Panitikan sa Panahon ng Propaganda at Himagsikan (1872-1898) Ang panahong ito ay bahagi pa rin ng panahon ng Kastila. Sa panahaong ito untiunting namulat ang kaisipang Pilipino. Ang mga dahilan ng kanilang pagkakamulat ay: ay: ang pagpapahintul pagpapahintulot ot sa pakikipagk pakikipagkalak alakalan alan ng pandaigdig pandaigdig nang buksan ang Suez Canal; ang pagpasok ng diwng liberal sa Pilipinas buhat sa iba’t-ibang bahagi ng uropa at spanya; ang pagiging !obernador "eneral ni Carlos #aria dela $orre na nagkaroon ng pantay na pagtingin sa mga mamamayan at ang pagkakagarote sa tatlong pari na sina Padre !omez% &urgos at 'amora. Panahon ng Amerikano 1900-1941 Sa pags pagsap apit it ng ikal ikalab abin insi siya yam m na dant dantao aon n ay dumat dumatin ing g sa Pili Pilipi pinas nas ang ang mga mga Amerikano na siyang nagbigay sa mga mg a Pilipino ng bagong Pag-asa. &agamat nakadama ng bahagyang kalayaan ang mga Pilipino sa panahong ito% ang mga manunulat ay hindi pa rin nagkaroon ng ganap na kalayaang makasulat ng mga mga nais nais nil nilang ang sul sulatin atin sapa sapagk gka at sa pama pamamg mgit ita an ng &a &attas Sedi Sedisy syon on ay pinagbawalan pa rin silang sumulat o pumaksa sa mga bagay na may kinalaman sa pama pamama maha hala la ng mga mga Ameri Amerika kano no na ma maaa aari ring ng ma maka kapa papa paal alab ab ng damd damdam amin ing g makabayan sa mga Pilipino at matutong ipaglaban ang kanilang mga karapatan. Panahon ng Hapon: Kung ang panahon ng mga Amerikano ay Panahong !into ng (obelang $agalog% $agalog% ang panahon ng mga hapones ay naging !intong Panahon naman ng maikling Katha at dulang tagalog sapagkat nabigyan ang maikling katha ng pagkakataon sa )iwayway. )iwayway. #aikli man ang panahong sinaklaw ng panahong ito% nagkaroon ng kabutihan ang pagbabawal na gamitin ang wikang *ngles sa mga paaralan. (abuksan ang pagkakataon na madagdagan ang mga manunulat sa wikang tagalog sapagkat ang mga manunulat na dating nagsisisulat sa wikang *ngles ay napilitang magsulat ng mga akda sa wikang $agalog kaya sumigla ang wikang Pambansa na itaguyod ng Pangulong #anuel ). +uezon. Ang Ang mga mga ma maik ikli ling ng kath katha a sa pana panaho hong ng ito ito ay nagt nagtat atag agla lay y ng damd damdam amin ing g makabayan. makabayan. (abigyang-diin (abigyang-diin ang katutubong katutubong kulay sa mga maikling maikling kwento at ang mga ito ay pumaksa sa uri ng pamumuhay noon na medyo may kahirapan. *sang magandang pangyayari sa panahon ng mga hapones ang ginawang panunuri sa maikli maikling ng kwento kwentong ng naisul naisulat. at. (angun (anguna a ang ,)upan ,)upang g $inubuan inubuan ni (aris (ariso o !. /eyes% pangalawa ang ,0haw ang $igang na )upa ni )iwayway Areo% at pangatlo ang )ungsod% (ayon at 1agat-dagatan 1agat-dagatan ni (.2.#. (.2.#. !onzales. Sa panahong ito naisaaklat ang pinakamahusay na kathang Pilipino ng 3456 na binigy binigyan an ng pamaga pamagatt na ,78 Pinak Pinakama amabubu bubutin ting g Ka Katha thang ng Pilip Pilipino ino ng 3456. 3456. Sa panulaan% dalawang uri ng tula ang kinakitaan ng pagbabago sa anyo at paksa. "indi "indi na paks paksa a ng pag-i pag-ibi big g at kaap kaapih ihan an ang ang pina pinaksa ksa ng mga tula kund kundii mga mga obserbasyon sa mga karaniwang nagaganap sa pang-araw-araw na buhay. Ang mga tulang itnutukoy ay "aiku at $anaga.
