RPP Larutan ELektrolit Dan Nonelektrolit

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN LARUTAN LARUTAN ELEKTROLIT DAN NON-ELEKTROLIT

diajukan untuk memenuhi salah satu tugas mata kuliah Simulasi Pembelajaran Kimia (KI509)

Dosen Pembimbing: Dr. Wa Waan an Wah!u" Wah!u" #.Pd. Dr. $. Wah!u So%andi" #.&.

oleh : $ana Sur!aningt!as '055

D*P&+,*#*- P*-DIDIK&- KI#I& &K/,& &K/,&S S P*-DIDIK&P*-DIDIK& - #&, # &,*#&, *#&,IK& IK& D&- I#/ P*-1*,&$/&- &&#

/-I2*+SI,&S /-I2*+SI,&S P*-DIDIK&- I-D3-*SI& 0'5

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP) Nama Nama Seko Sekolah lah : Mata Pelajaran : Kelas/Semester : Pokok Pokok Materi Materi : Su! Pokok Materi: Alokasi $aktu :

SMA Negeri Negeri 98 Jakart Jakartaa Kimia mia X/Ganjil X/Ganjil Laruta Larutann Elektr Elektroli olit an an Nonele Nonelektr ktroli olit "a#a hantar listrik larutan larutan elektrolit an non elektrolit elektrolit %& menit

A. Kompeten Inti, Kompetensi Dasar, Indikator, !"!an !"!an N o. '(

.(

Kompetensi Inti Mengha#ati a an mengamalkan ajaran agama #ang ianutn#a(

Mengha#ati a an mengamalkan -erilaku  jujur0 isi-lin0 isi-lin0 tanggungja*a!0 -euli 1gotong ro#ong0

Kompetensi Dasar '('( Men#aari aan#a keteraturan '('('(

si)at a#a hantar listrik larutan se!agai *uju ke!esaran +uhan ,ME an -engetahuan tentang a#a hantar listrik larutan se!agai hasil -emikiran kreati) manusia #ang ke!enarann#a !ersi)at tentati)(

.(' Menunjukkan -erilaku ilmiah

.('('(

1memiliki rasa ingin tahu0 isi-lin0 jujur0 o!jekti)0 ter!uka0 mam-u mem!eakan )akta an o-ini0 ulet0 teliti0 !ertanggung

Indikator Pem#e$a"aran Menunjukkan sikareligius melalui kegiatan -em!elajaran(

Menunjukkan rasa ingin tahu(

!"!an Pem#e$a"aran '('('('( Sis*a menunjukkan sika-

religius engan men#aari aan#a keter!atasan se!agai manusia alam mengamati si)at larutan elektrolit an nonelektrolit jika i!aningkan engan+uhan ,ang Maha Melihat( '('('(.( Sis*a menunjukkan sikareligius melalui -em!iasaan mengua-kan salam an !eroa !aik se!elum mau-un sesuah kegiatan -em!elajaran( .('('('( Sis*a menunjukkan rasa ingin tahu #ang i*ujukan engan akti) !ertan#a an antusias selama kegiatan -em!elajaran materi larutan

1

kerjasama0 toleran0 amai20 santun0 res-onsi) an -ro3akti) an menunjukkan sikase!agai !agian ari solusi atas !er!agai -ermasalahan alam !erinteraksi seara e)ekti) engan lingkungan lingkungan sosial an alam serta alam menem-atkan iri se!agai erminan !angsa alam -ergaulan unia(

%(

Mema emahami hami00 mene menera ra-k -kaan0 menganalisis -engetahuan )aktual0 konse-tual0 -roseural !erasarkan rasa ingintahun#a tentang ilmu -engetahuan0 teknologi0 seni0 !ua#a0 an humaniora engan

 ja*a!0 kritis0 kreati)0 ino4ati)0 ino4ati)0 emokratis0 komunikati)2 alam .('(.( meranang an melakukan -ero!aan serta !eriskusi #ang i*ujukan alam kehiu-an sehari3hari(

.(. Menunjukkan -erilaku

.(.('(

kerjasama0 santun0 toleran0 inta amai an -euli lingkungan serta hemat alam meman)aatkan sum!er a#a alam( .(% Menunjukkan -erilaku res-onsi) .(%('( an -ro3akti) serta !ijaksana se!agai *uju kemam-uan memeahkan masalah an mem!uat ke-utusan( %(8 Menganalisis si)at larutan

Menunjukkan sikaisi-lin(

.('(.('(

Menunjukkan sikakerjasama(

.(.('('(

Menunjukkan sikares-onsi)(

.(%('('(

%(8('(

Mem!eakan larutan !erasarkan a#a hantar listrikn#a(

%(8('('(

%(8(.(

Menjelaskan -engertian larutan elektrolit an nonelektrolit(

%(8(.('

%(8(%(

Men#e!utkan gejala

%(8(%('(

elektrolit an larutan non3 elektrolit !erasarkan a#a hantar listrikn#a(

elektrolit an larutan nonelektrolit( Sis*a menunjukkan sikaisi-lin #ang i*ujukan alam kegiatan ek kehairan sis*a an mengum-ulkan tugas i kegiatan -enutu-( Sis*a menunjukkan -erilaku !ekerja sama alam men#elesaikan men#elesaikan masalah terkait larutan elektrolit an nonelektrolit melalui iskusi kelom-ok( Sis*a menunjukkan sikares-onsi) terhaa- materi #ang i-elajari mau-un tugas #ang i!erikan selama kegiatan -em!elajaran !erlangsung( Sis*a a-at mem!eakan larutan !erasarkan a#a hantar listrikn#a melalui kegiatan emonstrasi( Sis*a a-at menjelaskan -engertian larutan elektrolit an nonelektrolit melalui kegiatan iskusi( Sis*a a-at men#e!utkan

kerjasama0 toleran0 amai20 santun0 res-onsi) an -ro3akti) an menunjukkan sikase!agai !agian ari solusi atas !er!agai -ermasalahan alam !erinteraksi seara e)ekti) engan lingkungan lingkungan sosial an alam serta alam menem-atkan iri se!agai erminan !angsa alam -ergaulan unia(

%(

Mema emahami hami00 mene menera ra-k -kaan0 menganalisis -engetahuan )aktual0 konse-tual0 -roseural !erasarkan rasa ingintahun#a tentang ilmu -engetahuan0 teknologi0 seni0 !ua#a0 an humaniora engan  *a*asan kemanusiaan0

 ja*a!0 kritis0 kreati)0 ino4ati)0 ino4ati)0 emokratis0 komunikati)2 alam .('(.( meranang an melakukan -ero!aan serta !eriskusi #ang i*ujukan alam kehiu-an sehari3hari(

.(. Menunjukkan -erilaku

.(.('(

kerjasama0 santun0 toleran0 inta amai an -euli lingkungan serta hemat alam meman)aatkan sum!er a#a alam( .(% Menunjukkan -erilaku res-onsi) .(%('( an -ro3akti) serta !ijaksana se!agai *uju kemam-uan memeahkan masalah an mem!uat ke-utusan( %(8 Menganalisis si)at larutan

Menunjukkan sikaisi-lin(

.('(.('(

Menunjukkan sikakerjasama(

.(.('('(

Menunjukkan sikares-onsi)(

.(%('('(

%(8('(

Mem!eakan larutan !erasarkan a#a hantar listrikn#a(

%(8('('(

%(8(.(

Menjelaskan -engertian larutan elektrolit an nonelektrolit(

%(8(.('

%(8(%(

Men#e!utkan gejala aan#a hantaran listrik suatu larutan(

%(8(%('(

elektrolit an larutan non3 elektrolit !erasarkan a#a hantar listrikn#a(

elektrolit an larutan nonelektrolit( Sis*a menunjukkan sikaisi-lin #ang i*ujukan alam kegiatan ek kehairan sis*a an mengum-ulkan tugas i kegiatan -enutu-( Sis*a menunjukkan -erilaku !ekerja sama alam men#elesaikan men#elesaikan masalah terkait larutan elektrolit an nonelektrolit melalui iskusi kelom-ok( Sis*a menunjukkan sikares-onsi) terhaa- materi #ang i-elajari mau-un tugas #ang i!erikan selama kegiatan -em!elajaran !erlangsung( Sis*a a-at mem!eakan larutan !erasarkan a#a hantar listrikn#a melalui kegiatan emonstrasi( Sis*a a-at menjelaskan -engertian larutan elektrolit an nonelektrolit melalui kegiatan iskusi( Sis*a a-at men#e!utkan gejala aan#a hantaran listrik suatu larutan !erasarkan

2

ke!angsaan0 kenegaraan0 an -eraa!an terkait -en#e!a! )enomena an kejaian0 serta menera-kan -engetahuan -roseural -aa !iang kajian #ang s-esi)ik sesuai engan !akat an minatn#a untuk memeahkan masalah(

5(

Mengo engola lah0 h0 mena menala larr0 a an men#aji alam ranah konkret an ranah a!strak terkait engan -engem!angan ari #ang i-elajarin#a i sekolah seara maniri0 an mam-u menggunakan metoa sesuai kaiah keilmuan(

kegiatan emonstrasi( %(8(5(

%(8(6(

5(8 Meranang0 melakukan0 an

5(8('(

men#im-ulkan serta men#ajikan hasil -ero!aan untuk mengetahui si)at larutan 5(8(.( elektrolit an larutan nonelektrolit(

5(8(%(

Mem!erikan ontoh larutan elektrolit an nonelektrolit alam kehiu-an sehari3hari( Mengelom-okkan Mengelom-okkan larutan ke alam larutan nonelektrolit0 elektrolit kuat0 an elektrolit lemah !erasarkan si)at hantaran listrikn#a(

%(8(5('( Sis*a a-at mem!erikan tiga

+eram-il meranang -ero!aan a#a hantar listrik !e!era-a larutan(

5(8('('(

+eram-il menatat ata hasil emonstrasi a#a hantar listrik !e!era-a larutan(

5(8(.('(

+eram-il alam mengkomunikasikan hasil iskusi kelom-ok terkait emonstrasi a#a hantar larutan(

5(8(%('(

%(8(6('(

ontoh larutan elektrolit an nonelektrolit alam kehiu-an sehari3hari( Sis*a a-at mengelom-okkan mengelom-okkan larutan ke alam larutan elektrolit kuat0 larutan elektrolit lemah0 an larutan nonelektrolit masing3masing % larutan !erasarkan gejala hantaran listrikn#a( Sis*a teram-il meranang -ero!aan a#a hantar listrik !e!era-a larutan alam LKS #ang telah iseiakan( Sis*a teram-il menatat ata hasil emonstrasi a#a hantar listrik !e!era-a larutan seara lengka- an jujur alam LKS #ang telah iseiakan( Sis*a teram-il alam mengkomunikasikan mengkomunikasikan hasil iskusi kelom-ok terkait emonstrasi a#a hantar larutan(

ke!angsaan0 kenegaraan0 an -eraa!an terkait -en#e!a! )enomena an kejaian0 serta menera-kan -engetahuan -roseural -aa !iang kajian #ang s-esi)ik sesuai engan !akat an minatn#a untuk memeahkan masalah(

5(

Mengo engola lah0 h0 mena menala larr0 a an men#aji alam ranah konkret an ranah a!strak terkait engan -engem!angan ari #ang i-elajarin#a i sekolah seara maniri0 an mam-u menggunakan metoa sesuai kaiah keilmuan(

kegiatan emonstrasi( %(8(5(

%(8(6(

5(8 Meranang0 melakukan0 an

5(8('(

men#im-ulkan serta men#ajikan hasil -ero!aan untuk mengetahui si)at larutan 5(8(.( elektrolit an larutan nonelektrolit(

5(8(%(

Mem!erikan ontoh larutan elektrolit an nonelektrolit alam kehiu-an sehari3hari( Mengelom-okkan Mengelom-okkan larutan ke alam larutan nonelektrolit0 elektrolit kuat0 an elektrolit lemah !erasarkan si)at hantaran listrikn#a(

%(8(5('( Sis*a a-at mem!erikan tiga

+eram-il meranang -ero!aan a#a hantar listrik !e!era-a larutan(

5(8('('(

+eram-il menatat ata hasil emonstrasi a#a hantar listrik !e!era-a larutan(

5(8(.('(

+eram-il alam mengkomunikasikan hasil iskusi kelom-ok terkait emonstrasi a#a hantar larutan(

5(8(%('(

%(8(6('(

ontoh larutan elektrolit an nonelektrolit alam kehiu-an sehari3hari( Sis*a a-at mengelom-okkan mengelom-okkan larutan ke alam larutan elektrolit kuat0 larutan elektrolit lemah0 an larutan nonelektrolit masing3masing % larutan !erasarkan gejala hantaran listrikn#a( Sis*a teram-il meranang -ero!aan a#a hantar listrik !e!era-a larutan alam LKS #ang telah iseiakan( Sis*a teram-il menatat ata hasil emonstrasi a#a hantar listrik !e!era-a larutan seara lengka- an jujur alam LKS #ang telah iseiakan( Sis*a teram-il alam mengkomunikasikan mengkomunikasikan hasil iskusi kelom-ok terkait emonstrasi a#a hantar larutan(

B. Materi Pokok %. Mate Materi ri Pras Pras&a &ara ratt

3

a( Larutan !( Sen#a* n#a*aa 7on 7on ( Sen# Sen#a* a*aa ko4a ko4ale lenn '.

