pg. 1
pg. 2
pg. 3
pg. 4
1. NOCIONI I SË DREJTËS CIVILE E drejta civile është degë pozitive e së drejtës që përfshinë tërësinë e normavejuridike normavejuridike te cilat rregullojnë marrëdhëniet shoqërore me karakter pasuror, respektivisht marrrdheniet marrrdheniet shoqerore qe ne fillim nuk kane karakter pasuror por qe ne instanc te fundit marrin karakter pasuror. Lidhur me të drejtën civile profesor Finzhgar shkruan se „ lëndë e së drejtës civile janë marrëdhëniet pasurore që lindin në lëmin e qarkullimit të mallrave dhe nën ndikimin e ligjit të vlerës, pastaj disa veti juridike personale të subjekteve juridike që marrin pjesë në marrëdhëniet pasurore të caktuara, si dhe të drejtat e personalitetit (të drejtat personale jo pasurore) që mbrohen me metodën dhe mjetet e së drejtës civile“. „E drejta civile në kuptimin objektiv është degë e së drejtës private e cila si tërësi e rregullave juridike i rregullon ato marrëdhënie pasurore në të cilat njerëzit për objekt të marrëdhënies civile- juridike juridike kanësendet, premtimet ose pasurinë“. 1a. E drejta civile si disiplinë disiplinë shkencore studimi shkencor I të drejtës civile është më I vjetri midis disiplinave shkencore-juridike. shkencore-juridike. Edhe në Romë shkenca juridike është identifikuar një kohë të gjatë me shkencën civile juridike. Në mesjetë në të vërtetë në kuadrin e së drejtës së kanoneve (kishtare), u paraqitën edhe pikëpamje të reja mbi të drejtën penale. Megjithëkëtë, Megjithëkëtë, theksi kryesor u vi mbi studiminshkencor studiminshkencor të së drejtës civile. Vetëm më vonë u ndanë dhe u bënë të pavarura disiplinat shkencore në degët tjera të së drejtës. E në këtë kuadër hyn edhe e drejta civile si disiplinë shkencore shkencore e cila përfshinë studimet që I referohen marrëdhënieve marrëdhënieve shoqërore me karakter pasurore. 2. EMËRTIMI I SË DREJTËS CIVILE Emërtimi i së drejtë civile në një mënyrë rrjedh prej fjalës latine ius civiles që rregullonte marrëdhëniet midis qytetarëve qytetarëve romakë. Emërtimi e drejta pasurore e ka burimin nga marrëdhëniet shoqërore me karakter pasuror, Andaj përkrahësit përkrahësit e këtij emërtimi theksojnë se, kjo degë e së drejtës duhet të quhet e drejtë pasurore, si emërtim më I drejtë me subjektin e marrëdhënies juridiko-c juridiko-civile. ivile. Emërtimi e drejta private, është mjaft I përhapur dhe është I lidhur drejtpërdrejtë me ndarjen e të drejtës në ius privatum dhe ius publicum që ishte karakteristikë e së drejtës romake. Me të drejtë thuhet se juristët që merren me të drejtën civile quhen civilistë andaj edhe emërtimi I e drejtë civile është I drejtë. 3. OBJEKTI, METODA METODA DHE SISTEMI SISTEMI I SË DREJTËS CIVILE CIVILE - 3a. Objekti I së drejtës civile civile E drejta civile studion marrëdhëniet juridiko-civile. juridiko-civile. Pra është tërësi normash juridike civile me të cilat rregullohen marrëdhëniet shoqërore me karakter pasuror. Në teori thueht se, objekti I së drejtës civilejanë raportet shoqërore me karakter pasuror, si dheraportet tjera shoqërore që fillimisht nuk kanë karakter pasuror, por por në instancë të fundit edhe atom und të shprehen në vlerë pasurore. E drejta civile është degë e së drejtës dhe si e tillë ajo rregullon marrëdhëniet shoqërore shoqërore me karakter pasuror si dhe disa marrëdhënie shoqërore që fillimisht janë jo pasurore por në instancë të fundit shprehen si pasurore. E drejta civile edhe pse shpesh identifikohet me tëdrejtën private, ajo nuk është e njejtë. E drejta private është degë e së drejtës e cila rregullon edhe objektin e së drejtës civile por edhe objektin e disa degëve tjera të pavarura të së drejtës. E drejta civile eshte edhe ne lidhshmeri te drejte me ndarjen e pergjithshme te se drejtes private dhe pubilike pra ius pulblicum dhe ius privatum
pg. 5
3b. Metodat(parimet) Metodat(parimet) e së drejtës civile Në teorinë juridike si metoda të së drejtës civile zakonisht numërohen numërohen katër metoda (parime), të cilat janë të përbashkëta për tërë objektin e të drejtës civile. Këto parime të së drejtës civile janë: Barabarësia e palëve dhe barabarësia e vullneteve të tyre në raportin juridiko-civil; iniciativa e lirë e palëve në lidhjen e punëve juridiko-civile; sanksioni pasuror, dhe qarkullueshmëria e të drejtave subjektive civile. 4. Parimi I barabarësisë së palëve dhe barabarësisësë vullneteve të tyre është parimi I parë që na bënë me dije se, palët në raportin juridiko-civiljanë të
barabarta dhe vullneti I tyre është I barabartë. Ky parim nënkupton se, në të drejtën civile midis palëve gjithmonë ekziston koordinimi I vullneteve të tyre, çka nuk është karakteristike për të drejtën administrative, ku kemi subordinimin e vullneteve të palëve. 5. Iniciativa e lirë e palëve që disa e quajnë parimi I dispozivitetit nënkupton nënkupton se, krijimi I marrëdhënies marrëdhënies juridiko-civile lind në bazë të iniciativës së lirë të palëve, respektivisht me vullnetin elirë të palëve. Autonomia e lirë e vullnetit që manifestohet përmes iniciativës së lirë të palëve, nënkupton, se palët me vullnetin e vetë krijojnë, ndryshojnë dhe I shuajnë të drejtat e veta subjektive. 6. Sanksioni pasuror është parimi I tretë I të drejtës civile nënkupton se në rastet kur nuk përmbushet raporti juridiko-civil në pajtim me vullnetet e palëve kontraktuese, kontraktuese, atëherë si masë paraqitet sanksioni pasuror, që dmth, goditet masa pasurore e debitorit, e jo siq është në rastet tjera, personaliteti. Në të drejtën penale, si dënim ishte privimi nga liria, në të drejtën familjare do të ishte shkurorëzimi, ndërsa në të drejtën civile do të ishte përfushja e obligimit të marrë nga masa pasurore e debitorit përmes rrugës gjyqësore. të drejtat civile mund të barten nga një subjekt subjekt I së drejtës në subjektin tjetër. 7. Qarkullueshmëria (barjta) e të drejtave subjektive civile nënkupton parimin se të Pra të drejtat civile-subjektive janë të drejta që janë të qarkullueshme. Titullari I së drejtës mund të bart vetëm ato të drejta subjektive civile të cilat I ka edhe vetë. Kjo është e njohur që nga e drejta romake, kur thuhetj: “nemo ad alium plus i uristransferre poest quam ipse possidat”, që dmth “ askush në tjetrin nuk mund të bartë më shumë të drejtanga ato të drejta të cilat vetë I disponon”, në qarkullimin ekonomik dhe juridik nga një titular në tjetër.
8. Sistemi I të drejtës civile Lidhur me sistemin e së drejtës civile ekzistojnë dymënyra tradicionale: tradicionale: sistemi institucional dhe sistemi pandect. Sipas sistemit institucional I cili prejardhjen e ka nga juristi I njohur romak Gaji, e drejta civile ngahet në tri pjesë: Persona (personae), Sende (res) dhe Padi (actiones) Për dallim nga sistemi Institucional, ekziston edhe sistemi pandect, pandect, I cili është përvetësuar në të drejtën gjermane, por natyrisht edhe ky system prejardhjen e ka nga e drejta romake, sepse lidhet drejtpërdrejt me emrin e J ustinianit (edhe kosova a ka kete lloj sistemi - pra sistemin pandect). Sipas këti sistemi e drejtacivile ndahet në katër pjesë: Pjesa (e drejta) sendore, Pjesa (e drejta) e obligacioneve , Pjesa (e drejta) familjare dhe Pjesa (e drejta) e trashëgimit. Sistemi i së drejtës civile nënkupton tërësinë e dispozitave dhe rregullave juridike që janë të përbashkëtëa për të gjitha degët e së drejtës civile. Ndryshe këtë pjesë e quajmë pjesa e përgjithëshmee përgjithëshmee së drejtës civile, ose hyrje në të drejtën civile. 9. Institucionet themelore të së drejtës civile Në të drejtën civile ekzistojnë shumë institute juridike. Me institute juridik kuptojmë tërësinë e normave juridike që rregullojnë një lëmi të caktuar. Institucionet themelore themelore në të drejtën civile konsiderohen: pronësia (që është karakteristikë karakteristikë për të drejtën sendore), kontrata (që është karakteristike për të drejtën e detyrimeve), testamenti (qe eshte karakteristik për të drjtën trashëgimore).
pg. 6
10. E DREJTA DHE EKONOMIA E drejta dhe ekonomia kanë ndikime reciproke. Qdo marrëdhënie shoqërore bëhet raport juridik kur ajo marrëdhënie rregullohet në mënyrë juridike dhe sanksionohet sanksionohet juridikisht. Pronësia si institute juridiktitullarit sendit që është object I pronësisë I ofron edhe vlera ekonomike. Pronësia si e drejtë absolute dhe nocion juridiko-abstrakt paraqitet paraqitet për qëllime ekonomike. Kur këto qëllime ekonomike normohen me norma të caktuara, atëher pronësia është pushtet frakti dhe juridik mbi sendin e caktuar, e ky pushtettitullarit I sjall vlera pasurore në mënyrë të drejpërdrejtë apo tërthorazi. 11. E drejta civile dhe kodifikimet më të rëndësishme në botë E drejta civile si degë e veqantë e së drejtës që rregullonte një lëmi juridike shumë të gjerë, shprehte nevojën për një kodifikim të saj. Shtetet me një system juridik të zhvilluar zhvilluar kaluan nga rregullimi rregullimi parcial parcial I së drejtës drejtës civile më ligje të veqanta, veqanta, në rregullim të tërësishëm tërësishëm përmës kodeve kodeve civile. civile. Kodet më të rëndësishëme në botë numërohen: Kodi Civil Francez I vitit 1804, Kodi I Përgjithshëm I Austrisë I vitit 1811, Kodi Gjerman I vitit 1900, Kodi civil Zviceran I vitit1970, Kodi civil Sovjetik Ivitit 1922 etj. (Code Civile)është kodi më I rëndësishëm I të drejtës civile. Është nxjerrë në Francë. Është aprovuar në vitin 1804 dhe bëri rregullimin e - Kodi civil (Code marrëdhënieve marrëdhënieve juridiko_civile në një nivel shumë të lartëjuridik. Kodi Civil mbështetjen e vet e ka në të drejtën romake dhe në të drejtën zakonore franceze. Kodi njihet me emrin Kodi I Napoleonit, për shkak të rolit që ai pati në nxjerrjen e tij. - Kodi Civil Austriak I vitit 1811 është kodi më I rëndësishëm që u nxorr në fillimtë shek XIX. Mbështetet në parimet e së drejtës romake dhe ështëshkruar më nje gjuhë të kuptueshme. Kodi Civil Austriak është zbatuar edhe në territoret territoret e ish J ugosllavisë dhe lirisht mund mund të thuhet se dispozitat e tij si rregulla të së drejtës civile mund të zbatohen edhe sot. - Kodi civil Gjerman Si kod më bashkohor I cili u nxorr në vitin 1900, përmban edhe shumë institucione juridike, të cilat nuk I njihete KOdi Civil Francez. Kodi Civil GJerman ka pësuar ndryshimedhe plotësime të shumëta. Pati ndikimin e vet në nxjerrjen e kodeve dhe legjislacioneve civile civile të shumë shteteve tjera. - Kodi civil Zvicerran Ky kod është aprovuar aprovuar në vitin 1907. Në Zvicërr, pjesa e të drejtës civile civile –detyrimet janë rregulluar me kod të veqante që nuk është karakterisitke për shtetet e tjera. Kodi Zvicerran pari ndikim në nxjerrjen e kodeve të shteteve tjeradhe lirisht mund të thu het se Kodi Civil Turk I vitit 1926 është një kopje e Kodit C ivil Zvicerran. - Kodi Civil I Shqipërisë U nxor në vitin 1929 kohë që I përket Mbretërisësë Ahmet Zogut, Zogut, dhe është I inspiruar nga kodi Civil Francez, Italian dhe ai zviceran. Ky kod mundësoi të rregullohen marrëdhënietjuridike-civile marrëdhënietjuridike-civile në mënyrë më të hollësishme. hollësishme. Mirëpo ndryshimet në sistemin juridik të Shqipërisë krijuan një legjislacion legjislacion tjetër të pavarur të Shqipërisë pasvitit 1945 për të dalë në një sistem juridik të pas viteve 1990 dhe të nxirret një kod I ri civil që konsiderohet modern. Kodi I ri Civil I Republikës së Shqipërisë është miratuar në vitin 1994 dhe hyri në fuqi me datën 29.07.1994.
pg. 7
17. E Drejta civile dhe e Drejta familjare Deri sa në të kaluarën e drejta familjare ishte pjesë e së drejtës civile tani këto janë të ndara ndërmjet tyre. E drejta civile ka si objekt raportet e mallrave. E drejta familjare ka objekt studimi një lëmi krejt tjetër të marrëdhënieve shoqërore, këto marrëdhëniejanë jeta bashkëshortore bashkëshortore dhe familja, të cilat ekzistojnë në qdo shoqëri njerëzore. Ndërsa e drejta civile ekziston ekziston në shoqërinë në të cilën ekziston një sistem i caktuar ekonomik, gjegjësisht gjegjësisht në sistemin ku ekzistojnë raportet e mallrave, ndërsa e drejta familjare ekziston në qdo shoqëri, qka do te thotë se e drjeta familjare i paraprinë të drejtës civile p.sh E drejta civile në kohen e feudalizmit është e një vëllimi të ngushtuar p.sh në Bizant, ndërsa e drejta familjare në feudalizëm është degë shumë e rënësishëme. Përveq objektit që i dallon këto dy lëmi të së drejtës këto kanë dallime të tjera p.sh Në të drejtën familjare nuk ekziston sanksioni ekonomik (pasuror) por atje është sanksinoi tipik shkëputja e dhunëshme e lidhjes juridike (martesës)shkurorzimi, (martesës)shkurorzimi, përvetësimi, të marrurit e pushtetit atëror. 18. E drejta civile dhe e drejta administrative administrative Këto janë dy degë të vjetra të drejtësisë dhe gjithashtu krejtësisht të kundërta për nga objekti dhe metoda e r regullimit. Këto dy lëndë paraqesin dy lloje themelore të rregullimit juridik të marrëdhënieve shoqërore. shoqërore. Përmendim se të drejtën civile e karakterizon karakterizon metoda e barazisë së palëve, koordinimi I vullnetit të tyre bashkë me sanksionin pasuror. Përtë drejtën administrative administrative është karakteristikë metoda e nënshtrimit të palëve-subordinacionit palëve-subordinacionit të tyrë bashkë me sanksionin personal pa marrë parasysh intenzitetin e këti sanksioni. E përbashkët të këto dy lëndë mund të konsiderohet ajo se edhe njëra edhe tjetra rregullojnë një lëmë të njejtë të jetës shoqërore, marrëdhëniet marrëdhëniet ekonomike, më konkretisht e drejta administarive rregullon rregullon një lloj të marrëdhënieve marrëdhënieve pasurore. 19. E drejta civile dhe e drejta e punës Dikur marrëdhëniet e punës i rregullonet e drejta civile. civile. Sot e drejta e p unës është degë e pavarur e së drejtës e cila është formuluar në fillim të shek XIXsi rezultat i intervenimit më të madh të shtetit në rregullimin e marrëdhënieve të punës. Marrëdhëniet e punës dikur rregulloheshin nga e drejta civile sepse kjo i konvenonte klasës sunduese-kapitaliste,nga sunduese-kapitaliste,nga shkaku se i mundesonte të shfrytëzonte më lehtë klasën punonjëse – sepse nuk ekzistonte kurrfarë marrveshje në bazë të barazisë së palëve, sepse mjetet e prodhimit gjindeshin në duart e një personi dhe kjo mundësonte eksploatimin e punëtorit. Kshtu që, te ne marrëdhëniet e punës i rregullon e drejta e punës si degë e veqante e drejtësisë. 20. E drejta civile dhe e drejta tregtare E drejta tregtare paraqet një tërsi të pavarur që ka dalur-buruar nga e drejta civile. E drejta ekonomike në të kaluarën është quajtur e drejtë tregëtare. Në kushtet e sodit e drejta tregtare është lëndë qërregullon marrëdhëniet pasurore në mes personave juridik-shoqëror. juridik-shoqëror. E drejta ekonomike në ate pjesë me të cilën rregullohen marrëdhëniet marrëdhëniet kontraktuese, edhe përgjegjësia materiale materiale në esence është e drejtë detyrimore. Për këtë konsiderohet se e drejta ekonomike kishte për të qenë pjesë e të drejtës civile. 21. E drejta civile dhe e drejta ndërkombëtare ndërkombëtare private E drejta ndërkombëtare private është degë e pavarure drejtësisë e cila merret me zgjidhjen e kontesteve të lëmisë pasurore-juridike ku këto marrëdhënie përmbajnë elementin e huaj. E drejta ndërkombëtare private nuk jep dispozitat e veta të veqanta materialo-juridike për rregullimin e marrëdhënieve, por vendos (përcakton se cilat prej normave ekzistuese të së drejtës civile, të njërit apo shtetit tjetër do të zbatohen në rastin konkret, gjegjësisht në marrëdhënien marrëdhënien e dhënë.
pg. 8
22. E drejta civile dhe e drejta e procedurës civile Lidhjet dhe kufijtë e së drejtës civile me degët tjera të drejtësisë – E drejta civile ka lidhje edhe medisa degë të drejtësisë, por për arsye të zhvillimit shoqëror, sidomos gjatë shekullit XX disa degë të së drejtës publike depërtuan në atë civile, duke ndryhsuar mjaft shumë disa institucione të saj, nga ana tjetër paraqitën degë të reja të drejtësisë. E drejta tregtare në drejtësinë borgjeze ekziston e drejta tregtare tregtare si degë e veqantë e së drejtës civile. Ajo trajton marrëdhëniet marrëdhëniet civile – juridike nëtregëti, pozitën juridike të tregtarëve, pastaj falimentimin dhe marrëdhëniet nga kambiali kambiali e çeku. Tek ne dhe në disa drejtësi të tjera, e drejta civile dhe tregtae janë dy degë të ndara të drejtësisë. 23. E drejta private ndërkombëtare Mund të ndodh që një raport civil-juridik të ketë ndonjë elementë të huaj, kështu që të mos e rregulloj vetëm e drejta e një shteti por e drejta e dy apo më shumë shteteve p.sh nëse primusi blen ndonje send prej sekundusit,në ish Jugosllavi me kusht që të bëhet, edhe pagimi, edhe dorëzimi i sendeve. 24. Burimet e së drejtës civile Burimet e së drejtës civile ndahen ndahen në: Burime materiale materiale dhe Burime formale përcakton normat, gjegjësisht vullneti I klasës sunduese në secilin shtet. shtet. Para luftës e drejta civile si dhe drejtësisa Burim material është fuqia shoqërore që përcakton përgjithësisht u shërbente klasës borgjeze.Drejtësia jonë jonë e sotëshme e edhe e drejta civile është shprehje e vullnetit të të gjithë punuesve të ventit. Burimet Formale ato forma në të cilat paraqiten normat I quajmë burime formale të së drejtës. Burimet formale formale të së drejtës janë: ligji, zakoni, praktika gjyqësore dhe shkenca juridike. 25. Ligji- Qëndrimi I Ligjit ndaj burimeve tjera të së drejtës civile Në të drejtën civile burime të drejtësisë nuk janë vetëm ligjet në kuptimin e vërtetë, dmth aktet normative që I nxjerr kuvendi si organ legjislativ. Tek ne ngjet shumë shpesh që jo vetëm dekretligjet, por edheaktet tjera normative me fuqi më të ulët se ligji, të ashtuquajturat akte nënligjore, si urdhëresat, e madjeedhe rregulloret, vendimet, vendimet, udhëzimet e kryetarëve e të pleqsive të ndryshme, drejtorive etj, të përmbajnë dispozita materiale-juridike nga e drejta civile. Në teorinë sovjetike është konsideruar se ligji është burim I vetëm I drejtësisë e edhe I së drejtës civile. Ky qëndrim është mekanik dhe nuk I përgjigjet realitetit. Praktika jonë përgënjeshtropi pohimin se ligji është I vetmi burim I së drejtës civile. Praktika civile-juridike zhvillohet zhvillohet para gjyqeve. Këto janë atoorgane shtetërore përmes të cilave bëhet zbatimi I normave civile-juridike. Shtohet pyetja a gjykojnë gjyqeet tona në bazë të dispozitave ligjore? Kësaj pyetje I përgjigjemi negativisht, negativisht, para se gjithash për arsye vetëm një materie e vogël nga e drejta civile rregullon me ligj edhe akte të tjera nënligjore. retroaltive. Palët kur vihen në ndonjë raport juridike, kanë 26. Retroaktiviteti i ligjeve civile: Në drejtësi ekziston parimi që ligjet të mos veprojnë në mënyrë retroaltive. parasysh drejtësisnë positive, që në atë moment është në fuqi. Për këtë arsye është që ligjitë mos veproj në mënyrë retroactive.Ekzistojnë situate situate kur ky parim nuk munt të zbatohet me konsekuencë. Kjo ndodhe më së shpeshti kur një punë juridike është përcaktuar gjatë kohës kur ligji I vjetër ka qen në fuqi, por prodhon veprime pët të ardhmen kur ligji më I ri hyn në fuqi. 26a. E drejta zakonore: në vendet moderne e drejta e shkruar (ligji) po e shtynë në plan të dytë të drejtën zakonore. Ekzistojnë disa vende siq është Anglia ku ligje në të drejtën civile nuk ka, dhe sipas mendimit të disave, mbretëron vetëm e drejta zakonore. Në kontinentin evropian në vendet borgjeze, e drejta zakonore zbatohet në mungesë të dispozitave ligjore.
pg. 9
27. Uzansat: Zakonet tregtare të tubuara dhe të sistematizuara në përmbledhje quhen uzansa. uzansa. Në vendet borgjeze uzansat I publikojnë korporacionet korporacionet
etregtarve dhe të industrialistëve. Pra ato janë tënatyrës dispozitive dhe palët me vullnetin e vet mund ti ndryshojnë. Uzansat parashohin p.sh se si ndonjë prodhim dërgohet, paketohet, paketohet, sa guxon të ketë mbeturina si dhe ku ruhet. Përveq këtyre uzansave të veqanta ekzistojnë edhe uzansat e përgjithëshme. Ato në një pjesë të madhe nuk janë zakone juridike, eas zakone juridike relevante, në tregti në tërësi, porkëto janë rregulla juridike që I përmbajnë ligjet civile dhe tregtare. 28. Interpretimi i ligjeve: është problem I përgjithshëm I zbatimit të ligjeve pasiqë dihet që ligji është I shkruar, I shprehur me kuptim, I përcaktuar dhe ai nuk ndryshon kurse jeta ndryshon, paraqiten gjithmonë situate të reja të cilat ligjvënësi nuk ka mundësi ti parashoh.Kemi parashoh.Kemi interpretimin zyrtar dhe atë gjyqësor. - Interpretimin zyrtat të ligjeve e bëjnë organet përkatëse shtetërore shtetërore me qëllim të zbatimit të tyre. Interpretimi zyrtar mund të jetë gjyqësor në qoftëse e bënë gjyqi me rastin e gjykimit, dhe legal kur e bënë organi që e ka aprovuar, apo organi I veqantë I autorizuar nga organi ligjdhënës. - Interpreitmi gjyqesor në doktrinën e vjetër deri ka mesi I shek të kaluar ka ekzistuar botëkuptimi segjyqtari me rastin e interpretimit të ligjit duhet të gjejë dëshiren e ligjdhënësit. Ky botëpuptim ka qëne pasje e mësimeve të shkollës së të drejtës natyrore. Përkundër këti botkuptimi se në interpretimin e ligjeve nuk është e rëndësishëme të dihet qka deshiligjedhënësi kur nxorri ndonjë dispozitë por qfarëdispozitet do të nxirrtë sikur të jetonte kohen kurshqyrohet kontsti konkret. Teknika e interpretimit të ligjeve interpretimi iligjeve mund të jetë gramatikor, logjik, sistematik dhe historik. zbraztësirat juridike. Në qoftë se në të drejtën civile nuk ka dispozitë 29. Analogjia paraqet mënyrën kryesore të interpretimit me anën e të cilës plotësohen zbraztësirat ose rregull ekskluzive, kontesti kontesti zgjidhet përmes analogjisë. Pra analogjia është zbatim I ligjit në ato raste që ligji nuk I parasheh, por të cilat janë të ngjashme me rastet që ligji I parasheh. Nëse rasti është paraparë në ndonjë dispozitë tjetër, atëher kemi analogjinë ligjore. Në qoftëse rasti nuk është paraparë në ndonjë dispozitë por duhet të nxirret nga parimet më të përgjithëshme të sistemitcivil-juridik, sistemitcivil-juridik, atëher kemi analogjinë analogjinë juridike
30. Praktika gjyqësore Është e qarte se roli I gjyqtarit në interpretimin e ligjit nuk ëhstë vetëm pasiv por edhe aktiv krijues. Pastaj dihet se intepretimin që e bën gjyqtari duke e kryer detyrën e tij nuk është qëllim për vetëveten por për arsye të zbatimit të së drejtës. Ky zbatim I së drejtës quhet praktikë gjyqësore. Në qoftë se praktika gjyqsore do të nxirret si burim I së drejtës, vendimet e gjyqëtarit nëdisa raste do të vlenin si rregull e përgjithëshme edhe për rastet e tjera e jo vetëm për rastin konkret. 30a. Shkenca juridike: As autorët borgjezë nuk e konsiderojnë shkencën juridike si burim të drejtpërdretë, por vetëm vetëm si burim indirect të drejtësisë. Edhe tek ne shkencën juridike mund ta marrim si burim indirect të drejtësisë. Duke kritikuar të drejtën ekzistuese ekzistuese dhe duke propozuar shkencën juridike, kjo ndikon shumë edhe në krijimin e së drejtës së shkruar.
pg. 10
31. RAPORTI CIVIL – JURIDIK JURIDIK - E drejta në kuptimin objektiv dhe subjektiv Siç dimë e drejta është tubim i normave juridike qërregullojnë marrëdhënie të caktuara shoqërore. - E drejta objektive – të gjitha normat të cilat rregullojnë një raporttë caktuar shoqëror i quajmë institut juridik p.sh kemi institutin juridik të pronësisë që përfshinë të gjitha normat që kanë të bëjnë me pronësine. Kemi institutin e përfaqësisë, testametit, testametit, kontratës etj. - E drejta subjektive – Ato të drejta që individi ose grupi i individëvedmth subjektet e së drejtës, e nxjerrin prej normës prej të drejtës obligative, e quajmë të drejtë subjektive. P.sh fëmiju ose prindiëshë i paaftë për punë, kërkon mbajtjen e tij, ai ka të drejtë subjektive që të nxjerr nga dispozita që e rregullojnë detyrimin për mbajtjen e së drejtës obligative. 31a. Fuqia juridike ekziston atëher kur nuk ekziston e drejta të cilës i përgjigjet ndonjë detyrim, por ekziston mundësia e një personi që me deklarimin e vullnetit të tij ndikon në krijimin, ndërrimin e ndonjë të drejtë subjektive, p.sh kur dikush është trashëgimtar e deklarohet se nuk e pranon trashëgimin. 31b. Gjendjea juridike ekziston atëher kur ekzistojnë disa elemente, rrethana juridikisht relevante, të cilat në të ardhmen shëndërrohen në të drejtën subjektive p.sh prindërit janë në gjendjetë veqantë juridike ndaj fëmijës që duhet ti mbajë, nëse nuk mund të mbahen vetë. 31c. Pozita juridike ose statusi është është grumbull i rrethanave lidhur me një personqë ndikon në realizimin dhe mbrojtjen e të drejtave të tij subjective. 32. E drejta subjektive e shikuar si raport juridik – – Eshte e ditur se e drejta subjektive është gjithmonë raport midis shumë personave, raport shoqëror, raport midis njerzëve e jo raport midis njerzëve dhe sendeve. Nëse këtë raport e shikojmë, jo vetëm nga pikpamja e bartësit të kësaj të drejte subjektive, por edhe nga pikpamja e bartësit të obligimeve, atëher do të kemi raportin juridik në të drejtën civile p.sh pronësia është e drejtë subjektive nëse shikohet shikohet nga pikpamja e titullarit të asaj të drejte. Raporti juridik mund të jetë i ndryshëm për nga lloji, mënyra e krijimit sipas veprimit, për kah koha që zgjatë etj. Sa i përket raportit juridik ato janë:a) Personat që janë bartës të të drejtës dhe obligimeve dhe b) vetë këto të drejta dhe obligime. 33. Subjektet e së drejtës Subjekti i së drejtës është bartësi i të drejtave dhe detyrimeve. Subjekte të së drejtës mund të jenë presonat e ndryshëm fizik ose kolektivitet, kolektivitet, grupet bashkësitë e personave fizik të shikuar si tërësi. Aftësia e personave fizik ose juridik që të jenë bartës të së drejtave dhe detyrimeve quhet aftësi juridike. Me fjalë të tjera aftësia juridike don të thotë të jesh subject në të drejtën, kjo është mundësi që të kesh të drejta dhe detyrime. Aftësia për të vepruar është aftësi që me deklarimin e vullnetit të vet të fitoj të drejta dhe detyrime dhe përgjithësisht të ndërrmarrin veprime juridike. 33a. Aftësia juridike dhe e veprimit: Aftësia e presonave fizik dhe juridik, që të jenë bartës të së drejtës dhe detyrimeve quhet aftësi juridike. Ndërkaq aftësia për të vepruar është aftësi që me deklarimin e vet të vullnetit të fitojnë të drejta e detyrime dhe përgjithësisht të ndërrmarin veprimejuridike. Secili subjekt me vetë atë që është subjekt, ka aftësi juridike, por nuk është e thënë se ai duhet të ketë patjetër edhe aftësi për të vepruar. Kështup.sh fëmiu i posalindur është juridikisht i aftë. aftë. Ai p.sh menjëher mund të trashëgojë, të marrë si dhuratë dhuratë ndonjë send dhe dhe me këtë të fitoj të drejtën drejtën subjective, në rastin konkret konkret të drejtën e pronësisë.Por ai akoma nuk është I vetëdijshëm, nuk mund të fitoj të drejtën subjective me veprimin e vet, por me veprimin e ndonjë personi tjetër-të përfaqsuesit (prindit,kujdestarit) etj.
