığı ile doludur. İşte bazıları: NEZAHAT ONBAŞI  Eşini yitiren 70. Alay Komutanı Hâfız Hâlid Bey, 8 yaşındaki kızı Nezahat'ı kimseye emanet edemeyip, yanına almıştı. Küçük Nezahat Çanakkale cephesinde savaş havasına alışmış, Alay İzmit'e nakledildiğinde talimlere katılarak mükemmel at binmesini, silah kullanmasını öğrenmiş ve 12 yaşında 'onbaşı' rütbesini almıştı. Babasının yanında cepheden cepheye koşmuş, çarpışmalara girmiş ve 100'den fazla düşman askeri öldürmüştü. Milli Mücadele esnasında 10–12 yaşlarında idi. Babası 70. Alay Kumandanı Hâfız Halid Bey’in yanında birçok savaşa katılmıştır. Alay’ın askerleri için fevkalade önemli bir rol oynamıştır. Bu harika küçük kız, yaşından beklenmeyecek derecede büyük cesaret örnekleri vererek babası Hafız Halid Bey’in kumandasındaki 70. Alay’ın birçok muvaffakiyetlerinin belli başlı âmili olmuştur. Gediz Muharebelerinde geri çekilen askerlerin önüne çıkarak, “Durun! Nereye gidiyorsunuz?..” diye haykırarak etrafına olağanüstü bir cesaret aşılamıştır. Nezahat Onbaşı 30 Ocak 1921 tarihinde, TBMM’de İstiklal Madalyası ile ödüllendirilmesi önerilmiş, bu öneri TBMM’ de hararetle kabul edilmiş, ancak Kurtuluş Savaşı’nın hengamesi içinde işleme konulamamış, daha sonra da kararın yerine getirilmesi unutulmuştu. Kendisi de hiçbir zaman ne 'Madalyamı verin!' talebinde bulundu, ne de TBMM Başkanlığınca alınmış kararın yerine getirilmesi için müracaat etti.Nihayet karardan 65 yıl sonra 78 yaşında bir nine iken TBMM’nin “Şükran Belgesi’ne” kavuşmuştu ve bu duygulu anda gözyaşlarını tutamamıştı. 70. Alayda şehit olan bir erimizin cebinden çıkan, annesine yazdığı mektubunda “biz Mehmetçik Nezahat'e Türklerin Jean d'Arc 'ı diyoruz” ifadesi yer almaktadır. Hepimiz Jean d'Arc’ı ortaokuldan beri tanıyoruz ama Nezahat Onbaşı’yı kaçımız tanıyor. 

TAYYAR RAHMİYE  Osmaniye Kazası’nın Kaypak Nâhiyesi Râziyeler Köyü’nden Rahmiye Hanım, Fransızların işkence ve baskılarına tahammül edemeyerek Hüseyin Ağa’nın Milli Kuvveterine gönüllü olarak katılmış ve 1336 (1920) Şubat’ında Hasanbeyli civarında 89.