Mate Materi ri Inti Inti %(8('(

%(8(.(

Indikator Mem!eaka Mem!eakann larutan larutan !erasarka !erasarkann a#a hantar listrikn#a(

Menj Menjel elas aska kann -eng -enger ertitian an elektrolit an non elektrolit(

Materi erasar erasarkan kan kemam-uan kemam-uan menghanta menghantarkan rkan listrik0 listrik0 larutan larutan ikelomikelom-okkan okkan menjai menjai .0 #aitu:lar #aitu:larutan utan elektroli elektrolitt an larutan larutan nonelektr nonelektrolit olit 1Suarmo( 1Suarmo( .&'% : '552( Kemuian larutan elektrolit i!agi lagi menjai larutan elektrolit kuat an larutan elektrlit lemah 1$hitten( .&&5 : '.92(

laru laruta tann a( Larutan non3 lektrolit Larutan Larutan nonelektro nonelektrolit lit aalah aalah larutan larutan #ang tiak a-at a-at menghantar menghantarkan kan arus listrik( listrik( ontohn#a aalah larutan gula an alohol( !( Larutan elektrolit Larutan elektrolit aalah larutan #ang a-at menghantarkan arus listrik( ontohn#a aalah: larutan l0 Nal0 an %;;( Larutan elektrolit i!agi menjai ua #aitu: '2 Laruta Larutann Elek Elektro trolit lit kuat kuat Larutan elektrolit kuat aalah larutan #ang a-at menghantarkan arus listrik engan !aik( Ketika ilarutkan alam air0 sen#a*a ini akan terurai sem-urna menjai ion3 ionn#a( ontohn#a aalah larutan Nal0 l0  .S;5 an larutan Na;( .2 Laruta Larutann Elek Elektro trolit lit lemah lemah Larutan elektrolit lemah aalah larutan #ang kurang !aik menghantarkan arus listrik( Ketika ilarutkan alam air0 sen#a*a ini tiak akan terurai sem-urna menjai ion3 ionn#a 1terurai se!agian2( Sisan#a teta- alam !entuk molekuln#a( ontohn#a aalah uka0 N0 an N% 1Sunar#a0 ,( .&&9 : ''6 < ''=2 Larutan nonelektrolit tiak a-at menghantarkan listrik karena ketika suatu >at ilarutkan alam air0 sen#a*a ini tiak terurai menjai ion3ionn#a0 melainkan masih teta- alam keaaan

a( Larutan !( Sen#a* n#a*aa 7on 7on ( Sen# Sen#a* a*aa ko4a ko4ale lenn '.

Mate Materi ri Inti Inti %(8('(

%(8(.(

Indikator Mem!eaka Mem!eakann larutan larutan !erasarka !erasarkann a#a hantar listrikn#a(

Menj Menjel elas aska kann -eng -enger ertitian an elektrolit an non elektrolit(

Materi erasar erasarkan kan kemam-uan kemam-uan menghanta menghantarkan rkan listrik0 listrik0 larutan larutan ikelomikelom-okkan okkan menjai menjai .0 #aitu:lar #aitu:larutan utan elektroli elektrolitt an larutan larutan nonelektr nonelektrolit olit 1Suarmo( 1Suarmo( .&'% : '552( Kemuian larutan elektrolit i!agi lagi menjai larutan elektrolit kuat an larutan elektrlit lemah 1$hitten( .&&5 : '.92(

laru laruta tann a( Larutan non3 lektrolit Larutan Larutan nonelektro nonelektrolit lit aalah aalah larutan larutan #ang tiak a-at a-at menghantar menghantarkan kan arus listrik( listrik( ontohn#a aalah larutan gula an alohol( !( Larutan elektrolit Larutan elektrolit aalah larutan #ang a-at menghantarkan arus listrik( ontohn#a aalah: larutan l0 Nal0 an %;;( Larutan elektrolit i!agi menjai ua #aitu: '2 Laruta Larutann Elek Elektro trolit lit kuat kuat Larutan elektrolit kuat aalah larutan #ang a-at menghantarkan arus listrik engan !aik( Ketika ilarutkan alam air0 sen#a*a ini akan terurai sem-urna menjai ion3 ionn#a( ontohn#a aalah larutan Nal0 l0  .S;5 an larutan Na;( .2 Laruta Larutann Elek Elektro trolit lit lemah lemah Larutan elektrolit lemah aalah larutan #ang kurang !aik menghantarkan arus listrik( Ketika ilarutkan alam air0 sen#a*a ini tiak akan terurai sem-urna menjai ion3 ionn#a 1terurai se!agian2( Sisan#a teta- alam !entuk molekuln#a( ontohn#a aalah uka0 N0 an N% 1Sunar#a0 ,( .&&9 : ''6 < ''=2 Larutan nonelektrolit tiak a-at menghantarkan listrik karena ketika suatu >at ilarutkan alam air0 sen#a*a ini tiak terurai menjai ion3ionn#a0 melainkan masih teta- alam keaaan molekul sehingga tiak a-at menghantarkan arus listrik( Seangkan larutan elektrolit a-at menghantarkan arus listrik karena i alam larutan terkanung ion3ion #ang !e!as !ergerak(

4

%(8(%(

Men#e!utkan gejala aan#a hantaran listrik suatu larutan(

%(8(5(

Mem!erikan Mem!erikan ontoh ontoh larutan larutan elektroli elektrolitt an nonelektr nonelektrolit olit alam alam kehiu-a kehiu-ann sehari3hari(

7on3ion terse!ut !erasal ari >at terlarut #ang terurai menjai ion3ion -ositi) an ion3ion negati) #ang !e!as !ergerak mem!a*a muatan listrik ketika ilarutkan alam air( 7on3ion inilah #ang men#e!a!kan suatu larutan a-at menghantarkan arus listrik 1Suarmo0 ?( .&'% : '5@2( "a#a "a#a hantar hantar listri listrikk laruta larutann a-at a-at iuji iuji engan engan alat alat uji a#a hantar hantar listri listrikk engan engan menggunakan !aterai0 lam-u0 elektroa0 an ka!el( Gejala a#a hantar listrik suatu larutan ilihat ari n#ala lam-u( '( Jika lam-u lam-u men#ala men#ala terang0 terang0 maka larutan larutan #ang iuji iuji mem-un#ai mem-un#ai a#a hantar hantar listrik listrik #ang !aik an ise!ut larutan elektrolit kuat( .( Jika lam-u lam-u men#ala men#ala reu-0 reu-0 maka larutan larutan #ang iuji iuji mem-un#ai mem-un#ai a#a a#a hantar listrik listrik #ang #ang lemah an ise!ut larutan elektrolit lemah( %( Jika lam-u lam-u tiak tiak men#ala0 men#ala0 maka larutan larutan #ang iuji iuji tiak a-at a-at menghanta menghantarkan rkan listrik listrik an ise!ut larutan non3elektrolit( 1$hitten( .&&5 : '.92 ontoh larutan elektrolit alam kehiu-an sehari3hari aalah '( Asam uka/ uka/ asam asetat asetat : igunakan igunakan se!agai se!agai -en#ea -en#ea-- makanan makanan 1 !akso0 soto an sejenisn#a2( Alasan: asam asetat aalah sen#a*a ko4alen #ang terionisasi se!agian .( Pocari Sweat, Mizone 1an Mizone 1an #ang termasuk minuman !ersoa2 : se!agai minuman( Alasan : minuman terse!ut menganung ion3 ion #ang a-at !ergerak !e!as %( Aki -aa -aa mo!il0 mo!il0 mengan menganung ung larutan larutan elektr elektrolit olit #aitu #aitu .S;5 Alasan: .S;5 aalah sen#a*a ko4alen #ang terionisasi seluruhn#a ketika ilarutkan alam air( 5( Larutan Larutan garam a-ur a-ur : igunakan igunakan untuk untuk se!agai se!agai -em!eri -em!eri rasa asin -aa -aa makanan makanan Alasan: Nal aalah sen#a*a ioni sehingga ketika ilarutkan alam air akan terionisasi ontoh larutan nonelektrolit alam kehiu-an sehari3hari aalah '( Larutan Larutan gula gula : iguna igunakan kan se!aga se!agaii -em!eri -em!eri rasa rasa manis manis .( ?rea ?rea : igun igunaka akann se!ag se!agai ai -u-u -u-ukk %( Alkoh Alkohol ol : iguna igunakan kan untu untukk o!at o!at luka luka Alasan : Ketika ilarutkan alam air0 sen#a*a terse!ut tiak terionisasi menjai ion3ionn#a melainkan teta- alam !entuk molekul(

%(8(%(

Men#e!utkan gejala aan#a hantaran listrik suatu larutan(

%(8(5(

Mem!erikan Mem!erikan ontoh ontoh larutan larutan elektroli elektrolitt an nonelektr nonelektrolit olit alam alam kehiu-a kehiu-ann sehari3hari(

%(8(6(

Mengelom-o Mengelom-okkan kkan larutan larutan ke alam alam larutan larutan non elektroli elektrolit0 t0 elektroli elektrolit kuat0 kuat0

7on3ion terse!ut !erasal ari >at terlarut #ang terurai menjai ion3ion -ositi) an ion3ion negati) #ang !e!as !ergerak mem!a*a muatan listrik ketika ilarutkan alam air( 7on3ion inilah #ang men#e!a!kan suatu larutan a-at menghantarkan arus listrik 1Suarmo0 ?( .&'% : '5@2( "a#a "a#a hantar hantar listri listrikk laruta larutann a-at a-at iuji iuji engan engan alat alat uji a#a hantar hantar listri listrikk engan engan menggunakan !aterai0 lam-u0 elektroa0 an ka!el( Gejala a#a hantar listrik suatu larutan ilihat ari n#ala lam-u( '( Jika lam-u lam-u men#ala men#ala terang0 terang0 maka larutan larutan #ang iuji iuji mem-un#ai mem-un#ai a#a hantar hantar listrik listrik #ang !aik an ise!ut larutan elektrolit kuat( .( Jika lam-u lam-u men#ala men#ala reu-0 reu-0 maka larutan larutan #ang iuji iuji mem-un#ai mem-un#ai a#a a#a hantar listrik listrik #ang #ang lemah an ise!ut larutan elektrolit lemah( %( Jika lam-u lam-u tiak tiak men#ala0 men#ala0 maka larutan larutan #ang iuji iuji tiak a-at a-at menghanta menghantarkan rkan listrik listrik an ise!ut larutan non3elektrolit( 1$hitten( .&&5 : '.92 ontoh larutan elektrolit alam kehiu-an sehari3hari aalah '( Asam uka/ uka/ asam asetat asetat : igunakan igunakan se!agai se!agai -en#ea -en#ea-- makanan makanan 1 !akso0 soto an sejenisn#a2( Alasan: asam asetat aalah sen#a*a ko4alen #ang terionisasi se!agian .( Pocari Sweat, Mizone 1an Mizone 1an #ang termasuk minuman !ersoa2 : se!agai minuman( Alasan : minuman terse!ut menganung ion3 ion #ang a-at !ergerak !e!as %( Aki -aa -aa mo!il0 mo!il0 mengan menganung ung larutan larutan elektr elektrolit olit #aitu #aitu .S;5 Alasan: .S;5 aalah sen#a*a ko4alen #ang terionisasi seluruhn#a ketika ilarutkan alam air( 5( Larutan Larutan garam a-ur a-ur : igunakan igunakan untuk untuk se!agai se!agai -em!eri -em!eri rasa asin -aa -aa makanan makanan Alasan: Nal aalah sen#a*a ioni sehingga ketika ilarutkan alam air akan terionisasi ontoh larutan nonelektrolit alam kehiu-an sehari3hari aalah '( Larutan Larutan gula gula : iguna igunakan kan se!aga se!agaii -em!eri -em!eri rasa rasa manis manis .( ?rea ?rea : igun igunaka akann se!ag se!agai ai -u-u -u-ukk %( Alkoh Alkohol ol : iguna igunakan kan untu untukk o!at o!at luka luka Alasan : Ketika ilarutkan alam air0 sen#a*a terse!ut tiak terionisasi menjai ion3ionn#a melainkan teta- alam !entuk molekul( Pengelom-okkan Pengelom-okkan larutan !erasarkan kekuatan a#a hantar listrikn#a : E$ektro$it K!at E$ektro$it $ema None$ektro$it

5

an elektrolit lemah !erasarkan si)at hantaran listrikn#a(

l N;% l;5 .S;5 Na; a1;2.