pg. 11
34. Personat fizik Kuptimi – Sipas të drejtës sonë të sotëshme të gjithë personat fizik posa lindin behen subjekt të së drejtës. Shikuar historikisht, personat fizik nuk janë konsideruar subjekt i së drejtës p.sh në të drejtën romake skllavët nuk kanë qenë subjekt i së drejtës por objek i së drejtës ( res –send) Veprimi i personit fizik Që personi fizik të jetëjuridikisht i aftë, nevoitet të lind i gjallë, gjegjësisht të jep shenja jete. Ndërkaq fëmiu i lindur parakohe, që sipas rregullave mjeksore gjyësore gjyësore nuk mund te jetoj,megjithëse me rastin e lindjes jep shenja jete, nukduhet të konsiderohet në drejtësi. Që personi fizik të fitoj aftësinë juridike, nevoitet të ketë formën e njeriut dmth të mos ketë lindur si i ashtuquajtur monstrum. Pushimi i aftësisë juridike – Aftësia juridike vazhdon deri sa personi fizik të jetë i gjallë dhe ndërprehet me vdekjen e tij ose shpalljen i vdekur. 35. Aftësia për të vepruar e personave fizik Sipas të drejtës sonë personat fizik veprojnë sipas rregullit madhorë kur mbushin 18 vjet, apo kur fëmiju para mbushjes së moshës madhore martohet. Personat deri në moshën 18 quhen të mitur dhe të paaftë për të vepruar. Por paaftësia e tyre për të vepruar nuk është e njejtë. Personat që janë në moshën 14 vjeqare apo të miturit e rinjë janë krejtësisht të paaftë për të vepruar, kurse personat prej moshës 14 vjeq gjer në moshën 18 vjet ose të miturit më të vjetër janë të aftë per të vepruar në mënyrë të kufizuar. 36. Atributet e personit fizik Personat fizik kanë disa atribute që shërbejnë për identifikimin, shënimin, caktimin juridik të atyre personave. Këtoatribute janë nganjëher disa të drejta subjektive të lidhura për personin fizik p.sh emri, nganjëher gjendja juridike por në qdo rast janë të lidhura sidomos për subjektivitetin juridik të personave personave fizik. Si atribute atribute të personit fizik janë: emri, vendbanimi, vendëqëndrimi, vendëqëndrimi, shtetësia, shtetësia, librat e gjendjes civile. civile. 37. Personat juridik Krijesat e tilla të cilave iu është njohur cilësiae subjektit juridik quhen persona juridik. P.sh kur blejmë ndonjë sent prej primusit midis nesh krijohet raporti juridik. Secili prej netë dyve në këtë raprort ka të drejta dhe detyrime. detyrime. Në jetëntonë të përditëshme takojmë takojmë shumë shpesh shpesh persona juridik. juridik. Nëse në mëngjes mëngjes blejmë gazetën, vihemi në raport juridik me përfaqësuesin e ndërmarrjes për shpërndarjen e shtypit që gjithashtu është person juridik, vozitemi me trenin që I përket ndërrmarjes elektike komunikative komunikative etj. Person juridik është vetëm ai kolektiv njerëzish të cilët kanë një farë pasurie dhe masë pasurore dmth tubim të vlerave ekonomike me qëllim të kryerjes së ndonjë veprimtarie ekonomike. ekonomike. Në të drejtën borgjeze ekzistojnë dy lloje themelore të personave juridik: shoqatat dhe institucionet. 37a. Shoqatat Ekzistojnë atëher kur kemi shumë persona dhe bashkohen me qëllim të arritjes së ndonjë qëllimi ekonomik, kulturor, kulturor, sportive. Bashkimi I këtillë I individëve paraqet atëher një organizim të veqantë që në të drejtën civile njihet si tërësi njësubject unik. Shoqata ka anëtarët e vet, qëndrimine tyre ngaj shoqatës si tërësi si dhe marrëdhëniet reciproke midis shoqatës si tërësi si dhe marrëdhëniet reciproke midis shoqatës I caktojnë rregullat themelore ose statusi I shoqatës. 37b. Institucioni Tek Tek institucioni ekziston një masë e caktuar pronësore dmth tubim I vlerave ekonomike, që ka qëllim të caktuar. Ajo gjithashtu I është kushtuar arritjes së qëllimeve dhe interesave të disa njerëzve por ata njerëz të cilët plotësojnë disa qëllime, interesa interesa të veta nëpërmjet kësaj mas nuk janë organizativisht organizativisht aq të fuqishëm sa shoqata. Kjomasë pasurore shfrytëzohet shfrytëzohet në bazë të aktit të caktuar mbi themelimin.
pg. 12
37c. Krijimi I personit juridik që që personi juridik të ekzistoj e drejta positiveduhet të njohë këto marrëdhënie shoqërore: uniteti organizativ dhe masën pasurore
që përbëjnë personin juridik. Kjo njohje nga ana e së drejtës positive është e mundëshme në dy mënyra: nëpërmjet të paraqitjes dhe nëpërmjet lejes. Sistemi I paraqitjes ekziston atëher kur përnjohjen e personit juridik nga ana e së drejtës positive nevoitet që ai person juridik ti paraqitet pushtetit përkatës administrative. administrative. Organet e pushtetit kanëpër detyrë të marrin në dijeni ekzistimin e personit juridik, përveq atëher atëher kur qëllimet e tij janë antiligjore ose përgjithësisht të pa lejueshme. 37 q. Mbarimi i personit juridik Paraqitet Paraqitet atëher kur zhduken ato elemente që janë të domosdoshëme për ekzistimin e tij. Dmth në qoftë se zhduket uniteti organizativ, në qoftë se zhduket edhe pasuria epersonit juridik si dhe në qoftë se veprimtaria e personit juridik nuk kryhet sipas rregullave të paraqitura ose të lejuara, prandaj ai bëhet anti juridik gjegjësisht organ organ administrative që ka dhënë lejen atëher heq atë leje dhe ndalon punën e personit juridik. 37d. Shoqatat si persona juridik Te shoqata janë esenciale antarësia antarësia dhe qëllimet e caktuara caktuara në rregullat themelore që ajo antarësi antarësi me ndihmën e masës
pasurore të shoqatës dëshiron të realizoj. Organ karakteristik I shoqatës shoqatës është kuvendi I anëtarëve si organ më I lartë. Ai mbahet të paktën një her në v it dhe jep synimet e përgjithëshme për punën e tyre. Në qoftë se shoqata është e madhe për kuvend z gjedhen delegatët të cilët përfaqësojnë anëtarët. anëtarët. Kuvendi sipas rregullit z gjedh një organ operativ i cili udhëheq punën e përditëshme të shoqatës, zakonisht është kolektive dhe qyhet këshill drejtues ose ekzekutiv dhe një organ mbikqyrës. Kuvendi mund të zgjedh edhe organin individual – kryetarin, e kryetari mund të zgjedh edhe vetë këshilli drejtues prej anëtarëve të vet. Gjithmonë duhet të caktohet ndonjë person, zakonisht kryetari apo më shumë persona të caktuar, të cilët përfaqësojnë shoqatën në pikëpamje civile juridike sipas vetë statusit dhe nëemër të shoqatës kryejnë veprime dhe punë juridike. 38. Fondacionet si persona juridik: Në drejtësinë tonë të paraluftës fondacionet fondacionet kanëqenë formë e rëndësishëme e personit juridik. Ato janë në të vërtetë institucione private. Për themelimin e fondacionit janë nevojitur: deklarata e vunllnetit mbi themelimin e fondacionit dhe leja e organeve kompetente. Në drejtësinë e sotme, gjithashtu mund të ekzistojnë fondacionet, Për themelimin e fondacionit nevojiten poato kushte të paraluftës, deklarimi I vullnetit dheleja. Ato janë krijuar që dikush ta lë me testamentin e vet ndonjë masë pasurore për arritjen e ndonjë qëllimi të lejuar.
39. Objektet e së drejtës civile Objekt janë krejt ajo në qka është e drejtuar ndonjë e drejtë subjective, në qka ose llidhur me të cilën gjë realizohet ajo. 40. llojet e objektit të së drejtës civile- Objekt I së drejtës civile mund të jetë vetëm ajo që në mënyrë indirekte ose direkte mund të kufizohet në vlerat ekonomike, gjegjësisht gjegjësisht në të holla. Kjo I përgjigjetesencës së të drejtës civile, sidomos sanksionit të saj ekonomik. Këto objekte janë:sendet, vlerat e njerzëve, vlerat personale dhe produktet e frymës së njeriut .
pg. 13
41. Sendet- janë objekt më i rëndësishëm I së drejtës civile.Sendet janë pjesë materiale të natyrës mirëpo që një pjesë materiale e natyrës të jetë send në
kuptimin juridik –teknik të së drejtës civile nevoiten dy kushte: kushti fizik dhe kushti shoqëror. qëndron në atë që ajo pjesë e natyrës të jetë faktikisht apo në mënyrë vizuele në pushtetin tonë fizik, për këtë arsye hapësira e lirë ajrore, ujërat - Kushti fizik qëndron në oqeane planetet, meteorët nuk janë sende.Por ajri I komprimuar për përdorim teknik gjithashtu është send, ai gjendet në pushtetin tonë f izik. - Kushti shoqëror Do Do të thotë se pjesa e natyrës qëkonsiderohet si send në drejtësi duhet të jetë njëkohësisht mall nga pikpamja ekonomike. ekonomike. Atom und të jenë object të degëve tjera të drejtësisë p.sh të së drejtës administrative, por për nga pikpamja e të drejtës civile janë jashtë qarkullimit, qarkullimit, p.sh varrezat nuk janë sende në të drejtën civile dhe nuk mund të jenë object I qarkullimit civil-juridik ejt.
- Ndarja e sendeve Ndarja e sendeve është në të patundëshme dhe të tundëshme. I patundëshëm është ai send që nuk mund të transferohet prej një vendi në vend tjetër.E patundëshme është toka dhe krejt ajo që është e ndërtuar në tokë. Sendet tjera janë të tundëshme. Sendet e hargjueshme janë ato sende qëllimi I të cilave është që me një përdorim të shpenzohen ose tjetërsohen. Këto janë p.sh lëndët e para, ushqimi,të hollatetj. hollatetj. Për nga lloji, sendet mund të jenë të caktuara ose gjenerike, janë ato sende që caktohen dhe shënohen sipas llojit, numrit dhe sasisë p,sh drithi i gjinisë, dhe lloji përkatës. Sendet e patrup Disa autorë konsiderojnë edhe sende patrup. Ndarjen e sendeve pa trup e gjemë për herë të parë në të drejtën romake. Gaji me sende patrup nënkupton: të dejtën e trashëgimit, të gëzuarit e fryteve madje edhe të drejtën e obligacionit. obligacionit. Për arsye praktike nuk është e nevojshme të konsiderojmë të drejtën si sen të patrup. 43. Veprimet e njerëzve Janë gjithashtu për kah struktura e vet ekonomike mallra, por ato drejtësia prapë se prapë nuk i konsideron sende. Nuk është qdo veprim njerëzor lëndë e së drejtës civile, por vetëm ai që ndonjë mënyrë shprehet në mënyrë monetare, të kufizohet me të holla p.sh puna në organizimin e piknikut vullnetar nuk është lëndë e së drejtës civile, pastaj nëse dikush këndon në piknik atëher as ky nuk është objekt i së drejtës civile. Edhe mosveprimi i ndonjë personi domethënë rezervimi nga ndonjë veprimtari që përndryshe është lejuar, në qoftë se ky rezervim ka ndonjë interes ekonomik për palën tjetër mund të jetë lëndë e së drejtës civile. 43a. Vlerat personale nderi, shëndeti, dija, liria personale, integriteti fizik, shpirtëror dhe moral, sekreti personal, liria e vetëdijes etj, janë vlerat më të mëdha
në jetë. Vlerat ekonomike janë bazë etyre e domosdoshme, domosdoshme, kusht i domosdoshëm për ekzistimin e tyre por vetëm kusht. Vlerat personale janë të lidhura me personalitetin fizik dhe janë pjesë integrale e këtij personaliteti. Por edhe personat juridik mund të kenë disa vlera personale p.sh firma e ndërrmajes, zëri i mirë i personit juridik etj. 43b. Produktet e shpirtit njerëzor është krejt ajo që krijon apo përmes së cilës shprehet shpirti njerëzor, mendja, jeta emocionale e njeriut. Këto janë të arriturat ose realizimet shkencore apo artistike në prodhimtarinë materiale. Produktet e shpirtit njerëzor duhet ti dallojmë prej vlerave personale, sepse ato nuk paraqiten në vetë jetën e brendëshme shpirtërore të njeriut por objektivizohen.
pg. 14
KRIJIMI DHE MBARIMI I RAPORTEVE JURIDIKE 44. Faktet juridike Vetë dispozita vetë norma nuk është e mjaftueshme për krijimin e raportit juridik. Qdo raport jetësor dhe shoqëror përbëhet nga disa rrethana, fakte që janë reciprokisht të lidhura. Faktet juridike ndahen në ngjarje dhe veprime. -Ngjarjet si fakte juridikemund të jenë të ndryshme p.sh lindja, vdekja, kalimi i kohës së fatkeqësisë elementare, elementare, sëmundja psikike et. Rrufeja e mbyt kalin me vetë këtë mbaron e drejta e pronësisë mbi kalin. Në këtë pikëpamje rrufeja është fakt juridik - Veprimet e njerëzve si fakte juridike- si fakte juridike janë shumë më të rëndësishme, ato ndahennë veprime të lejuara dhe të palejuara. Veprimet e palejuara quhen Delikte dhe ato krijojnë obligimin që të kompensohet kompensohet dënimi që dikush e ka shkaktuar. Veprimet e lejuara i ndajmë në pajtim me drejtësinë dhe veprimet të vullnetit. Veprim në pajtim me drejtësinë është ai veprim njerë zor që nuk është I ndaluar por për kah drejtësia është I lejuar, por nuk është ndërruare me qëllim që të krijohet, ndërrohet ndonjë e drejtë. Veprime të vullnetit janë ato që ndërrmirren pikërisht me qëllim që të prodhohet ndonjë efekt objektiv juridik I lejuar nga drejtësia. Veprimet e vullnetit janë në të vërtetë deklarim I vullnetit. Deklarimi Deklarimi I vullnetit me qëllim të krijimit, ndërrimit ose mbarimit të raportit juridik është fakti më I rëndësishëm dhe më I shpeshtë. 46. Tubi I fakteve Është I rrallë rasti që vetëm një fakt juridik të shkaktoj krijimin, mbarimin, ose ndërrimin e ndonjë të drejtë objective gjegjësisht të raportit juridik, megjithse ka edhe raste të tilla, për për shembull gjetja e sendeve. Zakonisht Zakonisht kërkohen më më shumë fakte. fakte. Të gjitha faktet që duhet të mblidhen për krijimin, krijimin, mbarimin ose ndërrimin e ndonjë të drejtëpërbëjnë tubin e fakteve. 47. Supozimet dhe fiksionet : : Supozimet janë mjet shumë I dobishëm I teknikës juridike, sidomos asaj procese-juridike p.sh mirëbesimi mirëbesimi I posedimit supozohet supozohet dmth nga fakti s e dikush është posedues nxirretfakti se ai është posedues me mirëbesim gjersa të argumentohet e kundërta. Te fiksionet për dallim nga supozimet merret se ekziston një fakt që në të vërtetë nuk ekziston, kjo bëhet për arsye që të lehtësohet teknika juridike p.sh ekziston fiksioni se fëmiu I filluar është I lindur nëse është fjala për interesat e tij.
48. Klasifikimi i të drejtave Klasififikimi Klasififikimi i te drejtave behet ne absolute dhe relative 49. Të drejtat absolute Janë ato të drejta të cilat 1) të d rejtës së personit të autorizuar I përgjigjet obligimi I të gjithë personave të tjerë, 2) Numri I këtyre personave nuk është I caktuar, 3) obligimi I tyre është negative dmth qëndron në atë që personin e autorizuar të mos e pengoj në ushtrimin e autorizimeve të tij, 4) ky raport I titullarit ndaj të gjithë personavetë tjerë nuk është konkretizua. Te drejtat apsolute janë reale dhe personale drejta absolute që si object të vetin vetin të drejtëpërdrejtë drejtëpërdrejtë kanë sendet. sendet. Nga pronësia private private janë nxjerrë nxjerrë edhe dy të drejtareale, drejtareale, - Të drejtat reale janë ato të drejta servituti dhe pengu. Kjo e drejtë ka të bëje me ato objekte të pronësisë shoqërore - Të drejtat personale përfshijnë1) të drejtat personale personale që kanë të bëjnë me statutin statutin civil – juridik të një personi. Këto janë të drejta personale nga marrëdhëniet familjare si dhe statuset personale, personale, legjitimiteti, mosha madhore, aftësia juridike dhe e punës etj. 2) të drejtën e personalitetit ose të drejtën në kuptim më të ngushtë. Këto janë të drejta objectI të cilave është prona personale. 3) të drejtën personale object I së ciës është produkti I shpirtitdhe mendje së njeriut. Këtë grup të drejtave I quajmë edhe të drejt të autorit.
pg. 15
49c. Të drejtat e personalitetit ose ose të drejtat në kuptim të ngushtë janë të drejta, object I të cilave është prona personale. Të drejtat e personalitetit janë: vlera
morale dhe ideore. Të marrim shembull integritetin fizik. Nëse dikujt I shkaktohet lëndimfizik, lëndimfizik, I lënduari sigurisht ka pësuar dëm mor al, sepse I është cenuar një vlerë morale. Por nga ky lëndim shkaktohet edhe një dëm pasurie, sepse nuk ka mundur të punojë një kohë të caktuar ose është pakësuar aftësia për punë. 49d. E drejta e autorit Përfshinë Përfshinë të gjitha produktet e shpirtit që quhen edhe vepër e autorit. Këtu hyjnë: librat, broshurat, artikujt dhe shkrimet e tjera të muzikës, dramës etj. Të drejtën e autorit e përbëjnë ato të drejta objekti i të cilave nuk ështëndonjë vlerë personale por ndonjë produkt i mendimit, mendjes, frymës së njeriut. Këto të drejta kanë të bejnë me ndonjë punë shkencore, vepër letrare, pikturë skulpturë etj. 49e. E drejta e shpikjes mund të bëjë me shpikjen dhe me përparimin teknik. Shpika është zgjidhje e re e problemit teknik, që mund të zbatohet në veprimtari industriale apo në ndonjë veprimtari tjetër ekonomike. Përparimi Përparimi teknik ësht zgjidhje teknike earritur me përdorimin racional të mjeteve të njohura teknike dhe veprimeve teknologjike. teknologjike. 52. Të drejtat relative (obligative)
Sistemi i të drejtave relative apo e drejta obligative si degë e së drejtës civile përbën degën më të gjerë dhe teknikisht më së shumti të përpunuar të së drejtës civile pasurore. Kjo e drejtë quhet edhe e drejtë e obligacionit sepse qdo e drejtë relative i përgjigjet një obligimi përkatës. Në të drejtën e obligacionit ekzistojnë dy palë: pala e autorizuar që quhet kreditordhe pala e obliguar që quhet debitor. Obligimi i debitorit shikuar nga ana e kreditorit quhet kërkesë. Praobligimi Praobligimi dhe borgji janë kuptime korelative – ajo që për debitorin është obligim, për kreditorin është borgj. ekzistojnë dy palë: pala e debitorit dhe kreditorit. Zakonisht në anën e debitorit dhe kreditorit kreditorit gjendet 52a. Personat në raportin e obligacionit Në obligacion ekzistojnë nga një person – debitori dhe kreditori. Ndërkaq në secilën anë mund të ketë më shumë personap.sh më shumë debitorë dhe më shumë kreditorë p.sh bashkëshortët bashkëshortët blejnë një tokë. Këtu blerësit – bashkëshortët janë kreditorë duke pasur parasysh tokën e blerë, kurse shitësi është debitor. Në qoftëse në raportin e obligacionit ka më shumë persona obligimi mund të jetë i ndarë ose solidarë.Është I ndarë kur secili prej debitorëve ka borgj në pjesë të caktuar të borgjit ose kur kreditorët kërkojnë pjesë të caktuar të borgjit. Obligimi është solidarë atëher kur secili prej debitorëve ka borgjin në tërësi, kreditori mund të kerkoj realizimin në tërësi nga cili do qoftë prej kreditorëve p.sh fëmija mund të kërkoj shumën e mbajtjes ose prej babait ose prej nënës. 52b. Llojet e obligacioneve –
Obligacioni I thjeshtë është kur raporti I obligacionit përbëhet përbëhet prej një obligacioni p.sh bartja e ndonjë sendi, të kënduarit në ndonjë koncert, marrja me qesim e ndonjë toke tj. Obligacioni I ndërlikuar është kur përpëhet prej më shumë obligacioneve obligacioneve p.sh kur ndërrmarja hoteliere obligohet obligohet që mysafirit ti ofroj pansion të plotë. Në obligacionin e ndërlikuar një obligim mund të jetëkryesorë e ky është ai me të cilin arrihet qëllimi kryesorë I raportit të obligacionit, obligacionit, kurse të tjerët janë të dorës së dytë. 52c. Burimet e oblgacioneve – kemi lloje të ndryshme të obligacioneve obligacioneve kështu p.sh në qoftëse një vlerë pasurore pa bazë dhe pa arsyetim ligjor kalon prej pasurisë së një personi në pasurinë e një tjetri, themi se ai person është pa bazë. Personi që është pasuruar pa bazë, duhet ti kthejë sendin personit të parë. Këto grupe të obligacioneve quhen obligacione nga pasurimi I pabazë.
pg. 16
53. Pasuria është tubim i të drejtave që i përkasin një personi. Ndërkaq këtu nuk hyjnë të gjitha të drejtat, por vetëm të drejtat civile subjective. Të drejtat
personale jo civile nuk hyjnë në pasuri. Të gjitha sendet që përbëjnë lëndën e pasurisë si tërësi, quhen masë pasurore. Masa e pasurisë përbëhet prej sendeve përkatëse, por ajo në tërësi mund të përqendrohet dhe shprehet në një send të veqantë, në para. Pasuria ndahet ne aktivë dhe pasivë. Masa pasurore si e tillë ajo rritet ose zvogëlohet mirëpo kualitivishtë nuk ndryshon asgjë në identitetin e pasurisë, ajo i takon dhe është lidhur për bartësin e saj. 54. Aktiva dhe pasiva Pasuria ndahet në aktivë dhe pasivë. Aktivën e përbëjnë të drejtat, pasivën pasivën obligimet. Por në aktivë hyjnë edhe të drejtat reale dhe absolute, derisa në pasivë hyjnë vetëm obligimet nga të drejtat e obligacionit. 54a. Subjekti dhe pasuria: Kuptimi I pasurisë është I lidhur ngushtë me kuptimin e personit në të drejtën civile. Personin në qarkullimin civil – – juridik nuk mund ta marrin me mend pa pasuri ashtu siq ai pasurinë nuk mund ta merr me mednt pa pasën e pasurisë. Tërë qarkullimi juridik midis personave në drejtësi bëhet nëpërmjet të kategorisë së drejtësisë, sanksioni I të gjitha të drejtave civile realizohet në masën e pasurisë. Me vdekjen, personi ndahet nga pasuria. Por pasipasuria nuk mund të ekzistoj pa persona, atëherë në vend të personittë 55. Pasuria dhe të trashëguarit Me vdekur paraqitet trashëgimtari. trashëgimtari. Në trashëgimtarin kalojnë të gjitha të drejtat që e përbëjnë pasurinëreale dhe obligative, si dhe obligimet nga të drejtat e obligacioneve. Është e ditur se pasuria nuk mund të ekzistoj pasubject dhe se subjekti ndahet nga pasuria vetëm me vdekje. Mirëpo në drejtësinë tonë ka 56. Konfiskimi – – Është raste kur prej personave pasria ndahet para vdekjes së tyre. Ky është rast I konfiskimit. Konfiskimi nuk është identik me trashëgimine. trashëgimine. 57. Nacionalizimi: Është I ngashëm me konfiskimin, me atë diferencëqë këtu merret pasuria. Në rastin e procedurës, ka disa ngjashmëri me konfiskimin përatë që edhe këtu likuidohen në mënyrë të ngjashme borgjet dhe obligimet që shteti I merr mbi vete. 58.Bankrotimi: Sipas terminologjisë terminologjisë së zakonëshme është pasojë e insolvencës së debitorit, dmth paraqitet atëher kur ndonjë person nuk është në gjendje të paguaj borgjet e veta pra të realizoj obligimet e veta. Por esenca e bankrotimit qëndron pikërisht në qrregullimin e e kujlibrit në mospajtimin midis pasurisë dhe masës së pasurisë. Kur masa e pasurisësë një personi beht shumë e vogël që në të mund të realizohet sanksioni pronësorë për obligimet e nodnjë personi, paraqitet insolvenca e atij personi. 59. Qarkullimi juridik: Është bartje e të drejtës prej një subjekti në tjetërin, – titullari në tjetërin. Kjo dukuri ekziston vetëm në të drejtën civile. tjetërin, prej në bartësi – Qarkullimi juridik nuk është asgje tjetër veqse superstrukturë e qarkullimit të mallrave. Qarkullimi juridik nuk është dukuri identike me qarkullimin ekonomik. ekonomik. P.sh nëse vjedhësi, gjetësi ose jopronarishet orën e vjedhur apo të gjetur, kemi vetëm aktin e qarkullimit ekonomik, është bartur vetëm vlera ekonomike, e jo edhe aktin e qarkullimit juridik, sepse nuk është bartur e drejta mbi atë vlerë. 59a. Të drejtat subjective që barten në qarkulliminjuridik : Janë të drejtat absolute: pronësia, servituti, marrja me qesim, pengu, e drejta e shfrytëzimit, licence etj. Mjetet e qarkullimit juridik me të cilat bëhet kjo bartje janë të drejtat e obligacionit. Por këto nuk janë të gjitha të drejtat e obligacionit, por vetëm ato të cilat palët I krijojnë me vullnetin e vet me qëllim të bartjes të së drejtave. Pra të drejtat absolute mund ti shikojmë si object I qarkullimit juridik, e punët juridik si mjet të qarkullimit juridik.
pg. 17
60. Kauza është qëllim ekonomik ose efekt ekonomik të cilënpalët dëshirojnë ta arrijnë me punë juridike. Qdo punë juridike në të drejtën civile ka njëfar
qëllimi ekonomik. ekonomik. Ky qëllim ekonomik ekonomik të cilinpalët dëshirojnë ta arrijnë është kauza e kontratës dhe punës juridike përgjithsisht. Kur nuk ka kauzë, nuk ka as punë juridike. Nëse p.sh dy njerëz merren vesh se do të jenë miq, ekziston qëllimi I vullnetit, por megjithëse nuk ka kontrate. Nëse një njeri I premton tjetërit se do të ndihmoj, përsëri nuk ka punë civile juridike. Por nëse premton me kusht që për këtë këndim të marrë honorary, atëher kjonështë punë civile juridike. Kauza pra është qëllim ekonomik të cilin palët dëshirojnë ta arrijnë me punë juridike. 61. Baza juridike: Kur vjedhësi shet orën, kemi një akt të qarkullimit ekonomik. ekonomik. Kjo nuk është punë juridike, sepse nuk bartet e drejta subjective me sendin, por sendi bartet vetëm faktikisht. Me këtë rast kemi kauzën, kur njëra palë dëshiron të holla për orën, e tjetra orën. Pra nuk kemi qarkullim juridik,nuk kemi pronësinë mbi orën. Nëse djali trashëgon babëndhe fiton të drejta ng a pasuria e tij, bazë për këtë do të jenë vetëm dispozita ligjore mbi trashegiminë. 61a. Seksioni singular: Është bartje e ndonjë të drejte apo më shumë të drejtave të caktuara, konkrete subjective. Seksioni universal është bartje e pasurisë si tubim I të drejtave dhe obligimeve madje qoftë tërë pasurisë, e qoftë ndonjë pjese të saj të caktuar. 61b. Veprimet Juridike: Veprim juridik është ajo deklaratë e vullnetit të cilën palët e ndërrmarin me qëllim të krijimit të ndonjë raporti juridik. Pra me atë
raport juridik vullneti luan rolin më të madh, ai është aty fakti më I rëndësishëm juridik. DeklarimiI vullnetit është ai fakt juridik që nga pikpamja e qarkullimit juridik është më I rëndësishmi. rëndësishmi. Ai nuk është gjithmonë gjithmonë më vendimtari vendimtari në tubimin përkatës përkatës të fakteve, por ai në qarkullimin qarkullimin juridik është fakti juridik më karakteristik. karakteristik. Nëpërmje tij shprehet qarkullimi juridik por vendin e tij mund ta kuptojmë drejt vetëm në qoftëse jemi të vetëdishëm se në të drejtën civile ky vullnet përpiqet të arrij indirect ose direct ndonjë qëllim ekonomik, se si është I kushtëzuar nga qarkullimi ekonomik. Vullneti pa marrë parasysh kushtëzimin e vet prapseprap është njëkohësisht dukuripsikike dhe psikologjike. psikologjike. Vullneti është gjithashtukategori filozofike sidomos lidhur me qështjen e lirisë së vullnetit dhe të determinizmit ose indeterminizmit të tij. Vullneti sado që të jetë I kushtëzuar, I determinuar nga domosdoshmëria shoqërore shoqërore në pikë tëfundit ekonomike dhe në të drejtën civile është f enomen psikologjik. psikologjik. Për këtë arsye që ain ë të drejtën civile të mund të prodhoj veprim që të ketë si pasojë ndonjë raport juridik duhet të jetë I lirë dhe I de klaruar qartë. 61c. Rëndësia e aktit administrativ : Dihet se aktiadministrativ nuk është fakt juridik, por ai shpeshher i prinë raportit civil-juridik dhe për këtë arsye është
supozim i këtyre raporteve, apo përcakton kufijt e tyre. Në pikpamje të thjeshtë juridike, raporti i aktit adminsitrativ ndaj raportit civil-juridik mund të jetë I dyllojshëm: 1)raporti 1)raporti civil-juridik mund ti jetë nënshtruar aktit administrativ dhe 2) raporti civil-juridik mund të ekzistoj krahas me aktin administrativ, pavarësisht nga raporti administrativ. 62. Vullneti si fakt juridik : Vullneti është fakti më I rëndësishëm dhe më I shpesht juridik që prodhon numrin më të madh të raporteve civile-juridike. Vullnetin si fakt juridik nuk duhet kuptuar si ndonjë parim të pavarur, I cili pa marrë parasysh dukuritë tjera shoqërore cakton raporte civile-juridike. Vullneti është dukuri shoqërore. Qysh pandekistët kanë kërkuar që vullneti I deklaruar të jetë: serioz dhe I drejtuar nga diçka që në pikëpamje fizike dhe juridike është e mundshme. 63. Përfaqësimi: është kryerje e veprimeve juridike në emër të tjetërkujt dhe për llogari të tjetërkujt. Në emër te tjetërkujt dmth se autorizimet dhe obligimet nga veprimi I kryer juridik p.sh nga puna e lidhur juridike nuk krijohen për atë që ka kryer veprim juridik por për dikën tjetër. Për llogari të tjetërkujt do të thotë se efekti ekonomik I këtij veprimi realizohetjo në masën pronësore të tij që ka lidhur punën juridike port ë ndokujt tjetër. Personi që kryen veprim juridik quhet përfaqësues, e personi në emër të të cilitdhe për llogarinë e të cilit kryhet vepra quhet I përfaqësuari.
pg. 18
63a. Llojet e përfaqësimit: Kemi dy lloje të përfaqësimit: ligjor dhe kontraktues. kontraktues. Përfaqsimi ligjor ekziston ekziston për personat që janë të paaftë për punë p.sh për
shkak të mungesës, janë të penguar të ndërrmarin vetë veprime juridike. Përfaqsimi kontraktues kontraktues është ai që në bazë të kontratës paraqitet midis përfaqsuesit dhe të përfaqsuarit. 63b. Autorizimi: Që përfaqsuesi të mund të përfaqsoj të përfaqsuarin atij I nevoitet autorizimi. autorizimi. Te përfaqsimi ligjor autorizimin e jep vet ligji, kurse te ai kontraktues I përfaqsuari. 63c. Llojet e autorizimeve: Autorizimi mund të jetë I përgjithshëm (general)dhe (general)dhe I veqantë (special). Autorizimi I përgjithëshëm ekziston atëher kur përfaqsuesi është autorizuar të kryej të gjitha punët etë përfaqsuarit apo të paktën një rreth të caktuar më të madh. Autorizimi I veqantë ekziston atëher kur ka të bëjë me kryerjen e një a po më shumë veprimeve të caktuara juridike. 63d. Ndërprerja e përfaqsimit : Autorizimi nga përfaqës përfaqësimi imi kontraktues ndërprehet: 1) për shkak të kalimit të afatit për të cilin ka qenë dhënë, 2) me dorheqjen e të autorizuarit, 3) Me vdekjen e njëritapo tjetrit, përveq në qoftëse është caktuar që të vlejë edhe për trashëgimtarët trashëgimtarët e të përfaqsuarit, 4) me humbjen e aftësisë për punë të të përfaqësuarit osepërfaqsuesit. 64. Modifikimi I punëve juridike Modifikimi I punëve juridike ka mundësi të bëhet nëlidhje me kushtin dhe afatin është rrethanë e ardhëshme e pasigurtënga paraqitja ose mosparaqitja e të cilës varet krijimi ose ndërpreja e ndonjë të drejtë. Kjo rrethanë mund të 65. Kushti është jetë e varur nga vullneti I një pale, atëher kushti quhet quhet potestativ dhe mund të mos varet varet nga vullneti I palëve, palëve, e atëher quhet kenzual. kenzual. Por gjithashtu mund mund të varet edhe nga vullneti e edhe nga rasit-atëher kushti është I përzier. Kushti mund të jetë pozitiv dhe negative, varësisht nga ajo se a varet krijimi I të drejtës nga paraqitja ose mosparaqitja e rrethanave. 66. Afati është është kalim I caktuar I kohës ose moment I caktuar në kohë, moment për të cilin është I lidhur krijimi ose ndërprerja e ndonjë të drejte. Afati si moment I caktuar mund të jetë I shtyeshëm ose I shkputëshem. I shtyeshëm është kur prej paraqitjes së afatit varet krijimi I të drejtës p.sh vdekja e trashëgimlënësit trashëgimlënësit për trashëguesin. I shkëputshëm është kur shkakton ndërprerjen e të drejtës.p.sh me vdekjen ndërpret e drejta e bashkëshortit për mbajtje. 67. Ndarja e punëve juridike : Ndarja e punëve juridike bëhet sipas kritereve të ndryshëme:1. ndryshëme:1. Punët juridike kauzale dhe abstrakte 2. punët formale dhe joformale 3. punët midis të gjallëve dhe në rast vdekje 4. punët të njëanëshme dhe të dyanëshme dyanëshme 68. Punët kauzale dhe abstrakte: Kauzale janë ato punë juridike ku është theksuarnë mënyrë të dukëshme qëllimi ekonomik që dëshirohet të arrihet me punë. Abstrakte janë ato punë juridike të të cilat kauza nuk shihet. 69. Punët juridike formale dhe joformale: Forma e punëve juridike sot më së shpeshti përbëhet në shkresë, puna juridike duhet të përpilohet në formëtë shkruar, por në raste të jashtëzakonshme mund të ekzistoj edhe forma të tjera p.sh ankandi pubik dh me shkrim. 69a. Punët juridike midis të gjallëve dhe në rast vdekje punët juridike midis të gjallëve janë ato me të cilat kryhet qarkullimi juridik I rregullt. Punët juridike në rast vdekje janë ato që ndërrmirren në bazë të disponimit të një personi me pasurinë e vet në rast të vdekjes së vet. Punë juridike midis të gjallëve janë të gjitha kontratat dhe punët tjera juridike që ndërrmirren qdo ditë. Puna juridike në rast të vdekjes ka rëndësi të veqantë sepse është ndërrmarë për situatë të veqantë.
pg. 19
69b. Punët juridike të njëanshme dhe të dyanshme: Të njëanshme janë ato punë juridike te të cilat mjafton deklarimi I vetëm I një vullneti që të krijohet raporti
juridik ndërsa të punët punët juridike të dyanshme dyanshme nevojitet nevojitet deklarata e dy a më shumë vullneteve si dhe pëlqimi I tyre që të mund të krijohet krijohet raporti I obligacionit. obligacionit.
