Pengenalan
Ukiran merupakan hasil seni rupa tradisi Melayu yang terulung. Sejarah seni ukir di Tanah Melayu banyak terdapat dalam catatan-catatan sejarah iaitu dalam Sejarah Melayu di mana dikatakan seni ukiran Melayu tradisi telah ada sejak lebih 500 tahun dahulu. Pada ketika itu, orang-orang Melayu sudah memberi perhatian yang istimewa terhadap seni ukiran pada bangunan seperti istana dan rumah kediaman. Raja-raja Melayu pada zaman dahulu memainkan peranan penting dalam memperkembang dan menghidupkan suasana seni ukiran. Hingga kini peninggalan istana-istana lama memperlihatkan betapa indah dan uniknya ukiran-ukiran yang diterapkan pada istana-istana tersebut. Di Semenanjung Malaysia, kekayaan seni ukiran kayu orang Melayu paling ketara pada binaan rumah tradisional terutama di Kelantan, Melaka dan Negeri Sembilan.
Seni ukiran kayu adalah seni kraftangan yang telah lama wujud di kalangan masyarakat Malaysia terutama bagi masyarakat Melayu, masyarakat etnik Sabah dan Sarawak serta masyarakat Orang Asli. Seni ukiran yang dipersembahkan melalui bahan kayu ini sama seperti seni ukiran yang lain cuma berbeza dari segi cara dan teknik pengukirannya. Seni ini begitu berkembang luas kerana Malaysia merupakan sebuah negara yang mempunyai hasil kayu-kayan yang banyak di mana terdapat kira-kira 3000 spesis kayu-kayan di negara kita. Di samping itu juga, kayu adalah bahan alam yang sangat sesuai untuk diukir dan boleh dipelbagaikan kegunaannya.
Alat-alat yang digunakan untuk seni ukiran adalah seperti gergaji, ketam, tukul besi dan paling penting pahat. Motif ukiran kayu orang Melayu ter bahagi kepada beberapa jenis ;
Motif flora, sulur dan daun, tampuk manggis, bunga teratai, daun keladi dan bunga sukun.
Motif fauna, contohnya ayam, badak dan itik (ayam berlaga, badak mudik dan itik pulang petang)
Motif angkasa atau kosmos yang menerapkan gambaran awan larat seperti bintang, matahari, bulan dan bukit bukau
Motif Geometri menampilkan bentuk bulatan dan bentuk segitiga yang disusun berderet. Kadangkala bentuk segitiga ini dicantum dengan sulur-sulur tumbuhan. Biasanya, motif-motif ini terdapat pada alat-alat tembikar, sarung keris, tepak sirih dan barang-barang tembaga.
Motif seni khat atau kaligrafi, menggunakan huruf Arab, terutamanya petikan Quran dan tulisan Jawi. Motif ini banyak terdapat di ambang pintu rumah, masjid dan surau serta pada alat-alat keagamaan seperti rehal.
Falsafah Melayu Tradisi berdasarkan seni ukiran kayu Melayu tradisi. Keunikan seni ukiran Melayu dapat dihayati melalui gaya, pola dan motif-motif yang terdiri daripada pelbagai bentuk dan variasi. Kajian terhadap gaya dalam seni ukiran tradisi Melayu boleh dibahagikan kepada beberapa kategori iaitu Awan Larat , geometrikal, kaligrafi dan campuran /kombinasi. Gaya Awan Larat Melayu dipercayai berasal dari pengamatan seniman Melayu yang mendalam terhadap alam. Menurut pengukir Wan Mustapha Wan Su motif awan larat Melayu terdiri dari bunga yang besar dan jarang-jarang, dan motif itu bermula dari satu titik dan kemudian melarat sehingga memenuhi ruang-ruang kosong. Titik permulaan ini dipanggil punca dan terus tumbuh secara perlahan dan berliku-liku dalam keadaan terkawal dan seimbang tanpa mempunyai unsur-unsur yang berlebihan. Bentuk-bentuk pepohon dan tumbuhan yang bersifat lembah lembut menjalar seperti sulur kacang, bunga ketumbit, daun petola, daun kiambang menjadi bahan pilihan sebagai sumber inspirasi pengukir-pengukir Melayu. Salah satu prinsip yang ketara dalam ukiran Melayu ialah setiap ukiran atau bunganya akan bermula daripada satu tempat atau sumber yang dipanggil “punca” yang berupa “benih” atau “ibu” kepada keseluruhan komposisi ukiran tersebut . Bentuk ukiran Melayu mementingkan sifat gerak yang bermula dari suatu punca dan tumbuh perlahan-lahan keluar daripada punca tersebut. Dalam erti kata lain setiap ukiran Melayu bermula dari satu titik yang dipanggil “ibu” atau “punca”. Di antara pendapat yang paling menarik adalah daripada pengukir Wan Mustafa yang menamakan punca tersebut sebagai “kepala Kala”. Beliau mengaitkannya dengan permulaan masa dan menganggapnya sebagai mempunyai falsafah ketuhanan. Setiap kejadian di alam ini mesti ada permulaannya kecuali Allah swt yang tiada sifat permulaan. Lantaran itu falsafah ini dimanifestasikan dalam seni ukiran Melayu melalui bentuk tombol bulat