%;;  N;. N%

1N.2.; 1urea2 %; 1methanol2 .6; 1etanol2 @'.;@ 1glukosa2 '...;'' 1sukrosa2 @@ 1!en>ena2

*. Mate Materi ri Pen+ Pen+a& a&aa aan n "alam mem-elajari larutan elektrolit an non3elektrolit0 sis*a ituntun untuk !er-ikir tentang keter!atasan #ang imilikin#a alam melihat a-a #ang aa i alam( Jika melihat suatu larutan engan mata !iasa0 tiak akan a-at mengetahui aan#a ion3ion alam larutan terse!ut #ang a-at menghantarkan listrik( Se!agai manusia0 kita han#a a-at mengamati )enomena3)enomena #ang terjai an i-erkuat engan uji menggunakan alat uji elektrolit0 sehingga a-at iketahui !ah*a suatu larutan aa #ang a-at menghantarkan arus listrik( Namun0 meski-un -un kita a-at a-at mem!eaka mem!eakann larutan larutan elektroli elektrolitt an larutan larutan non elektroli elektrolit0 t0 kita tiak han#a han#a a-at a-at melihat melihat gejala3ge gejala3gejala jala #ang itim!ulkann#a saja0 sementara ion3ion #ang tera-at larutan tiak a-at kita lihat( al itu mem!uktikan !ah*a aan#a keter!atasan #ang imiliki manusia alam melihat( Paa akhirn#a0 sis*a akan men#aari !eta-a irin#a sangat lemah an ter!atas sementara aa +uhan ,ang ,ang Maha Melihat tan-a !atas0 sehingga kita se!agai manusia tiak -antas untuk !erlaku som!ong an angkuh(

C. Media dan S!m#er Pem#e$a"aran '( Media Pem#e$a"aran : Alat Alat an !ahan -rakti -raktikum kum uji a#a a#a hantar hantar listri listrik0 k0 -a-an -a-an tulis0 tulis0 L" Pro#ektor0 Pro#ektor0 an Lem!ar Kerja Sis*a 1LKS2 .( S!m#er Pem#e$a"aran : Pegangan Peserta iik : a( Sua Suarm rmo0 o0 ?( 1.& 1.&'% '%2( 2( Kimia untuk SMA/MA Kelas X ( Jakarta : Erlangga

Pegangan Peniik : a( $hitten0 t ten0 K( K( $(0 $(0 et( et( 1.&& 1.&&520 520 General chemistry, Seventh edition( edition ( ?SA : +homson rooks/ole !( Sunar#a0 Sunar#a0 , an an Agus Setia!ui( Setia!ui( 1.&&92( 1.&&92( Mudah dan Aktif Belaar Kimia untuk Kelas X Sekolah Menen!ah Atas/Madrasah Aliyah( Aliyah( Jakarta: Pusat Per!ukuan "e-ikna ( Sua Suarm rmo0 o0 ?( 1.&' 1.&'%2 %2(( Kimia untuk SMA/MA Kelas X ( Jakarta : Erlangga

an elektrolit lemah !erasarkan si)at hantaran listrikn#a(

l N;% l;5 .S;5 Na; a1;2.

%;;  N;. N%

1N.2.; 1urea2 %; 1methanol2 .6; 1etanol2 @'.;@ 1glukosa2 '...;'' 1sukrosa2 @@ 1!en>ena2

*. Mate Materi ri Pen+ Pen+a& a&aa aan n "alam mem-elajari larutan elektrolit an non3elektrolit0 sis*a ituntun untuk !er-ikir tentang keter!atasan #ang imilikin#a alam melihat a-a #ang aa i alam( Jika melihat suatu larutan engan mata !iasa0 tiak akan a-at mengetahui aan#a ion3ion alam larutan terse!ut #ang a-at menghantarkan listrik( Se!agai manusia0 kita han#a a-at mengamati )enomena3)enomena #ang terjai an i-erkuat engan uji menggunakan alat uji elektrolit0 sehingga a-at iketahui !ah*a suatu larutan aa #ang a-at menghantarkan arus listrik( Namun0 meski-un -un kita a-at a-at mem!eaka mem!eakann larutan larutan elektroli elektrolitt an larutan larutan non elektroli elektrolit0 t0 kita tiak han#a han#a a-at a-at melihat melihat gejala3ge gejala3gejala jala #ang itim!ulkann#a saja0 sementara ion3ion #ang tera-at larutan tiak a-at kita lihat( al itu mem!uktikan !ah*a aan#a keter!atasan #ang imiliki manusia alam melihat( Paa akhirn#a0 sis*a akan men#aari !eta-a irin#a sangat lemah an ter!atas sementara aa +uhan ,ang ,ang Maha Melihat tan-a !atas0 sehingga kita se!agai manusia tiak -antas untuk !erlaku som!ong an angkuh(

C. Media dan S!m#er Pem#e$a"aran '( Media Pem#e$a"aran : Alat Alat an !ahan -rakti -raktikum kum uji a#a a#a hantar hantar listri listrik0 k0 -a-an -a-an tulis0 tulis0 L" Pro#ektor0 Pro#ektor0 an Lem!ar Kerja Sis*a 1LKS2 .( S!m#er Pem#e$a"aran : Pegangan Peserta iik : a( Sua Suarm rmo0 o0 ?( 1.& 1.&'% '%2( 2( Kimia untuk SMA/MA Kelas X ( Jakarta : Erlangga

Pegangan Peniik : a( $hitten0 t ten0 K( K( $(0 $(0 et( et( 1.&& 1.&&520 520 General chemistry, Seventh edition( edition ( ?SA : +homson rooks/ole !( Sunar#a0 Sunar#a0 , an an Agus Setia!ui( Setia!ui( 1.&&92( 1.&&92( Mudah dan Aktif Belaar Kimia untuk Kelas X Sekolah Menen!ah Atas/Madrasah Aliyah( Aliyah( Jakarta: Pusat Per!ukuan "e-ikna ( Sua Suarm rmo0 o0 ?( 1.&' 1.&'%2 %2(( Kimia untuk SMA/MA Kelas X ( Jakarta : Erlangga

D. Strate+i Pem#e$a"aran : "emonstrasi an iskusi

%. Meto Metode de Pem Pem#e #e$a $a"a "ara ran n

6

'. Pendek Pendekata atan n Pem#e Pem#e$a"a $a"aran ran : Sainti)ik *. Lan+ka Lan+ka$ $an+ an+ka ka Pem#e$ Pem#e$a"a a"aran ran Kode !"!an aapan Penda!$!an '(.('('

Etika Pem#!ka 

'( Sis*a Sis*a menja* menja*a! a! salam salam guru( guru( . menit %( Sis*a Sis*a iek kehair kehairan an an kesia-an kesia-an untuk untuk memulai memulai -em!elaja -em!elajaran ran oleh -eniik(

.('(.('

Apersepsi

5( Sis*a Sis*a men#imak men#imak to-ik to-ik an tujuan tujuan ari ari -em!elaja -em!elajaran ran hari hari ini( '( Sis*a Sis*a menging mengingat at kem!ali kem!ali -engertia -engertiann larutan larutan(( .( Sis*a Sis*a menja*a! menja*a! -ertan#a -ertan#aan an guru mengen mengenai ai -engertia -engertiann larutan( larutan( Guru : “Anak-anak, masih ingat apa itu larutan?” “Campuran, bu.” Sis*a : “Campuran, Benar, a. !etapi etapi kuran kurang g lengk lengkap. ap. A"a ang ang bisa bisa Guru Guru : BBenar, melengkapi?”

Sis*a : “Saya, bu. #arutan a"alah $ampuran "ari "ua atau lebih %at ang membentuk satu ma$am &asa 'h(m(gen)”.

.(%('('

A$okasi akt!

.( Sis*a Sis*a mem!aa mem!aa oa !ersama3 !ersama3sama sama engan engan i-im-in -im-in oleh ketua ketua kelas( kelas(

'(.('('

.('('('

Pen+a$aman Be$a"ar

%( Sis* Sis*aa memmem-er erha hatitika kann !e!e !e!era ra-a -a amam-ur uran an ari ari !e!e !e!era ra-a -a >at >at #ang #ang !er!ea engan air #ang telah isia-kan oleh guru( 5( Sis*a Sis*a menentukan menentukan am-ura am-urann #ang termasuk termasuk larutan larutan iantar iantaraa am-uran am-uran #ang telah iseiakan guru(

% menit

'. Pendek Pendekata atan n Pem#e Pem#e$a"a $a"aran ran : Sainti)ik *. Lan+ka Lan+ka$ $an+ an+ka ka Pem#e$ Pem#e$a"a a"aran ran Kode !"!an aapan Penda!$!an '(.('('

Etika Pem#!ka 

Pen+a$aman Be$a"ar

A$okasi akt!

'( Sis*a Sis*a menja* menja*a! a! salam salam guru( guru( .( Sis*a Sis*a mem!aa mem!aa oa !ersama3 !ersama3sama sama engan engan i-im-in -im-in oleh ketua ketua kelas( kelas(

'(.('('

. menit %( Sis*a Sis*a iek kehair kehairan an an kesia-an kesia-an untuk untuk memulai memulai -em!elaja -em!elajaran ran oleh -eniik(

.('(.('

Apersepsi

5( Sis*a Sis*a men#imak men#imak to-ik to-ik an tujuan tujuan ari ari -em!elaja -em!elajaran ran hari hari ini( '( Sis*a Sis*a menging mengingat at kem!ali kem!ali -engertia -engertiann larutan larutan((

% menit

.( Sis*a Sis*a menja*a! menja*a! -ertan#a -ertan#aan an guru mengen mengenai ai -engertia -engertiann larutan( larutan( Guru : “Anak-anak, masih ingat apa itu larutan?” “Campuran, bu.” Sis*a : “Campuran, Benar, a. !etapi etapi kuran kurang g lengk lengkap. ap. A"a ang ang bisa bisa Guru Guru : BBenar,

.('('('

melengkapi?”

Sis*a : “Saya, bu. #arutan a"alah $ampuran "ari "ua atau lebih %at ang membentuk satu ma$am &asa 'h(m(gen)”.

%( Sis* Sis*aa memmem-er erha hatitika kann !e!e !e!era ra-a -a amam-ur uran an ari ari !e!e !e!era ra-a -a >at >at #ang #ang !er!ea engan air #ang telah isia-kan oleh guru( 5( Sis*a Sis*a menentukan menentukan am-ura am-urann #ang termasuk termasuk larutan larutan iantar iantaraa am-uran am-uran #ang telah iseiakan guru(

.(%('('

*

'( Sis*a Sis*a termoti4asi termoti4asi untuk untuk a-at mengetahu mengetahuii -er!eaan -er!eaan larutan3la larutan3larutan rutan #ang aa !erasarkan si)at larutan( ' menit Moti-asi

+ernahkah kalian melihat atau men"engar himbauan Guru : B+ernahkah untuk mematikan listrik saat banir atau berita mengenai pema"a pema"aman man listri listrik k (leh (leh +# "i "aera "aerah h ang ang tera" tera"ii banir?” Sis*a : B+ernah, Bu(C Guru : Beperti ang su"ah pernah kalian "engar, bah/a saat banir, banir, kita "ihimbau "ihimbau untuk mema"amk mema"amkan an arus listrik. 0an ika banir su"ah terlalu membahaakan, +# akan melak melakuk ukan an pema" pema"ama aman n listri listrik k "i ""aera ""aerah h terseb tersebut. ut. engapa "emikian? arena bisa saa tera"i k(nsleting atau atau bisa bisa saa saa a"a a"a (ran (rang g ang ang ters terset etru rum. m. al al ini ini "isebabka "isebabkan n karena karena a"ana a"ana arus listrik. listrik. en(men en(mena a ini, berkaitan "engan materi ang akan kita pelaari hari ini”.

.( Sis*a i!agi i!agi ke alam !e!era-a !e!era-a kelom-ok( kelom-ok( %( Sis*a Sis*a !erkum-ul !erkum-ul engan engan anggota anggota kelom-ok kelom-okn#a n#a an mena-at mena-atkan kan LKS oleh guru( Ke+iatan Inti .('('('

Men+amati

Sis*a mengamati ta#angan 4ieo mengenai orang #ang memaning

. menit

'( Sis*a Sis*a termoti4asi termoti4asi untuk untuk a-at mengetahu mengetahuii -er!eaan -er!eaan larutan3la larutan3larutan rutan #ang aa !erasarkan si)at larutan( ' menit Moti-asi

+ernahkah kalian melihat atau men"engar himbauan Guru : B+ernahkah untuk mematikan listrik saat banir atau berita mengenai pema"a pema"aman man listri listrik k (leh (leh +# "i "aera "aerah h ang ang tera" tera"ii banir?” Sis*a : B+ernah, Bu(C Guru : Beperti ang su"ah pernah kalian "engar, bah/a saat banir, banir, kita "ihimbau "ihimbau untuk mema"amk mema"amkan an arus listrik. 0an ika banir su"ah terlalu membahaakan, +# akan melak melakuk ukan an pema" pema"ama aman n listri listrik k "i ""aera ""aerah h terseb tersebut. ut. engapa "emikian? arena bisa saa tera"i k(nsleting atau atau bisa bisa saa saa a"a a"a (ran (rang g ang ang ters terset etru rum. m. al al ini ini "isebabka "isebabkan n karena karena a"ana a"ana arus listrik. listrik. en(men en(mena a ini, berkaitan "engan materi ang akan kita pelaari hari ini”.