70. Kontratat – – lidhja lidhja e kontratave kontratave - Oferta: kontratat krijohen në atë mënyrë që një palë I bën ofertë palës tjetër. Oferta është deklarim I njëanëshëm I vullnetit I drejtuar palës tjetër me qëllim të pranimit. Nëse pala e pranon ofertën, atëher arrihet pëlqimi I vullneteve, respektivisht kontrata. kontrata. Që të arrihet kontrata palët duhet të pajtohen mbi pjesët esenciale të kontratës, pa të cilat kontrata nuk mund t ë merret me mend. Ato pëfshijnë efektet ekonomike që palët dëshirojnë ti arrijnë nëpërmjet të kontratës. P,sh të shitblerja janë elemente esenciale sendi që shitet dhe qmimi I blerjes. Këto pjesë quhen pjesët natyrore të kontratës. 70a. Pjesët e kontratës Që të arrihet kontrata palët duhet të pajtohen mbi pjesët esenciale të kontratës. Pjesë esenciale janë ato pa të cilat kontrata nuk mund të mirret me mend. Ato përfshijnë efektet ekonomike që palët dëshirojnë të arrijnë nëpërmjet kontratës. Qarkullimi Qarkullimi ekonomik dikton disa punë tipike juridike te të cilat qysh më parë janë caktuar elementet esenciale p.sh te shitëblerja janë elemente esenciale sendi që shitet dhe qmimi I blerjes. 70b. Ndarja e kontratave– Të Të njanëshme të obligueshme dhe të dyanëshme të obligueshme. Të njëanëshme të obligueshme janë ato të cilat obligimi ekziston vetëm në njërën prej palëve kontraktuese, Të dyanëshme të obligueshme kemi autorizime dhe obligime si në njërën ashtu edhe në anën tjetër. kontrata nuk janë reale në qoftë se janë lidhur me shkrim. Pra me pëlqimin e 70c. Kontratat reale: Kontratë e këtillë është huaja dhe depozitivi. Këto kontrata vullneteve kontrata akoma nuk është perfekte, nevoitet edhe një fakt juridik – dorëzimi I sendeve. pëlqimin e vullneteve të palëve. 70d. Kontrata konsensuale: Krijohet vetëm me pëlqimin 70dh. Kontratat kumutative: janë ato kontrata te të cilat kauzat reciproke, efektet reciproke reciproke ekonomike janë caktuar qysh më parë 70e. Kontratat aletore janë ato kontrata te të cilat efektet nuk janë të caktuar qysh më parë por vetëm prej rrethanave të ardhëshme. 71. Obligimi i kontratës Ashtu si edhe në raportet tjera të obligacionit edhe në kontrata obligimi përbëhet prej një apo më shumë llojeve të caktuara:dhënjës, bërjes. Por menjëher në kontrata obligimi mund të jetë alternativ. Është obligim alternativ atëher kur debitori apo më rrallë kreditori mund të zgjedh midis dy apo më shumë bërjeve ashtu që në qoftë se zgjedhja është bërë obligimi ngushtohet vetëm me atë bërje të zgjedhur. Obligimi mund të jetë i individualizuar dhe gjenerik. Obligim I individualizuar është atëher kur ështëborgj individualisht një send përkatës p.sh kali, radiaparati etj.Obligimi gjenerik është atëher kur borgji ekziston sipas llojit të sendit përkatës. 72. Forcimi dhe sigurimi I kontratës nganjëher palët përveq kontratës kryesore lidhindisa kontrata të dorës së dytë akcesore apo vetë kontratës I shtojnë dispozita të veqanta që kontrata të jetë edhe më e fortë. 73. Avansi është vlerë pasurore të cilën njëra palë I jep tjetrës me rastin e lidhje së kontratës. Avansi duhet të dorëzohet e jo vetëm të premtohet. Kjo praështë kontratë e dorës së dytë dhe njëkohësisht reale. 74. Dënimi kontraktues vlera pasurore të cilën debitori ia premton premton kreditorit për rastin e kontratës ose realizimit të parregullt të kontratës kontratës quhet dënim kontraktues ose penal. 75. Klauza kasatore ekziston atëher kur palët konstatojnë se debitori do të humbë të drejtat dhe fuqitë juridike tani më të fituara nga kontrata kryesore në qoftëse nuk realizon obligimin e vet, e kreditori në atë rast nuk mund të heq dorë nga kontrata.
pg. 20
76. Plotësimi I kontratës Të plotësosh ose të zbatosh kontratën do të thottë ndërrmarësh krejt qka është e nevojshme që bërja e kontratës të realizohet.
Kontrata duhet të realizohet dhe plotësohet ashtu si kanë dëshiruar vetë palët. Në qoftë se kontrata është e pa qartë dmth në qoftë se palët nuk kanë shprehur qartë vullnetin e vet atëher paraqitet interpretimi I kontratës. Për interpretimin e kontratës ekzistojnë ekzistojnë rregulla të veqanta. Prej këtyre rregullave më e rëndësishme është ajo se duhet gjetur vullnetin e vërtet të palëve pa marrë parasysh shprehjet eventuale të pa drejta apo joreale. Rregull tjetër e rëndësishme është ajo se dispozitat e pa qarta tëkontratës duhet interpretuar ashtu si kjo është më e volitëshme për debitorin. 77. Vonesa e debitorit në në qoftë se afati nuk është caktuar paraqitet pasi që kreditori të ketë tërhequr vërejtjen debitorit që ta realizoj obligimin. Pasojat e kësaj vonese janë këto: kreditori mund të kërkoj kompenzimin e dëmit të shkaktuar nga vonesa, debitori përgjigjet edhe për shkatërrimin e rastësishëm të sendeve, përveq atëher kur argumenton se sendi do të shkatërrohej edhe sikur kontrata të ishte plotësuar në afat, te obligimet monetare fillon të rrjedh kamata e vonesës te kontrata dypalëshe ngarkuese sipas rregullit, rregullit, vonesa e debitorit I jepkreditorit fuqinë juridike që të heq dorë nga kontrata. 78. Pasojat e mosplotësimit të kontratës Në qoftë se debitori nuk e plotëson obligimin apo nuk e plotëson si duhet dmth se është kontraktuar dhe si e cakton këtë ligji, zakoni e normat e tjera flasimpër shkeljen e obligimit. Shkelja e obligimit të kontraktuar ashtu si shkelja e qdo obligimi tjetër ligjor, tërheq për veten sanksione të ndryshme. Në kontratat dy palëshe ngarkuese është rregull se pala e cila nuk kashkelur obligimin e kontraktuar – pala e pafajëshme – mund të heq dorë nga kontrata, mund të kërkoj zbatimin e dhunëshëm kontraktues. është ndërprerje e kontratës së mëparëshme mëparëshme në atë mënyrë që në vend të saj hyn në fuqi kontrata e re midis palëve të njejta. Kjo dmthqë palët 79. Novacioni është dëshirojnë që kontratën e vjetër ta zëvëndësojnë më të renë (animus novandi). Nëse kreditorit debitori I ka borgj, mund të bëhet kompenzacioni I borgjit për borgj. PËr që të bëhet kompenzacioni nevoiten disa kushte 80. Kompenzacioni Nëse siq janë:Qe obligimet të jenë reciproke, që obligimet e obligimeve të jenë të njëllojshme, që kërkesat reciproke të kenë arritur për pagesë, që të ekzistoj mundësia e padisë. 81. Parashkrimi Qdo Qdo subject në parim mund të ushtroj sipas bindjes së vet të drejtën e vet apo të mos e ushtroj. Por nëse të drejtën e vet nuk e ushtron për një
kohë të gjatë ndodh që ta humb jo vetëm të drejtën por edhe mundësinë që ta realizoj në mënyrëgjyqësore pra kërkesësn. Humbja e kërkesës respektivisht padisë në kuptimin material për shkaktë kalimit të kohës quhet parashikim. 82. Afatet prekluzive Prej parashkrimit duhet të dallojmë afatet prekluzive. Ato ekzistojnë atëher kur ligji, ushtrimin e ndonjë të drejtë apo të ndonjë fuqie juridike e lidh me ndonjë afat. Kur në atë afat e drejta drejta ose fuqia juridike nuk paraqitet atëher atëher ndërprehet në tërësi.Afati prekluziv prekluziv si dhe afati afati në përgjigje mund të jetë subjektiv dhe objektiv. Ai subjektiv llogaritet llogaritet prej ditës së marrjes vesh për një rrethanë, e ai objektiv është ain ë të cilën mund të bëhet marrja vesh e nonjë rrethane dhe të paraqitet fuqia juridike ose e drejta në afatin subjektiv prekluziv. pezullohet në dy mënyra: me pranimin e borgjit nga ana e debitorit dhe me ngritjen e padisë kundër 83. Pezullimi dhe ndërprerja Koha e parashkrimit mund të pezullohet debitorit ose ndërrmarjen e veprimit tjetër para gjyqit me qëllim të konstatimit ose inkasimit të borgjit. Ndërprerja ekziston atëher kur për shkak të ndonjë arsyeje një kohë nuk llogaritet në afatin e parashkrimit, parashkrimit, por koha tani më e kaluar nuk shkon huq. 84. Kontratat e ndryshëme Palët me vullnetin e vet mund të krijojnë qfardokontrate që dëshirojnë. Llojet kryesore dhe më të shpeshta të kontratave I ka krijuar qarkullimi ekonomik. ekonomik.
pg. 21
85. Blerja dhe shitja Në praktikë kontrata më e shpeshtë është blerja dhe shitja. Pjesa më e madhje e shkëmbimit të mallrave bëhet përmes kësaj
kontrate.Blerja dhe shitja apo shitblerja është kontratë dypalëshe, ngarkuese dhe konsensuale, konsensuale, ku shitësi bart në blerësin: 1) pronësinë mbi sendet, dhe 2) posedimin pronësor mbi sendet. Sendi që bartet dhe q mimi duhet të jetnë të caktuar. 86. Shkëmbimi - kjo kontratë u nënshtrohet atyre rregullave që u nënshtrohet edhe kontrata mbi blerjen dhe shitjen, me atë diferencë që në vend tëqmimit të blerjes I cili te blerja përbëhet patjetër prej parave, këtu bartet në palën tjetër pronësia, e drejta e shfrytëzimit dhe posedimi në një send tjetër, pra jepet sendi për send. 87. Kontrata mbi dhuratën- me kontratë mbi dhuratën gjithashtu bartet pronësia. Dhurata nuk është kontratë bëmirëse, nuk është kontratë e qarkullimittë mallrave, nuk ka rëndësi ekonomike, por më shumë për marrëdhëniet personale të qytetarëve. Në disa raste dhurata mund të tërhiqet e ato janë: Nëse pas dhurimit të bërë dhënësi I dhuratës varfërohet aq shumë sa qëe bie edhe vet në domosdoshmëri, nëse marrësi I dhuratës tregohet I pakujdesëshëm ndajs dhënësit të dhuratës, nëse është cenuar pjesa e domosdoshëme e trashëgimtarëvetë trashëgimtarëvetë domosdoshëm, nëse dhënësi I dhuratës bëri dhurimin për të vënë në lojë kreditorët e vet. 88. Kontrata mbi qesimin – në të drejtën romake kontrata mbi qesimin ka qenë kontratë unike, locatio – conductio, e cila ka pasur tri nënllojë: locatio – conductio rei ose dhënien me qesim të sendeve; locatio – conductio operarum ose dhënin me qesim të fuqisë punëtore; dhe locatio – conductio operis ose dhënien me qesim të efektit të punës. Këto kontratajanë konsensuale konsensuale dhe të dyanëshme. 88a. Qesimi – – Dhënia me qira e sendeve sot quhet qesim. Sipas kësaj kontrate njër palë I jep palës tjetër një send individualisht të caktuar dhe jokonsumues për përdorim në kohë të kufizuar më kompenzim të caktuar. Pas ndërprerjes së kontratës, marrësi me qesim ka për detyrë të kthej sendin në gjendjen në të cilin e ka marrë, duke zbritur amortizimin normal. 89. Kontrata mbi punën – është kontratë me të cilën njëra palë I angazhuari obligon palën tjetër punëdhënësit që në dobi të tij të kryej për kohë tëcaktuar punën e caktuar për shpërblim të caktuar. Me këtë kontratë punëtori në të vërtetë I vën në disponim punëdhënësit fuqinë e vet punëtore për kohë të caktuar. 90. Kontrata mbi autorizimin – Kontrata mbi autorizimin është ajo kontratë me të cilën njëra palë, I autorizuari obligohet që për palën tjetër të kryej disa
veprime juridike me shpërblim apo pa shpërblim. Në qoftë se I autorizuari në bazë të kontratës kryen edhe punë të tjera f aktike përveq veprimeve juridike kemi kontrat të përzier. Kontrata mbi autorizimin cakton se qfatë përfaqsues duhet të kryej këtë përfaqësim, qfar veprimesh juridike do të kryej në emër të pushtetëdhënësit. pushtetëdhënësit. Obligimi I të autorizuarit është që të kryej veprime juridike që I janë besuarsipas udhëzimeve të pushtetëdhënësit pushtetëdhënësit dhe sipas natyrës në punës, e pos kryerjes së punës të jap llogari pushtetëdhënësit. 91. Kontratat reale përveq dhuratës, që nganjëher është kontratë reale, kemi edhe tri kontrata të zakonëshme reale: Shuarja, të shërbyerit, depoziti depoziti 91a. Shuarja Kur njëra palë – huadhënësi bartë pronësinë në sendet e caktuara sipas gjinisë në palën tjetër – huamarrësi me kusht që ky pos arritjes së afatit ti kthejë të njëjtën sasi dhe të njejtin lloj të sendit në pronësi, kemi kontratën mbi huanë. 91b. Të shërbyerit në qoftëse njëra palë – dhënësi I sendit për shërbim I jep palës tjetër – marrësit të sendit për shërbim ndonjë send individualisht të caktuar dhe jo konsumues me qëllim të shfrytëzimit për kohë të caktuar kemi kontratën mbi shërbimin. Edhe kjo kontratë krijohet vetëm pos dorëzimit të sendit. 91c. Depoziti është është kontratë reale me të cilën marrësi I depozitit obligohet që të ruaj për kohë të caktuar sendin që dhënësi I depozitit I dorëzon përruajtje. Kontrata është e njëanëshme dhe bëmëmirëse. bëmëmirëse. Deitori nga kontrata kontrata është marrësi I depozitit, I cili është I obliguar ti ruaj sendin dhe me kërkesën e lënësit ta kthej në vendin në të cilin është dorëzuar sendi.
pg. 22
92. Kontrata mbi ortakëllëkun Me kontratën e ortakllëkut ose bashkimin e dy apo më shumë personave obligohen midis vete që të invesotjnë vlera përkatëse
pasurore ose punë apo njërën dhe tjetërn për arsye të arritjes së ndonjë qëllimi të përbashkët. 93. Kontratat e së drejtës ekonomike dallojnë nga kontratat e së drejtës civile kryesisht përkah ajo se i lidhin organizatat ekonomike e me qëllim të realizimit të kësaj veprimtarie. Për këtë arsye këto kontrata u janë përshtatur nevojave të shpejtësisë së qarkullimit ekonomik si dhe kërkesave tjera të cilat I shtron ekonomia. 94. Kontratat aletore Basti është kontrata midis dy palëve sipas së cilës vlera përkatëse pasurore më së shpeshti në para do ti përkas atij pohimi të cilit ndonjë rrethanë të pasigurtë realizohet. Kontrata është e lidhur vetëm atëher në qoftëse shuma ose sendi që është object I bastit deponohet qysh më parë. 95. Punët juridike jo të plota Puna juridike duhet ti plotësoj disa kushte që të krijohet dhe prodhoj veprime. Puna juridike përveq ekzistimit të faktevejuridike: deklaratës dhe pëlqimit të vullneteve e formës eventuale duhet të ketë edhe kauzën e vet dhe objektin e vet. Në qoftë se përmbajtja ose objekti I kontratës është fizikisht apo juridikisht I pamundëshëm nuk ka punë juridike. Nuk ekziston puna juridike në qoftë se akoma nuk është arritur pëqlimi I vullneteve mbi përpjekjet esenciale. esenciale. Gjithashtu nuk ka punë juridike kur nuk ka forma të caktuara të cilën e përcakton ligji apo për të cilën janë marrë vesh palët se do të jetë kusht për vlerën e punës juridike. 96. Punët juridike të pavlefshme të NULESHME janë ato punë juridike të cilat nuk prodhojnë aspak veprime juridike dhe konsiderohen se as nuk janë lidhur. Mosvlerën e tyre gjyqi ose organi tjetër shtetëror I cili zgjidh kontestin e merr në konsiderim sipas detyrës zyrtare madje edhe atëher kur palët janë të interesuara interesuara që gjyqi mos mos të bëjë këtë madjeedhe në qoftë qoftë se ata fshehin shkakun shkakun e pavlefshmërisë. pavlefshmërisë. Të RREZUESHME RREZUESHME janë ato punë juridike të cilat cilat vlejnë gjersa pala e interesuar ose organi tjetër I autorizuar të mos paraqet arsyen për pavlefshmërinëe tyre. Kur të paraqitet arsyeja për pavlefshmërinë e punës juridike edhe punët juridiketë rrezueshme sipas rregullit konsiderohen sikur nuk janë lidhur. 97. Punët e nulëshme juridike Janë ato të cilat me ligje, dekretligje, vendime, urdhëresa, pra me normat positive të së drejtës objective janë ekskluzivisht të ndaluara. Këtë ndalim mund ta shqiptojnë qoftë dispozitat civile – juridike, qoftë penale juridike, e qoftë ato administrative. administrative. gjegjësisht antiligjore juridike një element I punës juridike është në kundërshtim me dispoitën dispoitën 98. Punët imorale juridike Gjersa te punët e paligjëshme gjegjësisht ekskluzive të ligjit, ndërkaq te punës imorale juridike përmbajtja e punës juridike është në kundërshtim mebotkuptimet morale të mesit tonë. A është përmbajtja e një pune juridike imorale, këtë e përcakton gjyqtari sipas botkuptimeve të përgjithshme morale të bashkësisë bashkësisë sonë. Kështu p.sh në qoftëse ndokush I jep gazetarit shpërblim që ndokënd në ndonjë artikull në gazetë ta sulmoj puna juridike është imorale dhe gj yqi nuk do ta mbrojë atë. Edhe atëher kur me punë juridike futet ndonjë parim I yni kushtetutar, puna juridike është imorale. P.sh nëqoftëse ndokush do të obligohej për shërbim që të mos ndjek ndonjë shkollë të mos marr pjesë në ndonjë konkurs, puna juridike nuk do të vlente. 99. Punët fictive juridike Fiktive janë ato punë juridike të cilat në esencënuk lidhjen, vetëm krijohet pamje sikur janë lidhur. Qëllimi I këtyre punëve juridike është vënja në lojë e ndonjë obligimi ligjorose kontraktues kontraktues pëtshembull që të krijohen borgje të përkohëshme me qëllim të vënjes në leje të kreditorëve juridik.
pg. 23
100. Puna juridike e simuluar Puna e simuluar juridike ekziston atëher atëher kur palët lidhin një punë juridike por me atë rast krijojnë pamjen thuajse është lidhur
ndonjë punë tjetër juridike p.sh primuesi I dhuron sekunduesit shtëpinë, por për ti ikur pagimit të tokës së madhe apo për të vënë në lojë trashëgimtarin e saj të domosdoshëm, paraqesin paraqesin punën juridike mbi të dhuruarit si shitblerje, por ashtu që primusi të mos merr aspak qmimin e blerjes. Këtupra kemi dy punë juridike: të simuluar simuluar e cila tregohet tregohet dhe të disimuluar disimuluar e cila cila në të vërtetë vërtetë është lidhur. Në rastin rastin konkret është është simuluar shitëblerja shitëblerja e është desimuluar desimuluar dhurata. Puna e simuluar juridike nuk vlenë, ajo është e nulëshme, kurse puna e desimuluar vlenë. 101. Punët e rrëxushme juridike janë të rrëxueshme ato punë juridike të cilat janë lidhur në lajthim, nën mashtrim dhunë dhe kërcënim ku pra deklarimi I vullnetit ka disa të meta, në të cilat vullneti nukështë plotësisht I lirë. 102. Lajthimi është është pamja e pasaktë mbi ndonjë element të punës juridike. Lajthimi mund të ketë të bëjë me natyrën e punës juridike p.sh primusi I dërkon
sekundusit një libër si ofertë për blerje, e sekundusi mendon se është dhuratë, në lëndë, p.sh primuesi mendon se blenë pikturë origjinale, e në të vërtetë blen kopjen etj. në cilësinë e lëndës, p,sh primusi mendon se blenë stof anglez, e stofi është I vendit, në motiv p.sh primusi blenë drith duke menduar se do të ngritet qmimi e në të vërtetë zbritet. lajthimit të pjesëmarrësit tjetër në punën juridike. Në të drejtën civile ai duhet të përmbaj në vete elemente të 103. Mashtrimi është shkaktim I vetëdijshëm I lajthimit mashtrimit penal juridik. Ai duhet të qëndroj nëndonjë veprim aktiv të bashkëkontraktuesit, por mund të jetë dhe fshehje e nodnjë rrethane. Në qoftë se p.sh njëri nga bashkëkontraktuesit bashkëkontraktuesit vën re lajthimine bashkëkontraktuesit bashkëkontraktuesit tjetër dhe e shfrytëzon në vend se ta eliminoj kemi në të vërtetë rastin e mashtrimit. 104. Kanojsa është paraqitja e mundësisë së ndonjë të keqë nëdëm të pjesëmarrësit tjetër në punën juridike me të cilën te ky shkaktohet frika. Deklarimi I vullnetit pra nuk është I lirë, ai bëhet për shkak të kësaj frike. Që të jetë arsye për rrëxueshmërinë rrëxueshmërinë e punës juridike kanosja duhet të jetë 1). Serioze, 2) e paevitueshme dhe 3) anti e drejtë. 105. Dhuna (forca, fuqia) është të shkaktuarit e vuajtjeve fizike ose morale të pjesëmarrësit në punën juridike. Prej kanosjes dallohet përkah ajo se te kanosja e keqja paraqitet si mundësi, kurse te dhuna edhe zbatohet në momentin e punës juridike. 106. Mohimi I punëve juridike kreditori mund të demtohet në atë mënyrë që nuk do të mund të inkasoj kërkesat e veta, sepse debitroti ka tjetërsuar vlerat nga masa e vet e pasurisë. Që kjo të bëhet e pamundëshme qysh në të drejtën romake ka qenë aplikuar I ashtuquajturi ACTIO PAULIANA, me të cilin bëhet mohimi I punëve juridike. 107. Ushtrimi i të drejtave të drejtat civile subjective u janë pranuar subjekteve që ti ushtrojnë. Mirëpo ushtrimi I tyre varet nga vet subjekti. Ai mund të ushtroj por nuk është I detyruar, prandaj edhe në këtë të drejtat civile dallojnë nga ato publike. Në qoftëse ndokush ndokush ka pronësinë mbi oren, nuk është i detyruar që autorizimet e veta nga kjo pronësi ti ushtroj, orën mund të mos e përdor aspak. Në qoftësendokush qoftësendokush ka një kërkesë borgji, mund të kërkoj inkasimin e tij, por nuk është I detyruar. Është pra parim që subjekti të drejtat e veta ti përdor sipas bindjes së vet. Kjo rrejdh nga esenca e lëndës dhe metodat e së drejtës civile. 108. Mbrojtja e të drejtave mbrojtjen e të drejtave e ushtrojnë organet shtetërore. Realizimi arbitrar i të drejtave, e edhe të drejtave civile është I ndaluar. Lejohet vetëm vetëmbrojtja dmth zmbrapsja e sulmit arbitrar ndaj të drejtës së vet dhe gjendja e domosdoshëmërisë, domethënë sakrifikimi sakrifikimi I sendit të huaj që të eliminohet rreziku prej vehtes ose tjetërit apo që përgjithësisht të mbrohet e drejta e vet, objekti I të cilës vlen shumë më tepër se sendi I sakrifikuar. sakrifikuar.
pg. 24
109. Parimi I dispozicionit të palëve gjyqi nuk mbron të drejtat civile sipas detyrës zyrtare, siq ngjet kjo p,sh në të drejtën penale, por sipas iniciativëssë palëve.
Ky quhet parim I dispozicionit të palëvedhe është I lidhur ngusht me vet veqoritë themelore të metodës civile-juridike dhe me dispozitivitetin dispozitivitetin e normave civile juridike. 110. Padia të drejtuarit e titularit të së drejtës quhet padi. .Padia në kuptimin material rrjedh nga vet e drejta subjective, ajo rrjedh nga kërkesa kërkesa si element përbërës I të drejtës subjective, ajo është në tëvërtetë kërkesë e paraqitur në procedurën e realizimit të dhunëshëm të së drejtës. Paditë ndahen në ekzekutive (KONDEMNATORE) (KONDEMNATORE) , konstatuese (DEKLARATIVE) (DEKLARATIVE) dhe konstituive. Te paditë ekzekutive kërkohet realizimi i dhunshëm i ndonjë obligimi p.sh pagimi i borgjit. Kërkesa realizohet gjithmonë me padinë ekzekutive Te paditë konstatuese është konstatuar nëpërmjet tëgjyqit se ndonjë e drejtë ekziston apo nuk ekziston Te paditë konstituive shqiptohet me aktgjykim ekzistimi I së drejtës së re. 111. Argumentimi Gjyqi Gjyqi në kontestin midis paditësit dhe të paditurit ka një parim real pasiv. Ai sipa rregullit nuk ndërrmer veprimet e procesit sipas detyrës zyrtare por sipas propozimit të palëve, në kundërshtim me p.sh gjykimin penal. Materialin Materialin argumentues për argumentimin e të drejtës gjithashtu e paraqesin më së shpeshti vetë palët. Argumentimi është veprim më I rëndësishëm I procesit. Gjyqi njeh vetëm atë të drejtë që është argumentuar. Të argumentosh do të thotë të paraqesësh të vërtetën e ndonjë rrethane. Duhet të argumentojë ai që pohon diqka – mbi të bie e ashtuquajtura barra e argumentimit. Mirëpo ligji shpesh supozon se ndonjëfakt ose rrethanë ekziston gjersa të mos argumentohet e kundërta. Kemi këto mjete argumentimi: dokumentet, dëshmitarët, ekspertët dhe marrjen në pyetje të palëve. Dokumentet – janë mjetet më të sigurta argumentuese. Në tregti është zakon që qdo veprim juridik të vërtetoet me shkrim. Dëshmitarët – janë mjetë argumentues më pak të sigurtë sepse praktika gjyqësore kanë argumentuar se nganjëher edhe dëshmitari i nderëshëm dhe intelegjent i vëren dhe riprodukton dhe pa vetëdije shtrembëron sendet. sendet. Saktësinë e tyre gjyqi e qmon lirisht prej rastit në rast, duke u kujdesur për të gjitha rrethanat. Ekspertët – japin mendime profesionale mbi faktet dhe rrethanat e ndryshëme, rëndësia e të cilave është në procedurë konteste, p.sh mbi ndikimin e një narkotiku apo sëmundje në vetëdije të tij etj. Marrja në pyetje e palëve – është deklarimi i palëve mbi faktet kontestuese. Ky mjet argumentues zbulohet në mungesë të mjeteve tjera, apo si plotësim i mjeteve tjera argumentuese. argumentuese. Betimi ose deklarata solemne – duhet të vërtetoj saktësinë dhe seriozitetin e deklaratave të dëshmitarëve dëshmitarëve dhe palëve. I plotëfuqishëm quhet ai aktëgjykim që nuk mund të sulmohet më tutje me mjete të rregullta juridike. Emjet juridik është të drejtuarit e instancës më të lartë gjyqësore me qëllim të korigjimit të gjoja gabimeve dhe padrejtësive në procedurën më të ulët. Ndërkaq ekzekutiv është ai aktëgjykim që mund të zbatohet me dhunë. Plotëfuqishmëria dhe ekzekutiviteti zakonisht zakonisht përputhen por nuk është thënë se kjo duhet të ngjasë gjithmonë. Aktgjykimi I plotëfuqishëm është supozim I pamohueshëm, apo mund të thuhet e dhe vërtet formal. 112. Procedura ekzekutive në qoftëse ekziston aktgjykimi I plotëfuqishëm enganjëher madje edhe para plotfuqishmërisë, kur ai është ekzekutiv, e debitori I paditur përsëri nuk don të realizoj obligimin e vet, dmth të plotësoj kërkesën sipas padisë mund tëkërkohet zbatimi I dhunëshëm I aktgjykimit. Ky zbatim I dhunëshëm zhvillohet sipas procedurës procedurës së veqantë dhe ai ka për q ëllim që I padituri të shtyhet me dhunë që të realizoj obligimin e përcaktuar me aktëgjykim. Ai më së shpeshti përbëhet nga tjetërsimi I dhunëshëm I sendeve e vlerave të tjera nga masa e tij pasurore, por nganjëherë edhe nga mohimi I lirisë së tij për një kohë të shkurtër që të shtyhet të zbatoj ndonjë veprim, apo nga masat e tjera të ngjashme të dhunës.
pg. 25
113. Llojet e personave shoqërore juridik – personat shoqërore juridik janë: 1). Bashkësitë shoqërore politike, 2). Organizatat punuese (organizatat ekonomike
dhe organizatat tjera që kryejnë veprimtari në lëmin e shkollimit, kulturës, shëndetit, mbrojtjes sociale dhe shërbimeve të tjera shoqërore) dhe 3) organizatat tjera vetëqeverisëse. vetëqeverisëse. 114. Bashkësitë shoqërore – politike politike si persona juridik janë janë organet më të larta juridike-politike në të cilat pushteti politik, public I popullit punues, në bazë të vetëqeverisjes vetëqeverisjes dhe të pronësisë shoqërore, shoqërore, shprehet në mënyrën më të organizuar dhe më konsekuente. Siq thamë ato janë persona civilë-juridik vetëm në masën në të cilën janë edhe bartes të shprehjes civile-juridike të pronësisë shoqërore. Bashkësitë shoqërore shoqërore sipas kushtetutave jane: federate, republika, krahina autonome, qyteti dhe komuna. 115. Organet shtetërore si persona juridik organet organet e federatës, republikës dhe bashkësive tjera shoqërore – politike nuk janë persona juridik të sëdrejtës civile.