Ang haiku ay isang uri ng tula na binubuo ng labimpitong pantig na nahahti sa talong taludtod. 1ahil sa paglabas ng haiku na dala ng mga "apones% nabuhay ang isang matandang tula na halos katulad din ng haiku% ang $anaga. *to ay binubuo naman ng apat na taludtod. Ang bawat taludtod ay may pitong pantig% at ito ay nagtataglay ng tugma at sukat. PANII!AN "A PANAH#N N$ HI%A$"I!AN !A&I$I'AN$ !A"A"AAN: (agising pagkatapos nang higit sa tatlong daang taong pagkakahimlay ang mga natutulog na damdamin ng mga Pilipino nang isangkot sa digmaan sa Kabite ang tatlong paring sina !omez% &urgos at 'amora at patayin sa pamamagitan ng garote nang walang matibay na katibayan ng pagkakasala. *to’y naganap noong ika-39 ng Pebrero% 397. (aragdagan pa ito nang makapasok dito ang diwang liberalismo sa pamamagitan ng pagkakabukas ng Pilipinas sa pandaigdig na kalakalan% at ang pagkakapadala sa kapuluan ng liberal na lider na tulad ni !ob. Carlos #aria dela $orre. $orre. PA!"A N$ PANII!AN: 3."um ."umiihing hingii ng pagb pagba abago bago o pamahalaan.
repo eporma sa pama pamama mala lak kad
ng simb simba ahan han
at
7.1iwang makabayan. 6.Pag-asam o pagnanais ng kalayaan AN$ !I&"AN$ P'#PA$AN*A: Ang kilusang ito ay binubuo ng mga intelektwal sa gitnang uri na tulad nina ose /izal% #arelo ". del Pilar% !raiano )opez-aena% Antonio )una% #ariano Pone% ose #a. Panganiban% Pedro Paterno at iba pa. Paghingi ng reporma o pagbabago gaya ng mga sumusunod ang layunin ng kilusang ito. &ANIN &ANIN N$ !I&"AN$ P'#PA$AN*A 3.#agkaroon ng pantay-pantay pantay-pantay na pagtingin sa mga batas.
Pilipino at Kastila sa ilalim ilalim ng
7.!awing lalawigan ng spanya ang Pilipinas. 6.Panumbalikin 6.Panumbalikin ang pagkakaroon pagkakaroon ng kinatawang Pilipino sa Kortes ng spanya. 5.!awing mga Pilipino ang mga kura-paroko. kura-paroko. 8.*bigay ang kalayaan ng mga Pilipino sa pamamahayag% pananalita% pagtitipon o pagpupulong% at pagpapahayag ng kanilang mga karaingan. AN$ %$A P'#PA$AN*I"A: P'#PA$AN*I"A: )aong-laan ?Amor Patrio@; Patrio@; 1imasalang ? #asonry@% itinatag-)A )*!A *)*P*(A
gumamit it ng iba’ iba’tt iban ibang g sagi sagisa sag-p g-pan anul ulat at tulad tulad ng %A'+, %A'+,&# &# H *,& *,& PI&A' PI&A'-- gumam P)A/*1); P0P1<";P*P*(! 1*)A$; at 1<)
ng
pagbabagoDreporma
1iwang makabayan
pag-aasamDpag pagnanais ng kalayaan.
%ga Ha3imaa )a Solidaridad (oli #e # e $angere $angere l elibusterismo !i3sang Propaganda
sa
pamamalakad
ng
simbahan
at
Ang kilusang ito ay binubuo ng mga intelektwal sa gitnang uri na tulad nina ose /izal% #arelo ". del Pilar% !raiano )opez-aena% Antonio )una% #ariano Pone% ose #a. Panganiban% Pedro Paterno at iba pa. Paghingi ng reporma o pagbabago gaya ng mga sumusunod ang layunin ng kilusang ito. %ga 3a5nin ng !i3sang Propaganda 3.#agkaroon ng pantay-pantay pantay-pantay na pagtingin sa mga batas.
Pilipino at Kastila sa ilalim ilalim ng
7.!awing lalawigan ng spanya ang Pilipinas. 6.Panumbalikin 6.Panumbalikin ang pagkakaroon pagkakaroon ng kinatawang Pilipino sa Kortes ng spanya. 5.!awing mga Pilipino ang mga kura-paroko. kura-paroko.