149

Tümenin yürüttüğü taarruza müfrezesiyle katılmıştır. Bu çarpışmada Fransızlardan 80 tüfek ve 2 makineli tüfek alınmıştır. Çarpışmada şehit düşen ve ateş altında kalan iki arkadaşını kurtarmak için derhal ileri atılarak gidip şehitleri kurtarmış ve bu kahramanca hareketinden dolayı kendisine “tayyar” (uçan) ünvanı verilmiştir. Temmuz ayında Osmaniye’deki çok korunaklı Fransız karargâhına saldıran arkadaşlarının tereddüdünü gören Tayyar Rahmiye: “–Ben kadın olduğum halde ayakta duruyorum da siz erkek olduğunuz halde yerlerde sürünmekten ve saklanmaktan utanmıyor musunuz?” diye bağırarak arkadaşlarını hücuma teşvik etmiş ve Fransız karargâh kapısının on adım önünde alnından aldığı bir kurşun yarasıyla şehit olmuştur SAVAŞ MEYDANINDA BİRLİK YÖNETEN İLK KADIN SUBAY FATMA SEHER HANIM  1888’de Erzurum’da doğdu. Subay Suat Derviş Bey ile evlenip Balkan Savaşı’na katıldı. I. Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’ne gitti.1919'daki Kongre günlerinde, Mustafa Kemal'le bizzat görüşebilmek için Sivas'a gitti. Mustafa Kemal’in karşısına dikilerek: ‘Kadın isem, Türk de değil miyim? Bana iş göster!’ diyen bu kahraman Türk kadını, Bu görüşmenin ardından, Milis Müfreze Komutanı olarak Batı Cephesinde görevlendirildi. 300 kişiyi aşkın birliği ile Başkomutanlık Meydan Muharebesi’nde Mehmetçikle birlikte destanlar yazdı. Büyük Taarruzun ilk günlerinde General Trikupis‘in birliğine esir düşmüşse de, kaçarak yeniden Müfrezesinin başına geçmişti. Kahraman kadın Kurtuluş Savaşı’ndan sonra “üstteğmen” rütbesi ile emekli oldu. Emekli maaşını Kızılay’a bağışladı.Fatma Seher Hanım 1954 yılında TBMM kendisine yeniden aylık bağlandı. Bir savaş alanında birlik yöneten dünyanın ilk kadın Subayıydı. DOMANİÇLİ HABİBE  Milli Mücadele yi yaşayan yazarlarımızdan Şükûfe Nihal Hanım, “Domaniç Dağları’nın Yolcusu–Bir Yurt Gecesi” isimli eserinde dikkat çeken bir olay nakletmektedir: “...İstiklâl Savaşı sıralarında İnegöl toprakları bir büyük facia geçirmiş... Domaniç Dağları’ndan inen bir köylü kadını, düşmana yol göstererek vatana ihanet etmiş olan öz oğlunu silâhıyla vurarak bizzat cezalandırmıştır.” İki satırla kısaltılan bu olay, bir roman, bir destan konusu olabilecek kadar derin... Bir Türk kadınının yüksek vatan sevgisini ve inancını ifade ettiği için, kadınlık tarihimizin sayfalarına geçecek kadar haşmetli... Biricik sevgili çocuğunu kendi elleriyle yere seren kahraman ananın yaşadığı bu hâl, hakikaten ibret vericidir. Bir Yunan fırkası, Bursa’nın Adranos Kazası’ndan geçti. Domaniç’ten, Sultan Dağları’ndan Kütahya üzerine doğru yürüdü. Karargâh Kumandanı Nâzım Bey şehid oldu. İnegöl halkı yediden yetmişine kadar düşmana karşı koymaya hazır... Silah bulamayanlar, taş, odun, demir parçalarıyla vatanı korumaya gidiyorlar!.. O sırada Domaniç Dağları’nın bu yiğit kadını da 20 yıl boyunca bütün bir gençliğini harcayarak yetiştirdiği oğlunun eline silahını veriyor. Ona aşıladığı vatan sevgisinden emin bir halde göğsünü gere gere, İnegöl’e düşmanın karşısına gönderiyor. Lâkin, gel gör ki; dağdan inen bu saf köylü çocuğu, bize hıyânet eden bir jandarma onbaşısının oyuncağı oluyor. Yaptığı işin kötülüğünü farketmeden düşmana haber taşıyor. Bir gün, köyünde oğlunu, yurdunun kurtuluşu için dua ederek bekleyen bu talihsiz anaya, uğursuz bir haber veriyorlar: “Oğlun düşmana casusluk etti!” Kadın, bir an duraklamadan silahlarını kuşanarak atına binip yola düşüyor. Kuytu ormanlar, yalçın kayalar aşarak bir yıldırım hızı ile İnegöl’e iniyor. Aldığı adrese göre oğlunun bulunduğu yere varıyor. Kendisini görmek üzere geldiğini söylüyor. Az sonra anasının gelişine sevinen genç, elini öpmek için koşa koşa yaklaşırken atının üstünde dimdik bekleyen kadın, kara feracesinin yerine sakladığı silâhı çekerek tek kurşunla onu toprağa seriyor... Ve atın başını çevirerek arkasına bakmadan, bir kasırga hızıyla dönüp kayboluyor...” İSİMSİZ KAHRAMANLAR  Kurtuluş Savaşında kafile komutanı olarak görev yapan Mustafa Necati – Yıllar sonra Atatürk’ün Milli Eğitim Bakanı olacaktır bir gözlemini aktarır : Kurtuluş Savaşında Kütahya sırtları, -30oC, -40 oC. Ve 75-80 yaşlarında bir nine. Bütün yorgan battaniye ne varsa cephanenin üstüne örtmüş kendisi pazen elbiseyle. “Nine, kar serpeliyor, hava çok soğuk. Bari şu yorganı alsan sırtına” dediğinde aldığı cevap ”dokunma ona, o millet malıdır, nem kapmasın. Ben bir ölürüm ama onunla binler doğacak binler. hayır oğlum hayır hiç üşümüyorum, soğuğu hiç duymuyorum ki. Düşman bu topraklara girdi gireli benim içim yanıyor içim a oğul”  Mustafa Necati'nin Çankırı-Çerkeş önlerinde görüp; görmeyen gözlere, duymayan kulaklara, hissetmeyen gönüllere, anlamayan kafalara bir ibret levhası olarak sunduğu başka bir olayı, Fevziye Abdullah Tansel şöyle şiirleştirir; • Bir zâbit (subay): Ey hemşire (kardeş)! Sarsana şu çocuğu yorgana... Mosmor olmuş yavrucak; vah zavallı vah, yazık! • Köylü kadını: Doğru emme ey gardaş! Görmez misin boranı? Fişeklerin üstüne örtmüşüm yorganı. Varsın çocuk ıslansın... O, bunlara alışgın... Biliyorsun bir silah, bugün bize bir asker, Kadar lâzım... Onun'çün bozulmasın fişekler! Bugün benden babası silah ister ötede, Islanmasın fişekler; yanmam çocuk ölse de! Albay Hulusi ATAĞ’da kafilesinde gerçekleşen bir olayı şöyle aktarır: Kafiledeki genç bir kadın hastadır ve cephane taşırken yere düşmüştür, ölmek üzeredir. Hulusi ATAĞ sorar “Bacım bana adını söyle seni tarihe yazdıracağım” dediğinde, “Adımı ne yapacaksın a oğul. Yaz, benim adım Anadolu” cevabının alır. “Adımın ne önemi var, önemli olan ülkemin adı ve gururu” anlayışını, keşke daha sonraki yıllarda da sürdürebilseydik.. Bugün çok farklı bir yerde olurduk. TAYYİBE HATUN  Ayşe Hatun'u veya diğer adıyla Tayyibe Hatun’u tanıyor musunuz? Sekiz aylık kızı kucağında, omuzunda mermi… Cepheye cephane götürüyor. Sekiz aylık kız, dinler mi düşmanı… Ağlamaya başlıyor. Ayşe Hatun, düşman onları fark ederse çok kısıtlı olan cephane cepheye gidemeyecek, düşüncesiyle çocuğunu göğsüne yaslar, düşmanın gitmesi uzun sürer. Düşman gittiğinde, göğsüne basturdığı çocuğunu, kendi eliyle şehit ettiğini farkeder. Ayşe Hatun yada diğer adıyla Tayyibe Hatun; çocuğunu yere koyar üzerini bayrakla örter ve şunları söyler: “Sen yüzlerce binlerce yıl sonra doğacak Türk çocukları için şehit oldun. Bu benim için de, senin için de bir şereftir. Yeter ki vatan sağolsun.” Ve omuzuna alır cephanesini ve yola koyulur. Onun yapabildiğini acaba hangi ülkenin kadını yapabilir? Ya da zamanımızda hangi kadın yapabilir? HAFIZ SELMAN İZBELİ  Kastamonu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kadınlar Kolu kurucularından ve Kastamonu’da ilk kadın meclisi üyesi, sıkı bir Atatürk hayranı ve kendi deyimiyle bir “Cumhuriyet kadını”idi… Kurtuluş Savaşı sırasında Kastamonu’ daki kadınları toplamış, asker için çorap, kazak, fanila ördürüp cepheye göndermişti. Varlıklı bir aileden geliyordu. Asker Kastamonu’ya geldiğinde hepsini yolda karşılayıp doyurmuştu. Hep “Ben Cumhuriyetçiyim” derdi… Savaştan sonra yeni baştan herkes gibi Türkçe harflerle okuma yazmayı öğrenmişti.Hafız Selman Hanım’a milletvekilliği de önerilmişti. “Hafız olduğum için başımı açamam. Başımı