.( Sis*a i!agi i!agi ke alam !e!era-a !e!era-a kelom-ok( kelom-ok( %( Sis*a Sis*a !erkum-ul !erkum-ul engan engan anggota anggota kelom-ok kelom-okn#a n#a an mena-at mena-atkan kan LKS oleh guru( Ke+iatan Inti .('('('

Men+amati

•

Sis*a mengamati ta#angan 4ieo mengenai orang #ang memaning ikan i sungai menggunakan alat setrum(

. menit



Guru  “7i"e( ta"i memperlihatkan (rang ang meman$ing ikan "engan menggunakan menggunakan setrum. 0ari 8i"e( tersebut "apat "iliha "ilihatt bah/a bah/a ang ang "isetr "isetrum um a"ala a"alah h air sungai sungaina na..  !etapi,  !etapi, ikan ang ter"apat "alam sungai uga ikut terset tersetrum rum sehing sehingga ga menga mengapun pung g "an "an mu"ah mu"ah untuk untuk "itangkap al ini menunukkan bah/a air sungai "apat menghantarkan arus listrik. Beberapa larutan ang a"a "i "epan memiliki si&at ang sama "engan air sungai.”

.('('('

Menan&a 

•

Sis*a mengajukan -ertan#aan terkait emonstrasi #ang telah ilakukan oleh guru( Kemungkinan -ertan#aan: a. b. $. ".

•

. menit

Sis*a menentukan -ertan#aan #ang meru-akan masalah !erasarkan -ertan#aan #ang telah iajukan se!elumn#a( Pertan#aan #ang i-ilih : a. b.

Man+ Man+!m !mp! p!$k $kan an Data Data

0ari 0ari laru laruta tan n ang ang a"a "i "epa "epan, n, laruta larutan n mana mana ang ang memiliki si&at ang sama "engan air sungai? Apakah Apakah semua semua larutan larutan "apat "apat menghantark menghantarkan an arus listrik? listrik? Bagaimana Bagaimana $ara $ara membe"ak membe"akan an larutan-l larutan-laruta arutan n tersebut? tersebut? Apa $iri suatu suatu laruta larutan n ang ang "apat "apat menghant menghantark arkan an arus listrik?

0ari 0ari laru laruta tan n ang ang a"a "i "epan, "epan, laruta larutan n mana mana ang ang memiliki si&at ang sama "engan air sungai? Bagaimana Bagaimana $ara $ara membe"aka membe"akan n larutan-lar larutan-larutan utan tersebu tersebut? t?

a. Mem# Mem#!a !att ip ipot otes esis is

. menit

Guru  “7i"e( ta"i memperlihatkan (rang ang meman$ing ikan "engan menggunakan menggunakan setrum. 0ari 8i"e( tersebut "apat "iliha "ilihatt bah/a bah/a ang ang "isetr "isetrum um a"ala a"alah h air sungai sungaina na..  !etapi,  !etapi, ikan ang ter"apat "alam sungai uga ikut terset tersetrum rum sehing sehingga ga menga mengapun pung g "an "an mu"ah mu"ah untuk untuk "itangkap al ini menunukkan bah/a air sungai "apat menghantarkan arus listrik. Beberapa larutan ang a"a "i "epan memiliki si&at ang sama "engan air sungai.”

.('('('

Menan&a 

•

Sis*a mengajukan -ertan#aan terkait emonstrasi #ang telah ilakukan oleh guru( Kemungkinan -ertan#aan: a. b. $. ".

•

b.

Man+ Man+!m !mp! p!$k $kan an Data Data

. menit

Sis*a menentukan -ertan#aan #ang meru-akan masalah !erasarkan -ertan#aan #ang telah iajukan se!elumn#a( Pertan#aan #ang i-ilih : a.

.(%('('

0ari 0ari laru laruta tan n ang ang a"a "i "epa "epan, n, laruta larutan n mana mana ang ang memiliki si&at ang sama "engan air sungai? Apakah Apakah semua semua larutan larutan "apat "apat menghantark menghantarkan an arus listrik? listrik? Bagaimana Bagaimana $ara $ara membe"ak membe"akan an larutan-l larutan-laruta arutan n tersebut? tersebut? Apa $iri suatu suatu laruta larutan n ang ang "apat "apat menghant menghantark arkan an arus listrik?

0ari 0ari laru laruta tan n ang ang a"a "i "epan, "epan, laruta larutan n mana mana ang ang memiliki si&at ang sama "engan air sungai? Bagaimana Bagaimana $ara $ara membe"aka membe"akan n larutan-lar larutan-larutan utan tersebu tersebut? t?

a. Mem# Mem#!a !att ip ipot otes esis is Sis*a mengajukan ja*a!an terhaa- -ertan#aan #ang telah i-ilih se!agai masalah(

. menit

•

9

a. #aru #aruta tan n gara garam m "apur "apur b. 0engan 0engan $ara ui "aa "aa hantar hantar listrik listrik larutan larutan "an "an mengamati geala ang "itimbulkan, aitu "apat menalakan lampu karena a"ana arus listrik

#. Men+ Men+!" !"ii ip ipot otes esis is Sis*a meranang -ero!aan untuk uji a#a hantar listrik larutan engan !antuan !uku -egangan #ang imiliki( Sis*a melakukan emonstrasi uji a#a hantar listrik !e!era-a larutan( Sis*a menatat ata hasil emonstrasi a#a hantar listrik -aa !e!era-a larutan alam LKS #ang telah iseiakan( /. Men+ Men+an ana$ a$is isis is data  data  Sis*a menja*a! -ertan#aan #ang tera-at alam LKS !erasarkan emonstrasi #ang telah ilakukan( a( Mem!eakan Mem!eakan larutan larutan !erasa !erasarkan rkan a#a a#a hantar listrikn listrikn#a #a !( Menentukan Menentukan larutan larutan #ang #ang termasuk termasuk larutan larutan elektrolit elektrolit an nonelektrolit ( Menentukan Menentukan gejal gejalaa aan#a aan#a a#a a#a hantar hantar listrik listrik ( MengelomMengelom-okkan okkan larutan larutan ke alam alam larutan larutan non elektroli elektrolit0 t0 elektrolit kuat0 an elektrolit lemah !erasarkan si)at hantaran listrikn#a •

5(8('('

•

.(%('('

5(8(.('

%(8('(' %(8(.(' %(8(%(' %(8(5(' %(8(6(' .(%('(' 5(8(%('

@ menit

•

•

Men+asosiasi Men+kom!nikasika  n

•

•

Sis*a mem!uat kesim-ulan mengenai si)at larutan !erasarkan hasil emonstrasi #ang ilakukan guru( Sis*a mem-resentasikan hasil hasil iskusi kelom-ok terkait a#a hantar listrik larutan elektrolit kuat0 larutan elektrolit lemah0 an larutan nonelektrolit Sis*a  “Ber"asarkan "aa hantar listrikna, ti"ak semua larutan "apat menghantarkan menghantarkan arus listrik. al ini "apat

. menit

. menit % menit

a. #aru #aruta tan n gara garam m "apur "apur b. 0engan 0engan $ara ui "aa "aa hantar hantar listrik listrik larutan larutan "an "an mengamati geala ang "itimbulkan, aitu "apat menalakan lampu karena a"ana arus listrik

#. Men+ Men+!" !"ii ip ipot otes esis is Sis*a meranang -ero!aan untuk uji a#a hantar listrik larutan engan !antuan !uku -egangan #ang imiliki( Sis*a melakukan emonstrasi uji a#a hantar listrik !e!era-a larutan( Sis*a menatat ata hasil emonstrasi a#a hantar listrik -aa !e!era-a larutan alam LKS #ang telah iseiakan( /. Men+ Men+an ana$ a$is isis is data  data  Sis*a menja*a! -ertan#aan #ang tera-at alam LKS !erasarkan emonstrasi #ang telah ilakukan( a( Mem!eakan Mem!eakan larutan larutan !erasa !erasarkan rkan a#a a#a hantar listrikn listrikn#a #a !( Menentukan Menentukan larutan larutan #ang #ang termasuk termasuk larutan larutan elektrolit elektrolit an nonelektrolit ( Menentukan Menentukan gejal gejalaa aan#a aan#a a#a a#a hantar hantar listrik listrik ( MengelomMengelom-okkan okkan larutan larutan ke alam alam larutan larutan non elektroli elektrolit0 t0 elektrolit kuat0 an elektrolit lemah !erasarkan si)at hantaran listrikn#a •

5(8('('

•

.(%('('

5(8(.('

%(8('(' %(8(.(' %(8(%(' %(8(5(' %(8(6(' .(%('(' 5(8(%('

@ menit

•

•

Men+asosiasi Men+kom!nikasika  n

•

•

Sis*a mem!uat kesim-ulan mengenai si)at larutan !erasarkan hasil emonstrasi #ang ilakukan guru( Sis*a mem-resentasikan hasil hasil iskusi kelom-ok terkait a#a hantar listrik larutan elektrolit kuat0 larutan elektrolit lemah0 an larutan nonelektrolit Sis*a  “Ber"asarkan "aa hantar listrikna, ti"ak semua

. menit

. menit % menit

larutan "apat menghantarkan menghantarkan arus listrik. al ini "apat "ibuktikan "engan ui "aa hantar listrik, "engan mengamati nala lampu "an gelembung "i sekitar

1:

elektr("a. larutan "ibagi mena"i "ua aitu larutan elektr(lit "an larutan n(nelektr(lit. #arutan elektr(lit a"alah larutan ang "apat menghantarkan arus listrik se"angkan larutan n(nelektr(lit a"alah larutan ang ti"ak "apat menghantarkan arus listrik. #arutan elektr(lit "ibagi "ua aitu l arutan elektr(lit kuat "an elektr(lit lemah. #arutan ang termasuk elektr(lit kuat a"alah larutan garam "apur, larutan ang termasuk elektr(lit lemah a"alah larutan asam asetat, se"angkan #arutan ang termasuk n(nelektr(lit a"alah larutan gula, "an alk(h(l ..“

Pen!t!p

.('('(' .(%('(' '('('('

Kon0irmasi

'( Sis*a Sis*a men#imak men#imak -enguat -enguatan an guru mengen mengenai ai materi materi #ang #ang telah iiskusikan( .( Sis*a Sis*a menan#aka menan#akann materi #ang #ang !elum !elum imengerti imengerti terkait terkait larutan larutan elektrolit an nonelektrolit( %( Sis*a Sis*a men#imak men#imak materi materi -enga#a -enga#aan an #ang #ang isam-ai isam-aikan kan guru guru Guru : Anak-anak, "ari pembelaaran hari ini kita "apat mengetahui bah/a a"a larutan ang bisa menghantarkan menghantarkan arus listrik "an ti"ak. amun, kita hana "apat mengetahuina "ari melihat geala ang "itimbulkan. ita ti"ak "apat melihat a"a apa saa "i"alam larutan tersebut ang menebabkan "apat menghantarkan menghantarkan arus listrik. al ini karena kita sebagai manusia memiliki keterbatasan, salah satuna "alam hal penglihatan. ementara !uhan ;ang aha
. menit

' menit

elektr("a. larutan "ibagi mena"i "ua aitu larutan elektr(lit "an larutan n(nelektr(lit. #arutan elektr(lit a"alah larutan ang "apat menghantarkan arus listrik se"angkan larutan n(nelektr(lit a"alah larutan ang ti"ak "apat menghantarkan arus listrik. #arutan elektr(lit "ibagi "ua aitu l arutan elektr(lit kuat "an elektr(lit lemah. #arutan ang termasuk elektr(lit kuat a"alah larutan garam "apur, larutan ang termasuk elektr(lit lemah a"alah larutan asam asetat, se"angkan #arutan ang termasuk n(nelektr(lit a"alah larutan gula, "an alk(h(l ..“

Pen!t!p

.('('('

Kon0irmasi

.(%('(' '('('('

'( Sis*a Sis*a men#imak men#imak -enguat -enguatan an guru mengen mengenai ai materi materi #ang #ang telah iiskusikan( .( Sis*a Sis*a menan#aka menan#akann materi #ang #ang !elum !elum imengerti imengerti terkait terkait larutan larutan elektrolit an nonelektrolit( %( Sis*a Sis*a men#imak men#imak materi materi -enga#a -enga#aan an #ang #ang isam-ai isam-aikan kan guru guru Guru : Anak-anak, "ari pembelaaran hari ini kita "apat mengetahui bah/a a"a larutan ang bisa menghantarkan menghantarkan arus listrik "an ti"ak. amun, kita hana "apat mengetahuina "ari melihat geala ang "itimbulkan. ita ti"ak "apat melihat a"a apa saa "i"alam larutan tersebut ang menebabkan "apat menghantarkan menghantarkan arus listrik. al ini karena kita sebagai manusia memiliki keterbatasan, salah satuna "alam hal penglihatan. ementara !uhan ;ang aha
. menit

' menit

11

5( Sis*a Sis*a mengum-ulk mengum-ulkan an LKS an i!erika i!erikann tugas mengenai mengenai materi materi #ang #ang telah i-elajari hari ini untuk ikerjakan i rumah( Guru : ekarang, kalian kumpulkan #na. emu"ian, a"a tugas ang harus kalian kerakan se$ara berkel(mp(k, aitu men$ari 3 $(nt(h larutan elektr(lit ang "igunakan "alam kehi"upan sehari- hari selain larutan ang telah "i"em(nstrasikan "an mengui "aa hantar listrik larutan tersebut untuk memastikan si&at "aa hantarna. !ugasna "ikumpulkan minggu "epan a (

.('(.(' E-a$!asi

6( Sis*a Sis*a mena-atka mena-atkann in)ormasi in)ormasi untuk untuk -ertemuan -ertemuan !erikut !erikutn#a n#a an i!erikan LKS( Guru : >ntuk pertemuan selanutna, kalian akan mempelaari

' menit

mengenai penebab suatu larutan "apat menghantarkan arus listrik. =leh karena itu, kalian ba$a sebelumna "i rumah a. ebagai penuntun kalian "alam mempelaari materi tersebut, ibu berikan # untuk "ikerakan se$ara in"i8i"u a.