8.*bigay ang kalayaan ng mga Pilipino sapamamahayag% pananalita% pagtitipon o pagpupulong% pagpupulong% at pagpapahaya pagpapahayag g ng kanilangm kanilangmga ga karaingan" karaingan"imagsi imagsikan kan )aban sa Kastila
Ang pagkakata pagkakatapon pon kay /izal sa 1apitan 1apitan noong 347 ang naging babala babala ng pagtatagumpay ng mga propagandista. !ayunman% hindi naman nanlupaypay ang mga ibang masigasig sa paghingi pagh ingi ng reporma. Ang iba’t hindi naniniwalang reporma ang kailangan% naniniwala silang kailangan na ng marahas na pagbabago.
(agbago (agbago ang takbo ng panahon panahon sa pagkakata pagkakatatag tag ng Katipunan Katipunan noong gabi mismo nang mabalitaang ipinatapon si /izal sa 1apitan. Si Andres &oniEaio kasama nina 2elentin 1iaz% $eodoro $eodoro Plata% )adislao 1iwa% 1eodato Arellano at ilan pang may diwang makabayan ay lihim na nagpulong noong ika-9 ng "ulyo% 347 sa isang baha bahay y sa Aza Azarr rrag aga. a. *tin *tinat atag ag nila nila ang ang Ka Kata taas asta taas asan ang g Ka Kaga gala langng-ga gala langa ngan n na Katipunan nang manga Anak nang &ayan ?K.K.K.@ o Katipunan. (agsanduguan sila at inilagda sa pamamagitan ng kani- kaniyang mga dugo ang kanilang pangalan bilang kasapi ng samahan.
Ang mga manunulat manunulat na natampok natampok sa panahong panahong ito’y sina Andres Andres &oniEaio &oniEaio ?Ama ?Ama ng Ka Kati tipun punan an@@ at mil milio io ai aint nto o ?0ta ?0tak k ng Ka Kati tipun punan an@. @. Ka Kabi bila lang ng dito dito Pio 2alenzuela. alenzuela. Ang wikang wikang natatampok natatampok nang panahong panahong ito’y ito’y ang $agalog. agalog. Kung sa panulat man ni &oniEaio’y sinasabi niyang ang dapat mabatid ng mga $agalog% mababasa namang ang tinutukoy dito’y ang mamamayang Pilipino% hindi naman niya matatawag na mga Pilipino sapagkat ang mga Pilipino noo’y ang mga Kastilang ipinanganak sa Pilipinas% hindi rin naman maaaring gamitin ang *ndio sapagkat ito’y panlilibak ng mga Kastila.
(ang naging aktibo ang mga Katipunero% gabi- gabi’y may pagpupulng sila at nadarama ng mga Kastila na may nagaganap sa kapaligiran lalo na sa Kamaynilaan at sa !itnang )uzon.
(oon (oong g ikaika-34 34 ng Agos Agosto to%% 34F 34F%% nabu nabunya nyag g kay kay Padre adre #ari #arian ano o !il !il sa pamamagitan ni $eodoro PatiGo ang tungkol sa Katipunan. 1ahil sa pangyayaring ito% wala nang iba pang magagawa mag agawa kundi ang makiaglabanan. Kaya noong ika-76 ng Agosto% ipinahayag nina &oniEaio ang kanilang layunin sa pakikipaglaban. Kaya noon noong g ikaika-76 76 ng Agos Agosto to%% ipin ipinah ahay ayag ag nina nina &o &oni niEa Eai io o ang ang kani kanila lang ng layu layunin nin sa pakikipaglaban sa Pugad- lawin. Pinunit nila ang kanilang mga sedula at isinigaw ang ,#abuhay ang PlipinasH
Andres &oniEaio ?3F6-349@
milio akinto?398-344@ akinto?398-344@
Pio 2alenzuela
#ga Pahayagan (oong Panahon ng "imagsikan
"indi "indi naging naging mabisa mabisa noong panahon panahon ng "imags "imagsik ikan an ang mga katha katha.. Ang mga sanaysay at pahayagan ang naging behikulo sa pagpapabatid sa mga tao ng mga tunay na nangyayari sa kapaligiran. *to ang naging mabisang tagaakay sa mga tao upang tahakin ang landas tungo sa pagkakaroon ng kalayaan
*lang sa mga pahayagan noon ang:
3.@ Kalayaan- ang pamansag ng Pinamatnugutan ito ni Pio2alenzuela. Pio2alenzuela.