Ato janë organe administrative ose publike-juridike që realizojnë pikërisht pushtetin publik të cilin e ushtrojnë këto bashkësi shoqërore –politike avokaturave 116. Avokatura publike shtetin dhe bashkësitë shoqërore – politike I përfaqëson në konteste civile juridike avokatura publike. Detyra kryesore e avokaturave publike është të përfaqësoj shtetin dhe bashkësitë tjera shoqërore – juridike si persona juridik të së drejtës civile. Kështu ekziston avokatura federative, republikane, krahinore e qytetit dhe komunës. ekonomike. Këto janë subjekt të së drejtës 117. Organizatat ekonomike- personat shoqërore më të rëndësishëm dhe më të shumtë janë organizata ekonomike. ekonomike, detyra ekskluzive e të cilave është të kryes veprimtari ekonomike. Organizatat ekonomike ekonomike janë: ndërrmarjet ekonomike dhe kooperativat. kooperativat. KOOPERATIVAT KOOPERATIVAT janë organizata vullnetare të qytetarëve të ndryshëm të formuara me qëllim të kryerjes dhe përfaqësimit të përbashkët të ndonjë veprimtarie ekonomike.
pg. 26
pg. 27
pg. 28
pg. 29
pg. 30
NOCIONI MBI TË DREJTËN ADMINISTRATIVE Fjala Administratë rrjedhë prej fjalës latine ADMINISTERE ADMINISTERE - që nënkupton kryerje të punëve dhe shërbimeve të ndryshme në varshmëri dhe nënshtrim të ndonjë subjekti të caktuar. Nga vet etimologjia e fjalës ,,administratë,, ,,administratë,, duhet nënkuptuar se kemi të bëjmë me shërbime varshmerie nga ndonjë strukturë, por njëherit edhe nga një pozicion nënshtrues ndaj asaj strukture. Pikërisht lidhur me cështjen e definicionit për ate se çka paraqet E Drejta Administrative dallojmë qasjen e definimit në kuptimin e ngushtë dhe në kuptimin e gjërë. Në kuptimin e ngushtë, me termin ,,e drejta administrative,, kuptojmë kuptojmë tërsinë e normave juridike, sistemeve dhe organeve dhe organizatave organizatave te cilat funksionojnë në raport varshemërie varshemërie dhe nënshtrimi nga pushteti. Kurse në kuptimin e gjërë, me termin ,,e drejtë administrative,, administrative,, nënkuptohet tërsi të normave juridike të cilat bëjnë rregullimin e pozitës dhe funksionimin e organeve te administratës shtetërore dhe komponentave komponentave tjera administrative.
ADMINISTRATA ADMINISTRATA SHTETERORE SHTETERORE paraqet strukture të organizuar institucionale e përbërë nga shumë organe, organizata dhe struktura tjera organizative. Ne fakt administrata administrata shtetërore paraqet skeletin e nje shteti. Funksionimi i aparatit shtetëror dhe i shumë institucioneve tjera të interesit publik realizohet përmes organeve organeve të ndryshe, organizatave organizatave administrative dhe shërbimeve tjera. Zakonisht administratën shtetërore e përbejnë: ministritë, drejtoritë, entet publike, agjencionet e pavarura, administrata e vetëqeverisjes lokale, ndërmarrjet publike, institucionet tjera shërbyese (shkollat, spitalet,fondet etj). Kur është fjala te ndërmarrjet publike duhet potencuar se përkundër pavarsisë së tyre funksionale, me ato udhëheq dhe menaxhon pushteti i nivelit të caktuar. Këto subjekte realizojnë veprimtari publike, publike, pra punë dhe shërbime të interesit publik. Për këte arsye edhe janë të drejtuara dhe kontrolluara drejtpërdrejtë nga organet e shtetit apo të vetëqeverisjes vetëqeverisjes lokale. Ndërmarje të tilla janë si për shembull (ndërmarrjet publike për rrugë, ndërmarrjet publike hekurudhore, aeroportet, aeroportet, ndërmarrjet publike për shfrytëzimin e ujërave, për cështje komunale, për shërbime të sferës së telekomunikacion etj.).
pg. 31
LLOJET E ADMINISTRATES SHTETERORE Në lidhje me ndikimin e administratës administratës shtetërore te subjektet fizike dhe juridike të cilët jetojne, ekzistojne dhe funksionojnë në një shtet, ekzistojnë disa lloje te ndikimit të administratës publike në to, edhe ate: 1. ndikimi autoritativ - që nënkupton pozicionin e nënshtrimit të subjekteve të lartpërmendura në raport me administratën shtetërore. Një nënshtrim i tillë vjenë nga pozicioni i fuqisë se pushtetit, të cilën fuqi pushteti e realizon përmes administratës administratës shtetërore. 2. ndikimi joautoritativ - që vjenë në shprehje në ato raste kur administrata shtetërore nuk vepron nga pozicioni i nënshtrimit të subjekteve tjera (personave fizik dhe juridik), por ajo kryen shërbime për ato subjekte psh. shkollat, spitalet, univerzitetet, entet për strehim social etj. asociacionet e tyre, por që administrata shtetërore është 3. ndikimi indirekt - është në ato raste kur veprimtari të ndryshme kryejnë vetë qytetarët apo asociacionet vetëm kontrolluese. 4. shërbimet publike – që nënkupton shërbime të shumta në interes të qytetarëve dhe shtetit. Këtu shteti ka ndikimin e vet nga vet fakti që ato veprimtari ushtrohen në emër të shtetit. Në kuadër të administratës shtetërore shtetërore funksionojnë edhe shumë këshilla të ndryshme, ente rregullatore (enti rregullator i energjetikes, i telekomunikacioneve telekomunikacioneve etj)... Kushtetuta e Republikës se Kosovës e vitit 2008, në nenin 98 të saj, thekson se ministritë e ndryshme dhe organet tjera ekzekutive themelohen sipas nevojës për kryerjen e funksioneve brenda kompetencave të qeverise. Poashtu në dispozitat përfundimtare të Kushtetutës, respektivisht në nenin 205 thuhet: - në Republikën e Kosovës është në fuqi skema organizative e organeve të administratës, e përcaktuar me Rregulloren Rregulloren e UNMIK -ut 2001/19, mbi degën e ekzekutivit të institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes së Kosovës. VEPRIMTARIA E ORGANEVE ADMINISTRATIVE Kemi theksuar se organet administrative janë skelet, madje edhe sistem nervor i shtetit. I gjithë funksionimi i shtetit realizohet përmes organeve administrative. Në parim organet e administratës administratës kanë këto këto veprimtari:- zbatojnë politikat politikat e përcaktuara nga Qeveria Qeveria dhe Parlamenti; Parlamenti; - zbatimi i ligjeve dhe akteve tjera tjera të miratuar miratuar nga parlamenti, parlamenti, qeveria dhe shefi i shtetit; shtetit; - nxjerrjen e dispozitave dispozitave për ekzekutimin e cështjeve të përmendura; përmendura; - kryrjen e kontrollit administrativ dhe inspektimit; inspektimit; - vendosja në lidhje me të drejtat, detyrimet detyrimet dhe interesat interesat e personave fizik dhe juridik edhe ate në procedurë administrative; administrative; - hartimi i propozim-ligjeve propozim-ligjeve dhe drafteve të ndryshme për qeveri dhe parlament; - punë administrative profesionale profesionale në bazë të të autorizimeve nga ligjet ligjet dhe aktet tjera.
pg. 32
METODAT E TË DREJTËS ADMINISTRATIVE Edhe shkenca e së Drejtës Administrative ka medodat e veta studimore dhe hulumtuese me ndihmën e së cilave hulumtohen dhe studjohen të gjitha marrëdhëniet, dukuritë, dhe fenomenet lidhur me organizimin dhe funksionimin e administratës shtetërore. shtetërore. Edhe në këte degë të së drejtës ekzistojnë metada të shumta hulumtimi dhe studimi, por në veçanti duhet përmendur: marrëdhenieve juridike dhe normave juridike. Normat juridike juridike lindin si nevojë e funksionimit - metodën juridike - që nënkupton analizimin dhe përmbajtjen e marrëdhenieve të sferave të ndryshme të administratës. Ato zhvillohen dhe i adaptohen situatave të reja që ndodhin në shtet dhe në shoqëri në përgjithsi. Në fakt esenca e së drejës administrative është realizimi, konkretizimi dhe aplikimi i normave juridike. Sociologjia është shkence - metoda sociologjike – pasi marrëdhëniet të cilat realizohen brenda administratës shtetror njëherit paraqesin materje sociologjike. Sociologjia që studjon dukurite shoqërore dhe kushtet në të cilat ekzistojnë dhe paraqiten këto dukurië. Pra, mbi këto raporte njëherit shofin dhe qasjen e studimit të së drejtës administrative, e cila poashtu realizohet realizohet në kuadër të kushteve dhe të nevojave shoqërore. administartës në të kaluarën dhe tani. Pasi edhe materja e së drejtës administartive është është - metoda historike – kjo metodë bënë krahasimin e funksionimit të administartës na ndryshim dhe transformim të sipërm, nga vet fakti se edhe marrëdhëniet administrative janë të tilla. Edhe ato janë në ndry shim, adaptim dhe transformim të sipërm. shtetërore - metoda teknologjike-informatike – ka poashtu peshë shumë të madhe sepse në kushtet moderne as që mund ta paramendojmë administartën shtetërore pasitemet teknologjike teknologjike moderne dhe sistemet tjera të sferës së informatikës. informatikës. Shumë evidenca, madje në disa shtete edhe e gjithë evidenca shoqërore e cila bënë pjesë në lëndën e administratës është e përfshirë në siteme moderne teknologjike të evidencës. evidencës. MARRËDHËNIET E SË DREJTËS ADMINISTRATIVE ME DEGËT TJERA E drejta administrative ka marrëdhënie me shumë degë tjera të së drejtës, pasi në jetën e përditshme kryqëzohen marrëdhëniet marrëdhëniet e ndryshme materiale. materiale. Personat fizik dhe juridik në cdo moment hyjnë në marrëdhënie të shumta në mes veti, të cilat marrëdhënie prodhojnë efekte juridike, pra të drejta dhe detyrime në mes palëve. Marrëdhëniet Marrëdhëniet në mes të drejtës administrative administrative me te drejtën kushtetuese Kushtetuta paraqet aktin më të lartë dhe suprem të një shteti. Këtij akti i nënshtrohen të gjitha aktet tjera juridike. Pra, në hierarkinë e akteve juridike, normat kushtetuese kanë fuqi më të lartë juridike. Sa u përket marrëdhënieve në mes këtyre dy degëve, duhet potencuar se normat kushtetuese bëjnë definimin, organizimin e organeve te administratës dhe njëhërit përcaktojnë përgjithsishtë kompetencat kompetencat e këtyre organeve. Nga ana tjetër, administrata dhe strukturat e saja bëjnë ekzekutimin e përcaktimeve përcaktimeve kushtetuese, si dhe realizojnë politikën e organeve shtetërorë të parapara nga kushtetuta (parlamenti, qeveria, presidenti etj). Marrëdhëniet Marrëdhëniet e së drejtës administrative administrative me të drejtën e punës E drejta e punës si degë e së drejtës përmban dispozita juridike lidhur me marrëdhëniet e punës dhe mbrojtjen e punëtorëve në pune. Pra, organet administrative administrative (inspekcioni i punës) ushtron kontrollë ndaj subjekteve shoqërore për konstatimin se a respektohen dispozitat ligjore lidhur me kushtet e punës dhe të drejtat nga puna (kushtet normale dhe adekuate të sigurisë, pushimi ditor, javor dhe vjetor etj). Poashtu, sic dihet e dhe të punësuarit në administratën shtetërore po ashtu janë në marrëdhënie pune. Pra edhe ata i gëzojnë të drejtat e përmendura.
pg. 33
Marrëdhëniet Marrëdhëniet e së drejtës administrative administrative me të drejtën finasiare finasiare E drejta administrative marrëdhënie të caktuara ka edhe me të drejtën finansiare, e cila ka të bëjë me buxhetin, respektivisht me cështjen e të hyrave dhe të dalurave finansiare. Buxhetin në tërësi e realizojne dhe ekzekutojnë organet administrative.Ata administrative.Ata përcaktojnë shumën dhe mënyrën e pagimit të tatimeve në kuadër të ligjeve, harxhimin e mjeteve finansiare publike etj. Poashtu nëse ndonjë subject refuzon të paguaj tatimin e caktuar ndaj tij organet administrative mund të hapin procedurë edhe para gjykatave. Marrëdhëniet Marrëdhëniet e së drejtës administrative administrative me të drejtën e punës penale E drejta penale merret me cështjen e ndjekjes, dënimit apo sanksionimit te kryerësve të veprës penale. Shumë refuzime të obligimeve nga organet e administratës konsiderohen konsiderohen si vepra penale. Poashtu edhe keqpërdorimet e detyrës zyrtare nga pjestarë të o rganeve administrative paraqesin paraqesin vepra penale. Gjithashtu duhet potencuar se shumë parime procedural administrative janë të përafërta me ato të procedurës penale (ballafaqimi, marrja në pyetje, provimi i fakteve, dërgesat, dorëzimi i shkresave, thirrja për pjesmarrje në seancë etj).
BURIMET E SE DREJTES ADMINISTRATIVE Sikur edhe në degët tjera të së drejtës ashtu edhe në të drejtën administrative administrative burimet e së drejtës administrative ndahen në burime materiale materiale dhe formale. administratën shtetërore dhe shërbimet publika Burimet materiale janë vete marrëdhëniet administrative juridike në shoqëri. Pra, e gjithcka që ka lidhje me administratën paraqet burim material. Për shembull, burime material konsiderohen, konsiderohen, marrëdhëniet që ka policia me qytetarët, organi tatimor me tatim paguesit, organi doganor me doganpaguesit. Te shërbimet publike bëjnë pjesë shërbimet shëndetsore, shëndetsore, komunale, të higjienës, furnizimit me ujë e tj. Burimet formale janë ato forma juridike, në rend të parë akte juridike që kanë të bëjnë me rregullimin juridik të këtyre marrëdhenieve – kushtetuta, ligjet, aktet nënligjore, aktet e përgjitshme të kryetarit të shtetit, aktet e përgjithshme të vetëqeverisjes locale, aktet e ndermarrjeve publike dhe korporatave, kontratat kolektive, trustet ndërkombëtare dhe kontratat për koncesionim. administrative në nivel parimor. Pra, kushtetuta Kushtetuta : Kushtetuta si akt më i lartë juridik i një shteti përcakton organizimin dhe funksionimin e organeve administrative përcakton organizimin organizimin dhe funksionimin e organeve administrative në pika tejet të shkurta, kurse detajizimi bëhet përmes ligjeve dhe akteve tjera. Të gjithat aktet tjera juridike, duke përfshi edhe ligjet duhet të jenë në pajtim me kushtetutën e shtetit. Ligjet : Ligjet janë akte të cilat në detaje i rregullojnë situatat dhe marrëdheniet administrative qoftë përmes normave material-juridike apo përmes atyre formalo-juridike. formalo-juridike. Normat material-juridike janë norma që aplikohen konretish në rastet e ndryshe (psh. Norma se duhet të paguajmë tatim, se na jepet leje ndërtimi, leje pune, koncesion etj). Normat formal-juridike kanë të bëjnë me mënyrën e udhëheqjes së procedurës gjatë aplikimit të normave material-juridike. Për shembull, kur përcaktohet tatimi që duhet të paguaj ndonjë subject ajo bëhet në procedurë administrative administrative (pra, përmes normave formal-juridike), duke konstatuar konstatuar faktet dhe rrethanat si dhe provimit të fakteve. Kur jepet leja për ndërtim, poashtu ajo bëhet në procedurë administrative. administrative.
pg. 34
Aktet nënligjore Vet fjala ,,akt nënligjor nënkupton aktin i cili ka fuqi më t ë vogël se ligji. Derisa ligjet miratohen miratohen nga ana e parlamentit te shtetit, aktet nënligjore miratohen nga ana e organeve administrative (qeveria, ministrite, drejtoratet drejtoratet etj). Qëllimi i tyre është zbatimi konkret i dispozitave ligjore për rastet konkrete duke precizuar ligjin. Për shembull, kur themi me ligj se cdo qytetar madhor ka për obligim të ketë jejenjoftimi, me akt nënligjor përcaktojmë se si duhet të duke ai document, cka shënohet në te, ne cfar madhësie etj. Si të tilla janë: dekretet, vendimet, udhëzimet, programet, programet, aktvendimet, konkluzionet etj. Aktet e përgjithshme të kryetarit të shtetit Edhe kryetari i shtetit mund të miraton akte të përgjithshme juridike, sic mund të jenë për shembull - aktet për shpalljen e gjendjes së jashtëzakonshme në shtet (që në fakt obligon të gjithë subjektet në shtet duke përfshi edhe organet administrative. administrative. Aktet e përgjithshme të vetëqeverisjes lokale Janë akte me ndihmën e të cilave përcaktohet organizimi organizimi dhe funksionimi i vetëqeverisjes lokale, por njëherit edhe përcaktohen të drejta dhe obligime për qytetarët e një komune. Pra, këto akte xjerren nga organet e vetëqeverisjes locale. locale. Si akte të tilla konsiderohen statuti, rregullorja, vendimet etj). Për shembull, organi komunal përcakton qarkullimin e komunikacionit në territorin e vet. Aktet e ndërmarrjeve ndërmarrjeve publike dhe korporatave Përmes këtyre akteve përcaktohen përcaktohen te drejta dhe obligime për qytetarët dhe subjektet tjera. Për shembull vendimi për pagimin e komunaleve, komunaleve, ujit, kanalizimin etj. Te korporatat, ata mund të nxjherrin akte të caktuara që kanë lidhje me investimet e ndryshem të karakterit public-privat. Për shembull, ndonjë ndërmarrje publike jep një privatisti furnizimin me ujë etj. Kontratat kolektive Janë instrument bashkëkohor që lidhen në mes punëdhënësve dhe punëtoreve me ndërmjetësimin e sindikatave si organizata për mbrojtjen e të drejtave të punëtorëve. Përmes kontratave kolektice kolektice rregullohen shumë të drejta dhe obligime në mes ponëdhënësve dhe pumëtorëve të përfaqësuar nga organizatat sindikale. Kështu, për shembull përmes këtyre kontratave përcaktohet paga minimale që duhet t’u sigurohet punëtorëve nën vl erën e së cilës punëdhënësit nuk kanë të drejtë që t’u paguajnë rroga punëtorëve.
Trustet ndërkombëtare Paraqesin sistem të lidhjes dhe të bashkëpunimit në mes shoqërive të ndryshme tregtare. Në fakt marrëveshjet për formimin e trusteve paraqesin pjesë të sistemit të brendshëm politike dhe ekonomik të një shteti. Këto marrëveshje njëherit pjesërisht paraqesin burim edhe të së drejtës administrative. Kontrata për koncesionim Këto kontrata prodhojnë raporte juridike dhe efekte juridike në mes dhënësit në koncesionim (zakonisht shteti është dhënës i koncesioneve) dhe koncensionistit. koncensionistit. Për shembull shteti i jep në koncesion të mirat e përgjithshme sic mund të jenë për shembull shfrytëzimet e ujit, pyjeve, xeheve, peshkimit etj. Koncesionari Koncesionari shtetit i paguan vlerën e caktuar të mjeteve finansiare për shfrytëzimin e këtyre të mirave. Pra në raste konkrete edhe këto kontrata mund të shërbejnë si burim i së drejtës administrative. Poashtu ne një far mënyre si burime plotësuese të së drejtës administrative janë edhe e drejta zakonore, praktika gjyqësore dhe shkenca juridike. Praktika gjyqësore mund të jetë burim i së drejtës nëse duhet plotësuar zbraztirat juridike, pra nëse nuk kemi asnjërën nga burimet paraprake. E njëjta gjë vlenë edhe për shkencën juridike, kur shenctarët në rast të mungesës së burimeve paraprake japin mendimet e tyre shkencore se si duhet të zgjidhet cështja konkrete administrative.
pg. 35
Elementet themelore të së drejtës administrative janë: 1.MARRËDHËNET JURIDIKO-ADMINISTRATIVE Marrëdhënie juridiko-administrative juridiko-administrative janë të gjitha marrëdhëniet që janë të rregulluara me ligj. Te këto marrëdhënie në njërën anë kemi marrëdhëniet administrative, administrative, kurse në anën tjetër të gjitha subjektet tjera në shoqëri (qytetarët, personat juridik etj). Karakteristikë e këtyre marrëdhënieve është se organet administrative qëndrojnë në pozitë superior ndaj të gjithë subjekteve tjera. Këto subjekte në fakt u nënshtrohen organeve administrative kompetente, por gjithësesi në kuadër të ligjit. Baza e krijimit të një marrëdhënie juridike-administrative juridike-administrative është ndonjë akt administrative administrative i caktuar, i cili mund të nxirret sipas detyrës zyrtare apo me kërkesën e palës. Për shembull te marrëdhënia juridiko-administrative juridiko-administrative tatimore kemi marrëdhënie marrëdhënie në mes organit administrative administrative për cështjet tatimore dhe qytetarit apo shoqërisë tregtare si obligues tatimor. 2.ÇËSHTJA ADMINISTRATIVE Cështja administrative administrative parqet një situate konkrete juridike për të cilën vendoset lidhur me të drejtat, detyrimet dhe interesat e caktuara të ndonjë personi fizik apo juridik. Për shembull, obligimi për pagimin e tatimit, leja e ndërtimit, eksproprijimi, dhënia e lejes për ushtrimin e ndonjë veprimtarie afariste etj. 3.PROCEDURA ADMINISTRATIVE Procedura administrative administrative nënkupton tërësi të veprimeve të ndryshme procedurale që duhet të ndërmarin pjesëmarësit gjatë vendosjes për një cështje konkrete administrative. Pjesëmarës në procedurën administrative janë – organi që ndjek procedurën, palët, dëshmitarët, ekspertët, ekspertët, të interesuarit që kanë interes nga cështja administrative, përfaqësuesit e palëve etj.
4.KONTESTI ADMINISTRATIV Kontesti administrativ nënkupton nënkupton kontrollin gjyqësor ndaj akteve të organeve të administratës. Nëse pala në të dy shkallët e procedurës administrative mbetet i pakënaqur me aktin administrativ, ai mund të hap kontest admininistrativ pranë gjykatës kompetente kompetente (zakonisht gjykata supreme ose gjykata administrative). administrative). Në disa vende ekzistojnë edhe gjykata speciale supreme për cëshje administrative. 5.VEPRIMI ADMINISTRATIV Veprimi administrativ administrativ nënkupton ushtrimin e disa parimeve në fusha të ndryshme administrative të cilat në të shumtën e rasteve janë ose të d hunshme ose si kufizime të caktuara (për shembull veprimet që i ndërmarin inspekcionet e ndryshme kompetente). 6.KONTRATA ADMINISTRATIVE Kontratat administrative administrative në të shumtën e rasteve na paraqiten si kontrata koncesionare, koncesionare, ku një subjekti të caktuar i jepen në shfrytëzim disa shërbime publike që janë në të mirë të përgjithshme (për shembull një kompanie i jepen në koncesion shfytëzimi shfytëzimi i rrugëve , aeroporteve etj). 7.MBIKQYRJA ADMINISTRATIVE Mbikqyrja administrative administrative nënkupton veprimtarinë e vazhdueshme vazhdueshme mbikëqyrëse ndaj subjekteve të ndryshme qofshin ata persona fizik apo persona juridike. Pra organet administrative ushtrojnë mbikqyrjen mbikqyrjen ndaj këtyre subjekteve për ate se a respektojnë dhe zbatojnë ligjet si duhet apo jo.
pg. 36
SHËRBIMI PUBLIK Detyrë kryesore e shërbimit publik është ushtrimi i veprimtarive veprimtarive të caktuara në interes dhe dobi të përgjithshme. Shërbimi publik bazohet në disa parime kryesore siç janë: parimi i kontinuitetit (organi apo enti përcjell në vazhdimsi dhe pandërper punën në lëminë e vet), parimi i përshtatshmërisë (që nënkupon se veprimi i organit apo entit duhet të jetë në përputhje me realitetet ekzistuese), parimi i primatit ndaj shërbimeve publike (përparsia ndaj shërbimeve tjera), parimi i jo profitabilitetit (puna e enteve nuk duhet të jetë profiti. Për shembull shtëpia e pleqëve, shkollat, spitalet etj. nuk kanë për qëllim fitimin apo profitin finansiar). Shumë shërbime publike realizohen përmes enteve publike, fondeve (për rrugë, për ujëra, për barna, për pensione), përmes qendrave për punë sociale, përmes agjencioneve të ndryshme (për shembull agjensioni agjensioni për investime etj). Poashtu shumë shërbime të rëndësishme shoqërore publike realizohen realizohen edhe përmes shkollave, univerziteteve (shërmimi arsimor), institutive (shërbimi shkencor), muzeve (shërbimet kulturore-historike), arhivave (shërbimi evidences) etj.
ENTET SI FORMË E SHERBIMIT PUBLIK Entet në kuptimin funksional ushtrojnë shërbime publike në shumë sfera të jetës shoqërore sic janë për shembull sfera e arsimit, shkencës, shëndetësisë, transportit, strehimit social etj. Funksioni i tyre bazohet në disa parime themelore siç janë: parimi i ligjshmërisë (veprimtarinë e tyre e ushtrojnë në bazë të ligjit), pavarsis (në ushtrimin e veprimtarisë për të cilën edhe janë themeluar, këto ente janeë të pavarura), kontinuitetit (veprimtarinë e vet e ushtrojnë vazhdimisht), barazisë (këto subjekte në mes veti janë të barabarta), jo profitabilitetit profitabilitetit (nuk kanë qëllim qëllim profitin). Enti në fakt paraqet person juridik i cili ka organet e veta sic janë: këshillin vetëqeverisës, bordin, drejtoret etj. Gjithashtu entet kanë strukturën e vet që rregullohet me akte të përgjithshme juridike (statut, rregullore) rregullore) dhe njëherit kanë autonominë e vete politike, juridike, administrative administrative dhe financiare. financiare. Ekzistojnë edhe entet e rregullatorit të cilat janë institucione të pavarura, e të cilat veçanërisht veprojnë në fushën e energjetikes, të furnizimit me ujë për pije, të ngrohjes qendrore etj. Në veçanti, entet rregullatore janë kompetente që përcaktojnë çmimet e shërbimeve të caktuara publike duke bërë llogari të përgjithshme të harxhimeve dhe fitimeve të ndërmarjeve që merren me këso veprimtarie. Për shembull, kur vendoset për ngritjen apo uljen e cmimeve të karburantëve, enti rregullator ka parasysh harxhimet e përpunimit të naftës, transportimit dhe të harxhimeve tjera.
pg. 37
VEPRIMET THEMELORE TE ADMINISTARTES SHTETRORE Sic kemi theksuar më lartë, veprimtaria dhe funksionimi i administratës shtetërore realizohen në dy forma: Si ndikim nga pozicioni pozicioni i autoritetit të pushtet, i cili imponon vullnetin e vet ndaj të gjitha subjekteve tjera në shtet, por gjithësesi në pajtim me ligjin, si shërbime publike (kur është në pyetje administrate shtetrore, shtetrore, me nocionin shërbimet publike nënkuptojmë të gjitha shërbimet që administrate i bënë për parlamentin dhe qeverinë). Sa i përket pozicionit të autoritetit nga pozita e pushtetit, administrata shtetërore shtetërore ushtron veprimtari për: 1. punë administrative (ushtrimi i veprimtarive dhe funksioneve për të cilat administrate shtetërore është kompetente, kompetente, si dhe kryerja e veprimtarive të ndryshme profesionale: 2. miratimin e akteve konkrete (kur organi vendos vendos në procedurë administrative administrative lidhur me të drejtat, detyrimet apo interest e ndonjë subjekti. Për shembull dhënia e shtetësisë ndonjë personi të huaj), 3. ushtrimin e mbikëqyrjes administrative, administrative, që nënkupton: nënkupton: a. mbikqyrja mbi ligjshmërinë e akteve përmes të cilave vendoset mbi të drejtat dhe detyrimet e qytetarëve, shoqërive tregtare etj; shtetërore, organizatave dhe enteve – pra, statuteve, rregulloreve; b. mbikqyrja ndaj akteve të përgjithshme të organeve shtetërore, c. mbikqyrjen mbi ligjshmërinë e shoqërive tregtare dhe organizatave tjera) 4. ndërmarjen e veprimtarive detyruese (kur organi gjatë ekzekutimit apo zbatimit zbatimit të ligjit qytetarët dhe subjektët e ndryshme i detyron që të sjellen conform ligjit apo aktit të caktuar. Për shembull, mbyllja e lokalit për shakk të helmimit etj), 5. veprimtarinë normative normative (kur organet administrative nxjerrin akte nënligjore, sic janë rregulloret, urdhëresat, udhëzimet udhëzimet etj). Sa u përket shërbimeve për organet legjislative dhe ekzekutive, administrata administrata shtetërore kryen këto veprimtari: 1. përcjelle gjendjen në lëmitë përkatëse,2. organizon dhe kryen shërbime të caktuara, 3. pregaditë akte dhe kryen punë profesionale për organet legjislative dhe për ato ekzekutive. Që të dy segmentet e lartpërmendura bashkarisht bashkarisht nënkupon zbatimin e politikës së përcaktuar nga ana e parlamentit dhe qeverisë, si dhe ekzekutimin e ligjeve dhe të dispozitave tjera dhe akteve të përgjithshme. Zbatimi i politikës politikës së pushtetit legjislativ legjislativ dhe ekzekutiv Në shumë sfera të jetës ekonomike, sociale, kulturore, arsimore, sportive etj, organet legjislative dhe ekzekutive të shtetit, përveç funksionit normative ata bëjnë edhe definimin e politikës së caktuar të tyre në marrëdheniet e përmendura, qoftë si politikë e ekzekutimit të akteve dhe normave tjera apo qoftë si definim të strategjisë zhvillimore për këto sfera (ekonomisë, arsimit, arsimit, shkencës, cështjeve sociale, urvbanistike etj). Pushteti legjislativ dhe ekzekutiv ndaj organeve të administratës administratës shtetërore ushtrojnë kontrollin politikë (pra, shkarkim të funksionarëve të administratës), kërkojnë raporte nga aktivitetet e tyre dhe urdhërojnë organet e administratës administratës që të ndërmarin masa të caktuara në lëmitë e caktuara. Ushtrimi i mbikqyrjes nga ana e administratës administratës shtetërore Në ushtrimin e veprimtarive administrative ekzistojnë disa lloje të mbikëqyrjes administrative: 1. mbikqyrja mbi ligjshmërinë e akteve (ndaj akteve të cilat miratohen duke prodhuar të drejta, obligime apo interes për persona fizik dhe juridik), 2. mbikqyrja mbi ligjshmërinë e akteve të përgjithshëm, që nxjerrën nga organet shtetërore, shtetërore, organizatat apo entet (këto bëjnë pjesë - statutet, rregulloret etj). 3. mbikqyrja mbi ligjshmërinë e punës se organizatave organizatave tregtare dhe organizatave organizatave tjera (inspektimi).
pg. 38
...::: Pyetje pergjigjje nga lenda e drejta Ad ministrative :::... 1. Në sa kuptime e kuptojmë termin E Drejta Administrative? Termi E Drejta Drejta Administrative e kuptojmë në dy kuptime: 1. Si e drejtë drejtë e sistemit juridik dhe 2. Si degë e shkencës juridike. E Drejta Administrative përkufizohet si tërësi e atyre normave juridike me të cilat rregullohen marrëdhëniet shoqërore që krijohen në fushën e veprimtarisë administrative. 2. Çka paraqet E Drejta Administrative si degë e sistemit juridik? E Drejta Administrative paraqet tërësin e normave juridike që rregullojnë marrëdhënie të caktuara shoqërore. 3. Qka studion E Drejta Administrative si degë e shkencës juridike? E Drejta Administrative përfshin tërësinë e studimeve që i referohen rregullimit juridik të marrëdhënieve të caktuara shoqërore. 4. Qfarë rëndësie e ka administrata, në sistemin juridik edhe tiparet e saj? Administrata radhitet si degë shumë e rëndësishme në sistemin juridik së bashku me drejtën civile dhe drejtën penale. Tipare që e dallojnë pikërisht tek objketi i veqantë që e studion dhe karakteri i veqantë i këtyre mërrëdhenieve që i referon këtij objekti. 5. Dallimi i drejtës administrative si degë e sistemit juridik dhe e shkencës juridike? E drejta administrative si degë e sistemit juridik dhe si shkencë juridike nuk mund ti identifikojmë. Dallimi është se e Drejta Aministrative si degë e sistemir juridik përfshin në vete vetëm një kategori të caktuar të normave juridike që kanë të bëjnë me organizimin dhe veprimtarinë e org. të administatës shoqërore, kurse si dëgë e shkencës juridike përfshin në mënyrë më të përgjithshme që ka të bëjë me objektin, burimet dhe sistemin e përgjithshëm. 6. Çfarë rëndësie ka objekti i një dege? Me rastin e përcaktimit të kriterit të përgjithshëm dhe përmbajtjes themelore të një dege duhet të përkufizohet objekti. 7. Kush është objekt i një dege? Objekt studimi i së drejtës paraqesin normat juridike të cilat rregullojnë veprimtari administrative varësisht se çfarë nënkupton me të rregullimi shtetëror një vendi të caktuar në kohë të caktuar. 8. Sa përkufizime njihen lidhur me objektin e drejtës administrative? Dy përkufizime 1. Përkufizimet Pozitive – Përcaktojnë normat që studiohen nga e drejta administrative dhe 2. Përkufizimet Negative – sipas të cilave e drejta administrative studion normat që i përkasin administratës dhe nuk i përkasin, përkatësisht studiohen nga ndonjë degë tjetër e së drejtës. 9. Si ndahen përkufizimet pozitive? Përkufizimet pozitive ndahen në dy grupe: 1. Në ato që për objektin e drejtës administrative konsiderojnë të gjitha normat që i përkasin, përkatësisht studiohen nga ndonjë degë tjetër e së drejtës. 2. Përkufizimet që për objekt të administatës konsiderojnë vetëm ato norma të cilat rregullojnë organizatat administrative, veprimtarinë administrative dhe veprimtaritë tjera lidhur me marrëdhëniet juridike-administrative. 10. Me cilat degë të së drejtës ka raporte e Drejta Administrative? Me të drejtën kushtetuese, civile, penale, të drejtën e punës, familiare, ekonomike, financiare etj. administrative ndahen në Burime formale dhe Burimet materiale. 11. Si ndahen burimet e së drejtës administrative? Burimet e drejtës administrative 12. Cilat janë burimet formale të drejtës administrative? Kushtetuta, ligji, dekretligji dhe aktet nënligjore. 13. Cilat janë burimet e dorës së dytë? Zakoni, praktika gjyqësore, shkenca juridike.
pg. 39
14. Çka është sistemi i drejtës administrative? E Drejta Administrative përfshin normat juridike që rregullojnë marrëdhëniet shoqërore në fushën e administatës shtetërore, tërësia e këtyre normave paraqet sistemin e drejtës administrative. 15. Çka përfshin në vete sistemi i drejtës administrative? Në sistemin e Drejtës Administrative përfshihen normat që përmbajnë kushtetutën e një vendi të caktuar që sanksionojnë organizimin dhe veprimtarinë e administratës. Në radhë të dytë janë normat që sanksionojnë marrëdhëniet shoqërore në fushën e administatës shtetërore si: ligji, dekreti dhe aktet tjera. 16. Si sistemohen shkenca e drejtës administrative dhe pjesa e përgjithshme? E Drejta Administrative sistemohet në: 1. Në pjesën e përgjithshme – organizimi dhe veprimtaria e organeve administrative shtetërore. 2. Pjesa e veqantë – normat juridike që rregullojnë zbatimin e parimeve të përgjithshme në degë konkrete të administatës shtetërore. 17. Çka studion pjesa formale e çka ajo materiale? Pjesa formale studion normat juridike që i përkasin procedurës administrative, kontrollit gjyqësor mbi ligjshmërinë e akteve administrative dhe së drejtës në kundërvajtje. Pjesa materiale studion normat që rregullojnë organizimin dhe veprimtarinë e organeve shtetërore. 18. Ç’është organizata dhe elementet e saj?