150

açamayacağım için de milletvekili olamam” diyerek kabul etmemişti. Mustafa Kemal’in Kastamonu’ya geldiği sırada İzbeli Konağı’nı ziyaret ettiği ve karşılıklı kahve içtikleri söylenmektedir. HALİME ÇAVUŞ (KOCABIYIK)  Kastamonu’da doğan, anne-babasının “kızım gitme” şeklinde yalvarışlarını dinlemeden mücadeleye katılan Halime Çavuş, uzun yıllar Halim Çavuş zannedildi. Kurtuluş Savaşı’na giderken erkek kılığına girdi, erkek gibi traş oldu, saçını kazıttı ve kimseye kadın olduğunu söylemeden Türk askerinin arasına karıştı.Düşmanın açtığı ateş sonucu bir ayağı sakat kaldı.Bir keresinde İnebolu’dan cepheye cephane taşırken Mustafa Kemal Paşa’ya rastladı. Ancak rastladığı kişinin O olduğunu bilmiyordu Mustafa Kemal Paşa “Sen üşüyor musun böyle?” diye sordu. “Bey, 100 bin kişi kurtulacak. Ben öleceğim de ne olacak?” dedi. Paşa kafa kağıdını istedi. Verdi. “Sen kız mısın?” “Evet.” Gün geldi savaş bitti, ancak o ne asker üniformasını çıkardı ne de her sabah traş olmaktan vazgeçti. Savaş sonrası Mustafa Kemal tarafından Ankara’ya çağrıldı. Ailesi önce korktu, Paşa Halime’yi neden çağırıyordu ki? “Gitme” dediler,o yine dinlemedi ...Kapıda yavere “Paşa hangisi bilmiyorum” dedi. Yaverin “soldaki ” demesiyle koşup elini öptü. O’nun “ Seni yollamıyorum, bizim kızımız ol” önerisine “Annem babam beni bekler” şeklinde cevap veren Halime Çavuş, “Ben ana-babaya itaatli evlada saygı duyarım” diyen Mustafa Kemal Paşa tarafından çeşitli hediyeler verilerek tekrar evine yollandı ve kendisine maaş da bağlandı. Halime Çavuş 75 yaşında hayata gözlerini yumdu. SATI ÇIRPAN  Kurtuluş Savaşı’nda cepheye sırtında mermi taşıyan kadınlarımızdandı. Ankara-Kazanlıdır. Millet mekteplerinde okuma yazmayı öğrenen Satı Çırpan, 1934 yılında Mustafa Kemal Atatürk’ün kadınlara seçme ve seçilme hakkını vermesiyle, meclise giren ilk 18 kadın milletvekilinden biri olmuştur. ŞERİFE BACI  1921 yılı Kasım ayında İnebolu'ya önemli miktarda savaş malzemesi gelmiştir. Malzemenin bir an önce Kastamonu'ya iletilmesi gerekir. Cepheye gidemeyip de köylerinde kalan yaşlılar sakatlar, kadınlar, Menzil komutanlığının malzeme taşınması haberi üzerine kağnılarla yola çıkarlar. İnebolu'dan kağnılara yüklenen cephaneler Kastamonu'ya doğru yol alır. Bu cephane kollarında hep kadınlar vardır. Bunlardan biri de Şerife Bacıdır. Şerife Bacı top mermileri ıslanmasın diye kazağını mermilerin üzerine örtmüş, yavrusu ölmesin diye üzerine abanmış ve soğuktan ölmüştür, ama ölene kadar vücut sıcaklığını yavrusuna vermiştir. Bugün Kastamonu'da şanına layık güzel bir anıtı vardır. KILAVUZ HATİCE  Adana’nın Külek Nahiyesi’nin Banzınçukur Köyü’nden Hasan Ağa’nın Hatice, Fransızlar’a karşı vatani vazifesini yapmak ve yurdunu korumak maksadıyla Kilikya Milli Kuvvetlerinden Emin ve Derviş ağaların müfrezesine gönüllü olarak iştirak etmiştir. Bu müfrezeler Haçkırı, Kelebek, Bilemedik istasyonlarında bulunan Fransız kıtalarına baskınlar yaparak çok zâiyat verdirmiş ve Fransızlar’dan –çoğu Ermeni askeri olmak üzere– 200’den fazla esir ve birçok ganimetler almışlardır. Bu muvaffakiyet, Adana Milli Kuvvetlerinin şöhretini arttırmış, yiğitlik ve yılmazlıklarıyla anılan halkın kahramanlık hislerini kamçılamış ve Pozantı saldırısını tesri etmişti. Milli Kuvvetlerimiz Pozantı’yı muhasara ettiler. 8 Mayıs (1)336 (1920)’de Pozantı’ya üç cihetten saldırış ve bombardıman başladı. Hakim mevkilerde bulunan toplarımızın Toros Dağları’nda akseden müthiş gürültülerinden zevk alan Milli Kuvvetlerimiz Pozantı’ya taarruza başladılar. Bu taarruza bütün kadınlar, çoluk çocuklarıyla halktan, birçok kişi iştirak etti. Pozantı’da mahsur kalan Fransızlar’ın Tarsus istikametinde bir yarma hareketi yapacaklarını anlayan Hatice, bir kolayını bulup Fransızlar’a katılmış ve onlara yanlış kılavuzluk etmiş ve pek sarp olan Karaboğazı’nı tıkadıktan sonra firar etmiştir. En kısa zamanda Milli Kuvvetlere ulaşan Hatice, düşmanın zor durumda olduğunu haber vererek emrine aldığı yüz kadar silahlı adamı ile Karaboğaz’ın iki tarafındaki tepeleri işgal etmiş ve Fransızlar tam yarma hareketi yaparken, bir ateş baskını ile düşmana büyük bir zayiat verdirmiştir. Bu baskın neticesinde Fransız kıt’alarından 9 subay, 550 esir er ve 7.5’luk bir top ele geçirilmiştir. Hatice Hanım’ın oynadığı bu rol ve yaptığı fedakârlık her türlü kahramanlığın üzerindedir. GÖRDES'Lİ MAKBULE  Yunan işgali sırasında, Akıncılar müfrezesinde Halil Efe’nin eşi Makbule Hanım yirmi yaşını henüz doldurmuş, cesur ve çevik bir kadındı. (1)921’de Halil Efe ile Demirci’de evlenmiş ve iki ay sonra kocası ile birlikte yurdu kurtarmak için dağa çıkmış, sekiz ay dağlarda kar, yağmur ve çamurda beraber gezmiş ve düşmanla muharebe edip, İstiklal Savaşı’nın başarıyla sonuçlanacağına kanaat getirerek yılmaz bir azim ve sebatla erkeklere büyük örnekler vermiş ve onları teşvik etmiştir. Kendisi siyah pantolon, ceket ve uzun bir manto giyinir, ayağında çizme, başında siyah başlık ve elinde bir Japon filintası taşırdı. Düşmandan ele geçirdiği doru atı üzerinde daima müfrezenin artçısı olurdu. Pek çevik ata biner ve iner, tehlike zamanında herkesten evvel silahını kullanırdı. Birkaç müsademeye girdiği gibi bir iki defa da düşmanın pususuna düşmüş ve hiçbir zaman metanetini kaybetmemiş, hatta telaş gösterenlere cesaret örneği olmuştur. Gördesli Makbule Aksihar’la Sındırgı’nın hattının sonunda yer alan Kocayayla’da yapılan bir çatışmada 16 Mart (1)338–(1922)’de başından aldığı bir kurşunla şehit olmuş, aynı yerde kanlı elbisesi ve çizmesi ile toprağa gömülmüştür. NAKİYE (Elgün)HANIM  13 Ocak 1920 tarihli Sultanahmet mitinginde Halide Edip Hanım ile birlikte 160 bin kişiyi coşturan Muallimler Cemiyeti Başkanı Nakiye (Elgün) Hanım konuşmasını şöyle noktalıyordu: 'Size memleketin bir kadını sıfatıyla hitap ediyorum. Fatih'in, Selim'in, Süleyman'ın mezarlarını, ecdadının ebedî âbideleri olan camileri, türbeleri bırakıp çıkacak içinizde bir erkek var mıdır? Ben tasavvur edemiyorum. Çıkmayacağız, bırakmayacağız. “ Nakiye Elgun Nakiye Hanım 1935 yılında Edirne milletvekili seçilerek, bu alanda da öncü olur.