@( Sis*a Sis*a !eroa sesu sesuah ah !elajar !elajar engan engan i-im-in i-im-in oleh oleh ketua ketua kelas( kelas( =( Sis*a Sis*a menj menja*a a*a!! sala salam m guru guru((

Etika Pen!t!p

' menit

5( Sis*a Sis*a mengum-ulk mengum-ulkan an LKS an i!erika i!erikann tugas mengenai mengenai materi materi #ang #ang telah i-elajari hari ini untuk ikerjakan i rumah( Guru : ekarang, kalian kumpulkan #na. emu"ian, a"a tugas ang harus kalian kerakan se$ara berkel(mp(k, aitu men$ari 3 $(nt(h larutan elektr(lit ang "igunakan "alam kehi"upan sehari- hari selain larutan ang telah "i"em(nstrasikan "an mengui "aa hantar listrik larutan tersebut untuk memastikan si&at "aa hantarna. !ugasna "ikumpulkan minggu "epan a (

.('(.(' E-a$!asi

6( Sis*a Sis*a mena-atka mena-atkann in)ormasi in)ormasi untuk untuk -ertemuan -ertemuan !erikut !erikutn#a n#a an i!erikan LKS( Guru : >ntuk pertemuan selanutna, kalian akan mempelaari

' menit

mengenai penebab suatu larutan "apat menghantarkan arus listrik. =leh karena itu, kalian ba$a sebelumna "i rumah a. ebagai penuntun kalian "alam mempelaari materi tersebut, ibu berikan # untuk "ikerakan se$ara in"i8i"u a.

@( Sis*a Sis*a !eroa sesu sesuah ah !elajar !elajar engan engan i-im-in i-im-in oleh oleh ketua ketua kelas( kelas( =( Sis*a Sis*a menj menja*a a*a!! sala salam m guru guru((

' menit

Etika Pen!t!p

'('(.('

12

'('(.(' E. Peni$aian asi$ Be$a"ar '( Penila Penilaia iann As-ek As-ek Peng Pengeta etahua huann a( Jenis Jenis +agih +agihan an : LKS 1lam-iran 1lam-iran 7720 e4alua e4aluasi si 1lam-i 1lam-iran ran D720 D720 an an +ugas +ugas !( entu entukk +agi +agihan han : +uli +ulisan s an .( Penila Penilaia iann As-ek As-ek Ketera Keteram-i m-ilan l an a( Jenis Jenis +agih +agihan an : Lem!ar Lem!ar Penilaian laian Keteram-i Keteram-ilan lan 1lam-iran 1lam-iran D2 !( ent entuk uk +agih agihan an : "heck#list  %( Penila Penilaia iann As-ek As-ek Sika Sika-- sosial sosial a( Jenis Jenis +agihan agihan : Lem!a Lem!arr Penil Penilaian aian SikaSika- 1lam1lam-iran iran 7D2 !( ent entuk uk +agih agihan an : "heck#list 

LAMPIRANLAMPIRAN '( Lam-ir Lam-iran an 7 1Po* 1Po*er er Point2 n t2 .( Lam-ir Lam-iran an 77 1Lem 1Lem!ar !ar Kerj Kerjaa Sis*a Sis*a22 %( Lam-iran ran 777 777 1Ja*a!a 1Ja*a!ann Lem!ar Lem!ar Kerja Kerja Sis*a2 Sis*a2 5( Lam-iran ran 7D 17nstrumen 17nstrumen Penil Penilaian aian A)ekti)/Si A)ekti)/Sika-2 ka-2 6( Lam-iran ran D 17nstrumen 17nstrumen Penilaian Penilaian Psikom Psikomotor/ otor/Keter Keteram-i am-ilan2 lan2 @( Lam-iran ran D7 17nstrume 17nstrumenn Penilaian aian Kognit Kogniti)/Pe i)/Pengeta ngetahuan2 huan2 =( LamLam-ir iran an D77 D77 1+ug 1+ugas as22 8( Lam-ir Lam-iran an D777 D777 1Ja*a 1Ja*a!an !an +ugas +ugas22 anung0 Mengetahui0 Ke-ala Sekolah SMA Negeri 98 Jakarta

"esem!er .&'6

Guru Mata Pelajaran

'('(.(' E. Peni$aian asi$ Be$a"ar '( Penila Penilaia iann As-ek As-ek Peng Pengeta etahua huann a( Jenis Jenis +agih +agihan an : LKS 1lam-iran 1lam-iran 7720 e4alua e4aluasi si 1lam-i 1lam-iran ran D720 D720 an an +ugas +ugas !( entu entukk +agi +agihan han : +uli +ulisan s an .( Penila Penilaia iann As-ek As-ek Ketera Keteram-i m-ilan l an a( Jenis Jenis +agih +agihan an : Lem!ar Lem!ar Penilaian laian Keteram-i Keteram-ilan lan 1lam-iran 1lam-iran D2 !( ent entuk uk +agih agihan an : "heck#list  %( Penila Penilaia iann As-ek As-ek Sika Sika-- sosial sosial a( Jenis Jenis +agihan agihan : Lem!a Lem!arr Penil Penilaian aian SikaSika- 1lam1lam-iran iran 7D2 !( ent entuk uk +agih agihan an : "heck#list 

LAMPIRANLAMPIRAN '( Lam-ir Lam-iran an 7 1Po* 1Po*er er Point2 n t2 .( Lam-ir Lam-iran an 77 1Lem 1Lem!ar !ar Kerj Kerjaa Sis*a Sis*a22 %( Lam-iran ran 777 777 1Ja*a!a 1Ja*a!ann Lem!ar Lem!ar Kerja Kerja Sis*a2 Sis*a2 5( Lam-iran ran 7D 17nstrumen 17nstrumen Penil Penilaian aian A)ekti)/Si A)ekti)/Sika-2 ka-2 6( Lam-iran ran D 17nstrumen 17nstrumen Penilaian Penilaian Psikom Psikomotor/ otor/Keter Keteram-i am-ilan2 lan2 @( Lam-iran ran D7 17nstrume 17nstrumenn Penilaian aian Kognit Kogniti)/Pe i)/Pengeta ngetahuan2 huan2 =( LamLam-ir iran an D77 D77 1+ug 1+ugas as22 8( Lam-ir Lam-iran an D777 D777 1Ja*a 1Ja*a!an !an +ugas +ugas22 anung0 Mengetahui0 Ke-ala Sekolah SMA Negeri 98 Jakarta

"esem!er .&'6

Guru Mata Pelajaran

ana Sur#aningt#as

13

N7P :

N7P : '.&.665

N7P :

N7P : '.&.665

14

LAMPIRAN I P1ER P1IN

LAMPIRAN I P1ER P1IN

LAMPIRAN II LEMBAR KERJA SISA LAR2AN LAR2AN ELEKR1LIN1N ELEKR1LI Nama Kelas Kelom-ok

: : :

+ujuan : As-ek Kogniti) '( Mem!eakan Mem!eakan si)at larutan larutan !erasa !erasarkan rkan a#a hantar hantar listrikn listrikn#a( #a( .( Menjelaskan Menjelaskan -engertian -engertian larutan larutan elektro elektrolit lit an non non elektrol elektrolitit %( Men#e!utkan Men#e!utkan gejala aan#a hantaran hantaran listrik listrik suatu suatu larutan larutan 5( Mem!erikan Mem!erikan ontoh ontoh larutan larutan elektrol elektrolitit an nonelekt nonelektrolit rolit alam alam kehiu-an kehiu-an sehari3ha sehari3hari ri 6( Mengelom-o Mengelom-okkan kkan larutan larutan ke alam larutan larutan elektrolit elektrolit kuat0 kuat0 elektrolit elektrolit lemah0 lemah0 an nonelektro nonelektrolit lit !erasarkan a#a hantar listrikn#a As-ek A)ekti) Sis*a a-at menunjukkan sika- : '( asa asa ingi inginn tahu ahu .( "isi-lin %( Kerjasama 5( es-onsi)

LAMPIRAN II LEMBAR KERJA SISA LAR2AN LAR2AN ELEKR1LIN1N ELEKR1LI Nama Kelas Kelom-ok

: : :

+ujuan : As-ek Kogniti) '( Mem!eakan Mem!eakan si)at larutan larutan !erasa !erasarkan rkan a#a hantar hantar listrikn listrikn#a( #a( .( Menjelaskan Menjelaskan -engertian -engertian larutan larutan elektro elektrolit lit an non non elektrol elektrolitit %( Men#e!utkan Men#e!utkan gejala aan#a hantaran hantaran listrik listrik suatu suatu larutan larutan 5( Mem!erikan Mem!erikan ontoh ontoh larutan larutan elektrol elektrolitit an nonelekt nonelektrolit rolit alam alam kehiu-an kehiu-an sehari3ha sehari3hari ri 6( Mengelom-o Mengelom-okkan kkan larutan larutan ke alam larutan larutan elektrolit elektrolit kuat0 kuat0 elektrolit elektrolit lemah0 lemah0 an nonelektro nonelektrolit lit !erasarkan a#a hantar listrikn#a As-ek A)ekti) Sis*a a-at menunjukkan sika- : '( asa asa ingi inginn tahu ahu .( "isi-lin %( Kerjasama 5( es-onsi) As-ek Psikomotor '( +eram-il eram-il meranang meranang -ero!aan -ero!aan a#a a#a hantar hantar listrik listrik !e!era-a !e!era-a larutan larutan .( +eram-il eram-il menatat menatat ata ata hasil emonstr emonstrasi asi a#a hantar hantar listrik listrik !e!era-a !e!era-a larutan larutan %( +eram-il eram-il mem-resenta mem-resentasikan sikan hasil hasil iskusi kelom-ok kelom-ok terkait terkait emonstr emonstrasi asi a#a hantar hantar larutan larutan al #ang harus kamu lakukan untuk mena-ai tujuan terse!ut aalah F A. Men+amati

+erhatikan 8i"e( ang "itampilkan (leh gurumu

0ala 0alam m 8i"e 8i"e( ( ters terseb ebut ut,, tamp tampak ak a"a a"a (ran (rang g ang ang se"a se"ang ng meman$ing ikan "i sungai menggunakan setrum. etika etika alat alat setrum setrum "imasu "imasukka kkan n ke "alam "alam air, air, ikan ikan ang ang bera"a "i "alam air akan tersetrum listrik "an mengapung sehingga mu"ah untuk "iambil. @ika "iperhatikan, terlihat bah/a ang "isetrum a"alah air sungai. amun, ikan ang a"a "i sungai uga ikut tersengat listrik. al ini menu menun nuk ukka kan n bah/ bah/a a air air su sung ngai ai "apat "apat meng mengha hant ntark arkan an listrik. Beberapa larutan ang a"a "i "epan, memiliki si&at ang sama "engan air sungai.

B. Menan&a   uatlah rumusan masalah !erasarkan #ang telah kamu amati se!elumn#a '( .( %( 5( C. Men+ Men+!m !mp! p!$k $kan an Dat Data  a  '( uatla uatlahh hi-otes hi-otesis is atas atas -erta -ertan#a n#aan an terse terse!ut !ut a2 !2 2 2 .( ?jilah ?jilah i-otesi i-otesiss #ang #ang telah telah kamu kamu !uat engan engan ara ara !erikut !erikut ananglah ananglah -ero!aan untuk menguji menguji hi-otesis hi-otesis #ang telah kamu !uat "emonstrasikan "emonstrasikan -ero!aan -ero!aan #ang telah iranang i e-an kelas Perhatikan emonstrasi #ang ilakukan an atatlah hasil -engamatan emonstrasi -aa ta!el -engamatan Ran/an+an Per/o#aan ahan

A$at %. '. *. 3. 4.

'( .( %( 5(

Lan+ka Ker"a 

a#e$ Pen+amatan N o.

Jenis Lar!tan

Pen+amatan N&a$a Lamp!