Organizata paraqet një grup njerëzish në lidhje të ndërsjelltë mes tyre që ushtrojnë punë të përbashkëta për të arritur qëllimin e caktuar. Elementet e organizatës janë: 1. Njerëzit; 2. Qëllimi i caktuar; 3. Mjetet materiale dhe juridike 4. Struktura organizative dhe 5. Mevëtësia në punë.
19. Në sa kuptime e kuptojnë termin organizatë? Termi organizatë kuptohet ne dy aspekte: Si punë e organizuar për tia arritur qëllimit të cakruar dhe Institucione që kane elemente të caktuara që të realizojnë qëllime të caktuara. 20. Cilat janë parimet e organizatës? 1. Parimi i ndarjes së punëve; 2. Parimi i koordinimit; 3. Centralizimi dhe Decentralizimi
3. Koncentrimi dhe Dekoncentrimi.
21. Çka është organizata administrative dhe tiparet e saj? Organizatat Administrative paraqesin at lloj të organizatës të cilat hyjnë në mënyrë autoritative në marrëdhënie juridike me subjektet juridike. Tiparet kryesore janë kontinuiteti, profesionalizimi i nënpunësve, autorizimet, punët shoqërore. 22. Pse dallojmë organizatat administrative nga organizatat e tjera? Organizatat administrative dallojmë nga organet tjera në bazë të dy karakteristikave 1. Në organizatat administrave kryhen punët e përgjithshme shoqërore; 2. Punët e përgjithshme shoqërore konsistojnë në ushtrimin e pushtetit, ushtrmin e shërbimeve për subjektin juridik me mundësi të shfrytëzimit të autorizimeve publike që nënkupton pushtet të deleguar.
23. Si ndahen organizatat sipas punëve që ushtrojnë? Organizatat ndahen në 2 grupe: Punët e të cilave konsistojnë në ushtrimin e pushtetit dhe E përbëjnë organizatat administrative që përbëjnë shërbime të caktuara duke shfrytëzuar mundësinë e ushtrimit të një pushteti të deleguar përmes autorizimeve publike. 24. Çka janë organet administrative dhe pse ato konsiderohen shtetërore? Fjala organ nënkupton njerëzit qoftë si individ apo si grup përmes së cilave shteti ushtron punët e veta. Organet e administratës shtetërore përbëjnë atë pjesë të aparatit shtëtëror e cila është e ngarkuar me veprimtarinë administrative si njëri nga vetitë e përgjithshme që ushtron shteti. Ato konsiderohen shtetërore- m’veshja e tyre me targ a të pushtetit.
pg. 40
25. Si ndahen organet administrative? Sipas kriterit të shtrirjes e veprimtarisë së organit adminstrativ Organet qendrore dhe komunale, Sipas mënyrës së vendosjes Organe individuale dhe këshilluese, Sipas kriterit të llojit të pun ëve që kryejnë Organe aktive dhe këshilluese, Sipas kriterit të shkallës së m’vetësisë në punë Organet e m’vetësisë. Sipas kriterit të raportit ndërmjet administratës shtetërore në Organe të larta dhe të ulta: Sipas veprimit të punëve Organet e përgjithshme dhe të veqanta. 26. Parimet e organizimit të administratës? Parimi i ndarjes së funksionit ekzekutiv nga funksioni administrativ, parimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë si dhe parimi i federalizmit. 27. Ç’janë shërbimet publike sipas Digit dhe ku lindi ky intitucion? Digi është përfaqësues i teorisë së funksioneve sociale. Sipas tij ky shërbim publik paraqet secilën veprimtari, ushtrimi i së cilës do të duhej të sigurohej të rregullohej dhe të kontrollohet nga ata që qeverisin. Ky institucion lindi në Francë. 28. E qka janë sipas Lobadenit? E përcakton si aktivitet të trupave kolektive publike (shteti, departamenti, komuna) i cili është i drejtuar kah plotësimi i ndonjë nevoje me interes të përgjithshëm. 29. Si ndahen shërbimet publike? Shërbimet publike klasifikohen sipas objektit të shërbimit publik dhe mënyra se si sigurohet interesi publik. 30. Kujt i takojën autorizimet publike? Autorizimet publike i përkasin ushtrimit të veprimtarisë administrative, përkatësisht funksioneve administrative. 31. Si caktohet gjendja juridike e organizatave? Gjendja juridike e organizatave caktohet me kushtetutë? 32. Cilat janë fuknsionet apo veprimtaritë themelore të shtetit? Janë veprimtaritë ligjvënëse, ekzekutive dhe gjyqësore ligjvënëse, (parlamenti nxjerr ligje; qeveria ekzekuton në dy kuptime Kuptimi i gjerë-funksioni ekzekuti v dhe funksioni administrativ, Gjykatat ndajnë drejtësinë dhe janë funksione shkallës të ndryshme. 33. Si përkufizohet veprimtaria ekzekutive? Veprimtaria ekzekutive ushtrohet nga organet e pushtetit shtetqror që themelohen në bazë të ligjit dhe për zbatimin e ligjit. Veprimtaria ekzekutive përkufizohet në dy kuptime: 1. Në kuptim të gjerë në të cilin përveq funksioneve ekzekutive përfshihen edhe funksionet administrative dhe 2. Në kuptimin e ngushtë ku përfshihen vetëm funksionet ekzekutive. 34. Çështë administrata shtetërore dhe pikëpamjet lidhur me të? Administrata shtetërore është veprimtari shtetërore që ushtrohet nga organet administrative të shtetit.(Administrata shtetërore mund të përkufizohet si veprimtari administrative që ushtrohet nga organet administrative në bazë të ligjit).Kemi dy lloje pikëpamje: pikëpamje: 1. Formale dh e 2. 35. Në kuptimin e gjerë si shprehet administrata shtetërore? Shprehet në dy drejtime, si veprimtari ekzekutive, (qëndron në kujdesin e zbatimit të ligjit) dhe veprimtari administrative (qëndron në zbatimin e drejtëpërdrejtë të ligjit). 36. Tiparet kryesore të administratës shtetërore? Tipare kryesore është karakteri i tij nënligjore dmth administrimi shtetëror si veprimtari administrative që ushtrohet nga organet e administtratës në bazë të ligjit dhe për zbatimin e ligjit. 37. Cilët janë parimet e punës në administratë? Parimi i ligjshmërise, parimi i m’vetësisë, parimi i oficialitetit, parimi i punës së hapur. 38. Çka nënkupton parimi i ligjshmërisë dhe pse ës htë i rëndësishëm për administratën? Parimi i lighshmërise nënkupton zbatimin e ligjit, dhe të gjitha aktet e tjera nënligjore të jenë në pajtim me ligjin. Parimi i ligjshmërisë në kuptim të gjerë është parimi më i rëndësishëm që nënkupton ligjshmërisë e akteve, pajtueshmërisë e n ormave më të ulta me ato më t ë larta – në kuptim të ngushtë më të gjitha normat e përgjithshme duhet të jenë në pajtim me ligjin. 39. Kur kemi raste apo veprime të kundërligjshme? Çdo veprim i kundërt i administratës me ligjin nënkupton veprim të kundëligjshëm. 1. Inkompetenca 2. Cenimi i të drejtave në procedurë procedurë 3. Cenimi i të drejtave drejtave materiale-juridike 4. Vërtetimi i gabueshëm i gjendjes faktike 5. Paligjshmëria në aportonitetin ose qëllimin e aktit.
pg. 41
40. Ç’është inkompetenca? Mospërmbajtja e të drejtave dhe detyrave nga ana e autorizimeve të organeve organeve nënkupton, inkompetencë. Shfaqet edhe me cenim e kompetencës lëndore dhe funksionale.
41. Çka është cenimi i drejtës në procedurë dhe si ndahet? Njihet edhe si gabim formal apo procedural. Ndahet në gabim formal esencial-që aplikojnë në vendosjen e qështjes dhe gabime formale joesenciale që ndikojnë në vendosjen e aktit. 42. Çka është cenimi i të drejtës materiale – juridike? Në dy mënyra: në rastin konkret të mos aplikohen norma e cila është dashur të aplikohet ose kur është aplikuar norma por aplikimi është bërë gabimisht në bazë të interpretimit të gabueshëm. 43. Kur keni vërtetim të gabueshëm të gjendjes faktike? Vërtetim të gabueshëm të gjendjes faktike kemi atëherë kur nuk vërtetohen të gjitha faktet relavante për nxjerrjen e aktit. 44. Çka kuptojmë me paligjshmëri të opurtunitetit? Ekziston kur organi i administratës nxjerr aktim mbi realizimin e qëllimit tjetër e jo të atij që buron nga ligji. Shkenca juridike franceze merret me këtë qështje – keqpërdorimi i autorizimit. Në shtetet që bazohen në parimin e ligjshmërisë zhvillohet edhe parimi i diskrecionit apo çuarjes së lirë. 45. Çka paraqet parimi i m’vetësisë? Parimi i m’vetësisë paraqet zbatim të dënjë ta parimit të ligjshmërisë sepse ai nënkupton se administrata mund të punojë vetë m për atë të cilën është e autorizuar me kushtetutë dhe me ligj. 47. Çka kuptojmë me m’vetësi t ë organit administrativ? Paraqesin hapësirë të veprimit të saj brendapërbrenda kompetencave të caktuara me kushtetutë dhe ligj.
48. Si ndahen apo caktohen kompetencat? Kompetencat përkufizohen si e drejtë dhe detyrë e organit administrativ për ushtrimin e punës së caktuar administrative. Kemi dy ndarje: lëndore dhe territoriale. 49. Çka kuptojmë me parim të efikasitetit dhe kush ka ndikim në rritjen e tij? Fjala efikasitet nënkupton raportin optimal të parashtruar të detyrave dhe rezultateve të arritura. Ndikim në rritjen e efikasitetit kanë: organizimi funksional i administratës, modernizimi i punës, ngritja e kuadrave profesionale, informimi dhe komunikimi në administratë. 50. Çka kuptojmë me parim të punës së hapur? Me parim të punës së hapur nënkuptojmë hapjen e administratës para shoqërisë përkatësisht informimi i qytetarëve mbi punën e saj (Kjo bëhet përmes mjeteve të informimit publik). 51. A munden disa punë të jenë s ekrete dhe cilat janë ato? Disa punë në administratë duhet të mbahen sekrete, ato caktohen në legjislacionin e çdo vendi. 52. Ç’janë normat juridike administrative?
Normat juridike administrative janë ato rregulla të detyrueshme të sjelljes që vendosen ose sanksionohen nga shteti për rregullimin e marrëdhënieve shoqërore. Krijohen në procesin e veprimtarisë administrative. 53. Pse dallojnë këto normat juridike administrative nga tjerat? Këto norma dallojnë nga objekti i veqantë i rregullimit juridik.
54. Kush janë karakteristika e normave juridike administrative? Norma juridike administrative është bazë për lidhjen e marrëdhënieve administrative. Norma juridike administrative ka karakter imperativ ose urdhërime kategorike që i bëhen subjekteve përkatëse. Elementet e normës juridike administrative karakterizohen nga disa ndryshime në krahasim më normat tjera.
pg. 42
55. Si ndahen normat juridike administrative? 1. Nomat juridike administrative që rregullojnë marrëdhëniet shoqërore të cilat janë të përbashkëta për të administratën shtetërore. 2. Normat juridike administrative që rregullojnë marrëdhëniet shoqërore të nje dege të veqantë të administratës shtetërore. 56. Si realizohen normat juridike administrative? Realizohen në dy forma kryesore: 1. Në formën e ekzekutimit dhe 2. Në formën e zbatimit. Ekzekutimi është i detyrueshëm për subjektet e drejtës administrative. 57. Si bahet zbatimi i normave juridike administrative? 1. Vetëm nga ai subjekt i autorizuar me ligj, 2. Në rastet konkrete në përputhje me përmbajtjen e vërtet 3. Duke respektuar të gjitha rregullat e procedurës që i ka caktuar një shtet 58. Çka janë marrëdhëniet juridike administrative? Marrëdhëniet juridike administrative janë ato marrëdhënie që krijohen në fushën e veprimtarisë administrative. 59. Cilat janë veçoritë kryesore të marrëdhënieve juridike administrative? Ato janë marrëdhëniet shoqërore juridike si të tilla dallohen nga marrëdhënia shoqërore në përgjithësi sepse rregullohen nga normat juridike administrative, ndërsa nga marrëdhëniet tjera shoqërore dallohen se kryhen në fushën e veprimtarisë administrative. 60. Kush është paë në këto marrëdhënie? Njëra nga palët duhet të jetë doemos shteti i përfaqësuar nga organi i tij. 61. Si lindin “ndryshohen” e shuhen këto marrëdhënie? Faktet që shkaktojnë lindjen, ndryshimin dhe shuarjen janë aktet me karakter administrativ.
62. Si ndahen marrëdhëniet juridike administrative? Si kriter kryesor për ndarjen janë:Përmbajtja konkrete e marrëdhënieve juridike administrative, Karakteri i vetë marrëdhënieve, Karakteri i subjekteve, Metodat e mbajtjes së marrëdhënieve administrative. 63. Si ndahen aktet administrative? Organet e administratës: aktet juridike dhe matet materiale. 64. Ç’janë aktet juridike dhe si ndahen?
Aktet juridike të adminsitatës nënkuptojmë shprehjen e vullnetit të organit me rastin e ushtrimit të punëve që janë besuar dhe me qëllim të shkaktimit të ndryshimeve, ndahen në të përgjithshme ose individuale.
65. Çka janë aktet aktet normative dhe llojet? Aktet normative janë akte që organet shtetërore i nxjerrin me veprimtarinë e vet më të cilat rregullohne normat e sjelljes në mënyrë të përgjithshme. Llojet janë: rregullorja, rdhëresa dhe udhëzimi. 66. Ç’është rregullorja?
Rregullorja është akt juridik normativ i përgjithshëm i roganeve të administratës.Rregullorja nxirret për dy qëllime: 1. Për të caktuar organizimin e brends hëm të organit dhe 2. Pet të përcaktuar rrethveprimin. 67. Ç’është udhëzimi?
Udhëzimi është akt juridik normativ dhe nxjerret me qëllim të drejtimit, këshillimit ose dhënies së instrukcioneve të ndrsyhme lidhur me zbatimin e ligjit apo dispozitave tjera. Udhëzimi ka karakter detyrues por në masë më të dobët se urdhëresa apo rregullorja, Ekziston udhëzimi fakultativ apo i padetyrueshëm si instruksion profesional. Udhëzimi nxirret nga organet më të larta që iu drejtohen organeve më të ulëta. 68. Ç’është urdhëresa? Urdhëresa është akt juridike normativ me të cilin bëhet zbatimi i dispozitave ligjore dhe i akteve të përgjithshme të kuvendeve të bashkësive shoqërore-politike dhe organeve
ekzekutive.
pg. 43
69. Ç’janë aktet konkrete administrative? Shpehja ajt administrativ ka prejardhjne franceze. Akti administrativ pëkufizohet: “Si akt juridik me të cilin në mënyrë autoritative vendoset një çështje konkrete”.
70. Si ndahen aktet konkrete administrative? 1. Akte individuale dhe gjeniale
2.
3.
4.
5.
71. Cilat janë elementet përmbajtësore të aktit kush tetues? Elementet përmbajtësore janë konkretizimi i lëndës dhe i subjekteve të aktit: Dispozitivi, arsyetimi, udhëzimi për mjetin juridik. Akti administrativ përmban lëndën dhe subjektet. Esenca e aktit administrativ është dispozitivi. Pa dispozitiv nuk ka akt administrativ. Në arsyetim shkruhet pse është vendosur ashtu si në dispozitiv. Në udhëzim informohet pala për mundësinë ose pamundësinë e përdorimit të mjetit juridik. 72. Çka janë aktet materiale dhe si ndahen? Me akte materiale nuk shprehet autoriteti i organeve te administratës. Këto akte ndahen në tri pjesë: 1.
2.
3.
Disa veprime nuk mund të përfshihen në kategorinë e larpërmendu si “puna më palë”.
73. Cili është dallimi në mës organit administrativ dhe personit zyrtar? Me shprehjen organ administrativ tregohet një formacion individual ose kolektiv me organizimin e tij të brendshëm që është pjese përbërëse e aparatit administrativ. Me shprehjen person zyrtar tregon njeriun konkret që kryn funksion administrativ. 74. Si klasifikohen veprimtaritë administrative? 1.
Sektorët 2.
deget, 3.
fushat
4.
shërbimet dhe
5.
makroorganizimi i administratës.
75. Ç’janë sektorët?
Sektorët paraqesin punë administrative në degë të administratës : Ato ndahen: 1. Sektorët administrative 2. Sektorët administrative gjyqësore dhe
3.
Fusha e veprimtarisë shoqërore.
76. Ç’janë degët?
Degët e administratës konsiderohen punët që kanë ngjajshmëri dhe përbëjnë tërësi të vetme. Për degë të ngjajshme formohen org ane të m’vetësishme. 77. Ç’janë fushat?
Fushë ë administratës shtetërore emerohen si rregull degë të copëtuara të saj p.sh. degë të administratës paraqet industria ndersa fusha janë industria ndërtimore metalike. 78. Ç’janë shërbimet administrative? Puna administrative të specializuara të cilat janë të organizuara me organe të m’vetësishme p.sh. inspektorateve.
79. Çka paraqet mikro dhe makroorganizimi? Mikroorganizimi i takon vetëm administratës në legjislacionet e vendeve të ndryshme, organeve ligjvënëse dhe ekzekutive t’u t akojë e drejta e përcaktimit e të parimeve të përgjithshme mbi organizimin e
brendshëm të administratës. Makroorganizimi i administratës nënkupton organizimin e përgjithshëm të administri mit të cilën e bëjnë organet të cilat janë edhe themeluese të administratës.
80. Si vështrohet marrëdhëniet mes organeve të administrates? Marrëdhëniet mes organeve të administratës mund të vështrohen në tri grupe: 1. Përfshihen marrëdhëniet e të gjitha organeve të admnistratës pa marrë parasysh marrëdhëniet mes një tërësie territoriale.(Këto marrëdhënie shprehen me dhënien e ndihmës juridike). 2. Bëjnë pjesë marëdhëniet juridike ndërmjet organeve të njësive të ngushta dhe të gjera territoriale.(Këto janë të ashtuquajtura marrëdhënie vertikale). 3. Hyjnë marrëdhëniet e ndërsjellta, përkatësisht ato reciproke të së njëjtës njësi territoriale.(Këto janë të ashtuquajturat marrëdhënie horizontale).
pg. 44
81. Çka kuptojnë me dhënie të ndihmës juridike? Dhënia e ndihmës juridike nënkupton ushtrimin e veprimeve të caktuara të një organi për një organ tjetër të administratës pa marrë parasysh a është fjala për organin e një njësie apo të ndryshme territoriale. 82. Cilat janë parimet kryesore në bazë të cilave zhvillohet marrëdhënia vertikale mes organeve administrative? Marrëdhënia vertikale zhvillohet në bazë të dy parimeve: 1. Parimi i m’vetësisë së njësisë territoriale nënkupton interesat specifike ndërmjet organeve të njësive të ndryshme territo riale administrative mund të vendosen marrëdhëniet kierarkike – detyrimin e
organeve më të ulëta dhe kontrollin e aktit lidhur me ligjshmërinë, zgjedhjen e konflikteve. 2. Parimi i rendit komunal është i rendësishëm për marrëdhëniet vertikale të administratës, se në parim të gjitha punët publike ushtrohen në komunë si njësi themelore territoriale nëse nuk gjenden në kompetencë të njësisë më të gjerë.
83. Çka është sabordinimi? Sabordinimi paraqet detyrimin e organeve të nënshtruara që ti kryej urdhëresat konkrete të organeve eprore. 84. Çfarë marrëdhënie kanë organet administrative me ato ligjvënëse? Marrëdhëniet e organeve administrative shtetërire me organet ligjvënëse vështrohen në kuadër të disa grupeve (qështjeve). 1. Të drejtat e karakterit organizativ (shprehen në autorizimet e organit ligjvënës që ti përcaktojnë parimet e përgjithshme të organizimit të tyre) 2. Të drejtat e karakterit organizativ (shprehen në autorizimiet e organit ligjvënës të nxjerra dispozitat të cilat janë të detyrueshme për organin e administratës shtetërore sepse paraqesin bazën për punën e tyre). 3. Të drejtat e karakterit organizativ (shprehen në autorizimet që të emërojnë dhe të shkarkojnë funksionet e organeve të administratës. Funksionet emërohen në funksione për periudhë të caktuar, mund të shkarkohen ende pa i skaduar mandati për shkaqe të ndryshme. 85. Çfarë marrëdhënie kanë organet administrative me ato ekzekutiv e? Këti marrëdhënie mund të vërtetohennë disa grupe: 1. Të drejtat e karakterit organizativ (shprehen në autorizimet e organit ekzekutiv që ti përcaktojnë parimet e përgjithshme të organizimit të mbrendshëm të organeve të administratës shtetërore. 2. Të drejtat e karakterit funksional (shprehen në autorizimit e organit ekzekutiv që të përcaktojnë të drejtat dhe detyrat e organeve administrative shtetërore që realizohen përmes nxjerrjes së akteve për zbatimin e ligjeve). 3. Të drejtat e karakterit personal (shprehen në autorizimet e organit ekzekutiv që ti emërojnë funksionet e organeve administrative shtetërore administrative që nuk emërohen dhe shkarkohen nga organi ligjëvënës. 4. Të drejtat e karakterit financiar (shprehen në autorizimet e organit ekzekutiv që të përcaktojnë masat për shfrytëzim të mjeteve për punën e organeve të administratës). 5. Të drejtat e ushtrimit të kontrollit ( shprehen në autorizimet e organeve ekzekutive që të ushtrojnë kontrollin ndaj organeve të administratës shtetërore). 86. Pse organet gjyqësore mund të kontrollojnë organet administrative dhe çfarë mund të jetë? Me gjithë parimin e m’vetësisë së gjykatave ato ushtrojnë forma të caktuara të kontrollit mbi punën e organizatës shtetërore. Kjo e drejtë e tyre buron nga detyrimi i administratës që të punojë në bazë dhe
zbatim të ligjit. Ekzistojnë disa forma të kontrollit të gjykatave:1. Kontrolli i kushtetutshmërise dhe ligjshmërise së akteve të përgjithshme të organeve administrative. dhe 2. Kontrolli i ligjshmërisë së akteve administrative.
87. Çfarë mund të jetë kontrolli i punë s së administratës? Mund të jetë 2 llojesh: 1. Kontroll administrativ i jashtëm dhe 2. Kontroll adminsitrativ i mbrendshëm. 88. Çka kuptojmë me kontroll administrativ (të brendshëm). Me kontroll administrativ kuptojmë ndikimin që ushtron organi administrativ epror mbi organet varëse, lidhur me kryerjen e suksesshme të detyrave të tyre zyrtare.
pg. 45
89. Çka kuptojmë me kontroll administrativ (të jashtëm). Ndikimi i organit të specializuar administrativ mbi organet administrative dhe mbi zbatuesit tjerë me qëllim të siguritmit, të zbatimit të rregullt nga ana e atyre ligjeve e akteve nënligjore të organeve më të ulëta. Ushtrimi i kontrollit të brendshëm është kontrolli i organeve më të larta ndaj organeve më të ulëta. 90. Çfarë karakteri juridik kanë kontrollet e jashme dhe të brendshme?Të dyja kto kontrolle kanë karakter juridik të pushtetit. 91. Cili është qëllimi i kontrollot administrativ? Qëllimi kryesor është që të sigurohet zbatimi i plotë dhe në kohë i ligjeve dhe i vendimeve në fushën e administratës shtetërore. 92. Çfarë është kontrolli i brendshëm dhe si zhvillohet? Kontrolli i brendshëm në organet e administratës shtetërore në esencë është kontroll i organeve më të larta ndaj organeve më të ulta të administratës. Kontrolli i brendshëm zhvillihet në 2 forma: 1. Kontrolli instancional dhe 2. Kontrolli kierarkik. kryesore të decentralizimit janë: ndarja e sovranitetit përkatësisht federata, konfederata, decentralizimi territorial, vetëadministrimi lokal. 93. Cilat janë format kryesore të decentralizimit? Format kryesore
94. Cila është e drejta e ministrave që të lirohen nga përgjegjësia? Që të lirohen nga përgjegjësia ministrat kanë vetëm një akt- DORËHEQJA.
pg. 46
PYETJE NGA E DREJTA ADMINISTRTIVE
Administrata? Burimet? Mardheniet juridike administrative? Norma Juridike administrative? Dallimi mes adm.publike dhe shtetrore? Kuptimi formal i adm? Perdorimi per here te pare i vepres adm. ku u be? Kontrolli i jashtem per pushimin faktik? Karateristika juridike te aktit adm? E drejta adm dhe shkenca...dallimin mes tyre? Parimet e punes? Shkruani mbi objektin e se drejtes adm? Shruani dallimet ndermjet akteve te adiministrates dhe akteve administrative? Shkruani nje ese te shkurter te shkences mbi administraten? Veprimitaria adm? Dalloni organizatat adm.nga organizatat ne pergjithesi? Dallimi mes burokracise dhe autokracise? Shkruani shkurtimisht mbi kuptimin e se drejtes adm?
pg. 47
pg. 48
pg. 49
pg. 50
P OL I TI K A K RI M IN A LE KUPTIMI Politika kriminale përfshin përfshin politikën e luftimit të kriminalitetit dhe me të kuptojmë organizmin e planifikuar të aktiviteteve të ndryshme të shoqërisë të drejtuara drejt luftimit të kriminalitetit. Andaj në tersi politika kriminale kuptohet si sistem i masave preventive dhe represive më të cilat mbrohet shoqëria nga krimi duke pasur parasysh edhe respektimin dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut.