151

TARİHTE ÖNEMLİ OLAYLAR VE KİŞİLER AGOP DİLAÇAR (MARTAYAN) (22 MAYIS 1895 – 12 EYLÜL 1979) Ω Türk dili üzerine uzmanlaşmış Türkiye Ermenisi dilbilimcidir. Türk Dil Kurumunun ilk genel sekreteridir. Türkçe ile ilgili yaptığı çalışmalarından ötürü Mustafa Kemal Atatürk tarafından kendisine "Dilaçar" soyadı verilmiştir. Ermenice ve Türkçenin yanında İngilizce, Yunanca, İspanyolca, Latince, Almanca, Rusça ve Bulgarca bilmekteydi.1915 yılında Robert Kolej'den mezun olmuştur. I. Dünya Savaşında Kafkasya Cephesinde yedek subay olarak görev aldı. 1919'dan itibaren Robert Kolej'de İngilizce öğretmeni olarak çalışmaya başladı. Dilaçar, Mustafa Kemal'e "Atatürk" soyadının verilmesini TBMM'ye teklif eden kişidir. Ω Savaştan sonra, Beyrut'ta bir Ermeni okulunun müdürlüğünü yapmaya başladı ve Beyrut'ta Ermenice yayımlanan ilk gazete olan Luys (Ermeni: լույս Işık)'un genel yayın yönetmenliğini üstlendi. Eşi Meline ile birlikte gittiği Sofya'da Eski Türkçe ve Eski Uygur Türkçesi dersleri verdi ve ilk kitabını yayımladı. 22 Eylül 1932 tarihinde Dolmabahçe Sarayı'nda, Mustafa Kemal Atatürk'ün başkanlığında gerçekleştirilen I. Türk Dil Konferansı'na İstepan Gurdikyan ve Kevork Simkeşyan ile birlikte dil uzmanı olarak davet edildi. Daha sonra çalışma ve araştırmalarını yeni kurulan Türk Dil Kurumunun baş uzmanı ve ilk genel sekreteri olarak sürdüren Agop Martayan, 1934'teki Soyadı Kanunu dolayısıyla, Atatürk'ün kendisine Türkçenin gelişimine katkılarından dolayı önerdiği "Dilaçar" soyadını kabul etti. Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi çalışmalarıyla, Türk ulusunun ve Türkçenin kökenlerinin bulunması konusunda önemli bilgileri ortaya çıkardı. 1936-1951 yılları arasında Ankara Üniversitesi'nde dil-tarih ve Türkoloji dersleri verdi ve Türkçe üzerine önemli çalışmalar yaptı. Latin harfleri ile yeni Türk abecesinin oluşturulmasına yönelik çalışmalara katıldı. 1942-1960 yılları arasında Türk Ansiklopedisi'nin hazırlanması çalışmalarında başdanışmanlık yaptı. Türk Dil Kurumundaki görevini ve dil çalışmalarını 1979'daki ölümüne kadar sürdürdü. ALİ ŞÜKRÜ BEY (1884; BEŞİKDÜZÜ, TRABZON - 27 MART 1923, ANKARA)  Son Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve 1. TBMM'de Trabzon milletvekili olarak yer aldı; 1. TBMM'de Mustafa Kemal'e karşı en sert muhalefeti ortaya koyan milletvekili olarak tanındı.  1923’te bir suikast sonucu öldürüldü. Öldürülmesi, Türkiye’nin ilk siyasi suikastlarından biri olarak bilinir.  Ali Şükrü Bey TBMM’ye girişinden hemen sonra, halkın milli mücadeleye inandırılması ve düşman propagandalarının etkisiz hale getirilmesi amacıyla meclis tarafından oluşturulan İrşad Encümeni'ne katıldı ve bu encümenin bir üyesi olarak civar illeri gezdi.[2]  Muhafazakâr bir yapıda olan Ali Şükrü Bey mecliste, Mustafa Kemal'in önderliğindeki Birinci Grup'a muhalif milletvekillerinin toplandığı İkinci Grup'un liderlerinden biri oldu. 28 Nisan 1920’de içki yasağı konusunda meclise yasa teklifi verdi ve yasalaşması için büyük çaba sarf etti.  İkinci grubun görüşlerini açıklamak ve yaymak üzere Mustafa Kemal'in Hâkimiyeti Milliye gazetesine karşı Tan gazetesini yayınlamaya başladı.68 sayı çıkabilen gazetenin hemen hemen tüm başyazılarını Ali Şükrü Bey yazdı. Lozan görüşmelerinden sonra yapılan meclis oturumlarında; İsmet Paşa'nın hariciyeci olmadığı için Lozan'da acemice işler yaptığını ve TBMM'nin kendisine verdiği yetki sınırlarının dışına çıkarak müzakereleri sürdüğünü savundu. Lozan'da devam eden müzakerelerin durumu hakkında TBMM'ye açıklanan resmi bilgiler ile dış kaynaklı haberler arasında çelişkileri dile getirdi. 1923’te, başta Halifeliğin kaldırılması olmak üzere pek çok konuda 'Halk Fırkası' grubuna şiddetle muhalefet etti.  27 Mart 1923 günü Mustafa Kemal'in özel muhafız alayı komutanı olan Topal Osman tarafından öldürüldü. Ali Şükrü Bey’in cenazesi Hacı Bayram Camii’nde cenaze namazının ardından Trabzon’a gönderilmiş ve Boztepe'de defnedilmiştir.  Ali Şükrü cinayeti, Türkiye'nin ilk siyasi suikastlarından biri olarak bilinmektedir. Ali Şükrü Bey, 27 Mart’ta ortadan kaybolmuş; 3 gün sonra kardeşi aranması için Bakanlar Kurulu'na başvurmuştu. Ali Şükrü Bey'in cesedi, Ankara’nın Mühye Köyü civarında bulundu; boğularak öldürüldüğü anlaşıldı. Meclise katillerin meclis kapısı önünde asılarak teşhiri için yasa teklifi verildi.  Cinayeti araştırmak üzere kurulan komisyon, Ali Şükrü Bey'i Topal Osman'ın Ankara'da, Papazınbağı'ndaki evinde öldürdüğünü tespit etti. Teslim olmayı kabul etmeyen Topal Osman, 1 Nisan'ı 2 Nisan'a bağlayan gece Muhafız Taburu jandarmaları ile kendi adamları arasında yaşanan çatışmada yaralı olarak ele geçirildi; hastaneye giderken yolda can verdi. Başı kesilerek defnedildi. Ali Şükrü'nün katillerinin meclis önünde asılması teklifi yasalaşmış olduğu için için Topal Osman'ın başsız cesedi sonradan mezardan çıkarılmış ve ayağından darağacına asılmıştır. RIZA NUR (30 AĞUSTOS 1879, SİNOP - 8 EYLÜL 1942, İSTANBUL),  Türk siyasetçi, devlet adamı, yazar, Türkolog-tarihçi ve hekimdir.  II. Meşrutiyet'in ilanı ile açılan Osmanlı Meclisi Mebusan'ının ilk döneminde ve |1. ve 2. Dönem TBMM'de Sinop milletvekilliği yaptı, TBMM tarafından seçilen I. İcra Vekilleri Heyeti içinde Türkiye'nin ilk Maarif Vekili (Eğitim Bakanı) oldu, Moskova Antlaşması ve Lozan Antlaşması müzakerelerine katıldı.  TBMM 1. Dönem ve 2. Dönem'de Sinop milletvekili olarak yer aldı. Atatürk'le arasının açılmasından önce Atatürk'ün en yakın ilişkide bulunduğu hatta Atatürk'ün Lozan'a yolladığı devlet adamlarındandı. Eğitim Bakanlığı yaptı. 1920'de Sovyetler Birliği ile dostluk ve yardım antlaşması yapmak üzere Moskova'ya gönderilen heyete delege olarak katıldı. Çiçerin ve Stalin ile görüştü. TBMM hükümeti adına Moskova Antlaşmasını Ali Fuat Paşa ve Yusuf Kemal Tengirşenk ile birlikte imzaladı. Cumhuriyet'in ilanına kadar bütün hükümetlerde Sıhhiye Vekili olarak görev aldı. Sakarya Meydan Muharebesi'ne doktor olarak fiilen katıldı. Lozan Konferansı'na ikinci delege olarak katıldı. 2. Dönemde yeniden Sinop milletvekili olarak Meclis'te yer aldı. 14 cilt tutan Türk Tarihi'ni bu sıralarda yazdı. 1926'da Sinop'ta bir kütüphane kurarak, gelir kaynakları ile birlikte kamuya vakfetti.  Mustafa Kemal Paşa ile arası açılan Dr. Rıza Nur, milletvekili olduğu halde, İzmir suikastine karışanların idam edilmeleri ve bunların kendisi gibi muhalif kimseler olmaları sebebiyle yurdu terketmiştir. 1926 yılında kitabında belirttiği bu gibi kuşku ve korkular nedeniyle Fransa’ya gitti ve Paris’e yerleşti. Mehmet Cavit Bey ve diğer suikastçı olduğu iddia edilenlerin, politik karşıtı olduklarından dolayı şahsen sevmemesine rağmen, onların komploda yer almadıklarını, dolaysıyla haksız yere öldürüldüklerini savunmuştur. Önceki müttefiki ile bozuşup gücenen Dr. Rıza Nur, Atatürk'ün alkolizm iddiası hakkında geniş ölçüde yazmıştır.