(kadangkala tersorok) yang dipanggil sebagai “kepala Kala” . Dari sudut bahasa perkataan “kala” berasal dari perkataan Sanskrit yang membawa maksud masa, waktu atau ketika. Manakala dari sudut kesenian lama, “Kala” adalah dewa Hindu yang menderhaka yang diperintah oleh Siva untuk memakan dirinya sendiri sebagai hukuman. Kala menjadi sebahagian ikonografi di Asia Tenggara terutamanya di Indonesia dan sering muncul menjadi hiasan di kepala pintu candi-candi lama. Selain itu, rata-rata pengukir menyatakan bahawa elemen-elemen berikut terdapat dalam ukiran Melayu iaitu : i. Benih („punca‟ atau „ibu‟) ii. batang iii. ranting iv. sulur v. pucuk vi. daun vii. bunga viii. buah
Pengukir Norhaiza menyatakan bahawa elemen-elemen tersebut adalah sebagaimana elemen melodi dalam muzik iaitu Do Re Mi Fa So La Ti Do. Penggunaan elemen-elemen inilah yang menghasilkan rentak dan mencorakkan sesebuah ukiran. Beberapa elemen yang turut dijadikan asas iaitu : i.Rangka (Frame) ukiran – mencerminkan sempadan Ibarat sebuah undang-undang atau garis panduan dalam kehidupan manusia. ii.Batang utama atau corak – mencerminkan prinsip
Bebas untuk bergerak tetapi tidak boleh keluar dari garis sempadan yang ditetapkan oleh agama dan budaya. iii.Motif – gubahan bunga mencerminkan sifat Perlu kemahiran dan ilmu yang sempurna atau susunan sifat yang rapi seperti pergaulan dalam masyarakat, disiplin diri, tuturkata yang sopan, perwatakan yang menarik dan lainlain. iv.Silat – Gaya olahan motif pada ukiran yang sempurna melahirkan keindahan dan mencerminkan kemantapan diri seseorang pengukir.
Jelas dapat kita lihat bahawa tumbuhan dan bungaan merupakan elemen-elemen alam semulajadi yang amat rapat dengan jiwa dan kehidupan orang Melayu. Jika diperhatikan kesemua elemen-elemen tersebut merupakan elemen-elemen yang terdapat pada sebatang pohon. Kesemua elemen-elemen ini pula turut menjadi sebahagian daripada, punca untuk tumbuh menjadi sebatang pohon yang lain. Dalam sistem pertanian terdapat pokok-pokok yang boleh ditanam daripada benih, daripada batang, daripada sulur, daripada kudup, daripada bunga, daripada daun dan daripada buah. Secara tidak langsung kesemua elemenelemen tersebut yang dijadikan elemen-elemen ukiran adalah merup akan elemenpunca untuk pokok yang lain. Ianya boleh dijadikan tunas kepada pokok baru dan memulakan kehidupan yang baru dan mengeluarkan pula elemen-elemen yang telah disebutkan. Maka falsafah yang terdapat disebalik sesebuah ukiran sebenarnya antara lain adalah tentang kehidupan.
Penutup Keunikan dan kehalusan hasilan karya seni ukiran Melayu membuktikan ketinggian nilai estetiknya. Namun begitu faktor modenisasi, faktor cuaca dan faktor masa menjadi ancaman terhadap
penerusan hayat dan
pelestariannya. Faktor-faktor tersebut menjadi antara
penyebab kepada semakin terhakisnya kepedulian, penghayatan dan apresiasi terhadap keunikan karya kesenian tradisi ini. Oleh itu, kesedaran tentang betapa bernilainya warisan seni ini harus dipupuk supaya ia tidak terus luput ditelan zaman.
Rujukan Norhaiza Noodin, Inovasi : Hubungkait Seni Ukir Kayu Dalam Masyarakat, Konvensyen Inovasi Kraf Kebangsaan 2004, Hotel Prince, Kuala Lumpur, 28 Feb. 2005. http://senivisual1.blogspot.com/2009/11/ukiran-kayu.html http://www.scribd.com/doc/5468856/Falsafah-disebalik-Keris-Melayu