OBJEKTI I POLITIKËS KRIMINALEDetyrë kryesore e politikës kriminale është organizimi organizimi i luftës dhe i mbrojtjes efikase nga kriminaliteti duke pas parasysh parandalimin dhe represionin juridiko-penal. Si lëndë të cilat i studion politike politike kriminale janë: parimet ë përgjithshme të politikës politikës kriminale kriminale të një shoqërie të caktuar, caktuar, legjislacioni legjislacioni penal, zhvillimi i bazës institucionale të luftës juridiko-penale, aktivitetet aktivitetet e organeve të posaçme në kë drejtim si : polica, prokuroria, gjykata , pastaj sistemi i sanksioneve etj. POLITKA KRIMINALE DHE E DREJTA PENALE Janë disiplina shumë të ndërlidhura. ndërlidhura. Politika Politika kriminale është pasuruar gjatë gjatë historisë vetëm me burimet e së drejtës penale dhe të bazës së sajë në legjislacionin legjislacionin penal. E drejta penale në kushtet e sotshme ka rëndësi të madhe politike, sepse në të drejtën p enale është e theksuar forma juridike e politikës kriminal të çdo vendi. E drejta penale është e domosdoshme domosdoshme për luftimin e kriminalitetit. kriminalitetit. Me të drejtën penale janë përcaktuar veprat penale dhe dënimet e masat e tjera që ndërmerren ndaj kryesve të tyre duke u lidhur me parimin e njohur të ligjshmërisë ( Nullum crimen sine lege dhe nullum poena sine lege-s’ka krim pa ligj, s’ka dënim pa ligj). Në fund politika kriminale formohet dhe zh villohet në bazë të qëndrimeve të së drejtës penale dhe ndihmon të drejtën penale për përshtatjen e sajë me jetën praktike. POLITIKA KRIMINALE DHE KRIMINOLOGJIA Politika kriminale është e lidhur ngushtë me kriminologjinë. kriminologjinë. Politika e mëhershme më shumë mbështetej në politikën represive ndërsa sot më shumë në masat preventive. Andaj për këtë qëllim politika kriminale shfrytëzon rezultatet rezultatet e kërkimeve kriminologjike. kriminologjike. Kriminaliteti nuk mund të luftohet pa i ditur shkaqet dhe kushtet e paraqitjes së tij dhe këto të dhëna politikës kriminale ja ofron kriminologjia kriminologjia e sidomos etiologjia kriminale. kriminale. Pra mund të thuhet se kriminologjia kriminologjia shërben si bazë shkencore-historike për politikën e luftës kundër kriminalitetit. POLITIKA KRIMINALE DHE PENALOGJIA Duke pas parasysh se penologjia merret me studimin e ekzekutimit të sanksioneve penale dhe me procesin e risocializimit të personave të dënuar andaj asaj i nevojitet dhe i përshtatet botëkuptimi politiko-kriminal politiko-kriminal mbi obligimet e shoqërisë që ta riedukoje personin e dënuar dhe ta kthej si të përshtatshëm për shoqërinë. Të dhënat e praktikës penologjike janë të domosdoshme për shkencën e politikës kriminale.
pg. 51
POLITIKA KRIMINALE DHE E DREJTA E PROCEDURËS PENALE E drejta e procedurës penale se pjesë e sistemit juridik e ka për detyrë ta rregullojë procedurën penale e cila shërben për të zgjidhur çështjet penale. Ligji procedural është objekt i përbashkët i studimit i politikës kriminale dhe i shkencës së procedurës penale. POLITKA KRIMINALE DHE KRIMINALISTIKA Shkenca e kriminalistikës lidhet drejtpërdrejt me politikën kriminale. Kriminalistika ka rëndësi sepse ajo merret me zbulimin e veprave penale dhe kryesve te tyre duke përdorur metoda dhe mjete të ndryshme taktike, metodike dhe teknike andaj si e tillë ka rëndësi të madhe për politikën kriminale. POLITIKA KRIMINALE DHE POLITKA SOCIALE Luftimi i kriminalitetit si funksion themelor i politikës kriminale sendërtohet edhe në lëmin e aktiviteteve të politikës sociale. Politika kriminale tregon interesim për zgjidhjen e problemeve të mbrojtjes sociale në lëmin e politikës sociale. Politika sociale sociale që e përpunon një shtet ka efekt të drejtpërdrejtë në politikën kriminale. kriminale. POLITIKA KRIMINALE NË SHOQËRINË E LASHTË Reagimet ndaj sjelljeve sjelljeve të rrezikshme shoqërore të kësaj kësaj periudhe kishin për qëllim të mbanin unitetin e shoqërisë deh ti shpëtonin individët nga rreziku i këtyre veprimeve. Dhe këto reagime ishin të ashpra dhe të vrazhda si p.sh rastet që gjykoheshin sipas” gjyqit hynor” ku nëse dyshohej se një person kishte kryer vepër të rrezikshme thirreshin fuqi mbinatyrore të cilat do të duhej të tregonin të vërtetën lidhur me dyshimin, me këtë rast i shkaktoheshin edhe lëndime të dyshuarve, më vonë kjo u zëvendësua me shpagimin apo me kompozicionin ku reagimi privat ishte masë që aplikohej dhe do të kënaqte të dëmtuarin andaj bëheshin pajtime në mes të palëve duke paguar sasi të caktuar të sendeve, mallrave dhe të tjera si kundërvlerë për krimin e kryer. REAGIMI NDAJ KRIMINALITETIT NË SHOQËRITË KLASORE Me ndërrimin e shoqërive bëhen edhe ndërrime të reagimeve të sajë ndaj kryesve të sjelljeve të rrezikshme për shoqërinë. Në këtë proces forcohet edhe roli dhe pozita e personalitetit andaj edhe shprehet më shumë kujdes për jetën dhe sigurinë individuale. individuale. Në këta kushte veprat e rënda më së pari godasin individin siç janë vrasjet dhe më pastaj me paraqitjen e pronës edhe veprat kundër pasurisë. Krahas kësaj ndryshohet dhe ngrihet edhe sistemi ndëshkimor sipas të cilit dënimi duhet të shpreh shkallën e përgjegjësisë penale. Koncepti kryesor i kësaj periudhe qëndron në moton moton lufta kundër kriminalitetit. Gjatë shek. Të XVIII paraqitet vala e par kur sulmohen gjyqet dhe ndëshkimet në përgjithësi për shkak të vrazhdësisë, pastaj vala e dytë përmes shkollës pozitiviste dhe vala e tretë në fillim të të shek. të XX. MENDIMI POLITIK- KRIMINAL NË SHOQËRINË E VJETËR Mendimet mbi kriminalitetin dhe politikën kriminale në kohën e vjetër paraqiten kryesisht përmes veprave të filozofëve si psh. Platoni dhe Aristoteli. PLATONI -i cili të gjithë kriminelët i ndan në dy grupe në ata që mund të riedukohen dhe në ata që nuk mund të riedukohen, duke vazhduar se ata që nuk mund të riedukohen ju bëjnë ballë dënimeve dhe janë të pa përmirësueshëm dhe si të tillë duhet të eliminohen nga shoqëria dhe ata që mund të riedukohen përmes dënimeve nga shoqëria. Sipas tij dënimet duhet të bazohen në ligj dhe të godasin vetëm kryesit e veprës e jo edhe anëtarët e tjerë të familjes. ARISTOTELI-është ARISTOTELI-është më i njohur për nga idetë racionale dhe përparimtare si psh. Ideja e barazisë së qytetarëve para ligjit duke thënë se pozita, pasuria dhe varfëria nuk do të duhej të ndikonin në dënim ndaj personit i cili është kryes i sjelljes së rrezikshme.
pg. 52
POLITIKA KRIMINALE NË SHOQËRINË MESJETARE Duke filluar nga shek. i XII e deri te recepsioni i së drejtës romake ka dominuar e drejta kanonike. Në këtë kohë gjykatësit i kanë luajtur personat kishtarë dhe e drejta laike nuk dëgjohej pothuajse fare. Dominonte Dominonte mendimi i krishterimit se të keqën e shkaktuar mund të shpaguaj vetëm e keqja(dënimi). keqja(dënimi). Pra edhe dënimi e edhe krimi ishin si e keqe por duke u dalluar se dënimi ishte e keqe me e vogël në krahasim me të keqën më të madhe-krimin. Kjo gjendje ishte deri në shek. e XIV kur klasa feudale që e kishte pushtetin në duar përmes ligjeve te veçanta ndëshkonin ndëshkonin ata që preknin rendin e krijuar prej tyre. Politika kriminale e kësaj periudhe përmblidhet në dy drejtime: Si politikë shtetërore që zbatonte sanksione penale sipas rregullit të talionit “ sy përsy, përsy, dhëmb për dhëmb” e shpallur
nga Moisiu para Krishtit, dhe në drejtim të ndikimit të kishës dhe të drejtës kanonike. As periudha e humanizmit dhe renesancës nuk kishte risi në këtë drejtim.
POLITIKA KRIMINALE NË KOHËN E RE Prej shek. XVI deri në shek. XIX është faza e kapitalizmit e me të edhe zejtaria, kapitali tregtar, zbulime të reja etj. Andaj ndryshojnë edhe mendimet e politikës kriminale ku më së shumti në këtë kohë dallohen disa filozofi si ajo SKOLASTIKE. OLDECCOP OLDECCOP i cili ishte kundër mizorive dhe arbitraritetit të dënimeve duke kërkuar nga gjykatësit që të jenë profesional në punën e tyre dhe të i njohim mirë problemet e së drejtës penale. Pastaj BEKONI i cili i bëri kritika sistemit të atëhershëm ligjeve penale si dhe kërkesën për punë të dhunshme ndaj kriminelëve etj. Pastaj nga qëndrimet e RACIONALIZMIT si HOBSI, LOKU, SPINOZA dhe LAJBNICI, që trajtojnë kryesisht me çështjet e përgjegjësisë dhe dënimit. MONTESKIE mendimet mendimet veta politike kriminale i ka shprehur në veprën e tij “ Fryma e ligjeve” ku ligjet trajtohen si prodhim i mendjes së njeriut dhe që janë krijuar në kushte të caktuara shoqërore. Pastaj francezi RUSO i cili shpreh mendimet e tij lidhur me ndëshkimet në veprat e tij. Mendimtar tjetër i madh është BEKARIU. Mendimtar tjetër është edhe VOLTERI VOLTERI i cili ka dhënë një me ritë të madhe në zhvillimin e ideve përparimtare përparimtare të politikës kriminale të cilat cilat kanë ndikuar në reformën e ndëshkimeve nga fundi i shek. XVIII. Autori më i rëndësishëm është BEKARIU BEKARIU i cili në shkrimet e tij kërkon nga gjykatësit që të ju përmbahen ligjit me rastin e caktimit të dënimeve dhe njiherit kërkon nga juridikatura që të respektojë parimin e ligjshmërisë. Ai ishte kundër dënimit me vdekje. Këto mendime kanë krijuar kushtet për paraqitjen paraqitjen e mëvonshme të shkollës klasike klasike të së drejtës penale. Në Gjermani dallohen përfaqësuesit përfaqësuesit e filozofisë klasike si KANTI i cili ishte ithtar i teorisë absolute të dënimit e cila e arsyeton dënimin me vet aktin e kryerjes së veprës penale sepse nëse dikush e bën një vepër penale atëherë ekziston edhe e drejta morale që ai të dënohet në përpjesëtim me veprën e tij kriminale. kriminale. Andaj dënimi duhet të jetë e drejtë absolute. Dallohet HEGELI me të cilin është arrit kulmi i zhvillimit të mendimeve mendimeve filozofike të viteve tridhjetë të shek. të kaluar. Dallohet Dallohet FOJERBAHU i cili ka përpunuar shumë ide përparimtare te mbështetura në arritjet shkencore të kohës së tij, të cilat më vonë kanë hyrë bazë e së drejtës penale, andaj ai edhe njihet si “ baba i shkencës moderne të së drejtës penale”. Ai e shihte krimin si shkelje të ligjit dhe si rrjedhojë dënimin si parandalim të përgjithshëm. Në këtë kohë shek. XVIII filloj të aplikohej edhe dënimi më heqjen e lirisë apo burgimi si rezultat i ideve përparimtare dhe që ishin kundër dënime barbare të së kaluarës si torturave, dënimeve dënimeve të shtrigave, etj. Mirëpo përkundër kësaj në shumë vende sjelljet ndaj të burgosurve nuk kishin ndryshuar pra përdorej dhuna , tortura dhe në anën tjetër në burgje kishte korrupsion të madh që i bënte të pasur zyrtarët e burgjeve. Andaj kjo gjendje kërkonte reforma të mëdha.
pg. 53
PIKPAMJET E SHKOLLËS KLASIKE JURIDIKO-PENALE PËR POLITIKËN KRIMINALE Kjo shkollë niset nga ideja se se vepra penale është është shkelje e e rendit absolut absolut jetik të përcaktuar nga zoti zoti dhe të cilin rend duhet të rivendoset me ndihmën e së drejtës të cilin funksion e kryen ndëshkimi. Ndëshkimi Ndëshkimi duhet të jetë i përcaktuar dhe i kufizuar me ligj dhe vetëm si i tillë është i drejtë . Po ashtu edhe vepra penale duhet të marr forum juridike. Nocionet rend juridik e drejta sociale etj. Mbështetën Mbështetën në botëkuptimin jetik te fuqisë kolektive si bazë e zhvillimit të së drejtës. Andaj në pajtim me këtë qytetarët qytetarët mund të dënohen vetëm për atë atë vepër që ka qenë e paraparë paraparë dhe sanksionuar me ligj. Këtu qëndron edhe principi i njohur i kësaj shkolle-nullum crimen, nulla poena sine lege. Në përgjithësi mendimet e kësaj shkolle mbështetën në vullnetin e lirë të njeriut që udhëheq me sjelljet e tij, në përgjegjësin morale të kryesit të veprës penale, dhe që kërkojnë që dënimi të jetë në proporcion me veprën penale dhe i rregulluar me norma juridike. Ky dënim të të ketë funksion frikësues dhe të represionit represionit në drejtim drejtim të përgjithshëm të preventivës. NË VAZHDIM TË KËSAJ SHKOLLE NGA GJYSMA E SHEK. TË KALUAR PARAQITET SHKOLLA SHKOLLA NEOKLASIKE e së drejtës penale si shprehje e marrëdhënieve marrëdhënieve borgjeze. Kjo shkollë bazohet më shumë në mendimin logjik dogmatik dhe formal e përfaqësuar nga Fojerbah. Me këtë shollë lind ideja e individualizmit të dënimit dhe paraqitja e interesit për përmirësimin e delikuenteve dhe risocializimin risocializimin e tyre andaj me këtë shkollë edhe janë bërë hapa të mëdhenj në sferën e së drejtës penale dhe të politikës kriminale. Si pasojë janë bërë reforma të mëdha në legjislacionet penale ku është ndikuar edhe te kodi i Napoleonit. Pastaj dënimi më i lehtë në bazë të rrethanave lehtësuese etj. Këto tendenca për reformimin e së drejtës penale kanë vazhduar edhe pas luftës së dytë botërore. PIKËPAMJET E SHKOLLËS SOCIOLOGJIKE DHE TË SHKOLLËS SË MBROJTJES SË RE SHOQËRORE Në gjysmën e dytë të shek. të kaluar paraqitet edhe një pikëpamje e re lidhur me të drejtën penale e njohur si shkolla pozitiviste. Kjo shkollë e shikon krimin me sytë e shkencave natyrore. Kjo shkollë e kundërshton mendimin e përgjegjësisë përgjegjësisë morale, pastaj të vullnetit të lirë në të cilat mbështetej e drejta penale klasike duke thënë se delikuentet bëjnë vepra penale nën ndikimin e gjendjes së tyre të brendshme dhe të “sëmundjeve” në shoqëri andaj edhe janë kufizuar edhe mundësit për të bërë zgjidhjen ne mes të së drejtës dhe jo të drejtës. Këta niseshin nga cilësitë e personalitetit të kryesit kryesit të veprës penale duke bërë një hap të madh drejt humanizmit të së drejtës penale. Pra dënimi duhej rregulluar sipas vetive individuale individuale të kryesit e jo sipas veprës penale dhe për shoqërinë nuk janë të rrezikshme sjelljet e kaluara por ato të ardhme. Si pika kryesore të kësaj shkolle janë mendimet mendimet pozitiviste që kriminaliteti kriminaliteti të luftohet në dy fr onte : kundër individëve dhe kundër shkaqeve sociale sociale të veprës penale. Pra kjo shkollë nisej nga fakti se kriminalitetit kriminalitetit nuk mund të luftohet sipas konceptit të represionit por duke u nisur nga pozita e aksionit të gjerë antikriminal. Shkolla sociologjike sociologjike ka iniciuar ide të reja të luftimit të krimit duke e kombinuar me mjetet shoqërore dhe mjetet juridike. Dënimi nuk mund të jetë i vetmi mjet i kësaj lufte por edhe masa të tjera si masa shoqërore duke kërkuar reforma përkatëse ekonomike shoqërore. shoqërore.
pg. 54
PËRFAQSUESIT MË TË NJOHUR TË SHKOLLËS SOCIOLOGJIKE ISHIN PRISI I cili së bashku me mendimtar tjerë dolën me mendimin e ri të rrezikut shoqëror në mbrojtje nga gjendja e rrezikshme e kryesve te veprave penale. Andaj ndaj kryesve recidivist, recidivist, anormal dhe kriminale me shprehi shprehi duhet marr masa të pos posaçme açme duke i izoluar nga shoqëria shoqëria dhe duke i vendosur nën regjim të ashpër dhe për këtë qëllim të krijohen ente te ndryshme. Përveç kësaj të veprohet edhe në drejtim të përmirësimit të kushteve te jetës duke n dërtuar banesa , pastaj lufta sociale dhe duke marr masë preventive ndaj personave të sëmur. Pra këta mendimtar ishin për eliminimin eliminimin e kriminelëve nga shoqëria dhe jo për përmirësimin e tyre. Andaj ANCELI dhe mendimtar tjerë nisi të themelohet nja mendim i ri i politikës kriminale në kohën kur fillon të perëndoj kapitalizmi klasik dhe rritet ndikimi i forcës punëtore andaj edhe shtohet interesi ndaj individit duke e ngushtuar vetë kuptimin e veprës penale. Mbi bazën e kësaj zhvillohet edhe LËVIZJA E MBROJTJES MBROJTJES SHOQËRORE SHOQËRORE që ka ushtruar ndikim të madh edhe në praktikën e sotme juridike të botës kriminale. Në mes të dy luftërave ajo humb vlerën doktrinare por edhe më tutje mbesin disa parime të së kaluarës së vjetër si dënimi retributiv, përgjegjësit morale morale dhe ligjshmëritë. ligjshmëritë. Nën ndikimin e këtij mendimi paraqiten masa të reja të sigurisë e sidomos në legjislacionet legjislacionet e Evropës dhe Amerikës latine. Mirëpo mbi bazën e kësaj reforme ngrihet një lëvizje reformiste e cila vuan nga një sistematizim i pamjaftueshëm. pamjaftueshëm. Ky zhvillim nis me mendimet e prof. Gramatikës mendimet e të cilit u afirmuan edhe në planin ndërkombëtar por të cilat hasën edhe në kritika për shkak të ideve si duhet anuluar të drejtën penale dhe të dënimeve. Ky koncept insiston në risocializimin risocializimin e kryesve të veprës penale për hapjen e humanizmit në të drejtën penale, mbi kujdesin ndaj delikuenteve dhe për hulumtimin e personalitetit personalitetit gjatë trajtimit të tyre. Në fund zhvillimi i ideve të reja të mbrojtjes shoqërore fiton frymëzim të veçantë edhe në parimet e deklaratës së përgjithshme përgjithshme për të drejtat e njeriut në kuadër të OKB-së. Mbrojtja e re shoqërore nuk e kufizon politikën kriminale për trajtim dhe risocializim risocializim të cilat janë vetëm një pjesë e aksionit të përgjithshëm të luftës kundër kriminalitetit. POLITIKA KRIMINALE NË SHOQËRIT BASHKËKOHORE. Lufta kundër kriminalitetit organizohet organizohet mbi baza shkencore shkencore sepse kjo është dukuri negative e shoqërisë dhe e cila kërkon një trajtim shkencor për ta kuptuar drejt. Krahas kësaj të bëhet edhe organizimi i drejt i luftës kundër kriminalitetit duke u mbështetur në rezultatet e arritura nga hulumtimet shkencore. Kështu që shkencat e kriminologjisë dhe penologjisë duhet të bëjnë organizimin e tërësishëm të luftës kundër kriminalitetit. Detyrë e veçantë e politikës kriminale kriminale është që ajo të niset nga orientimi i politikës dhe filozofisë së shoqërisë shoqërisë së caktuar dhe të rezultateve nga shkencat praktike si dhe mundësive tjera të asaj shoqërie me qëllim të organizimit të luftës kundër kriminalitetit pra funksionimin e sistemit preventiv dhe represiv. Kjo politikë kriminale duhet të përfshijë përmirësimin përmirësimin e shumë aspekteve te jetës sociale , sigurimin social mbrojtjen dhe kujdesin për familjen , fëmijët dhe rininë, personat e moshuar etj. Në kuadër të parandalimit të krimit duhet të punohet që të zvogëlohet numri i papunësisë ,shënimi i pikave ku mund të kryhet krimi,kontrollimi në doganë, ndërtimi i objekteve kulturore dhe sportive sportive ku mund ta kalojnë kohën të rinjtë, bashkëpunimi aktiv i organizatave të ndryshme shtetërore shtetërore etj. Në fund çdo shtet duhet të ketë parasysh edhe mbrojtjen e te drejtave dhe lirive të njeriut dhe në përcaktimin e luftimit të kriminalitetit kriminalitetit në shkallë ndërkombëtare rëndësi kanë aktet juridike te asamblesë asamblesë së përgjithshme përgjithshme të OKBOKB-së, dhe konventa tjera (“Për parandalimin dhe luftën kundër gjenocidit”) Kundër marrjes së pengjeve” “ Kundër torturës dhe trajtimeve tjera çnjerëzore” pastaj edhe tribunali i Hagës.
pg. 55
POLITIKA KRIMINALE – –DISIPLINË D ISIPLINË TEORIKE DHE PRAKTIKE Nga aspekti teorik politika kriminale kriminale e studion krimin dhe masat që merren për pengimin tij, i propozon të drejtës penale mjete dhe masa të tjera më efikase për luftimin e kriminalitetit e po ashtu edhe shkencave tjera. Në këtë mënyrë politika kriminale mundëson një zhvillim dhe progres të së drejtës penale, kriminologjisë, kriminologjisë, procedurës penale, penale, dhe shkencave tjera. Ndërsa si disiplinë praktike ajo zbaton zbaton masa të ndryshme preventive dhe represive me qëllim të luftimit të kriminalitetit. Andaj detyrë e politikës kriminale është gjetje e formave më të suksesshme të luftës kundër krimi nalitetit. Në këtë drejtim politika kriminale është e varur nga arritjet e shkencave të tjera juridike, sociologjike. sociologjike. Në të kaluarën politika kriminale kriminale më shumë është mbështetur në zhvillimin e legjislacioneve legjislacioneve penale në mënyrë që me ndihmën e tij të luftoj më me sukses kriminalitetin, pra politika e mëparshme mëparshme është përqendruar në masa ndaj individit –kryesit të veprës penale, si gjykimi dhe dënimi, lirimi me besë, falja , heqja e lirisë etj. Pra preventiva e mëparshme është përqendruar në prevencion penal. POLITIKA KRIMINALE- NË VENDE TË NDRYSHME Ajo në shumë vende nuk është e njëjtë , pra ajo ka dallime diku më shumë e diku më pak, dhe kjo është pasojë e vetive shoqërore, historike, kulturore dhe nacionale. Këto dallime janë kryesisht sipërfaqësore. sipërfaqësore. Në periudhën e zhvillimit të këtyre shteteve apo sistemeve shoqëritë e organizuara kanë bërë përpjekje në planifikim e politikës së drejtë kriminale në luftë kundër kriminalitetit. kriminalitetit. Qëllimi i saj ka qenë në dy drejtime: në njërin drejtim në zbatimin ë të gjitha normave juridike që e luftojnë luftojnë krimin dhe drejtim drejtim tjetër ku janë janë bërë hulumtime të ndryshme ndryshme në organizimin organizimin dhe rregullimin rregullimin e subjekteve subjekteve përkatëse shoqërore me qëllim të zbulimit të shkaqeve të paraqitjes së kriminalitetit. Sa i përket ish shteteve socialiste më e zhvilluar ka qenë në Bashkimin Sovjetik ndërsa shtete e tjera socialiste e kanë përdorur përdorur këtë përvoje. Mirëpo kjo politikë ka qenë si mjet i sistemit ideopolitik ideopolitik e jo e bazuar në shkencë dhe mund të thuhet se ndikimi i vetëm një faktori nuk mund të krijojë një sistem komplet ne luftë kundër kriminalitetit gjë që është treguar më vonë ku në këto vende kriminaliteti ka qenë i hovshëm , rrënues dhe shumë i rrezikshëm ku ka shkaktuar edhe ndryshim e tërësishëm politik. Është evidente se lufta kundër k riminalitetit mund të jetë e suksesshme me organizimin organizimin e përbashkët dhe ndërkombëtar në pikëpamje të zbulimit, parandalimit parandalimit dhe luftimit në tersi të krimit. Rol te veçantë në këtë drejtim kanë edhe organizatat organizatat ndërkombëtare si EVROPOL dhe INTERPOL.
pg. 56
VËSHTRIM KRITIK DHE PARIMET E NDËRTIMIT TË POLITIKËS SË RE KRIMINALE Sot politika kriminale niset nga orientimi i përgjithshëm i politikës shtetërore dhe filozofisë së shoqërisë së caktuar dhe nga rezultatet e arritura shkencore e praktik. Nëse u bëhet një analizë politikës kriminale kriminale me rastin e vlerësimit pozitiv të sajë duhet tu qasemi kritikisht të metave të saj në praktikën e funksionimit. Andaj edhe politika kriminale është e detyruar që kohë pas kohë të heq dorë nga zgjidhjet e përshtatshme që i ka në këtë periudhë. Këto vërejtje janë në radhë të të parë lidhur me zhvillimin e pamjaftueshëm pamjaftueshëm të prevencionit, prevencionit, pra të aktiviteteve aktiviteteve shoqërore që nuk merren kryekëput kryekëput më këto probleme. Kjo ka ka të bëjë me parandalimin e ndikimeve nga faktorët kriminalogjen në një mjedis të caktuar. Pra të bëhet parandalimi i krimit më anë të transformimeve të ndryshme të marrëdhënieve shoqërore duke përmirësuar kushtet shoqërore, duke zhvilluar demokracinë etj. Politika kriminale kriminale e kësaj kohe vuan nga aspekti juridike-penal nga shumë tekste ligjore, ligjore, në shumë raste qytetarët nuk janë në gjendje të ndjekin situatën e mirëfilltë të sjelljeve të ndëshkueshme. Dhe kjo politikë qon në dënim masiv të qytetarëve dhe dukurive tjera negative, andaj shoqëria është e obliguar ta eliminojë këtë dhe te hap rrugë port zhvillimin dhe funksionim më të suksesshëm të politikës kriminale. Në disa vende të perëndimit po i kushtohet më pak vëmendje judikaturës nga aspekti i financimit të sajë , pastaj me ngarkimin e tepërte të gjykatave me lëndë gjë që i pengon ato të ju bëjnë analiza më të hollësishme të lëndëve të shkeljeve të lehta të ligjeve. Andaj kërkohet nga këto sisteme që të zgjidhem këto probleme. Një politikë efikase kundër krimit do të mund të ndërtohej nëse nisemi nga baza etiologjike të paraqitjes paraqitjes së kriminalitetit , pra nga rrënjët e tij, nga shkaqet dhe kushtet e drejtpërdrejta dhe nga kjo të merren masa për tu luftuar kriminaliteti si të përmirësohen kushtet e jetës, masa sociale, kulturore, edukuese, mjekësore, të eliminohet papunësia, të themelohen institute të specializuara, të aktivizohet opinioni i gjerë për aksione preventive etj. Pos kësaj politika kriminale bashkëkohore përfshin edhe normat penale dhe ligjet, sanksionet penale dhe organet e juridikaturës penale si të domosdoshme domosdoshme në taktikën e luftimit të kriminalitetit. Karakteristik e politikës kriminale bashkëkohore bashkëkohore është se në të po depërton gjithnjë e më shumë elemente te personalitetit dhe të humanizmit. Ky proces ka filluar nga f undi i shek. të kaluar dhe ka arritur nivel bukur të lartë të zhvillimit dhe të ligjshmërisë. Kjo politikë do të duhej të bazohej n ë orientimin preventiv dhe të kërkojë zgjidhje të problemeve të kriminalitetit me një theks të veçantë edhe me risocializimin risocializimin e delikuenteve i cili zbatohet institutcionalisht. Lufta kundër kriminalitetit duke u udhëhequr nga shkenca dhe analizat shkencore ofron mundësi më të mëdhaja për zhvillimin e aksioneve aksioneve të suksesshme dhe të dobishme. REPRESIONI DHE POLITIKA NDËSHKIMORE NË LUFTIMIN E KRIMINALITETIT Që nga paraqitja e historisë së klasave, ka filluar edhe reagimi shoqëror ndaj sjelljeve të inkriminuara . Ky reagim është mbështetur në baza penale-juridike, dënimin dhe ndëshkimin. E vetmja formë për një kohë të gjatë ishte lufta ndaj krimit, e mbështetur në norma dhe kode penale që janë zbatuar nga organet e judikaturës në mënyrë mënyrë të ashpër dhe represive. Represioni është prezent edhe edhe në ditët e sotshme sotshme por natyrisht më shumë lehtësira lehtësira krahasuar krahasuar me të kaluarën, kaluarën, tani është edhe aplikimi i preventivës si formë e luftimit të kriminalitetit. Në të kaluarën ndëshkimi kishte qëllimin e dënimit dhe izolimit të kryesve te veprave penale nga shoqëria andaj si i tillë edhe nuk ka pasur kujdes për për personalitetin e të dënuarve. dënuarve. Pra në qendër të interesit ishin elementet elementet e veprës që janë për tu gjykuar. Andaj kjo politikë duke e izoluar personin nga shoqëria nuk mund të shërbejë për respektimin e ligjit por të kundërtën kjo ndarje nxit rezistencë deri në përkrahjen e vlerave kriminale. kriminale. Pra kur në burg nuk ka kushte të mira mund të flitet edhe për aftësimin e të dënuarve për sjellje të reja kriminale e jo për përmirësim të tij. Lidhur me arsyetimin e dënimeve dënimeve dhe masave te tjera të represionit penal penal janë të njohura dy teori : RITREBUTIVE RITREBUTIVE dhe UTILITARISTE të cilat kanë qenë vazhdimisht në polemikë dhe të cilat ndihmuan në paraqitjen e teorive eklektike.
pg. 57
SIPAS TEORISE ABSOLUTE ( RITREBUTIVE) Qëllimi i ndëshkimit është hakmarrja e jo edhe qëllime të tjera, është pra kthimi i të keqes ndaj kryesit për veprën e kryer, pra dënimi është i orientuar kah e kaluara kah vepra penale që ka ndodhur, ai dënohet pse ka gabuar e jo që të mos gabojë më. Kjo teori ka zanafillë të hershme , biblike dhe shtrihet deri te përfaqësuesit më të njohur të kësaj teori në kohët më te reja si Konti dhe Hegeli të cilët e përpunuar dhe e arsyetuan duke thënë se baza e dënimit gjendet në veprën e kryer penale. TEORIA UTILATERISTE -ka po ashtu prejardhje nga lashtësia, ajo vjen nga Platoni në punimet e tij “ Protagora’ e edhe ne mendimet e reja dhe përpar imtare. Sipas tyre baza e dënimit qëndron në pasojat e tij pozitive duke ju pamundësuar atyre te kryejnë vepra të tjera penale. Kjo teori është kundërshtuar nga të tjerët se në bazën e sajë qëndron relativizmi. NDAHEN NË ATO TË PREVENCIONIT SPECIAL ( teoria e frikësimit , teoria e kujdestarisë, teoria teoria e përmirësimit), TERIA TERIA E PREVENCIONIT TEORIT BASHKËKOHORE NDAHEN TË PËRGJITHSSHËM ( teoria e frikësimit me ekzekutimin e dënimit, teoria me frikësimin me parashikimin e dënimit dhe teoria e tërheqjes së vërejtjes) DHE NE TEORIT E PËRZIERA ( EKLEKTIKE). EKLEKTIKE). Sipas teorisë së frikësimit duke paraparë dënimet me ligje pozitive arrihet një lloj presioni psikologjik psikologjik ndaj qytetarëve që atë të mos bëjnë kriminalitet. Teoria Teoria e frikësimit me anë të ekzekutimit të dënimeve dënimeve parasheh që me anë të dënimeve publike dhe ne mënyrë të vrazhdë do të ndikohet te masa në mënyrë parandaluese. TEORIA E TËRHEQJES SË VËREJTJES parasheh që me dënim dhe ligje të ashpra ndikohet në parandalim. Teoritë e përziera theksojnë se dënimi si sanksion vetvetiu paraqet një lloj hakmarrje ndaj kryesit mirëpo qëllimi i ekzekutimit të dënimit nuk është vetëm hakmarrja por edhe parandalimi i krimit dhe përmirësimi përmirësimi i kryesit. Këto teori janë zhvilluar dhe përsosur me ide bashkëkohore dhe zgjidhje përparimtare .Në këtë drejtim studimi dhe vështrimi i viktimave të torturës nga qendra e rehabilitimit dhe kërkimeve për viktimat e torturës në Kopenhagën të Danimarkës mund të zë vend në hartimin e politikave në luftimin krimit. Në vitin 1974 është formuar grupi i par mjekësor i Amnesty internacional internacional detyrë e të cilit ishte që të provonte nëse është përdorur tortura në raste të caktuara. Ndërsa qendra e rehabilitimit u inaugurua në vitin 1984 . Detyrë kryesore e kësaj qendre është rehabilitimi i viktimës së torturës dhe familjeve të tyre psikologjike , ajo është një proces që shpesh fillon me arrestimin brutal dhe me dhunë në shtëpi, më pas vazhdon me përdorimin e TORTURA- është fizike dhe psikologjike metodave të veçanta veçanta të torturës dhe shpesh mbaron me një deklaratë mjekësore fallto se ndaj viktimës viktimës nuk është përdorur dhunë. Shpesh kjo bëhet në mënyrë sistematike sistematike ndaj të burgosurve duke i goditur dhe rrahur duke i lënë pa gjumë , pa ngrënë dhe pa pirë për disa ditë duke i poshtëruar poshtëruar si pjesë e torturës e cila ka për qëllim ta lodhë viktimën fizikisht dhe psikikisht.