152

 Daha sonra Fransa'dan Mısır’a geçti. İskenderiye'de bu kez 12 yıl süren bir gurbet dönemi yaşadı. Bu arada “Türkbilik Revüsü” adlı yıllık bir Türkoloji dergisini yayınladı. Leiden'de toplanan Şarkiyatçılar Kongresinde Reşit Saffet'le birlikte Türkiye'yi temsil etti. Öğrenciliğinden beri hayranı olduğu Namık Kemal üzerine 720 sayfalık bir inceleme yazdı.  1938 yılında, Atatürk öldükten sonra Türkiye'ye dönen Dr.Rıza Nur, vefat edene kadar İstanbul, Taksim’de kiraladığı 3 odalı bir apartman dairesinde yaşamıştır. Burası aynı zamanda Tanrıdağ Dergisi’nin de idarehanesi olmuştur. Dr. Rıza Nur İstanbul'da 8 Eylül 1942'de öldü.  Hayat ve Hatıratım olarak bilinen 4 ciltlik kitabın ilk iki cildinde kendi hayatını ve hatıralarını, ikincisinde İnönü ile ilgili anılarını son cildinde ise Atatürk ile ilgili anılarını anlatır. Bu kitabında her ikisine de ağır ithamlar mevcuttur. Anılarında İnönü'nün Kürt, Abdülhalik Renda'nın Arnavut, Rauf Orbay'ın ise Kafkasya kökenli olduğunu iddia etti. Mustafa Kemal'in ise I. Dünya Savaşı'nda hızla yükseldiği Çanakkale cephesinden beri Almanlarla işbirliği yaptığını öne sürdü.  Anılarını 1935 yılında, British Museum'a, 1960 yılına kadar yayımlanmamak kaydıyla gönderir. Altındağ Yayınları tarafından mikrofilm olarak getirilen "Hayat ve Hatıratım"ın ilk iki cildi, 1967 tarihinde tek cilt olarak ve sansürlü bir şekilde yayınlanmış olmasına rağmen 5816 sayılı Atatürk'ü Koruma Kanunu kapsamında toplatılmıştır. Bunu üzerine, yayınevi son iki cildi aynı yıl içinde ayrı ayrı ciltler halinde sansürsüz bir şekilde yayınlanmış, ancak bu ciltler de toplatılmıştır. Yıllar sonra ilk üç cilt sansürlü bir şekilde tekrar piyasaya sürülmüştür. Kitabın orjinali ve sansürsüz baskısı Türkiye Cumhuriyeti'nde yasaklanmıştır. NEŞET ÖMER İRDELP (D. 1882, İSTANBUL - Ö. 3 HAZİRAN 1948, İSTANBUL),  Türkiye'ye modern kardiyolojiyi getiren iç hastalıkları hekimidir.İlk ve orta öğrenimini İstanbul'da Numune-i Terakki Mektebi'nde gördü. 1902'de Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye'yi bitirdi. Zorunlu hizmetini Ankara'da tamamladıktan sonra 1908'de iç hastalıkları uzmanlık öğrenimi için Paris'e gitti. 1910'da Türkiye'ye döndü ve İstanbul Tıp Fakültesi'nde göreve başladı. Bu yıllarda verdiği seri konferanslarda Türk hekimlerine kalp hastalıklarındaki yeni gelişmeleri anlattı. Bunları Emraz-ı Kalbiye Konferansları (1911) adıyla yayımladı. I. Dünya Savaşı'nda Filistin'e gönderilen yardım heyetine başkanlık etti. Savaşın son iki yılında 4. Ordu'da yedek tabip binbaşı rütbesiyle ordu sağlık başkanlığı yaptı. Suriye, Filistin, Hicaz ve Sina çöllerinde görülen hastalıkları inceledi. 1921'de iç hastalıkları kliniği müderrisliğine getirildi. Kurtuluş Savaşı sırasında Mustafa Kemal Atatürk'ün hekimliğini üstlendi ve bu görevini onun ölümüne değin sürdürdü.  1925'te Cerrahpaşa Hastanesi'nde açılan II. Dahiliye Seririyatı'nda görevlendirildi, bu bölüme kısa sürede bir kardiyoloji merkezi niteliği kazandırdı. Aynı yıl Tıp Fakültesi reisi (dekan), 1927'de de İstanbul Darülfünun (İstanbul Üniversitesi) emini (rektörü) seçildi. Antropoloji Enstitüsü'nü ve Antropoloji Dergisi'ni kurdu. 1933 Üniversite Reformu'nda ordinaryüs profesörlüğe yükseldi. İstanbul Üniversitesi'nin rektörü olduysa da sık sık görevine müdahale edildiği gerekçesiyle görevinden istifa etti. Cerrahpaşa Hastanesi I. Dahiliye Kliniği'ndeki görevini ölünceye değin sürdürdü. 