Ja*a!lah -ertan#aan #ang aa !erasarkan hasil -engamatan #ang telah kamu lakukan '( Gejala Gejala a-a saja saja #ang menunj menunjukkan ukkan suatu suatu larutan larutan a-at a-at menghanta menghantarkan rkan arus arus listrik listrik an tiak a-at menghantarkan arus listrikH Ja*a!:

.( Larutan Larutan mana mana sajakah sajakah #ang #ang a-at a-at menghantarka menghantarkann arus arus listrikH listrikH Ja*a!:

%( Larutan Larutan mana mana sajakah sajakah #ang #ang tiak tiak a-at menghantark menghantarkan an arus arus listrikH listrikH Ja*a!:

5( "ise!ut "ise!ut a-akah a-akah larutan larutan #ang #ang a-at menghantarka menghantarkann listrik listrikHH Ja*a!:

6( "ise!ut "ise!ut a-akah a-akah laruta larutann #ang tiak a-at menghantark menghantarkan an listrikH listrikH Ja*a!:

@( Kelom-okka Kelom-okkann jenis jenis laruta larutann !erasark !erasarkan an a#a a#a hantar hantar listrikn#a listrikn#a Ja*a!:

=( A-a iri suatu suatu larutan ikatagor ikatagorikan ikan ke alam larutan larutan eletrolit eletrolit kuat0 kuat0 elektrolit elektrolit lemah lemah an nonelektrolitH Ja*a!:

8( Kelo Kelomm-ok okka kann laru laruta tann !er !erasa asarka rkann !aik !aik atau atau ihasilkan 1!erasarkan n#ala lam-u2 Ja*a!:

!uru !urukn kn#a #a a#a hanta hantarr list listri rikk #ang #ang

D. Men Men+aso +asosi sias asii uatlah kesim-ulan !erasarkan hasil -engamatan #ang telah kamu lakukan Kesimp!$an

E. Men+ Men+ko kom! m!ni nika kasi sika kan n

ampaikanlah hasil pengamatanmu kepa"a teman-temanmu ang lain

LAMPIRAN III JAABAN LEMBAR KERJA SISA LAR2AN LAR2AN ELEKR1LIN1N ELEKR1LI +ujuan : As-ek Kogniti) '( Mem!eakan Mem!eakan si)at larutan larutan !erasar !erasarkan kan a#a a#a hantar listrikn#a( listrikn#a( .( Menjelaskan Menjelaskan -engertian -engertian larutan larutan elektro elektrolit lit an non elektr elektrolit olit %( Men#e!utkan Men#e!utkan gejala gejala aan#a aan#a hantaran hantaran listrik listrik suatu larutan larutan 5( Mem!erikan Mem!erikan ontoh ontoh larutan larutan elektroli elektrolitt an nonelektr nonelektrolit olit alam alam kehiu-an kehiu-an sehari3ha sehari3hari ri 6( Mengelom-ok Mengelom-okkan kan larutan larutan ke alam larutan larutan elektrolit elektrolit kuat0 elektrol elektrolitit lemah0 an nonelektr nonelektrolit olit !erasarkan !erasarkan a#a hantar listrikn#a As-ek A)ekti) Sis*a a-at menunjukkan sika- : A( asa asa ingi inginn tah tahuu ( "isi-lin ( Kerjasama "( es-onsi) As-ek Psikomotor '( +eram-il eram-il meranang meranang -ero!aan -ero!aan a#a a#a hantar hantar listrik listrik !e!era!e!era-aa larutan larutan .( +eram-il eram-il menatat menatat ata hasil hasil emonstra emonstrasi si a#a hantar hantar listrik listrik !e!era-a !e!era-a larutan larutan %( +eram-il eram-il mem-resenta mem-resentasikan sikan hasil hasil iskusi kelom-ok kelom-ok terkait terkait emonstra emonstrasi si a#a hantar hantar larutan larutan al #ang harus kamu lakukan untuk mena-ai tujuan terse!ut aalah F A. MEN5AMAI B. MENAN6A '( "ari larutan larutan #ang aa aa i e-an0 e-an0 larutan larutan mana #ang #ang memiliki memiliki si)at si)at #ang sama sama engan air air sungaiH .( agaim agaimana ana ara mem!e mem!eak akan an larutan larutan3lar 3laruta utann terse!ut terse!utHH C. MEN52 MEN52MP MP2L 2LKA KAN N DA DAA '( Mem! Mem!ua uatt i-o i-ote tesi siss a( Laru Laruta tann gara garam m a-u a-urr !( "engan "engan ara uji a#a hantar hantar listrik listrik larutan larutan an mengam mengamati ati gejala gejala #ang itim!u itim!ulkan lkan00 #aitu a-at a-at men#alakan lam-u karena aan#a arus listrik( .( Meng Menguj ujii i-o i-ote tesi siss anangan Pero!aan Alat ahan '( atu !aterai '06 4olt . !uah '( Larutan garam 1Nal2 .( Ka!e Ka!ell lit litrik rik 6& m a( Laru Laruta tann gula gula 1'...;''2 !( Lam-u ' *att !eserta uukann#a %( Larutan asam asetat 1%;;2 5( Gelas kimia = !uah ( Larutan alkohol ( Elek Elektr tro oaa kar kar!o !onn . !ua !uahh Langkah Kerja a2 Mem!uat Mem!uat rangkaian rangkaian alat alat uji a#a hantar hantar listrik listrik larutan( larutan( !2 ?ji a#a a#a hantar hantar listrik listrik setiasetia- larutan larutan engan engan alat #ang telah telah irangk irangkai( ai( Perhatian : Setia- akan mengganti larutan #ang iukur a#a hantar listrikn#a0 elektroe kar!on harus terle!ih ahulu i!ilas engan aIuaes an ikeringkan engan kertas isa- agar ata eks-erimen tiak !ias 14ali2 2 Amati Amati -eru!ahan -eru!ahan #ang #ang terjai terjai -aa lam-u lam-u ketika ketika setiasetia- larutan larutan iuji( iuji(

2 atat -eru!ahan -eru!ahan #ang #ang terjai terjai selama selama -ero!a -ero!aan an -aa -aa ta!el ta!el -engamata -engamatan( n( +a!el Pengamatan No( '( .( %( 5(

Jenis Larutan Larutan garam Larutan gula 1'...;''2 Larutan asam asetat Larutan alkohol

Pengamatan N#ala Lam-u +erang Mati  e uMati

%( Meng Mengan anal alis isis is ata ata Ja*a!lah -ertan#aan i !a*ah ini !erasarkan -ero!aan #ang telah ilakukan '2 Gejala Gejala a-a saja #ang menunjuk menunjukkan kan suatu laruta larutann a-at a-at menghant menghantark arkan an arus listrik listrik an tiak tiak a-at menghantarkan arus listrikH Ja*a! Ja*a! : Gejala Gejala n#ala n#ala lam-u lam-u 1tera 1terang/ ng/reu reu-/m -/mati ati22 .2 Larutan Larutan mana mana sajakah sajakah #ang a-at menghantarka menghantarkann arus arus listrik listrikHH Ja*a! : Larutan Larutan #ang a-at a-at menghantark menghantarkan an arus listrik listrik aalah aalah larutan larutan garam garam an asam asetat asetat %2 Larutan Larutan mana mana sajakah sajakah #ang #ang tiak tiak a-at a-at menghan menghantarka tarkann arus listrikH listrikH Ja*a! : Larutan Larutan #ang tiak tiak a-at menghan menghantarkan tarkan arus arus listrik listrik aalah aalah larutan larutan gula alkohol alkohol 52 "ise!ut "ise!ut a-akah a-akah larutan larutan #ang #ang a-at a-at menghantarka menghantarkann listrikH listrikH Ja*a Ja*a!! : Laru Laruta tann elek elektro trolilitt 62 "ise!ut "ise!ut a-akah a-akah laruta larutann #ang tiak a-at menghantark menghantarkan an listrikH listrikH Ja*a Ja*a!! : Laru Laruta tann none nonele lekt ktro rolilitt @2 Kelom-okka Kelom-okkann jenis jenis larutan larutan !erasarkan !erasarkan a#a hantar listrikn#a listrikn#a Ja*a! : Larutan Larutan elektrolit elektrolit kuat0 kuat0 larutan larutan elektrol elektrolitit lemah0 lemah0 an larutan larutan nonelekt nonelektrolit rolit =2 A-a iri suatu suatu larutan larutan ikatagorika ikatagorikann ke alam larutan larutan eletrolit eletrolit kuat0 kuat0 elektrolit elektrolit lemah lemah an nonelektrol nonelektrolitH itH Ja*a! Ja*a! : Ketika Ketika iuji iuji a#a hantar hantar listrikn listrikn#a0 #a0 larutan larutan elektro elektrolit lit kuat a-at a-at men#al men#alaka akann lam-u lam-u #ang #ang terang0 terang0 seangkan seangkan larutan larutan elektrolit lemah a-at men#alakan men#alakan lam-u #ang reu-0 an untuk larutan nonelektrolit tiak a-at men#alakan lam-u( 82 Kelom-okka Kelom-okkann larutan larutan !erasarkan !erasarkan !aik !aik atau atau !urukn#a !urukn#a a#a hantar hantar listri listrikk #ang ihasilka ihasilkann 1!erasarkan 1!erasarkan n#ala lam-u2 Ja*a! Ja*a! : "a#a "a#a hantar hantar listr listrik ik #ang #ang relati relati)) !aik !aik : Nal "a#a hantar listrik #ang relati) !uruk : Larutan asam asetat

D. Men Men+aso +asosi sias asii uatlah kesim-ulan erasarkan erasarkan a#a hantar listrikn#a0 listrikn#a0 tiak semua larutan larutan a-at menghantarkan menghantarkan arus listrik( listrik( al ini a-at i!uktikan engan uji a#a hantar listrik0 engan mengamati n#ala lam-u( Larutan i!agi menjai ua #aitu larutan elektrolit an larutan nonelektrolit( Larutan elektrolit aalah larutan #ang a-at menghantarkan arus listrik seangkan larutan nonelektrolit aalah larutan #ang tiak a-at menghantarkan arus listrik( Larutan elektrolit i!agi ua #aitu larutan elektrolit kuat an elektrolit lemah( Larutan #ang termasuk elektrolit kuat aalah larutan larutan garam a-ur0 larutan #ang termasuk termasuk elektrolit lemah aalah larutan asam asetat0 asetat0 seangkan Larutan #ang termasuk nonelektrolit aalah larutan gula0 an alkohol( E. MEN5 MEN5K1 K1M2 M2NI NIKA KASI SIKA KAN N

Men#am-aikan hasil -engamatan an iskusi kelom-ok ke-aa teman #ang lain(

LAMPIRAN I7 INSR2MEN PENILAIAN A8EKI8 (SIKAP) A. Inst Instr! r!me men n 1#se 1#serr-as asii N o.

Nama Sis9a  

Skor Skor total total siswa siswa

=

%.%.% & ' .

Aspek &an+ Dini$ai ' .% . % ' .% . ' ' .' . % & ' . & ' . & ' .

' .* .% & ' .

Skor yang diperoleh diperoleh x4 skor maksimal

Koe 7nikator : '('(' Menunjukkan sika- religius .('(' Menunjukkan rasa ingin tahu .('(. Menunjukkan sika- isi-lin .(.(' Menunjukkan sika- kerjasama .(%(' Menunjukkan sika- res-onsi) B. R!#r R!#rik ik Peni Peni$a $aia ian n Indikator

'('('

.('('

.('(.

.(.('

.(%('

' Menja*a! salam0 serta mem!aa oa se!elum an sesuah kegiatan -em!elajaran engan khusuk Mengungka-kan ua atau le!ih -ertan#aan atau menja*a! ua atau le!ih -ertan#aan Mengerjakan tugas sesuai  *aktu #ang iteta-kan an  juga ikerjakan seara !aik Mengerjakan tugas kelom-ok seara !ersama3 sama engan -em!agian  o$ #ang jelas es-onsi) terhaa- materi #ang i-elajari mau-un tugas #ang i!erikan

Deskripsi %

:

Menja*a! salam0 serta !eroa se!elum an sesuah kegiatan -em!elajaran isertai engan gurauan

+iak menja*a! salam an tiak !eroa se!elum an sesuah kegiatan -em!elajaran

Mengungka-kan satu -ertan#aan atau menja*a! satu -ertan#aan

+iak mengungka-kan -ertan#aan atau tiak menja*a! -ertan#aan

Mengerjakan tugas sesuai *aktu #ang iteta-kan teta-i tiak ikerjakan seara !aik

+iak mengerjakan tugas sesuai *aktu #ang iteta-kan

Mengerjakan tugas kelom-ok seara !ersama3sama0 namun -em!agian o$ -em!agian o$ tiak jelas

+iak mengerjakan tugas kelom-ok seara !ersama3sama

es-onsi) han#a terhaa- materi #ang i-elajari0 teta-i tiak res-onsi4e terhaa- tugas #ang i!erikan

+iak res-onsi) terhaamateri #ang i-elajari mau-un tugas #ang i!erikan

C. Ska Ska$a Pen Peni$ i$ai aian an Kurang !aik : Jika Jika skor total total sis*a sis*a  . ukuuku- !aik !aik : Jika Jika skor skor total total sis*a sis*a  .0& .0& an an  .0=6 .0=6 aik : Jika skor total sis*a  .(=6 an  %(6

Sangat !aik : Jika skor total total sis*a sis*a  %(6 an an  5

LAMPIRAN 7 INSR2MEN PENILAIAN PSIK1M11R (KEERAMPILAN) A. Inst Instr! r!me men n 1#se 1#serr-as asii No.