TORTURA FIZIKE Disa nga metodat e kësaj torture janë: rrahja sistematike, tortura seksuale, tortura elektrike, tortura mbytjes, djegia, gjymtimet, tortura dentale etj. Me rrahje sistematike kuptojmë rrahja me shkopinj, shufra ose me tela në shputat e këmbeve ndërsa viktima mu dt jetë zbathur apo me këpucë. Pastaj rrahja në dy veshtë në të njëjtën kohë, rrahjet në stomak sidomos te gratë shtatzëna. Tortura seksual është ushtrimi i dhunës në organet gjenitale në formë e përdorimit të kafshëve , vendosja e shisheve ose shkopinjve, goditja ose tortura elektrike në këto organe etj. Tortura elektrike provokon konvulsione të cilat janë shumë të dhimbshme, dhe viktima shpesh kafshon gjuhen, buzët etj. Tortura e mbytjes duke e zhytur kokën e viktimës ne ujë të ndotur, urinë, jashtëqitje të vjella dhe në momentin kur duke se ka rrezik të vdesë ia nxjerrin kokën që viktima të merr oksigjen dhe pastaj prapë përsëritet zhytja dhe viktima mbahet nën tmerrin e vdekjes. Djegia mund të behet më cigare ose hekur të skuqur.
pg. 58
TORTURA FARMAKOLGOJIKE Torturuesi e detyron viktimën të gëlltisë tableta tableta apo i bën asaj injeksione duke i ahën viktimës se këto janë medikamente medikamente të rrezikshme ose të panjohura. Tortura dentale- Ku dhëmbët thyhen me goditje apo e dhe hiqen me mjete jofunksionale. Disa nga metodat e torturues psikologjike janë; privimi ose rraskapitja, kërcënimet kërcënimet për tu torturuar, gjymtimet, prania e njerëzve të tjerë gjatë torturimit , poshtërimet dhe torturat seksuale. PRIVIMI-është metodë që konsiston në privimin e viktimës nga ndijimet shqisore( tinguj, drita), pastaj nga gjumi ose kontaktet me njerëzit. Izolimi mund të bëhet në një qeli shumë ët vogël pa dritë ose me shumë dritë. Në shumë raste viktimës i mbulohet koka dhe e ushqejnë në kohëra të ndryshme. Me këtë rast shumë viktima kalojnë në halucinacione.. halucinacione.. vrasje u thonë se familjet e tyre do të torturohen në prani të tyre etj. KËRCËNIMET- Viktimat i kërcënojnë vazhdimisht me tortura , vrasje PRANIA E TË TJERVE GJATË TORTURIMIT Duke i torturuar familjarët dhe miqtë në prezencë të viktimës. Viktimat që kanë përjetuar një situatë të tillë tregojnë se ende kujtojnë çdo sekondë të atyre ngjarjeve. POSHTËRIMI DHE TORTURA SEKSUALE Viktimat gjatë torturës janë të detyruar të kryejnë akte poshtëruese, të thonë gjëra poshtëruese, të tallen duke kënduar për njerëzit e tyre më të dashur. Torturuesi qesh dhe tallet mbi viktimat që qajnë , urinon mbi to, i detyron të hanë jashtëqitjet e tyre etj. Tek burrat goditet aftësi e tyre për të qenë burra ndërsa gratë sulmohen si objekte seksuale. ORGANET E JUDIKATURËS PENALE DHE POLITIKA KRIMINALE Politika kriminale zbatimin zbatimin e saj është e varur nga organet e jurisprudencës penale. Një ndër orientimet e politikës bashkëkohore kriminale është që mjetet e luftës dhe metodat të respektojnë parimet demokratike, kusht që çdo reformë në sistemin e së drejtës , në polici dhe prokurori duket pasur parasysh parimet e tilla. Shqiptimi i dënimit dhe ekzekutimi i tij bëhen me qëllim të luftimit të krimit dhe risocializimit të personave të dënuar. Në kuadër të këtyre aktiviteteve dallohen dy sfera të posaçme; njëra ka të bëjë me legjislacionin legjislacionin dhe aktivitetet e lidhura me të dhe fusha tjetër përfshin judikaturën penale me të gjitha elementet e saj. Të gjitha këto këto aktivitete mbështetën mbështetën në funksionimin funksionimin e së drejtës penale dhe të shfrytëzimit të sajë në luftën kundër kundër kriminalitetit andaj në pajtim me këtë mund të flitet për politikën juridiko penale e cila bazohet kryesisht në punën e organeve shtetërore. Në lëmin e judikaturës bëjnë pjesë edhe organet shtetërore dhe shoqërore siç janë organet policore, prokurorit prokurorit dhe gjyqet, pastaj institucionet e burgjeve etj. Andaj këto organe duke kryer funksionet e judikaturës kryejnë aktivitete të ndryshme si , zbulimi i veprave penale dhe k kryesve, zhvillimi i hetimeve, shqyrtimi lëndëve në gjykata, kryerja e punëve të mbrojtjes etj. Të gjitha këto veprime qojnë drejt një qëllimi shumë të rëndësishëm në sferën e aktivitetit aktivitetit penale këtë qëllimi janë të ndejat me politikën kriminale pra me qëllim të luftimit të kriminalitetit dhe për risocializimin e kryesve te veprave penale. Mirëpo fusha e aktivitetit të organeve të judikaturës është edhe aktivitetit aktivitetit për forcimin e vetëdijes juridike dhe për përgjegjësi, forcimin e ligjshmërisë ligjshmërisë etj. Çdo njeri nga këto organe e ka detyrën detyrën e vet: policia të luftojnë kundër kryerjes së veprave penale, ti zbulojnë ato , ti hetojnë dhe aktivitetet e tjera të nevojshme. Prokuroria publike ti ndjek penalisht kryesit e sjelljeve inkriminuese inkriminuese dhe te rrezikshme për shoqërinë, dhe të kujdeset për mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë. Gjykatat të mbrojnë vlerat themelore shoqërore nga sjelljet e rrezikshme shoqërore shoqërore që kryesve të sjelljeve të tilla të ju shqiptojnë dënime dhe sanksione të tjera Entet dhe institucionet e tjera të burgjeve kanë për detyrë të organizojnë ekzekutimin e dënimeve dënimeve të heqjes së lirisë dhe sanksioneve të tjera dhe të arritjes së risocializimit. risocializimit.
pg. 59
POLICIA DHE LUFTIMI I KRIMINALITETIT Policia është organ shtetëror që kujdeset për mbrojtjen e shoqërisë nga kriminaliteti, për mbajtjen e rendit të caktuar shtetëror. Është një institucion tradicional dhe i njohur në të gjitha vendet e botës. Në disa vende ekzistojnë edhe organizma privatë privatë të sigurimit ( policit private). Ato zakonisht krijohen në shoqëritë ku ka kriminalitet të lartë. Polica është e përafërt me institucionet e judikaturës. Policia regjistron regjistron veprat penale , e ndjek gjendje e kriminalitetit , e analizon territorin dhe kohën e kryerjes së veprave penale dhe marr masa të caktuara preventive. preventive. Andaj policia jep vlerësime deh analiza rreth gjendjes së sigurisë në rajonet e caktuara. Në disa vende policia mund të jep propozime për ndryshime në sistemin normativ. Fushë të rëndësishme të aktiviteteve të policë paraqet edhe preventiva ndaj kriminalitetit që bëhet duke mbikëqyrur dhe patrulluar terrenin, kryerja e kontrollit në terren, dhënia e këshillave qytetarëve, këqyrja ndaj të rinjve etj. Pra polica është e obliguar ti hetojë ato situata dhe vepra që janë të përshtatshme për paraqitjen e veprave penale. Bashkëpunimi Bashkëpunimi policor në planin ndërkombëtar realizohet edhe përmes organizatave të ndryshme si INTERPOLI. Në kuadër të veprimtarisë së policë dallohet edhe aktiviteti i policisë gjyqësore, të cilat janë të autorizuara të ndihmojnë prokurorin dhe gjykatat dhe të hetojnë veprat penale të kallëzuara. Si rrezik ndaj punës së policisë është korrupsioni i cili lajmërohet sidomos në ato vende ku kriminaliteti është i organizuar. organizuar. Andaj autorizimet dhe kompetencat kompetencat e policisë janë të rregulluara rregulluara hollësisht dhe ligjërisht. Politika Politika kriminale kriminale duhet të planifikojë planifikojë dhe programoj programoj masa për për aftësimin dhe përsosjen përsosjen policisë policisë për parandalimin parandalimin dhe luftimin me sukses të kriminalitetit. kriminalitetit. Sipas vlerësimeve të INTERPOLIT INTERPOLIT në shumë ish vende socialiste janë formuar shtete ne shtete nga ana e kriminalitetit të organizuar, veprimtaria e të cilave përfshin prostitucionin, larjen e parave, tregtia ilegale me drogë dhe me armë, vrasjet sipas porosisë etj dhe ne fund edhe lufta në mes të grupeve kriminale për zotërimin e territoreve. PROKURORIA DHE PENGIMI I KRIMINALITETIT Prokuroria është institucion klasik i judikaturës penale dhe që është paraqitur qysh para 150 vitesh. Dallohen disa tipe të p rokurorisë si: francezo-italian, francezo-italian, anglosankson, gjerman, sovjetik sovjetik etj. Prokuroria e SHBA-së dhe Anglisë ka të njëjtën traditë që daton nga Anglia që nga koha e mesjetës. Porota e madhe është themeluar më 1166 na kohën e Henrikut II që të hetojë dhe akuzojë për veprat e rënda. Sot prokuroria në këto dy vende dallon edhe pse ka të njëjtën traditë. Kështu që në Angli krahas porotës së madhe nga qytetarët ekziston edhe akuzimi akuzimi nga funksionar të posaçëm shtetëror shtetëror dhe akuzimi nga ana e zyrtarit të kurorës. Ndërsa në SHBA edhe më tutje ka mbetur porota e madhe ( e cila përbëhet nga një numër i caktuar i qytetarëve që i cakton gjykata) ndonëse ajo është në zhdukje e sipër, ka mbetur në shtetet federale ku parashihet dënime me vdekje. Po ashtu në SHBA është një institucion i prokurorisë që së bashku me policin bëjnë hetime joformale para gjykimit. Në Francë prokuroria është e autorizuar që ti paraqes gjykatës paditë me shkrim dhe është e obliguar që këtë ta bëjë në pajtim me instruksionet e ministrisë së drejtësisë dhe prokurorisë supreme , e ndejat është edhe në Itali. Tipi gjerman në bazë të ligjit mbi gjykatën ka autorizime të posaçme për vërtetimin e të dhënave. Në sistemin sovjetik prokuroria i takon mekanizmave mekanizmave të shtetit me detyrë të siguroj zbatimin e ligjit nga ana e te gjitha subjekteve të drejtësisë. Në shumë vende të Evropës sot autorizimet e prokurorisë janë të rregulluara me legjislacionin legjislacionin penal ashtu që prokurori ka rol zotërues në hetimet paraprake. paraprake. Ai ka të drejt të kryej vet çdo veprim hetimor që e çmon të arsyeshëm. Ky parim ndeshet edhe me dy parime tjera; se policia gjyqësore ka hapësirë të madhe për hetime me iniciativë dhe në parimin se prokurori kërkon nga policia gjyqësore të kryejë veprime të deleguara. Prokuroria funksionon brenda pushtetit gjyqësor si organ unik dhe i centralizuar , prokurorit i është e njohur e drejta që të pushojë procedimin penal ne raste të parashikuara me kod. Prokurori duke qenë përfaqësues i shtetit dhe mbrojtës i interesave të shoqërisë duhet të jetë objektiv dhe i pa anshëm në çdo rast.
pg. 60
GJYKATAT DHE LUFTIMI I KRIMINALITETIT Praktika e gjykatave është e ndërlidhur me legjislacioni penal dhe me qëndrimet e së drejtës penale dhe kjo mbështetet në zgjidhjet ligjore në procesin e luftimit të kriminalitetit dhe të shqiptimit të sanksioneve penale. Kur gjykatësi e shqyrton një lëndë ai është i obliguar të zgjedhë në mes të shumë alternativave që i ofron norma penale dhe kështu individualizohet politika gjyqësore që buron nga politika ligjdhënëse. Kjo politik gjyqësore do të thotë interpretim dhe zbatim i normave dhe i disa rasteve inkriminuese. inkriminuese. Gjykatësi po ashtu është i obliguar gjatë punës së tij që gjykimin e tij ta harmonizojë edhe me konceptin e risocializimit. risocializimit. Pavarësia e gjykatës gjykatës është një parim i njohur botërisht dhe e rregulluar edhe me rezolutën e asamblesë së përgjithshme në kombeve të bashkuara me 1985. Kjo pavarësi nënkupton në radhë të par zgjedhjen e çështjes me paanësi dhe sipas ligjit pa ndikime apo ndërhyrje. Funksioni i gjykatësit është shumë i rëndësishëm rëndësishëm dhe nuk lejohet arbitraritet e as kundërthënie që nuk janë në pajtim me funksionin gjyqësor. Gjykatësi duhet të veprojë në kuadër të ligjit dhe në frymën e tij dhe ai duhet të ketë njohuri të gjëra nga e drejta penale dhe shkencat e tjera që luftojnë kriminalitetin dhe të tjera. Në duart e gjykatësve gjenden fatet e shumë personave të pafat të cilëve duhet ndihmuar që të kthehen në sh oqëri dhe në jetë andaj gjykatësi duhet të ketë personalitet dhe përgjegjësi shoqërore shoqërore dhe etike ndaj shoqërisë dhe ndaj vetit. Gjyqësinë bashkëkohore e shoqërojnë shumë pasoja të dëmshme të cilat ndikojnë në kualitetin e tyre e sidomos sa i përket shfrytëzimit të shkencave bashkëkohore bashkëkohore dhe njohurive shkencore, andaj gjykatësit duhet të kenë njohuri në këtë drejtim me qëllim të kryerjes me sukses të detyrës. Po ashtu pengesë tjetër tjetër është edhe numri i shumtë i lëndëve qe gjykatësit duhet të i zgjidhin. Si përfundim gjykatave duhet të ju kushtohet rëndësi e madhe sepse edhe nëse në politikën kriminale programohet programohet puna e subjekteve tjera në luftimin e kriminalitetit një mos-efikasitet mos-efikasitet i gjyqësisë do të sillte në pyetje luftimin e tillë të kriminalitetit. ROLI I ORGANEVE TË TJERA NË LUFTIMIN E KRIMINALITETIT Me qëllim të ekzekutimit të dënimit të heqjes së lirisë dhe sanksioneve tjera në të gjitha sistemet shoqërore ka institucione në të cilat realizohet risocializimi dhe bëhen trajtime tjera të posaçme. Këto institucione institucione mund të jenë të përgjithshme, të përzier dhe specializuara. Pastaj ka dhe ndarje tjera si entet ndëshkimore-përmirësuese ndëshkimore-përmirësuese për të rritur dhe për të mitur, pastaj për meshkuj dhe për femra.. Në të gjitha sistemet e botës bëhet ndarja e të dënuarve ne të mitur dhe madhorë, në të femrave dhe të meshkujve. Pastaj në varësi të shkallës së sigurisë në institucione të tipit të mbyllur, gjysmë i mbyllur dhe i hapur. Pastaj institucione për delikuent të sëmurë fizikisht dhe mentalisht. P astaj institute si spitale private për shërimin e narkomanëve dhe alkoolistëve. alkoolistëve. Pastaj janë edhe institucionet e specializuara për trajtim special të dënuarve. Andaj suksesi i arritur në këto institucione është pjesë përbërëse e politikës kriminale.
pg. 61
RËNDËSIA E LEGJISLACIONIT PENAL DHE POLITIKËS NDËSHKIMORE PËR POLITIKËN KRIMINALE Në kuadër të aktiviteteve për luftimin krimit është me rëndësi normimi i sjelljeve të inkriminuara si sjellje të rrezikshme për shoqërinë. Me këto norma ju bëhet me dije qytetarëve që të mos kryejnë vepra penale dhe këtu shprehet forca preventive e normës dhe funksionimi i sajë. Nëse këto norma përkrahen nga një numër i madh i qytetarëve atëherë edhe forca e tyre është më e madhe. Në këtë drejtim është me rëndësi që norma të zhvillohet në pajtim me ndërrimet shoqërore dhe ta ndjek zhvillimin e psikologjisë masive masive i cili paraqitet krahas ndryshimeve ndryshimeve sociale dhe të mendimit në tersi. Legjislacionit penal i përket një rol i rëndësishme për zhvillimin e politikës ndëshkimore dhe luftimin e kriminalitetit. Legjislacioni Legjislacioni penal inkriminon me norma të veta disa sjellje me të cilat mbrohet shoqëria dhe vlerat e sajë. Dhe kur një organ i inkriminon sjelljet e tilla ai e bën këtë në pajtim me nevojën e ru ajtjes së sistemit të caktuar politiko – shoqëror dhe të vlerave të tij. Andaj kur inkriminohen disa sjellje me qëllim që të mbrohet shoqëria, njeriu dhe vlerat e tyre duhet të kihet parasysh që të jenë aso sjellje që sulmojnë vlerat themelore dhe fundamentale të shoqërisë. Në këtë drejtim duhet të përcaktohen kriteret dhe suazat e shpalljes së disa sjelljeve si të rrezikshme dhe kryesit e tyre të shpallen përgjegjës në aspektin penal. Me rastin e inkriminimit të sjelljeve si të rrezikshme ligjet penale i përcaktojnë edhe sanksionet penale për veprat e caktuara. caktuara. Dhe kushtet për caktimin apo zbatimin e dënimit në raste të caktuara. Ky përcaktim shprehet veçmas veçmas për dënimet e heqjes së lirisë dhe me të holla ku ekziston dënimi dhe maksimumi i dënimit. Të gjitha këto zgjidhje ligjore kanë tendencë të caktuar të politikës kriminale që është rezultat i organit legjislativ të cilin ai e zbaton përmes ligjit penal dhe sistemit të judikaturës. Pra në mungesë të ligjit nuk mund të realizohet funksioni gjyqësor dhe të jetësohen qëllimet e politikës kriminale në kuadër të punës së organeve të judikaturës në çdo sistem janë të parashtruara principet themelore. Politika kriminale është e obliguar që vazhdimisht ti ndjek dhe ti studioj qëndrimet e ndryshme të popullsisë në lidhje me ligjet penale në fuqi dhe pastaj të harmonizojnë pastaj pastaj këto me qëndrimet dhe botëkuptimet shoqërore. shoqërore. legjislacioni penal është i ndërtuar sipas kushteve dhe kërkesave të luftës kundër kriminalitetit duke u pasuruar me dispozita që parashikojnë vepra kriminale kriminale e sidomos ato aktuale si trafiku i drogës, i armëve, korrupsioni korrupsioni etj. E drejta penale e çdo shteti është unike ajo është lindur dhe zhvilluar me shtetin pa ndarë. Procesi i i përsosjes i legjislacionit penal është proces i përhershëm dhe dinamik i përcaktuar nga qëndrimet e politikës kriminale dhe nga kushtet e dhëna të jetës shoqërore. Zgjidhja e normave ligjore është një gjë kurse sjelljet e praktikës në shqiptimin dhe ekzekutimin e dënimit është diçka tjetër.
pg. 62
LIGJI I PROCEDURËS PENALE Përcakton rregullat rregullat më të cilat sigurohet që askush i pafajshëm të mos dënohet dhe që fajtorit ti ipet dënimi ne kushtet që i parasheh ligji penal dhe atë në bazë të procedurës në mënyrë ligjore. Në ligjin penal sanksionohen sanksionohen parimet kryesore të procedimit penal si: respektimi i lig jit, pavarësia e gjykatave, prezumimi i pafajësisë , e drejta e mbrojtjes, ndalimi i gjykimit dy herë për të tjetrën vepër, përdorimi i gjuhës etj. Subjektet e procedimit penal janë; gjykata, prokuroria, policia gjyqësore, gjyqësore, i pandehuri dhe mbrojtësi i tij, i dëmtuari, paditësi, dhe i padituri civil. Prokurori , policia gjyqësore dhe i dëmtuari akuzues përfaqësojnë palën akuzuese akuzuese që vë në lëvizje ndjekjen penale ndërsa i pandehuri dhe mbrojtësi i tij janë pala që i kundërvihen akuzës. Prokurori dhe i pandehuri janë pjesëmarrës të domosdoshëm kurse paditësi dhe i padituri civil vetëm në disa raste të parashikuara me ligj. Ndërsa gjykata është subjekti kryesor i procedimit penal ajo duke u mbështetur në veprimtarinë e subjekteve të tjera bën vlerësimin e provave dhe vendos nëse akuza e ngritur nga prokurori është e drejtë apo jo. Juridiksioni ( jus-dicere, me thën ligjin ose , me zbatu ligjin) është juridiksion administrativ dhe gjyqësor. Në juridiksionin juridiksionin gjyqësor janë detyrat e ngarkuar me ligj të gjykatave. Çështjet që kanë të drejtë të shqyrtojnë gjykatat janë civile dhe penale. Penal kanë të bëjnë me veprat penale dhe ato civile kanë të bëjnë me të drejtat civile. Të gjitha veprat penale hyjnë në juridiksionin penal që ushtrohet nga gjykatat penale. Gjatë ushtrimit të detyrave të tyre organet e procedimit penal duhet të vërtetojnë vërtetojnë kryerjen e veprës penale, të zbulojnë fajtorin dhe ti sqarojnë rrethanat e tjera. Mirëpo siç dihet veprat penal janë kryer në të kaluarën andaj andaj edhe ngjarjet nuk perceptohen perceptohen drejtë dhe si rrjellojë rrethanat e kryerjes së veprës penale dhe fajtori duhet të sqarohen vetëm përmes provave. Provat kanë një vend të rëndësishëm dhe janë njoftime mbi faktet dhe rrethanat që lidhen me veprat penale që merren në përputhje me ligjin si pas procedurës dhe shërbejnë për të vërtetuar fajsin apo mosfajsin e të pandehurit. Provat duhet të marren nga një prej burimeve të parashikuara e ligj. Burimet duhet të garantojnë gjetjen e së vërtetës në procesin penal. Andaj mosrespektimi i dispozitave për faktet e procedimit është shkak për pavlefshmërinë vetëm në rastet e parashikuara e ligj. Objekt i provave janë ato fakte që kanë lidhje me akuzën që i bëhet të pandehurit , në këtë drejtim zbulimi i së vërtetës kërkon konstatim me siguri të fakteve që kanë lidhje me çështjen dhe për këtë qëllim është e nevojshme që të përcaktohet rrethi i fakteve dhe i rrethanave që është i nevojshëm për çdo rast, pra të përcaktohet objekti i të provuarit me të cilin kuptojmë tërsia e fakteve që janë të nevojshme për zgjidhjen e drejtë të çështjes. Rëndësi të veçantë ka edhe respektimi i normave procedurale të cilat ndalojnë veprimet e paligjshme. LIGJI MBI EKZEKUTIMIN E SANKSIONEVE PENALE : Rregullon parime të veçanta në të cilat bazohet sistemi i ekzekutimit të dënimit për heqjen e lirisë. Në këtë sistem dominon parimi i risocializimit risocializimit me të cilin edhe është caktuar qëllimi kryesor i ekzekutimit të dënimit me heqjen e l irisë. Kjo filozofi bashkëkohore e dënimit të heqjes së lirisë si mjet i përmirësimit shoqëror dhe riadaptimit të dënuarve i ka shtruar këtij sistemi kërkesa mjaft mjaft serioze . Përveç parimit të risocializimit risocializimit dhe humanitetit dhe individualizmit parashihet edhe parimi i përgjegjësisë penale, pra realizimin realizimin e programit të riedukimit. Kjo duke pasur parasysh se kryesit e veprave penale e bëjnë aktin kriminal për arsye se e kanë humbur ndjenjën e përgjegjësisë personale personale dhe shoqërore. Andaj me anë të riedukimit mund ndryshohen këto ndjenja në drejtim të ndjenjës së përgjegjësisë. Pastaj në kuadër të sistemit të ekzekutimit të dënimeve është paraparë edhe aftësimi i të dënuarve dhe profesionalizimi profesionalizimi i tyre për të kryer punë të ndryshme. Në këtë drejtim zhvillohet një program apo aktivitet , sportiv, muzikor, edukues etj. Po ashtu parashihet parashihet edhe afrimi i ndihmës për inkuadrimin e të dënuarve dënuarve pas dënimit në jetën e rëndomtë ne liri. Ekzekutimi Ekzekutimi i heqjes së lirisë përfshin, dënimet, masat e sigurimit sigurimit dhe masat edukative. Ekzekutimi i dënimit fillon fillon kur vendimi për të merr formën e prerë. Ndaj të dënuarit duhet të veprohet duke respektuar dinjitetin dinjitetin njerëzor të tij dhe duke e ruajtur shëndetin fizik dje psikik të tij. Në lidhje me trajtimin e të dënuarve me heqje të lirisë në kombet e bashkuara janë një tersi rregullash. Ku mes tjerash parashihen se nuk duhet bërë asnjë trajtim me një paragjykim, si psh, për shkak të racës, seksit gjuhës, fesë etj. Pastaj në çdo vend ku mbahen të burgosurit duhet të mbahen regjistër ku për çdo të burgosur të shënohen të dhënat e nevojshme. Trajtimi duhet të jetë i tillë që tek ata të nxis respektin ndaj vetës dhe të zhvillojë ndjenjën e përgjegjësisë etj.
pg. 63
SANKSIONET PENALE DHE POLITIKA KRIMINALE Politika kriminale bashkëkohore bashkëkohore edhe pse gjithnjë e më shumë po orientohet drejt preventivës dhe risocializimit ajo nuk heq dorë nga sanksionet penale , dënimeve dhe atyre organeve organeve që zbatojnë ato . Në kushtet e sotshme procedimi i penal dhe zbatimi i sanksioneve sanksioneve penale janë një mjet i domosdoshëm domosdoshëm për mbrojtjen e shoqërisë dhe të individëve nga sjelljet e rrezikshme shoqërore. shoqërore. Dënimet janë sanksione sanksionett më të vjetra penale të cilat edhe kanë ndryshuar shumë në krahasim me kohët e kaluara e me të edhe qëllimet e shoqërisë në këtë drejtim. Dënimet Dënimet e përmbajnë elementin represiv mirëpo ato sot shërbejnë shërbejnë në radhë të par risocializimin e delikuenteve dhe rehabilitimin e tyre. Bazuar në këta struktura e dënimeve është llojllojshme si dënimet kryesore dhe ato të dorës së dytë. Tani dënimet më të shpeshta janë dënimet me heqjen e lirisë, dënimet me të holla, konfiskimi konfiskimi i pasurisë, dhe në disa vende dënimi me vdekje. Përfshihen edhe dënimet si masa sigurie etj. Si ndalimi i shtrimit të profesionit, dëbimi i të huajve nga vendi etj. Roli mbr ojtës i dënimeve është parapengimi i kryerjes së mëtejme të veprave penale penale dhe në risocializimin tyre dhe nëse arrihen këto dy objektiva atëherë dënimi e ka arrit arsyeshmërine arsyeshmërine e vet. Tani gjithnjë e më shumë po flitet dhe është e qartë se dënimet dhe represionet nuk kanë arrit efekte pozitive në praktikën e deritashme të politikës kriminal e andaj kërkohen masa të reja të cilat qojnë drejt mbrojtjes së mirëfilltë të shoqërisë dhe drejt risocializimit risocializimit të kryesve të veprave penale. Pra masat represive duhet të ja lëshojnë vendin politikës së prevencionit prevencionit të gjerë shoqëror, edukimit, përmirësimit përmirësimit dhe shërimit të njeriut, ngritjen e moralit, kulturës dhe disiplinës etj. Përveç studimit të formave të reagimit shoqëror kundër kriminalitetit kriminalitetit dhe metodave të ndëshkimit, historia e së drejtës penale njeh qysh nga kohërat e hershme edhe problemin e bazës juridike dhe shoqërore si dhe problemin e qëllimit të ndëshkimit. Pra të shpjegohet se basë të kujt shteti ka të drejtë të të shqiptoj dhe ekzekutoj dënimet ndaj kryesve ndërsa qëllimi ndëshkimit është parandalimi parandalimi apo pengimi i veprimeve të rrezikshme shoqërore shoqërore dhe riedukimin e kryesve të veprave penale. Dënimi penal është ajo masë që zbatohet nga shteti përmes gjykatave në bazë të ligjit kun dër personave që kanë kryer vepër penale. Dënimi penal duhet të ketë qëllime të caktuara , mbrojtjen mbrojtjen e rendit kushtetues dhe të drejtave themelore të njeriut nga veprat penale. Dënimi është edhe edukimi i shtetasve për respektimin e ligjit. PARIMET THEMELORE TË LUFTËS PREVENTIVE Me parandalimin e kriminalitetit merren shumë organe shtetërore, shtetërore, shoqërive dhe institucioneve si forca të p osaçme preventive. preventive. Në procesin e luftimit preventiv është me rëndësi të përcaktohen përcaktohen detyrat, rolet dhe qëllimet dhe sistemi i prevencionit prevencionit duhet të këtë mbështetje shkencore duke filluar nga analizat dhe përpunimi i faktorëve social dhe dukurive antishoqërore. Forma e luftimit të kriminalitetit përmes luftës penale juridike është e domosdoshme por në këtë drejtim kriminaliteti kriminaliteti mund të luftohet edhe më suksesshëm edhe me anë të preventivës. Për këtë na bind edh e kaluara. Për këtë arsye mendimi politik kriminal i kohëve të fundit orientohet gjithnjë e më shumë në drejtim të risocializimit risocializimit preventiv për delikuentet delikuentet duke konsideruar se këtu qëndron thelbi i zgjidhjes së kësaj dukurie. Ky prevencion qëndron në kuadër të dy drejtimeve të kundërta së pari në pengimin e ndikimeve negative e kriminogjene kriminogjene që janë të ndërlidhura me mjedisin shoqëror shoqëror ose me personalitetin e individit dhe do të mund ta rrisin formimin negativ të personalitetit dhe ta kushtëzojnë paraqitjen e ardhshme të kriminalitetit po qe se ai nuk luftohet. Drejtimi i dytë ka të bëjë me risocializimin e delikuenteve ekzistues ekzistues përmes trajtimeve te ndryshme. Përveç këtij prevencioni është edhe prevencioni juridiko penal i cili ka për detyrë ta parandalojë shkeljen e normave juridike nga personat e caktuar. Në mesin e parimeve në të cilat duhet të mbështetet prevencioni prevencioni shoqëror janë: ligjshmëria, humaniteti, angazhimi i gjerë i qytetarëve, pastaj qasje e diferencuar në mjetet dhe metodat të luftës kundër kriminalitetit, harmonizimi i të gjitha veprimeve dhe bazueshmëria bazueshmëria shkencore. Planifikimi i prevencionit duhet bërë duke u nisur nga detyrat dhe qëllimet. Masat preventive janë të shumëllojshme. shumëllojshme.
pg. 64
sekondar dhe terciar. Prevencioni parësor ndërlidhte me krijimin e kushteve në LLOJET E PARANDALIMIT SHOQËROR: Bëhet një ndarje si prevencioni primar, sekondar mikromjedisin i cili vepron rezistues ndaj kriminalitetit. kriminalitetit. Prevencioni sekondar lidhte me aplikimin e masave shoqërore ndaj kryesve potencial kurse ajo terciare me procedim ndaj individëve me qëllim të pengimit të tyre të mos kryejnë sërish vepër inkriminuese. elementeve në prevencionin e përgjithshëm social, në PARANDALIMI I PËRGJITHSHËM SHOQËROR Prevencioni mund të ndahet në bazë të cilësive dhe elementeve prevencioni e posaçëm dhe ne prevencioni individual. Prevencioni i përgjithshëm është aktivitet aktivitet me karakter shoqëror që është i orientuar në drejtim të luftimit të kriminalitetit kriminalitetit si dukuri negative shoqërore të një mjedisi të caktuar socio-kulturor. socio-kulturor. Pra ai ka të bëjë më ndryshimin e atij mjedisi dhe evitimin e shkaqeve të përgjithshme të sjelljes së inkriminuar etj. Masat e prevencionit të përgjithshëm social janë të shumta si: ekonomike, sociale, politike, kulturore , edukative etj. Pra këto masa merren varësisht nga problemet e identifikuara që ndikojnë në paraqitjen e sjelljeve inkriminuese. inkriminuese. Këto masa të prevencionit të përgjithshëm do të duhej ta përcillnin normalisht zhvillimin e shoqërisë pavarësisht nga ndikimet kriminogjene në një mjedis të caktuar. PARANDALIMI INDIVIDUAL Ky prevencion i cili quhet edhe terciar është i ndërlidhur me individë të caktuar konkretë dhe me ndihmën e tij mënjanohen ndikimet negative të sjelljeve sjelljeve kriminale. kriminale. Është fjala për individë të caktuar apo grupe individësh për të cilët duhet pasur kujdes që të shpëtohen. Kjo arrihet me masa të caktuara me karakter të përgjithshëm e sidomos kriminologjik kriminologjik dhe individual që karakterizohen ndaj personave të caktuar. Ky parandalim ka të bëjë me personat të cilat ende nuk kanë kryer vepra penale por të cilët mund të kishin sjellje kriminale në bazë të elementeve rele relevante. vante. Ky është parandalim në bazë të aktivitetet të judikaturës penale dhe më së shpeshti aplikohet ndaj personave të mitur të cilët shprehin në sjelljet e tyre devijime të ndryshme por të cilat sjellje ende nuk kanë fituar fituar karakter të veprimeve veprimeve të inkriminuara. inkriminuara. Kjo politikë bazohet bazohet në konceptin e zbulimit të hershëm të delikunetëve potencial potencial në mënyrë që të merren masa preventive ndaj tyre. Ky prevencion kërkon angazhim jo vetëm të organeve shtetërore por edhe të organizatave shoqërore dhe të institucioneve të posaçme me specialistë të fushave të ndryshme.