1934'te İstanbul milletvekili seçilmesine karşın ikinci dönemde siyasetten vazgeçerek üniversiteye geri döndü. ÖNEMLİ NOT; ATATÜRK için Fransa'dan doktor getirtilmesi;  Atatürk'ün sağlık durumunun ciddiyet göstermesi hükümeti de telaşlandırdı. Başbakan Celâl Bayar,Avrupa'dan iki hekim getirilmesini önerse de Atatürk o günlerdeki Hatay Sorunu yüzünden hastalığının dışarıda duyulmasının iyi olmayacağını düşündüğünü belirtti ve bunu reddetti. Türk doktorların kapsamlı bir muayene yapmasını kabul etti. Nihayet 6 Mart 1938 günü beş doktor Çankaya Köşkü'nde Atatürk'e bir konsültasyon yaptılar ve siroz hastalığı teşhisini yenilediler. Atatürk'ün kesinlikle alkolü kesmesi gerektiğini ve yoğun çalışma temposunu biraz düşürmesini istediler.  Atatürk bu önerilere olumlu yanıt verdi. Bu muayeneden bir süre sonra Başbakan Celâl Bayar'ın tavsiyesi üzerine Paris Tıp Fakültesi'nden Prof. Dr. Noel Fissenger Ankara'ya davet edildi. Fransız doktor Atatürk'ü muayene etti ve diğer doktorların teşhis ve tavsiyeleriyle örtüşen bir tanı-tedavi ortaya koydu.. Fransız doktorun sözleri ve tavsiyeleri ve tavırları Atatürk'ü oldukça memnun eder cinstendi. İlk teşhisten sonra Fissinger Atatürk'e "Efendim, büyük savaşlar kazanmış olabilirsiniz ancak bu olayda vaka sizsiniz ve bende sizin komutanınızım, lütfen bu hususu unutmayınız" telkininde bulunmuş ve Atatürk de gerçekten doktorun tavsiyelerini ciddi şekilde uygulamıştır. MİM KEMAL ÖKE (1884, İSTANBUL - 30 OCAK 1955, İSTANBUL), TÜRK HEKİM.  Askeri Rüştiye ve Tıbbiye İdadiyi bitirdi. Mektebi Tıbbiye-i Şahane'yi (Askeri Tıp Okulu) Hekim Yüzbaşı rütbesiyle ile 1919 yılında bitirdi. Gülhane Askeri Tıp Akademisi'nde stajını tamamladıktan sonra Cerrahi ihtisasına başladı.  Trablusgarp Savaşı savaşında gönüllü olarak Derne Cephanesinde görev aldı. Dönüşünde Gümüşsuyu Asker hastanesinde operatör ve röntgen uzmanlığına atandı. Bir ara Çanakkale'de 5. Ordu Sağlık Başkanı yardımcısı ve menzil müfettişliği başhekimi oldu. I. Dünya Savaşı sırasında kurulan bulaşıcı hastalıklarla mücadele kuruluna başkanlık etti. Savaş sonunda Gülhane Askeri Tıp Akademisi'nde Prof. Dr. Weiting'in yerine cerrahi hocası oldu.  Türk Kurtuluş Savaşı'nda Ankara Cebeci Merkez Hastanesi binasında görevini sürdürürken, Gülhane Askeri Tıp Akademisi 1. hariciye kliniğini yönetti. Sakarya Meydan Muharebesi sırasında Isparta'da ağır yaralılar için Kızılay Hastanesini kurdu. Mustafa Kemal Atatürk'ün ölümüne kadar onun sağlığı ile yakından ilgilenmiştir. Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Büyük Locasında Büyük Üstat olarak görev yaptı. TBMM VIII. Dönem (Ara Seçim) İstanbul Milletvekilliği yapmıştır. KARAYILAN ( 1888 - 24 MAYIS 1920 ) Ω Asıl adı Mehmet olan Karayılan; Gaziantep’in 40 km. kuzeyinde Kahramanmaraş ili Pazarcık ilçesi Höcüklü köyü Elifler mezrasında 1888 yılında doğmuştur. Ω Karayılan, hayvan sürüleri bulunan ve çevresine göre zengin sayılan bir köylü ailesine mensuptu. Ω Karayılan’ın babası 1904 yılında Ermeni eşkıyaları tarafından obasına yapılan baskın sırasında şehit edilmiştir. Bu tarihte Karayılan 16 yaşındaydı. Ω Genç yaşta yalnız kalan Karayılan, kendi kendine okuma-yazmayı öğrenmiş, bir süre köy imamlığı yapmıştır.Birinci Dünya Savaşı’nda Rus Cephesinde savaşmış, çeşitli yararlıklar göstermiş ve çavuşluğa terfi ettirilmiştir. Bu savaşta ayağından yaralanarak Malatya Hastanesi’nde tedavi edilen Karayılan, daha sonra köyüne dönmüştür.

153

Ω Ω Ω

Hükümet kuvvetleriyle birlikte eşkıya Bozan Ağa’yı vurmuş, avanesini dağıtmıştır.Antep savaşı şiddetlenince çetesiyle Karabıyıklı’da düşmana ilk ve kesin darbeyi indiren Karayılan, Kuvâ-yi Milliye safına katılmıştır. Daha sonra Dülük köyüne gelerek şehri kuşatan Fransız çemberini yarmış ve Antep’e girmiştir. Karargah olarak önce Bekirbey sonra Karagöz camisini kullanmıştır. Şehir içi ve şehir dışı savaşlarına katılmıştır. Kendisine Şıhın Dağı’ndaki ( Sarımsak Tepe ) Fransızları püskürtmesi emri verilen Karayılan, bu çarpışmada ( 24 Mayıs 1920 tarihinde ) şehit düşmüştür. Bu olayla birlikte Karayılan ismi, Antep Halkını temsil eden kahramanlardan biri olmuştur. İNKILAP TARİHİ İLKLERİ