Aspek &an+ Dini$ai 3.;.% 3 .; . ' & ' . & ' . &

Nama Sis9a  

Skor Skor total total siswa siswa

=

3 . ; .* ' .

Skor yang diperoleh diperoleh x4 skor maksimal

Koe 7nikator : 5(8(' +eram-il +eram-il meranang -ero!aan a#a hantar listrik !e!era-a larutan 5(8(. +eram-il +eram-il menatat ata hasil emonstrasi a#a hantar listrik !e!era-a larutan 5(8(% +eram-il +eram-il mem-resentasikan hasil iskusi kelom-ok terkait emonstrasi a#a hantar larutan B. R!#r R!#rik ik Peni Peni$a $aia ian n Indikator 5(8('

5(8(.

5(8(%

' Menulis -roseur seara !erurutan0 lengka-0 an !enar( Menatat semua hasil -engamatan seara lengkaan te-at Mem-resentasikan hasil -ero!aan i e-an kelas engan !ahasa #ang !aik an !enar

Deskripsi % Menulis -roseur engan tiak !erurutan atau tiak lengkaMenatat semua hasil -engamatan seara tiak langka- atau tiak te-at Mem-resentasikan hasil -ero!aan i e-an kelas engan !ahasa #ang tiak !aik atau tiak !enar

C. Ska$ Ska$aa Peni Peni$a $aia ian n Kurang Kurang !aik : Jika skor total total sis*a sis*a  . ukuuku- !aik !aik : Jika Jika skor tota totall sis*a sis*a  .0& .0& an  .0=6 .0=6 aik: Jika skor total sis*a  .(=6 an  %(6 Sangat Sangat !aik !aik : Jika skor total total sis*a sis*a  %(6 an an  5

LAMPIRAN 7I

: +iak menuliskan -roseur +iak menatat hasil -engamatan +iak mem-resentasikan hasil -ero!aan i e-an kelas

LAMPIRAN 7I INSR2MEN PENILAIAN K15NII8 (PEN5EA2AN) %. KisiKi KisiKisi si Instr Instr!me !men n Pene$ Pene$itia itian n Kom-etensi "asar : %(8 Menganalisis si)at larutan elektrolit an larutan nonelektrolit !erasarkan a#a hantar listrikn#a( Indikator

Jen"an+ Ko+niti0

Bent!k Pokok 2"i

J!m$a Pokok 2"i

Nomor Soa$

' . '

?raian ?raian ?raian

' soal ' soal ' soal

' . %

%

?raian

. soal

5 an 6

%

?raian

. soal

@ an =

%(8(' Mem!eakan larutan !erasarkan a#a hantar listrikn#a %(8(. Menjelaskan -engertian larutan elektrolit an non elektrolit %(8(% Men#e!utkan gejala aan#a hantaran listrik suatu larutan %(8(5 Mem!erikan ontoh larutan #ang a-at menghantarkan arus listrik alam kehiu-an sehari3hari %(8(6 Mengelom-okkan larutan ke alam larutan elektrolit kuat0 elektrolit lemah0 an non elektrolit !erasarkan hantaran listrikn#a

Jumlah

= soal ?raian

'. Inst Instr! r!me men n Peni Peni$a $aia ian n Indikator %(8('(

Mem!eakan larutan !erasarkan a#a hantar listrikn#a

Soa$ '( Perhat Perhatika ikann gam!a gam!arr !erik !erikut: ut:

Ja9a#an a( "ata -engamatan: Gam!ar A

 

A C B erasarkan gam!ar i atas0 a( +ulislah islah ata -enga -engamatan matan #ang kamu -eroleh eh !( +entukanlah entukanlah si)at masing3 masing3 masing masing larutan larutan

%(8(.(

%(8(%(

%(8(5(

.(8( .(8(66

Menjelaskan -engertian larutan elektrolit an non elektrolit Men#e!utkan gejala aan#a hantaran listrik suatu larutan Mem!erikan ontoh larutan #ang a-at menghantarkan arus listrik alam kehiu-an sehari3hari

Meng Mengel elom om-o -okk kkan an larutan ke alam larutan elektrolit kuat0 elektrolit lemah0 an non elektrolit !erasarkan hantaran listrikn#a

.( A-a #ang #ang imaks imaksu u engan engan larutan larutan elektro elektrolit lit an larutan larutan nonelektrolitH

%(

Se!u Se!utk tkaan atura turann umum mum #ang #ang a-a a-att i-aka - akaii untu ntuk meramalkan a-akah suatu larutan a-at menghantarkan arus listrik atau tiak 3. "ari !e!era-a larutan i !a*ah ini0 se!utkan larutan mana sajakah #ang a-at menghantarkan arus listrik '( Gula -a -asir .( Gara aram a-ur a-ur %( uka 5( ?rea 6( Alkohol @( Ka-ur 4. A-akah air laut tergolong larutan elektrolit atau nonelektrolitH Jelaskan <. "ata hasil -engamatan -ero!aan a#a hantar larutan aalah se!agai !erikut:

Elektroa

N#ala Lam-u

Gelem!ung a aa i i keua elektroa atau Aa !an#ak gelem!ung +iak aa gelem!ung Gelem!ung i salah satu elektroa atau aa seikit gelem!ung

+erang

+iak men#ala eu-

!( Si)a Si)att lar larut utan an:: A : Elektrolit kuat

 : Non3 elektrolit  : Elektrolit lemah Larutan elektrolit aalah larutan #ang a-at menghantarkan arus listrik0 seangkan larutan nonelektrolit aalah larutan #ang t iak a-at menghantarkan arus listrik Suatu larutan a-at menghantarkan arus listrik jika ketika iuji engan uji a#a hantar listrik a-at menghasilkan n#ala lam-u( Larutan #ang a-at menghantarkan arus listrik aalah larutan garam a-ur0 uka0 an ka-ur(

Air laut termasuk ke alam golongan larutan elektrolit( al ini ise!a!kan karena air laut a-at menghantarkan arus listrik( Larutan elektrolit kuat : larutan asam nitrat an larutan !arium hiroksia Larutan elektrolit lemah : larutan asam uka an larutan N5; Larutan nonelektrolit: larutan glukosa(

Kelom-ok Kelom-okkan kan larutan larutan terse!ut terse!ut ke alam alam larutan larutan elektroli elektrolit kuat0 elektrolit lemah0 an nonelektrolit

%(8(.(

%(8(%(

%(8(5(

.(8( .(8(66

Menjelaskan -engertian larutan elektrolit an non elektrolit Men#e!utkan gejala aan#a hantaran listrik suatu larutan Mem!erikan ontoh larutan #ang a-at menghantarkan arus listrik alam kehiu-an sehari3hari

Meng Mengel elom om-o -okk kkan an larutan ke alam larutan elektrolit kuat0 elektrolit lemah0 an non elektrolit !erasarkan hantaran listrikn#a

.( A-a #ang #ang imaks imaksu u engan engan larutan larutan elektro elektrolit lit an larutan larutan nonelektrolitH

%(

Se!u Se!utk tkaan atura turann umum mum #ang #ang a-a a-att i-aka - akaii untu ntuk meramalkan a-akah suatu larutan a-at menghantarkan arus listrik atau tiak 3. "ari !e!era-a larutan i !a*ah ini0 se!utkan larutan mana sajakah #ang a-at menghantarkan arus listrik '( Gula -a -asir .( Gara aram a-ur a-ur %( uka 5( ?rea 6( Alkohol @( Ka-ur 4. A-akah air laut tergolong larutan elektrolit atau nonelektrolitH Jelaskan <. "ata hasil -engamatan -ero!aan a#a hantar larutan aalah se!agai !erikut:

 : Non3 elektrolit  : Elektrolit lemah Larutan elektrolit aalah larutan #ang a-at menghantarkan arus listrik0 seangkan larutan nonelektrolit aalah larutan #ang t iak a-at menghantarkan arus listrik Suatu larutan a-at menghantarkan arus listrik jika ketika iuji engan uji a#a hantar listrik a-at menghasilkan n#ala lam-u( Larutan #ang a-at menghantarkan arus listrik aalah larutan garam a-ur0 uka0 an ka-ur(

Air laut termasuk ke alam golongan larutan elektrolit( al ini ise!a!kan karena air laut a-at menghantarkan arus listrik( Larutan elektrolit kuat : larutan asam nitrat an larutan !arium hiroksia Larutan elektrolit lemah : larutan asam uka an larutan N5; Larutan nonelektrolit: larutan glukosa(

Kelom-ok Kelom-okkan kan larutan larutan terse!ut terse!ut ke alam alam larutan larutan elektroli elektrolit kuat0 elektrolit lemah0 an nonelektrolit

=.

Perhatikan ata hasil -ero!aan #ang ita!ulasikan ke alam ta!el !erikut:

Larutan #ang termasuk elektrolit aalah A0 0 an  karena !erasarkan ata -engamatan larutan nomor A0 0 an  menghasilkan n#ala lam-u 0 seangkan seangkan larutan " tiak menghasilkan n#ala lam-u(

Larutan manakah #ang termasuk larutan elektrolitH erikan alasan ana *. R!#r R!#rik ik Peni Peni$a $aia ian n No. '( %(8(' (8('

.( %(8( %(8(..

%( %(8( %(8(%%

5( %(8( %(8(55 6(

@( %(8( %(8(66

Indikator Mem!e em!ea aka kann laru laruta tann !erasarkan a#a hantar listrikn#a

Peni$aian : Semua ja*a!an salah atau ja*a!an kosong

Menj Menjel elas aska kann -eng -enger erti tian an larutan elektrolit an non elektrolit Men# Men#e! e!ut utka kann geja gejala la aa aan# n#aa hantaran listrik suatu larutan

Semua ja*a!an salah atau ja*a!an kosong

Mem! Mem!er erik ikan an on onto tohh laru laruta tann #ang a-at menghantarkan arus listrik alam kehiu-an sehari3hari

Semua ja*a!an salah atau ja*a!an kosong Semua ja*a!an salah atau ja*a!an kosong

Meng Mengel elom om-o -okk kkan an lar larut utan an ke ke

Semua ja*a!an salah

Ja*a!an kosong

% +iak menuliskan ata -engamatan atau tiak menuliskan si)at larutan Men#e!utkan -engertian larutan elektrolit atau non elektrolit Men#e!utkan gejala aan#a hantaran listrik engan salah an#a men#e!utkan ' larutan engan !enar an#a mem!erikan  ja*a!an teta-i tiak mem!erikan alasan Men#e!utkan ' atau .

' Menuliskan ata -engamatan tiak seara lengka- an !enar atau menuliskan si)at larutan engan tiak te-at Men#e!utkan -engertian larutan elektrolit an non elektrolit teta-i han#a satu #ang !enar Men#e!utkan le!ih ari satu gejala aan#a hantaran listrik an#a men#e!utkan . larutan engan !enar Ja*a!an !enar teta-i alasan salah0 atau ja*a!an salah teta-i  ja*a!an !enar Men#e!utkan % atau 5 ja*a!an

* Menuliskan ata -engamatan seara lengka- an !enar serta menuliskan si)at larutan engan te-at Men#e!utkan -engertian larutan elektrolit an nonelektrolit engan !enar  ja*a!an !enar

Semua ja*a!an !enar Ja*a!an !enar an alasan te-at Semua ja*a!an !enar

=.

Perhatikan ata hasil -ero!aan #ang ita!ulasikan ke alam ta!el !erikut:

Larutan #ang termasuk elektrolit aalah A0 0 an  karena !erasarkan ata -engamatan larutan nomor A0 0 an  menghasilkan n#ala lam-u 0 seangkan seangkan larutan " tiak menghasilkan n#ala lam-u(

Larutan manakah #ang termasuk larutan elektrolitH erikan alasan ana *. R!#r R!#rik ik Peni Peni$a $aia ian n No.

Indikator

'( %(8(' (8('

.( %(8( %(8(..