Katipunan. nan.
*tinatag
ito
noong
34F.
7.@ 1iario de #anila% ang pantulong ng Kalayaan. (atagpuan ng mga kastila ang limbagan nito kaya’t may katibayan sila sa mga plano ng mga Katipunero.
6.@ l "eraldo de la /eIoliion. #akalwa sanlinggom kung lumabas ang pahayagang ito. )imbag ito sa 0nang /epublika ng Pilipinas noong 34. *tinaguyod nito ang kaisipang pampulitika. (ang lumaon% naging "eraldo ilipino ang pangalan nito at kalaunan ay naging *ndie
5.@ )a *ndependenia. (aging patnugot nito si Antonio )una. *tinatag ito noong ika- 6 ng Setyembre% 34.
8.@ )a /epublika ilipina. ilipina. Pinamatnugutan at itinatag ni Pedro Paterno noong 34.
F.@ Ang &ayang Kahapis- hapis. )umabas noong n oong ika-75 ng Agosto% 344.
9.@ Ang Kaibigan ng &ayan. )umabas noong 34.
.@ Ang Kalayaan. $agapamalitang $agalog at Capampangan% $arla% 344.
Piture "imagsikan )aban sa Amerikano
Patuloy ang pakikipaglaban ng mga Pilipino sa mga Kastila. Ang !obernador = "eneral noo’y si Primo de /iIera. Kinsi niya makumbinsi ang mga Pilipino upang magsalong ng sandata. (agkaroon ng tinatawag na /epublika ng &iak-na-&ato. Si Aguinadlo Aguinadlo ang pangulo. pangulo. Si #ariano #ariano $rias ang pangalawang pangalawang pangulo. Ang SaligangSaligang&atas nito’y nilagdaan noong unang araw ng (obyembre% 349.
Sa tulong tulong ni Pe Pedr dro o Pa Pater terno% no% nalagd nalagdaan aan ang panig panig ng Plipin Plipino o at Ka Kasti stila la na kina kinata tawa wan n nina nina Pater aterno no at /iIe /iIera ra.. (apa (apagk gkas asun undua duang ng si Agui Aguina nald ldo’ o’y y kusang usang magpapatapon sa ibang bansa at si Primo de /iIera’y magkakaloob ng malaking halaga sa mga rebelde’t mga pamilya p amilya ng mga nasalanta sa himagsikan.
(atatag ang unang /epublika noong ika-37 ng "unyo% 34. (arinig sa unang pagka pagkaka katao tao ang #arha #arha (aion (aional al ilipin ilipino o ni uan uan elipe. elipe. *tinaa *tinaas s ang bandil bandila a ng Pilipinas na ginawa sa "ong Kong nina #arela Agonillo.
#ay mga diplomatikong nagsisiskap upang ganap na makamit ang kalayaan ngunit ang Kasinduan sa Paris ang siyang isinakatuparan ng mga Amerikano. (a ang Pilipinas ay sasakupin ng mga Amerikano. (aganap ito noong 1isyembre% 34.
"indi tumutugot ang mga Pilipino sa pakikipaglaban. Ang panulat ay mabisa pa ring sandata sa pagpapahayag ng mga niloloob ng sambayanan at sa panahong ito% ang pangalan naman ni #abini ang natampok. Apolinari #abini ?3F5-346@
Si #abini ang ,0tak ng "imagsikan Ang ginamit niyang wika’y Kastila. $inagurian din din siya siyang ng ,1a 1aki kila lang ng )umpo )umpo sapa sapagk gkat at sa kabi kabila la ng kany kanyan ang g kapa kapans nsan anan an ay kinatatakutan pa ang kaniyang panulat at kailangan siyang ipatapon.