1- Türk Devletinin tümüne yönelik yapılabilecek bir işgalin ilk belirtisi Mondros Ateşkes Antlaşmasından ortaya çıkmıştır. 2- Mondros Ateşkes Antlaşmasıyla Osmanlı Devleti ilk defa fiilen ortadan kalkmıştır. 3- Yurdun işgal edilmesine karşı Osmanlı Devletinin kayıtsız kalması karşısında Türk Milletinin ilk tepkisi direniş cemiyetleri kurmak olmuştur. 4- İtilaf Devletlerinin ilk olarak kontrol altına aldıkları yer Marmara ve Boğazlar bölgesidir. 5- İlk defa İzmir ve çevresinin Yunanistan’a verilmesi Paris konferansında kararlaştırılmıştır.(18 ocak 1919) 6- İlk kez ülkeye karşı saldırılara silahla karşılık koyma kararı İzmir Müdafa-i Hukuk Kongresinde kabul edilmiştir. 7- Kuva-yı Milliye harekati ilk defa Yunan işgaline katşı kuruldu. 8- Manda ve himaye fikri ilk defa Paris konferansından sonra itilaf devletleri tarafından ortaya atıldı. 9- İşgallere karşı ilk kurulan cemiyet Trakya Paşaeli cemiyetidir. 10- İşgallere karşe ilk tepki protesto ve mitingler yolu ile oldu. 11- Batıda ilk cephe Ayvalık’ta açılmıştır. 12- Batıda ki cemiyeler ilk defa Balıkesir kongresinde birleştirilmiştir. 13- İlk defa Milli Mücadelenin hakları Uluslar arası bir heyet tarafından hazırlanan Amiral Bristol raporuyla ortaya çıkmıştır. 14- İşgallere karşı ilk direniş Güney cephesinde Fransızlara karşı oldu. 15- Vatanın kut-rtulması konusunda ortak bir çalışma yapılacağı ilk defa Amasya genelgesinde belirlenmiştir. 16- İlk defa bir heyetin kurulmasına Amasya genelgesinde karar verilmiştir. 17- Kurtuluş Savaşının gerekçesi,yönetimi ve amacı ilk defa Amasya genelgesinde belirtilmiştir. 18- Türk Milletine Milli Egemenliğine eline alması amacıyla ilk defa Amasya genelgesinde çağrıda bulunulmuştur. 19- Rejimin değişeceğini belirten ilk karar Amasya genelgesidir. 20- Amasya genelgesi ilk defa Askeri ve Mülki ekrana duyurulmuştur. 21- Havza ve Amasya’da yayınlanan tamimlere halkın gösterdiği ilk olumlu tepki protesto ve mitinglerdir. 22- Osmanlı Devletinin Türk Milletine karşı olan sorumluluklarını yerine getirmediği ilk defa Amasya genelgesinde kamuoyuna duyuruldu. 23- Amasya genelgesi Mustafa Kemal’in yayınladığı ilk ihtilal bildirisidir. 24- M. Kemal’in başkanlığını yaptığı ilk siyasi kuruluş temsil heyetidir. 25- Manda ve Himaye kabul edilemez maddesiyle ilk defa Milli Egemenliğin koşulsuz olarak gerçekleştirileceğine Erzurum Kongresinde karar verilmiştir. 26- İlk defa Temsil Heyetinin kurulmasına Amasya genelgesinde karar verilmiştir. 27- İlk defa Kuvayı Milliye deyimini Doğu Anadolu Müdafa-i Hukuk Cemiyeti kullanmıştır. 28- Misak-ı Milli düşüncesinin ortaya atıldığı ilk siyasi teşekkül Sivas kongresidir. 29- Kurulacak olan yeni devletin temelleri ilk defa Erzurum kongresinde atılmıştır. 30- Kurtuluş savaşı sırsında ulusal egemenliğimizin koşulsuz olarak gerçekleşmesine ilk defa Erzurum kongresinde karar verilmiştir. 31- İlk kez bölgesel bir temsil temsil heyeti Erzurum kongresinde oluşturulmuştur. 32- İlk defa hükümet kurma fikri Erzurum kongresinde ortaya atılmıştır. 33- Vatanın bütününü ilgilendiren kararlar ilk kez Erzurum kongresinde alınmıştır. 34- İlk defa Milli bir temsil heyetinin kurulması Sivas kongresinde gerçekleştirilmiştir. 35- Ulusal örgütlenmenin tüm yurdu kapsayacak şekilde ele alınması ilk defa Sivas kongresinde gerçekleşmiştir. 36- Kapütülasyonlara ilk tepki Misak-ı Milli de olmuştur. 37- İlk meclis 23 Nisan 1920 de açıldı. 38- İlk meclis ve hükümet başkanı M.Kemal’dir. 39- İlk Anayasa 21 Ocak 1921 de kabul edildi. 40- İlk T. B. M. M. Hükümetin meclis üyeleri arasında seçilmiştir. 41- İlk yasalar T. B. M. M. Çıkardı. 42- T. B. M. M. Hükümetin ayaklanmalara karşı aldığı ilk önlemi Hiyanet-i Vataniye kanunu çıkarmasıdır. 43- Amasya görüşmesi ile İstanbul hükümeti Milli Mücadeleyi ilk defa resmen tanımıştır. 44- T. B. M. M. ‘nin ilk askeri başarısı Ermenistan Savaşıdır. 45- T. B. M. M. İlk siyasi başarısı Gümrü Antlaşmasıdır. 46- Düzenli ordularla yapılan ilk savaş İ.İnönü savaşıdır. 47- T. B. M. M. Hükümetini ilk defa tanıyan ve siyasi ilişkiler kuran devlet Afganistan’dır. 48- İ. İnönü savaşından sonra T. B. M. M. İlk defa Avrupa devletleriyle bir Antlaşma imzaladı.(Moskova Antlaşması 16 Mart 1921) 49- Moskova Antlaşmasıyla ilk defa bir Avrupa Devleti Misak-ı Milliyyi tanıdı ve kapütilasyonların kaldırılması kabul edildi. 50- Doğu sınırımız ilk defa Kars Antlaşmasıyla kesin olarak belirlendi.(13 Ekim 1921) 51- T. B. M. M. Hükümeti ile ilk Antlaşma imzalayan itilaf devleti Fransadır.(Ankara Antlaşması 20 Ekim 1921) 52- Güney sınırımız ilk defa Fransızlarla yapılan Ankara Antlaşmasıyla belirlenmişlendir. 53- Kahramanlık ünvanı alan ilk şehir MARAŞ’tır. 54- Anadoludan çekilen ilk devlet İtalya’dır.