%( %(8( %(8(%%

5( %(8( %(8(55 6(

@( %(8( %(8(66 =(

Mem!e em!ea aka kann laru laruta tann !erasarkan a#a hantar listrikn#a

Peni$aian : Semua ja*a!an salah atau ja*a!an kosong

Menj Menjel elas aska kann -eng -enger erti tian an larutan elektrolit an non elektrolit Men# Men#e! e!ut utka kann geja gejala la aa aan# n#aa hantaran listrik suatu larutan

Semua ja*a!an salah atau ja*a!an kosong

Mem! Mem!er erik ikan an on onto tohh laru laruta tann #ang a-at menghantarkan arus listrik alam kehiu-an sehari3hari

Semua ja*a!an salah atau ja*a!an kosong Semua ja*a!an salah atau ja*a!an kosong

Meng Mengel elom om-o -okk kkan an lar larut utan an ke ke alam larutan elektrolit kuat0 elektrolit lemah0 an non elektrolit !erasarkan

Semua ja*a!an salah atau ja*a!an kosong Semua ja*a!an salah atau ja*a!an kosong

Ja*a!an kosong

hantaran listrikn#a

 Nilai

=

skor yangdiperoleh × 100 skor maksimal

% +iak menuliskan ata -engamatan atau tiak menuliskan si)at larutan Men#e!utkan -engertian larutan elektrolit atau non elektrolit Men#e!utkan gejala aan#a hantaran listrik engan salah an#a men#e!utkan ' larutan engan !enar an#a mem!erikan  ja*a!an teta-i tiak mem!erikan alasan Men#e!utkan ' atau .  ja*a!an #ang !enar !enar an#a men#e!utkan . larutan elektrolit teta-i

alasan salah atau han#a men#e!utkan ' larutan elektrolit engan alasan #ang !enar

' Menuliskan ata -engamatan tiak seara lengka- an !enar atau menuliskan si)at larutan engan tiak te-at Men#e!utkan -engertian larutan elektrolit an non elektrolit teta-i han#a satu #ang !enar Men#e!utkan le!ih ari satu gejala aan#a hantaran listrik an#a men#e!utkan . larutan engan !enar Ja*a!an !enar teta-i alasan salah0 atau ja*a!an salah teta-i  ja*a!an !enar Men#e!utkan % atau 5 ja*a!an #ang !enar Men#e!utkan % larutan elektrolit tan-a isertai alasan/alasann#a alasan/alasann#a

salah atau han#a atau han#a men#e!utkan . larutan elektrolit engan alasan #ang !enar

* Menuliskan ata -engamatan seara lengka- an !enar serta menuliskan si)at larutan engan te-at Men#e!utkan -engertian larutan elektrolit an nonelektrolit engan !enar  ja*a!an !enar

Semua ja*a!an !enar Ja*a!an !enar an alasan te-at Semua ja*a!an !enar Semua ja*a!an !enar an alasan te-at

hantaran listrikn#a

 Nilai

=

alasan salah atau han#a men#e!utkan ' larutan elektrolit engan alasan #ang !enar

salah atau han#a atau han#a men#e!utkan . larutan elektrolit engan alasan #ang !enar

skor yangdiperoleh × 100 skor maksimal

LAMPIRAN 7II LEMBAR KERJA SISA PEN6EBAB DA6A ANAR LISRIK LAR2AN ELEKR1LI (25AS)

ama elas

 

 !uuan  !uuan  1. enent enentuk ukan an peneb penebab ab suatu larutan larutan "apat "apat menghanta menghantarka rkan n arus arus listrik. 2. enentukan enentukan sena/ sena/a a ang "apat "apat menghant menghantarka arkan n arus listrik listrik

A. Mengamati +erhatikan gambar "i ba/ah ini

LAMPIRAN 7II LEMBAR KERJA SISA PEN6EBAB DA6A ANAR LISRIK LAR2AN ELEKR1LI (25AS)

ama elas

 

 !uuan  !uuan  1. enent enentuk ukan an peneb penebab ab suatu larutan larutan "apat "apat menghanta menghantarka rkan n arus arus listrik. 2. enentukan enentukan sena/ sena/a a ang "apat "apat menghant menghantarka arkan n arus listrik listrik

A. Mengamati +erhatikan gambar "i ba/ah ini

Ber"asarkan gambar "i atas, maka "apat "iketahui bah/a suatu larutan a"a ang "apat menghantarkan arus listrik "an a"a ang ti"ak "apat menghantarkan arus listrik. ekuatan "aa hantar suatu larutan berbe"abe"a. A"a ang "apat mengahantarkan larutan "engan baik "an a"a ang "apat menghantarkan arus listrik "engan lemah. B. Menanya Buatlah rumusan masalah ber"asarkan gambar ang telah kamu am ati 1. 2.

C. Mengumpulkan Data 1. Buatlah Buatlah hip(tesi hip(tesis s atas atas rumusan rumusan masalah masalah tersebut tersebut a) b) 2. >il >ilah ah ip( ip(te tesi sis s ang ang tela telah h kamu kamu buat buat "eng "engan an $ara $ara meng mengam amat atii animasi ang "iberikan (leh gurumu.  @a/ablah pertanaan ang a"a "i ba/ah ini ber"asarkan animasi tersebut 1. !ent entukan larutan n(nelektr(lit  @a/ab

ang

term ermasuk

lar larutan

elek lektr(lit

"an

2. !entukan entukan spesi-spesi spesi-spesi ang ang ter"apat pa"a pa"a pa"a larutan elektr(lit elektr(lit  @a/ab

3. !ent entuka ukan sp spes esii-s spes pesi ang ang ter ter"apa "apatt pa"a pa"a pa"a pa"a laru laruttan n(n n(n elektr(lit  @a/ab

4. Apa ang memb embe"akan antara larutan elektr( tr(lit lit "engan n(nelektr(lit serta larutan elektr(lit kuat "engan larutan elektr(lit lemah ber"asarkan spesi ang ter"apat "alam larutan?  @a/ab

5. !ermasuk ermasuk ke "alam sena/a sena/a apakah apakah sena/a sena/a aCl ang ang ter"apat ter"apat "ala "alam m laru laruttan gara garam? m? 'en ena/a a/a i(ni i(nik ke en na/ a/a a k(8al (8alen en p(larena/a k(8alen n(n p(lar)  @a/ab

6. !erma ermasu suk k ke "alam "alam sena/ sena/a a apak apakah ah sen sena/ a/a a C3C== C== ang ang ter"apat ter"apat "alam larutan $uka? $uka? 'ena/a 'ena/a i(nikena/ i(nikena/a a k(8alen k(8alen p(larena/a k(8alen n(n p(lar)  @a/ab

*. !erma ermasu suk k ke "ala "alam m sen sena/ a/a a apaka apakah h sen sena/ a/a a gula gula? ? 'en 'ena/ a/a a i(nikena/a k(8alen p(larena/a k(8alen n(n p(lar)  @a/ab

. Apa Apa ang ang ter tera" a"ii ketik etika a "ial "ialir irka kan n arus arus list listri rik k ke "ala "alam m seti setiap ap larutan?  @a/ab

D. Men+ en+asos asosia iasi si uatlah kesim-ulan !erasarkan hasil -engamatan #ang telah kamu lakukan Kesimp!$an

E. Men+ Men+ko kom! m!ni nika kasi sika kan n

ampaikanlah ampaikanlah hasil pengamatanmu kepa"a teman-

LAMPIRAN 7III JAABAN LEMBAR KERJA SISA PEN6EBAB DA6A ANAR LISRIK LAR2AN ELEKR1LI (25AS) +ujuan : '( Menentukan Menentukan -en#e!a! -en#e!a! suatu suatu larutan larutan a-at menghantarka menghantarkann arus arus listrik( listrik( .( Menent Menentuka ukann sen#a*a sen#a*a #ang #ang a-at a-at menghant menghantark arkan an arus arus listrik listrik al #ang harus kamu lakukan untuk mena-ai tujuan terse!ut aalah F A. MEN5AMAI B. MENAN6A '( A-a #ang men#e!a! men#e!a!kan kan suatu suatu larutan larutan a-at menghantark menghantarkan an arus arus listrik listrik .( Menga-a Menga-a a#a a#a hantar hantar listrik larutan larutan elektro elektrolit lit !er!ea !er!ea3!eaH 3!eaHHH %( Sen#a* Sen#a*aa a-a saja saja #ang a-at a-at mengh menghant antark arkan an arus arus listrik listrikHH C. MEN5 MEN52M 2MP2 P2LK LKAN AN DA DAA '( Mem! Mem!uuat ii-ot otes esis is a( Aan Aan#a #a ion3 ion3io ionn !!e! e!as as !( Karena Karena jumlah jumlah ion ion !e!as !e!as #ang #ang tera-at tera-at alam larutan larutan !er!ea3! !er!ea3!ea ea ( Sen# Sen#a* a*aa ioni ionikk an an ko4a ko4ale lenn -ola -olarr .( Meng Menguj ujii i-o i-ote tesi siss %( Meng Mengan anal alis isis is ata ata Ja*a!lah -ertan#aan i !a*ah ini !erasarkan animasi #ang telah i!erikan '2 +entukan entukan larutan larutan #ang #ang termasuk termasuk laruta larutann elektrolit elektrolit an nonelektr nonelektrolit olit Ja*a! : Larutan elektrolit : Nal Nal an %;; Larutan non eletrolit : larutan sukrosa .2 +entukan entukan s-esi3s-esi s-esi3s-esi #ang teratera-at at -aa -aa laruta larutann elektrolit elektrolit  Ja*a! : S-esi alam larutan Nal aalah   an l  S-esi alam larutan  %;; aalah %;;0 %;;30 an  %2 +entukan entukan s-esi3s-esi s-esi3s-esi #ang teratera-at at -aa -aa laruta larutann non elektro elektrolit lit Ja*a! : S-esi alam larutan sukrosa aalah molekul sukrosa 52 A-a #ang #ang mem!eakan mem!eakan antara antara larutan larutan elektrol elektrolitit engan engan nonelektrol nonelektrolitit serta larutan larutan elektrolit kuat engan larutan elektrolit lemah !erasarkan s-esi #ang tera-at alam larutanH Ja*a! : Paa larutan eletrolit tera-at ion3ion alam larutan0 seangkan -aa laruta larutann nonele noneletro trolit lit tiak tiak teratera-at at ion3io ion3ionn melaink melainkan an han#a han#a teratera-at at molekul3molek molekul3molekul ul alam larutan( Paa elektrolit elektrolit kuat0 >at #ang ilarutkan ilarutkan alam air akan terionisasi sem-urna seangkan -aa elektrolit lemah0 >at #ang ilarutkan alam air tiak akan terurai sem-urna menjai ion3ionn#a 1terurai se!agian2 sehinggai jumlah ion alam larutan !er!ea( 62 +ermasu ermasukk ke alam alam sen#a*a sen#a*a a-akah a-akah sen#a*a sen#a*a Nal Nal #ang tera-a tera-att alam larutan larutan garamH 1Sen#a*a ionik/Sen#a*a ko4alen -olar/ Sen#a*a ko4alen non-olar2 Ja*a! : Sen#a*a ionik @2 +erma ermasu sukk ke ala alam m sen#a* sen#a*aa a-akah a-akah sen#a sen#a*a *a C3C== ang ter"apat "alam larutan $ukaH 1Sen#a*a ionik/ Sen#a*a ko4alen2 Ja*a! : Sen#a*a ko4alen =2 +ermasu ermasukk ke alam sen#a* sen#a*aa a-akah sen#a*a sen#a*a gulaH gulaH 1Sen#a*a 1Sen#a*a ionik/S ionik/Sen# en#a*a a*a ko4alen2 Ja*a! : Sen#a*a ko4alen 82 A-a #ang #ang terjai terjai ketika ialirkan ialirkan arus arus ke alam setia- larutanH larutanH

Ja*a! : Arus terse!ut akan ialirkan oleh ion3ion #ang tera-at alam larutan elektr elektroli olitt sehing sehingga ga a-at a-at men#al men#alaka akann lam-u( lam-u( Jika i alam alam laruta larutann terse!ut tiak tera-at ion3ion0 maka tiak akan a-at men#alakan lam-u(

D. Men+a en+assosia osiasi si uatlah kesim-ulan Suatu larutan a-at menghantarkan arus listrik karena aan#a ion3ion !e!as alam larutan( Aan#a -er!eaan jumlah ion3ion !e!as alam larutan #ang men#e!a!kan suatu laruta larutann memilik memilikii kekuat kekuatan an a#a hantar listrik listrik #ang #ang !er!e !er!ea( a( Jika Jika suatu suatu laruta larutann a-at a-at terion terionisa isasi si sem-ur sem-urna0 na0 maka maka a-at a-at mengha menghanta ntarkan rkan listri listrikk engan engan kuat kuat 1elekt 1elektrol rolitit kuat2 kuat2 seangkan jika suatu larutan han#a terionisasi se!agian0 maka a-at menghantarkan listrik engan lemah 1elektrolit lemah2( Larutan #ang a-at menghantarkan listrik a-at !erasal ari sen#a*a ionik an sen#a*a ko4alen -olar( Namun0 tiak semua larutan #ang !erasal ari sen#a*a ko4alen -olar a-at menghantarkan arus listrik0 karena tiak semua sen#a*a ko4alen -olar akan terionisasi alam air( an#a larutan engan sen#a*a ko4alen -olar #ang a-at terionisasilah #ang a-at menghantarkan arus listrik( E. MEN5 MEN5K1 K1M2 M2NI NIKA KASI SIKA KAN N Men#am-aikan hasil -engamatan an iskusi kelom-ok ke-aa teman #ang lain(