Sinulat niya ang l 1esarollo y Caida de la /epublia ilipina at ang ,l 2erdadero 1ealogo 1ealogo "umigit- kumulang% ganito ang nilalaman ng kaniyang dekalogo: *bigin mo ang 1iyos at ang iyong karangalan nang higit sa lahat. Ang 1iyos ang batis ng lahat ng katotohanan% karunungan at lahat ng gawain. Ang karangalan ang nag-uutos upang maging matapat% mabait at masipag sang isang tao. Sambahin ang 1iyos sa paraang minamarapat ng iyong budhi. )inangin mo ang mga mg a katangiang kaloob sa iyo ng 1iyos. *bigin mo ang iyong bayan sunod sa 1iyos at sa iyong karangalan. Pagsumikapan mong lumigaya ang iyong bayan nang una sa iyong sarili sapagkat kung maligaya ang bayan ang lahat ng naninirahan ay maligaya rin. Pagsum agsumik ikap apan an mo mong ng ma maka kami mitt ang ang kasa kasari rinl nlan an ng iyon iyong g baya bayan. n. Ang Ang kani kaniya yang ng kasarinlan ay kalayaan mo. Kilalanin lamang ang kapangyarihan ng inihalal mo sapagkat ang kapangyarihan ay galing sa 1iyos at dahil sa ang 1iyos ay nagsasalita sa pamamagitan ng budhi ng bawat tao. Pagsumikapang Pagsumikapang makapagtatag ng isang /epublika sa iyong bayan. b ayan. #ahalin ang kapwa tulad ng pagmamahal sa sarili. *tangi mo ang iyong kababayan higit sa kapwa mo.
ose Palma Palma
#ahalaga #ahalaga rin ang papel na ginagampana ginagampanan n ni ose Palma Palma sa kasaysayan kasaysayan at sa panitikan ng bayan. Siya ang sumulat ng ,"imno (aional ilipino ,?Pambansang Awit ng Pilipinas@. &agama’t sa Kastila niya ito isisnulat at marami nang salin ang nagawa% hindi maitatatwang siya ang naghandog sa bayan ng Pambansang Awit.
/#", 'I.A& 'I.A& -gumamit ng dalawang sagisag-panulat> )aong-laan ?Amor Patrio@; 1imasalang ? #asonry@% itinatag-)A )*!A *)*P*(A > ipinanganak noong ika-34 ng "unyo 3F3% bayan ng Kalamba > namatay noong ika-6 ng 1isymbre 34F > ang kanyang mga AK1A : N#&I %, AN$,', AN$,', - akdang nagbigay daan sa himagsikan laban sa spanya; inilantad ang kasamaang naghahari sa panianiahala p anianiahala ng mga Kastila sa Pilipinas. ,& ,I&I6",'I"%# ,I&I6",'I"%# - akdang nagsisiwalat ng mga kabulukan ng paniahalaang umiiral %I &I%# A*I#" A*I#" - ?Ang "uli Kong Paalani@; ito ay kanyang sinulat noong siya ay naka nakak kulon ulong g sa ort ort Sant Santia iago go.. *pina *pinala lala laga gay y ng niara niarami mi na ang ang tula tulang ng ito ito ay maihahanay sa lalong pinakadakilang tula sa daigdig. "#6', &A IN*#&, "#6', IN*#&,N+ N+IA IA *, &#" I&IPI I&IPINA" NA"-- ?"in ?"inggi ggill sa Kata Katani niar aran an ng mga ilipin ilipino o @. *to’y *to’y isang isang sanays sanaysay ay na tuniat tuniatala alaka kay y at suniusu suniusuri ri ng mga palasa palasak k na sabing ang mga Pilipino ay taniad I&PINA" *,N'# *, +I,N AN#" -?A(! AN#" -?A(! Pilipinas sa )oob ng Sandaang $aon @. *to ay isang sanaysay na nagpapahiwatig na darating ang panahon na ang interes ng uropa sa Pilipinas ay niababawasan% samantalang ang impluwensya ng Lstados 0nidos ay mararamdaman. "ula ni Kizal; kung may sasakop uli sa Pilipinas% walang iba kundi ang stados 0nidos. A &A /,N* I&IPIN#I&IPIN#- ? Sa Kabataang Pilipino @. *to ay isang tulang inihandog niya sa mga kabataang Pilipinong nag-aaral sa Pamantasan ng Sto. $omas. ,& +#N",/# *, &#" *I#","*I#"," - ? Ang Kapulungan ng mga &athala@. *to ay isang dulang patalinghagang nagpapahayag ng paghanga kay CerIantes. /N# PA"I$ - ? Sa $abi $abi ng Pasig asig @. *sinuiat *sinuiat niya ito nang siya ay 35 na taong taong gulang pa laniang. %, PI*,N ,'"#" ,'"#" - ? "inilingan (ila Ako ng mga $ula $ula @.-37 at A ) AS )