154

55- Afyon, Eskişehir,Kütahya savaşları Kurtuluş Savaşının ilk ve son yenilgisidir. 56- Mustafa Kemal ilk defa Eskişehir-Kütahya Savaşından sonra T. B. M. M. Tarafından başkomtanlığa getirilmiştir. 57- Mustafa Kemal’in başkomtan olarak katıldığı ilk savaş Sakarya savaşıdır. 58- Yunan ordusu ilk defa Sakarya Savaşından sonra savunmaya,Türk ordusu ise ilk defa savunmadan taaruza geçmiştir. 59- T. B. M. M. Ordularının ilk taaruz harekatı Büyük Taaruzdur. 60- İtilaf Devletlerinin tümüne birden Misak’ı Milli-yi ve tam bağımsızlığımızı ilk defa Lozan Antlaşmasıyla kabul ettirdik. 61- İlk Genel Kurmay Başkanı F evzi Çakmak’tır. 62- İlk T.C.Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’dir. 63- İlk T.C.Başkanı İsmet İnönü’dür. 64- Kurulan ilk siyasi parti Cumhuriyet Halk Fırkasıdır. 65- lk muhalefet partisi Terakki Perver Cumhuriyet Fırkası ****************************************************************************************************** 1. TBMM’nin topraklarını işgal eden düşmanlarına karşı açılan ilk cephe Doğu Cephesi’dir 2. Misak-ı Milli’yi gerçekleştirme yolunda TBMM’nin kazandığı ilk siyasi başarı Gümrü Barış Antlaşması’dır 3. TBMM’nin varlığını tanıyan ilk Müslüman devlet Afganistan’dır 4. TBMM’nin siyasi varlığını ilk tanıyan büyük devlet Sovyet Rusya’dır (Moskova Antlaşması ) 5. TBMM’nin siyasi varlığını ilk tanıyan devlet Ermenistan’dır (Gümrü) 6. TBMM’nin siyasi gücünü tanıyan ilk İtilaf devleti Fransa’dır (Ankara) 7. Doğu sınırı ilk defa Kars Antlaşmasıyla günümüzdeki haline getirilmiştir 8. Milli mücadeleye saygı duyarak Anadolu’dan çekilen ilk devlet İtalya’dır (II. İnönü) 9. Mustafa Kemal’in başkomutan olarak katıldığı ilk savaş Sakarya Savaşıdır 10. Kütahya - Eskişehir savaşları Kurtuluş savaşında alınan ilk ve tek yenilgidir (24 Temmuz 1921) 11. TBMM ordularının katıldığı ilk taarruz savaşı başkomutanlık Meydan Muharebesidir 12. İtilaf devletleri milli mücadelenin başarıya ulaştığını ilk defa Lozan antlaşmasıyla kabul etmiştir 13. Kurtuluş savaşında ilk düzenli ordu batı cephesinde faaliyet göstermiştir 14. Batı cephesinde düzenli ordunun kazandığı ilk askeri başları I.İnönü Zaferidir 15. Güneyde işgalcilere karşı en büyük direniş Fransız ve Ermenilere karşı olmuştur 16. İşgallere karşı tepki olarak düzenlenen ilk miting Adana Kozan’da gerçekleştirilmiştir 17. Yeni Türk Devleti kendi adını ilk kez Gümrü antlaşmasında “Türkiye” olarak belirtmiştir 18. Moskova Antlaşmasıyla Gürcistan’a bırakılan Batum, Misak’ı Milli’den verilen ilk tavizdir 19. Yeni Türk Devletinin ekonomik bağımsızlığını tanıyıp kapitülasyonlardan vazgeçen ilk devlet Sovyet Rusya’dır 20. Doğu sınırlanın kesin olarak çizildiği antlaşma Kars Antlaşmasıdır (13 ekim 1921) 21. Sakarya savaşı TBMM’nin yaptığı son savunma savaşıdır 22. Mustafa Kemal Paşa ordudaki görevinden istifa ettikten sonra askerlik görevine ilk defa Sakarya savaşı ile dönmüştür 23. Osmanlı Devleti’nin hukuken sona erdiren antlaşma Mudanya Ateşkes Antlaşmasıdır 24. Osmanlı Devleti’nin fiilen sona erdiren antlaşma Mondros Ateşkes Antlaşmasıdır 25. Kuva-y ı milliye yerine düzenli birliklerin gerekliliğini ispatlayan ilk savaş I. İnönü Savaşıdır 26. İtilaf devletlerinin TBMM’nin siyasi varlığını ilk kez kabul etmesi Londra Konferansı ile gerçekleşmiştir (21 Şubat-12 Mart 1921) 27. Kurtuluş savaşı sırasında İtilaf devletlerinin ilk ve tek şartsız ateşkes teklifi Büyük Taarruz’dan sonradır (26 Ağustos -18 Eylül 1922) 28. Milli mücadelenin haklılığı ilk kez Londra Konferansında kabul edilmiştir 29. Mudanya Ateşkes Antlaşması İsmet İnönü’nün ilk siyasi başarısıdır (1922) 30. Kurtuluş savaşının askeri safhası sona erip diplomatik safhasının başlaması Mudanya Ateşkes Antlaşması ile gerçekleşmiştir 31. Büyük Taarruz Savaşının kazanılması ile kurtuluş savaşının askeri safhası sona ermiştir 32. Kurtuluş savaşında İstanbul’un TBMM kuvvetlerinin eline geçmesi ilk kez Mudanya Ateşkes Antlaşması ile gerçekleşmiştir 33. TBMM kurtuluş savaşı sırasında ilk dış yardımı Sovyet Rusya’dan almıştır 34. Kurtuluş Savaşı sırasında Türkiye ile Fransa arasındaki savaş hali 20 Ekim 1921 Ankara Antlaşması ile sona ermiştir 35. TBMM’nin kurtuluş savaşı sırasında gerçekleştirdiği ilk devrim saltanatın kaldırılmasıdır (1 Kasım 1922) 36. İtilaf devletlerin birlikte işgal ettikleri ilk Osmanlı toprağı Boğazlardır 37. İngilizlerin yalnız olarak işgal ettikleri ilk Osmanlı vilayeti Musul’dur 38. Temsil kurulu TBMM açılıncaya kadar kurtuluş mücadelesini yürüten tek organdır 39. Temsil heyetinin ilk icraatı Ali Fuat Paşa’yı Anadolu Kuvayı Milliye komutanlığına atanmasıdır 40. Türk halkının kurtuluş savaşına topyekün katılması ilk defa Tekalifi Milliye emirleri ile gerçekleşmiştir 41. Mudanya Ateşkes Antlaşması ile İstanbul hükümeti itilaf devletlerince ilk defa yok sayılmıştır 42. Lozan’da Türk delegasyonunun kesinlikle taviz vermediği konular Ermeni Meselesi ve Kapitülasyonlar’ dır 43. İlk düzenli Kuvayı milliye hareketi batı Anadolu’da (Ayvalık) Yunanlılara karşı başlatılmıştır 44. Mustafa Kemal Paşa’ya Mareşallik ve Gazilik unvanları Sakarya Savaşından sonra verilmiştir 45. TBMM, Mudanya Ateşkes Antlaşması ile Doğu Trakya, İstanbul, Boğazlar bölgeleri savaşmadan ele geçirmiştir

155