BARTËSIT KRYESOR TË PARANDALIMIT-PREVENCIONIT ROLI PARANDALUES I FAMILJES Familja është grup themelor i shoqërisë i cili mbledh rreth vetës njerëz të lidhur me martesë dhe pasardhësit e tyre, eventualisht një rreth më të ngushtë apo më të gjer njerëzish prej gjaku apo lidhje tjera me qëllim që ti kënaqin nevojat e ndryshme biologjike, ekonomike, sociale sociale , edukative, motive etj. Familja si bashkësi paraqet faktorin me më rëndësi në zhvillimin dhe formimin e personalitetit të njeriut. Bashkësia familjare është bashkësi e cila e mbron dhe orienton anëtarin e vet e sidomos fëmijët, ajo kujdeset për fëmijët dhe të rinjtë , forcon stabilitetin e tyre psikologjik dhe zhvillon tek ata ndjenjën e përgjegjësisë. Mirëpo me zhvillimet e reja familja është duke u transformuar dhe po krijohen dobësime në lidhjet familjare. Këta ndryshime të reja që kanë bërë që familja të jetë e paaftë të kryej me sukses sukses rolin edukativ kanë imponuar që në shumë vende të merren masa shoqërore që të kompozohet kompozohet kjo mungesë. Andaj edhe janë formuar shume shërbim e dhe ndihma për familje si, këshillimoret këshillimoret familjare, shërbimet për adoptime, qendrat për fëmijët, klubet e të rinjve, bashkësitë e banimit etj. Në kuadër të këtyre masave me rëndësi është ti kushtohet vëmendje e posaçme aftësimit të familjes dhe realizimit të suksesshëm të funksionit edukues dhe për ti vërejtur me kohë simptomat e papërshtatshmërisë te fëmijët dhe për të marr masa me qëllim të korrigjimit të tyre dhe orientimit të tyre më shpejt drejt rrugës së drejt të zhvillimit. Përveç familjes e cila mund të ndikojë në sjelljet kriminale të miturve ndikon edhe faktorë të tjerë si kushtet ekonomike, kulturore, kulturore, papunësia, varfëria etj. Kjo sepse familja si faktor kriminogjen kriminogjen nuk mund të shikohet ndaras nga ndikimi i faktorëve te tjerë të shoqërisë. Roli i familjes si preventiv mund të jetë më i suksesshëm nëse familja ka jetë të harmonizuar dhe kushte të volitshme ekonomike. Mirëpo ndikimi i familjeve të degraduara, me shumë anëtar, me prindër të papunësuar nuk mund të jep rezultate të suksesshme prandaj është e domosdoshme që faktori shoqëror përmes politikave kriminalë të ndërmerr masa të ndryshme preventive.
pg. 65
ROLI PARANDALUES I SHKOLLËS: Shkolla trajtohet si një institucion i cili ka forcë të madhe ndikuese në aspektin e edukimit , të ngritjes kulturore e edhe në aspektin e zhvillimit emocional emocional dhe intelektual intelektual dhe në formimin në tersi të personalitetit. Kjo për arsye se ajo ka kontakte me pjesën më të madhe të rinisë që nga rinia e hershme e deri në mishin e pjekurisë. Pasi që fëmijët qëndrojnë në shkollë për një kohë të gjatë arsimtarët e tyre mund ti vërejnë pa vështirsi shenjat e veçanta dhe mund të parashikojnë trajtimin individual të atyre që i shfaqin shenjat e papërshtatshmërisë së sjelljet veta. Për këtë arsye shkolla është në gjendje ti korrigjojë devijimet psikike e të tjera të rinjve dhe ti orientojë drejt. Andaj në shkollë duhet të kryhen procese të ndryshme edukative në mënyrë që shkolla ti eliminojë dukurit negative në sjelljet e rinisë, mosinteresimin, vjedhje të imta, ikjen nga shkolla etj. Hulumtimet e ndryshme tregojnë delikuentet e mitur në numrin më të madh e lënë shkollën dhe nuk merren me punë të dobishme dhe kryejnë vepra kriminale. kriminale. Këta të mitur të ikur nga shkolla jetojnë më së shpeshti në ambiente me nivel të zhvilluar ekonomikoekonomiko- kulturor , me trafik të zhvilluar se sa ata të mitur që jetojnë në ambiente të pa zhvilluara ekonomiste si në fshatra apo qyteza. Shkolla së bashku me disa institucione tjera marrin pjesë së bashku në formimin e brezit të ri. Mënyra duke ua hapur dyert sjelljeve kriminale të të rinjve të cilët sikur të mos ishin më pjesë e shkollës i nënshtrohen qëndrimit te keq të shoqërisë., familjes së parregullt dhe sjelljeve delikuent. Rruga e tillë nuk shpie në riedukim. Po ashtu nga shkollat kërkohet që planet mësimore mësimore ti harmonizojnë me nevojat emocionale emocionale dhe socialë të njerëzve te rinj, pra nevoja që çdo vend ta përpunoj sistemin e arsimit që ti përgjigjet strukturës së tij sociale. Për shkak të qasjes individuale dhe që të evitohen pasoja e mossuksesit në arsim shumë vende janë zhvilluar shkolle shkolle speciale për nxënësit me pengesa pengesa që punojnë në bazë të programit i cili ju përgjigjet atyre. Kështu janë hapur shkolla shkolla për persona të shurdhër, subnormal, subnormal, pastaj për për përmirësimin e nxënësve etj. ROLI PARANDALUES I PËRGATITJES , ORIENTIMIT PROFESIONAL DHE PUNËSIMIT Në mesin e kriminelëve dhe delikuenteve delikuenteve të çdo vendi ka shumë persona pa arsimim adekuat e pa profesion. Andaj konsiderohet se me ndihmën e formimit të rregullt profesional dhe me evitimin e papunësisë mund të arrihen rezultate të konsiderueshme preventive. preventive. Gjendja e papunësisë ushtron efekte negative si ën aspektin secila ashtu edhe në atë individual. Për shkak të pamundësisë të plotësimit të nevojave materiale për jetesë të anëtareve të familjes , dhe të pamundësisë së shkollimit dhe mbrojtjes shëndetësore shëndetësore vjen deri te paraqitja e sëmundjeve dhe e sjelljeve kriminale. Andaj për këtë qëllim është me rëndësi të formohen plane parandaluese për orientim profesionale profesionale dhe punësim që mund ti ndihmojë shumë persona në procesin e përshtatshmërisë nga aspekti profesional. Andaj në shumë vende formohen qendra për arsimim profesional që ju sigurojnë njohje të nevojshme praktike dhe teorike atyre që dëshirojnë dhe u nevojiten këto për tu punësuar. ROLI PARANDALUES I INSTITUCIONEVE TË SPECIALIZUARA Janë institucione ku aktivitetet përmirësuese përmirësuese bëhen në bazë të njohurive profesionale të cilat njohuri i ofrojnë sociologjia, pedagogjia, pedagogjia, dhe disiplina të tjera shkencore. Andaj këtyre institucioneve ju takon një rol i madh në procesin e prevencionit dhe të risocializimit të personave me sjellje devijonte. Zakonisht këto institucione krijohen për fëmijë dhe në kuadër të tyre bëjnë pjesë edhe klinikat e ndryshme si këshilluese, psikologjike psikologjike etj. Është me rëndësi që afër shkollave të ketë institucione të cilat përkujdesen për fëmijët që kanë probleme me sjellje. Në këtë proces është me rëndësi edhe kontributi i punëtorëve të shkollave dhe atyre social . Në çdo shoqëri të organizuar fëmijët dhe të rinjtë duhet të përcillen gjatë tërë jetës së tyre duke filluar nga familja e deri në punësimin e tyre. Kjo përcjellje duhet të përfshijë ehe ndihmëse në rast nevoje për profesionalizimin profesionalizimin e tyre. Andaj këto programe dhe funksione duhet të mbështetën në politikën kriminale. kriminale.
pg. 66
caktuara në personalitetin personalitetin e të dënuarit dhe të cilat mund të kën ndikim në të ROLI PARANDALUES U NDIHMËS POSTPENALE - Qëndrimi ne burg lë gjurmë të caktuara më pastaj. Prandaj është e nevojshme që këtyre të ju ofrohet ndihma e caktuar. Në politikën bashkëkohore bashkëkohore të luftës ndaj kriminalitetit i kushtohet vëmendje dhe kujdes personit të posa liruar nga dënimi i heqjes së lirisë. Pas kryerjes së veprës penale kryesi ju n ënshtrohet masave të ndryshme represive duke filluar nga familja , shoqëria , procedura penale , shpallje e dënimit , vuajtja e dënimit dhe dalja në liri. Të gjitha këto lënë përshtypje dhe ndikime në personalitetin e tij. Andaj në ter këtë proces mbetët pak vend për punën preventive dhe për përmirësimin e plotë të këtyre personave. Prandaj është detyrë e sistemeve demokratike shoqërore shoqërore që të i shfrytëzojnë të gjitha mundësit shkencore dhe profesionale dhe me anë të programeve bashkëkohore bashkëkohore të politikës kriminale që të ju ofrohet ndihmë të dënuarve të tille sepse po qe se ata lihen pas dore ata mund të hasni në probleme të ndryshme dhe si zgjidhje të merren prapë me sjellje kriminale. kriminale. Këto ndihma janë të dy llojshme të brendshme dhe të jashtme. Të brendshme janë dhënia e guximit dhe këshillave për personin e dënuar se si ti zgjidhë problemet m,e të cilat do të ballafaqohet pas daljes nga burgu. Ndërsa ndihma e jashtëm është sigurimi sigurimi i ndonjë pune, ndihma materiale, materiale, zgjidhja e përkohshme e vendbanimit etj. Përvoja tregon tregon se kjo ndihmë postpenale nuk funksionon sa duhet gjë që mund të ketë pasoja të dëmshme për sjelljet e tyre të mëtutjeshme të personave të dënuar.
ROLI PARANDALUES I TRAJTIMIT INDIVIDUAL DHE GRUPOR Si metodë shumë e suksesshme për trajtimin e delikuenteve dhe parandalimit të kriminalitetit në përgjithësi kohëve të fundit përmendet edhe puna sociale në grupe, e cila zbatohet me delikuent të caktuar në institucione por edhe me ata që janë në liri si anëtar të grupeve dhe bandave të të rinjve para paraqitjes së sjelljeve devijonte. devijonte. Rëndësia e këtij trajtimi është se secili individ mendon mendon ndryshe në mënyrëne vet, gjykon , ndërsa krejt ndryshe do të reagoj kur gjendet ne grup e ndryshe kur është vetëm. Në grupe mund të ndikohet nga të tjerët . Andaj në kuadër të këtij trajtimi te personat e caktuar formohen formohen botëkuptime pozitive dhe ngritën kualitete personale , dhe në këtë mënyrë arrihet riedukimi i delikuenteve dhe risocializimi risocializimi i tyre. Terapinë në grupe e zbatojnë psikologët dhe psikiatrit ndaj delikuenteve me pengesa neurotike e pengesa tjera ndërsa këshillimin në grupe e bëjnë sidomos personat që kanë më shumë përvojë në kryerjen e proceseve edukative. Aplikimi Aplikimi i kësaj metode të trajtimit ndaj grupeve të rinjve me sjellje problematike problematike gjithnjë e më tepër po sendërtohet në praktikën e politikës kriminale dhe preventive të shumë vendeve si Francë, Gjermani, Greqi etj. ROLI PARANDALUES I ORGANIZATAVE NDËRKOMBËTARE Në fushën e luftës kundër kriminalitetit rol të rëndësishëm kanë edhe organizatat dhe shoqatat e ndryshme ndërkombëtare. Sepse krimi është dukuri që nuk është i mbyllur por ka karakter ndërkombëtar. ndërkombëtar. Kështu në këtë drejtim rol të rëndësishëm preventiv luajnë se pari Kombet e Bashkuara dhe institucionet e tyre të specializuar. Pastaj vijnë edhe organizata të ndryshme si organizata ndërkombëtare ndërkombëtare e punës, organizata botërore botërore e shëndetësisë, organizata organizata ndërkombëtare për të drejtat penale, Shoqata për ndihmë personave të dënuar etj. Në këto organizata janë mbajtur dhe mbahen takime ku diskutohet për masat e ndryshme parandaluese ndaj kriminalitetit kriminalitetit si strategjia e luftës kundër kriminalitetit kriminalitetit , politika e përgjithshme sociale sociale , masat e res pektimit të drejtave të njeriut etj.
pg. 67
OPINIONI PUBLIK SI FAKTOR I PARANDALIMIT TË KRIMINALITETIT - ROLI DHE RËNDËSI E OPINIONIT PUBLIK Në luftimin e kriminalitetit nuk bën të kufizohet vetëm në punën e aparatit shtetëror shtetëror por duhet të bëhet mobilizimi i ter masës në këtë luftë. Përvoja e deritanishme ka treguar se pa angazhimin angazhimin e këtij faktori, pra pa pjesëmarrjen e qytetarëve nuk mund të luftohet me sukses krimi. Kjo do të thotë se politikës bashkëkohore kriminale kriminale duhet të i interesojë jo vetëm funksionimi i organeve shtetërore shtetërore por edhe i gjithë opinioni. Kjo kërkesë shtrohet pasi që opinioni nuk është i përgatitur aq sa duhet për funksione preventive ndaj kriminalitetit, arsyeja e kësaj qëndron se qytetarët mbështetën për së tepërmi në ligje dhe besimi në fuqinë dhe forcën e ligjeve. Kohëve të fundit ka tendencë në shumë vende të angazhimit të qytetarëve në këtë drejtim, kjo po shprehet si iniciativë e qytetarëve që të mbrohen nga sulmet e ndryshme të inkriminuara nga dhuna dhe në ndihmesën e risocializimit risocializimit të dënuarve. Për këtë qëllim në shumë vende është duke u bërë një bashkëpunim i ngushtë në mes të policisë dhe me qytetarët dhe janë themeluar disa institucione të posaçme të cilat kanë hartuar programe speciale për përkujdesje përkujdesje ndaj të rinjve. MJETET E INFORMIMIT DHE PARANDALIMI I KRIMINALITETIT Në drejtim të aktivizimit të opinionit për luf të kundër kriminalitetit rol të rëndësishëm luan edhe informimi i drejtë i qytetarëve në lidhje me sjelljet kriminale në një mjedis të caktuar. Arritja e informimit të qytetarëve në lidhje me këto bëhet në mënyra të ndryshme si mjetet informimit publik ( radio, televizion, filmi, shtypi etj). Roli i tyre është i madh pasi që ato paraqesin një rol të rëndësishëm edukativ. Me qëllim të nxitjes së efekteve pozitive të qytetarëve qytetarëve shtypi nuk duhet të bjerë nën ndikimin e efekteve sensacionale por duhet të jep informata të sakta dhe objektive qoftë në lidhje me kriminalitetin si dukuri por edhe ne rastet e posaçme të aktivitetit kriminale. kriminale. Vetëm me informime të sakta do të zgjohej interesimi interesimi pozitë ndër qytetarët për angazhim në dhe rendësin e prevencionit shoqëror kundër kriminalitetit. kriminalitetit. POLITIKA KRIMINALE BASHKËKOHORE,MJETET DHE METODAT E PARANDALIMIT TË KRIMINALITETIT Politika kriminale është politikë politikë në luftimin e kriminalitetit andaj edhe ka karakter klasik dhe nacional. Përmbajtja e saj d he esenca nxjerrën nga esenca e sistemit shoqëror e politik dhe është e lidhur me politikën, filozofinë, kulturën dhe traditat e sajë me sistemin e vlerave të saja etj. Detyra themelore e politikës kriminale është organizmi i luftës së suksesshme kundër kriminalitetit, kriminalitetit, ajo përfshin dy fusha të ndërlidhura me parandalimin: parandalimin: fushën penalo-juridike dhe fushën e prevencionit të përgjithshëm social. Në fushën e par politika kriminale si shkencë politike duhet të formoj modelin ë përgjithshëm të së drejtës penale, ti shpreh dhe ti realizoj principet e rendit shoqëror dhe e gjithë kjo të sendërtohet me qëllimet e shoqërisë së caktuar. Ndërsa fusha e dytë është pjesë e fushës së gjërë të politikës sociale. Kjo luftë duhet të atakoj kriminalitetin në të gjitha drejtimet . Politika kriminale duhet të ketë planin dhe programin e vet të cilat lidhen edhe me planet e gjëra të zhvillimit të shoqërisë. Politika kriminale duhet ti përfshijë dhe ti përsosë të gj itha mjetet dhe metodat e saja në luftën kundër kriminalitetit dhe të gjitha këto të jenë në harmoni me normat dhe vlerat e shoqërisë së caktuar. caktuar.
pg. 68
KRIMI I ORGANIZUAR , KORRUPSIONI DHE POLITIKA KRIMINALE Disa forma të luftimit të krimit të organizuar- Lufta kundër krimit të organizuar kë bërë që politika kriminale të orientohet drejt futjes së rregullave dhe koncepteve të reja si krimi i organizuar, organizatë organizatë kriminale etj. Krimi i organizuar është dukuri sa e vjetër dhe ere në vende të ndryshme te botës. Qysh në shekujt e kaluar flitet për grupe kriminale të organizuara që merreshin me kontrabandim, korrupsion, shpërdorim, trafikimin e drogës etj. Jo vetëm ekonomia botërore i shfrytëzon lehtësitë që ofrohen nga teknologjitë e reja por edhe grupe kriminale i shfrytëzojnë këto mundësi , këtyre rrethanave duhet shtuar edhe ndryshimet politike e sidomos në vendet në tranzicion. Në Evropë për herë të par nocioni i krimit të organizuar është dhënë në Itali ( 1982 –nocioni i organiizatës kriminal kriminal etë tipit mafioz). Krimi i organizuar organizuar nuk mund të luftohet dhe të parandalohet nëse nuk studiohen format dhe mënyrat e veprimit të tij. Për tu luftuar krimi i organizuar në venet në tranzicion e edhe ne Kosovë duhet të ketë një strategji nacionale dhe të mirëfilltë të masave parandaluese. parandaluese. Kjo duhet të bëhet në përputhje me legjislacionin penal dhe të kompetencave të organeve shtetërore. shtetërore. Gjatë luftimit të krimit të organizuar zakonisht duhet pasur parasysh se ai njërën palë e ka në pushtet për çka edhe mund të quhet krimi i shtetëzuar. Rregullimi ligjor ligjor i luftimit të krimit të organizuar përkufizohet përkufizohet me inkriminime të reja , plotësime dhe ndryshime dhe me riorganizim të organeve të zbulimit, ndjekjes, dhe gjykimit. Pra krimi i organizuar si dukuri mund të luftohet me një veprimtari unike dhe të përbashkët përbashkët të ter sistemit shoqëror shoqëror pasi që njëra anë që e mundëson krimin e organizuar është edhe edhe pushteti. KORRUPSIONI SI FORMË E KRIMIT TË ORGANIZUAR-KORRUPSIONI SI DUKURI SHFAQET NË TË GJITHA SFERAT E JETËS SHOQËRORE-SHTETËRORE Korrupsioni shtrihet në veprimtarin e partive, në qeverisjen qendrore dhe në atë vendore pastaj ne organizatat shtetërore dhe joqeveritare pastaj në ekonomit shtetërore dhe private. Në korrupsion gërshetohen gërshetohen e drejta me moralin, burokracinë, veprimtaria veprimtaria me qilim pasurimi, diktaturat diktaturat me demokracinë, krimin dhe shkeljen ligjit, kërkesa për jetesë më të mirë të qeveritarëve, etj. Korrupsioni Korrupsioni është një kërcënim serioz për të gjitha regjimet politike e po ashtu edhe për regjimet demokratike. demokratike. Korrupsioni trajtohet si një krim i bardhë pasi që ngjyra e bardhë është më e përshtatshmja. Në luftën kundër korrupsionit janë përfshi edhe shumë organizata ndërkombëtare si një kriter për administrim të mirë ekonomik. Korrupsioni është një epidemi shtetërore kriminale me rrezik për shtetin dhe shoqërinë që e ka lejuar. Ky fenomen duhet të luftohet që në fillim sepse nëse ai thellohet duke mposhtur shtetin dhe duke e bërë sistem korruptim do të jetë më vështirë. Korrupsioni si dukuri kriminale është i lidhur me krimin e organizuar dhe është kërcënim më i madh për stabilitetin politik dhe ekonomik të çdo vendi. Në këtë drejtim nga zyrtarët evropian evropian Ballkani konsiderohet konsiderohet si derë përmes të cilës kalon droga dhuna dhe trafikimi. Korrupsioni e dëmton rendë ekonominë ekonominë enjë shteti dhe ndikon në uljen e efikasitetit të luftës kundër krimit të organizuar. Në këtë drejtim sipas analizave organet tatimore tatimore renditën të parët 59% pastaj doganat 55% dhe policia 48% me mitmarrje. Dhe fusha ku kryhet më së shumti korrupsioni është kalimi i mallrave në dogana dhe tek marrja e llisencave për ushtrim profesioni dhe për leje ndërtim. Në këtë drejtim SHBA llogariten llogariten në mesin e 10 shteteve me pak ta korruptuara të botës dhe ky është një fenomen modern.
pg. 69
NDIKIMI I KRIMIT TË ORGANIZUAR NË GJENDJEN E SIGURISË DHE LEGJISLACIONI I RI NË LUFTIMIN E KËTYRE DUKURIVE NEGATIVE TË SHOQËRISË Politika kriminale kriminale në vendet demokratike përveç përveç tjerash duhet pasur parasysh ndikimin krimit dhe krimit të organizuar siç janë trazirat aktet terroriste terroriste etj. Kjo sepse gjendja e sigurisë në vend ka ndikim të theksuar në luftimin dhe parandalimin e kriminalitetit kriminalitetit në përgjithësi. Pra në një gjendje të sigurisë që është me e brishtë do të jetë më vështirë zbulimi dhe luftimi krimit. Zbatimi i legjislacionit eksitus dhe nxjerrja e normave të reja ës htë sfidë e madhe për çdo shtet. Është me rëndësi që përveç miratimit të ligjeve të reja në këtë fushë është me rëndësi që të rritet ndërgjegjja politike dhe publike më luftën kundër korrupsionit ky është edhe një rekomandim i Këshillit evropian për vendet e Evropës juglindore. Një nga tiparet më të zakonshme të këtij legjislacioni legjislacioni është edhe parashikimi për: përgjegjësin dhe detyrimet e personave zyrtarë për deklarimin e të ardhurave dhe pasurisë, ndalimi i konfliktit të interesave, parandalimi i çdo lloj korrupsioni gjatë prokurorimit në qeveri, sanksione te veçanta administrative, administrative, pastaj formimi i komisioneve komisioneve te veçanta për monitorimin e punës së organeve të zbatimit të ligjeve dhe veprimtarisë veprimtarisë gjyqësore dhe duke propozuar propozuar strategjitë të reja të punës. Përmës konventave të ndryshme parashihet edhe një punë e përbashkët ndërkombëtare ndërkombëtare për hetim të përbashkëta hetimore , ngrirja e llogarive bankare, sekuestrimi i mallit për të parandaluar transferimin e tij etj. Të gjitha këto me qëllim të luftimit dhe parandalimit parandalimit të kriminalitetit , krimit të organizuar dhe akteve terroriste. Në drejtim të luftimit të korrupsionit parashihen edhe autoritete të veçanta anti-korrupsion detyrë e të cilave është të ndërmarrin procedura të veçanta dhe duke përdorur mjete të posaçme në luftën dhe parandalimin e korrupsionit. DISA FORMA TË LUFTIMIT TË KORRUPSIONIT Në këtë drejtim Dr. Gjonqa si detyra të përhershme të bashkëpunimit ndërkombëtar ndërkombëtar rekomandon: afrimin e legjislacionit kombëtar me atë ndërkombëtar, ratifikimin dhe nënshkrimin e instrumenteve ndërkombëtare në fushën penale , bashkëpunimi gjyqësor, bashkëpunimi në fushën e dorëzimit dhe ekstradimit të kriminelëve, bashkëpunimi bashkëpunimi ndërkombëtar në fushën e krimeve financiare, etj. Lufta kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit kërkon trajtim të gjithanshëm, organizim organizim dhe i rregullim si në rrafshin nacional ashtu edhe në atë ndërkombëtar. ndërkombëtar. Reformimi i policisë dhe gjyqësisë në drejtim të org anizimit të organeve speciale speciale për luftimin e krimit, rolin e theksuar të mediave etj. Korrupsioni dhe efektet e tij ekonomike ekonomike dhe s ociale janë tejet serioze, ai prodhon varfëri dhe rënie të përgjithshme ekonomike e shoqëruar me pakënaqësisë shoqërore ndaj reformave dhe zhvillimeve demokratike demokratike dhe humbjen e besimit te organet e shërbimit publik shtetëror. Zgjidhja dhe tejkalimi i problemeve në luftën kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit arrihet me analizën e gjendjes ekzistuese të kësaj dukurie, masat specifike , formimi i institucioneve të specializuar për luftimin e krimit të organizuar d he korrupsionit , qeverisje e mire, ligjshmëri në kryerjen e funksioneve, qasje shkencore e profesionale në zbulimin dhe luftimin e korrupsionit , edukimi i opinionit dhe mobilizimi i mediave etj. Përveç rregullimit legjislativ legjislativ , politikës ndëshkimore, dhe programeve tjera të organeve qeveritare politike dhe parlamentare duhet pasur parasysh edhe dy drejtime a) Që çdo bartës i funksioneve politike , publike dhe profesionale profesionale për të cilin përfolët apo mësohet për tolerim ndaj korrupsionit për shkak të përgjegjësisë politike të suspendohet ose shkarkohet nga detyra. Dhe b) Zyrtarët duke filluar nga ai administrativ e deri te rezidenti në raste të involvimit në korrupsion ose shpërdorim shpërdorim të detyrave zyrtare ose mundësim dhe ndihmë në këto dukuri të largohet vetë nga detyra apo posti si akt moral pa procedura të veçanta.
pg. 70
DELIKUENCA E TË MITURVE DHE POLITIKA KRIMINALE Provim-shtator Provim-shtato r - KRIMINALITETI I TË MITURVE Qëllimi parësor i rregullimit të pozitës së të miturit në legjislacionin penal është parandalimi dhe risocializimi risocializimi i tyre e jo ndëshkimi për pasojat e shkaktuara ndaj shoqërisë me veprimet e tyre inkriminuese. Legjislacioni Legjislacioni penal duhet të jetë faktor i luftimit të delikuencës së të miturve dhe të mos lejohet asnjë rrethanë që ndihmon paraqitjen e delikuencës së të miturve. Luftimi i delikuencës tek të miturit ka rëndësi më të madhe se sa luftimi i kriminalitetit tej të rriturit. Pasi që shoqëria duhet të luftojë më gjatë veprimet e delikuenteve i cili me kohë nuk është kthyer nga rruga gabuar se sa veprimet e personave te rritur. Pastaj fëmijët dhe të miturit duhet të vështrohen si viktima e jo si kriminelë. Delikuenca e të miturve përfshin kryesit me përgjegjësi penale prej 14 deri 18 vjeç. Ndërsa fëmijët deri 14 vjeç dhe të cilët nuk kanë përgjegjësi penale. Jo edhe ndryshon varësisht prej shteteve . Psh. Te Iraku, India Egjipti përgjegjësia penale fillon me 7 vjeç, në Turqi 11 vjeç, Austri, Zvicër, Danimarkë fillon 15 vjeç Në Shqipëri, Kosovë fillon me 14 vjeç. Po ashtu edhe limit i lartë ndryshon, mirëpo në pjesën më të madhe të Evropës pranohet limiti 18 vjeç. Kriminaliteti i të miturve është pjesë përbërëse përbërëse e kriminalitetit në përgjithësi përgjithësi dhe në shumë vende ai studiohet velma nga kriminaliteti kriminaliteti i të rriturve. RIEDUKIMI I FËMIJËVE ME SJELLJE DEVIJONTE Ndodh që prindërit dhe arsimtarët të ankohen në sjelljet e fëmijëve dhe të rriturve duke i cilësuar si të papërmirësueshëm. Sjellja e këtyre të miturve moti e ka preokupuar vëmendjen e psikologëve, psikologëve, sociologëve, kriminalistëve kriminalistëve , pedagogëve, neuropsikiatrive. neuropsikiatrive. Ekzistojnë dy grupe të mëdha shpjegimesh lidhur më sjelljet devijonte të rinjve. Njëra i shpjegon si pasojë e trashëgimit ose të paaftësisë së tyre për tu adaptuar më mjedisin social ngase vuajnë nga dëmtime në sistemin qendror nervor dhe në tjetrën që këto sjellje i shpjegon si pasojë e ndikimit negativ të mjedisit social në formimin e tyre emocional dhe moral , pra si pasojë e lëshimeve gjatë edukimit të tyre në etapa të ndryshme. E vërteta shkencore qëndron në sintezën e këtyre dy pikëpamjeve . Shkaqet e sjelljes devijonte mund të jenë në vetë fëmijën, ne vet familjen apo jashtë sajë, pastaj nën ndikimin negativ të programeve filmore televizive, në shtypin e verdhë në literaturë etj. I riu i len pas dore nga familja, i mohuar dhe pa dashuri prindërore, i papranuar nga moshatarët moshatarët dhe nga të tjerët, duke mos pasur përvojë të mjaftueshme jetësore i qaset përdorimit të mjeteve dhe formave më të lehta , sjelljeve devijonte e të cilat nuk i pranon mjedisi shoqëror. Këto ai i përdor për padrejtësitë që i bëhen ose për tu vet-vërtetuar. Simptomat e sjelljes devijantë duken në familje, fëmija i trajtuar keq, , pa ushqim të mjaftueshëm, pa veshmbathje si shokët, pa lodra për lojë, pa mundësi të luaj me shokë, i lënë pas dore, i përçmuar, pa dashuri prindërore, nuk i jepet mundësi për të vepruar ai do të fillojë më sjellje devjinatë për tu hakmarrë prindërve, sillet në mënyrë arrogante dhe më kokëfortësi, trajton keq vëllain apo motrën , bredhë rrugëve në vend se të shkoj në shkollë, mëson gjëra të pa mira nga anëtaret e grupit, duke filluar të vjedhë sende. Nëse këto simptoma nuk kuptohen herët dhe drejt fëmija do ti përforcojë këto sjellje devijonte dhe do tu kundërvihet normave morale dhe ligjit dhe veprimet e tij shëndrrohen ne delikuencë. Fjala adoleshencë vjen nga latinishtja dhe do të thotë rritem ose piqem. Është një etapë e zhvillimit social, emocional emocional dhe intelektual që e zhvendos të miturin drejt te rriturit. Puberteti është periudha kur individi arrin pjekurin seksuale dhe bëhet i aftë të riprodhojë vetën. Adoloshenca është një periudhë gjatë së cilës ndodhin ndryshime në organizëm të cilat manifestohen me dukuri të rëndësishme dhe kritike. Këto ndryshime mund të kenë edhe karakter të rëndë patologjik. Individët që nga lindja deri në moshimin e tyre kalojnë nga kriza në krizë. Në rast se tek adoleshenca mungon kriza atëherë kemi të bëjmë me një dukuri patologjike, pra të shfaqjes shfaqjes se disa dukurive jo të zakonshme. Kriza e adoleshencës është çrregullim çrregullim i brendshëm dhe i jashtëm dhe që përjetohet jo njëlloj nga të gjithë dhe është një proces evolutiv gjatë të cilit adoleshentët adoleshentët mund të pësojnë zhgënjime ose mund të shkojnë drejt konsultimit të identitetit të tyre. Andaj riedukimi i fëmijëve dhe i të rinjve duhet të fillojë që nga etapa e par me të hetuar sjelljet devijonte dhe të vazhdohet derisa i riu të kuptojë për pasojat e sjelljeve të tilla.
pg. 71
POZITA E FEMRËS SI VIKTIMË DHE DËSHMITARE DHE POLITIKA KRIMINALE Pozita e femrës si viktimë dhe dëshmitare duhet studiuar nga ana sociologjike , psikologjike, psikologjike, filozofike dhe juridike në drejtim të hartimit të programeve dhe ligjeve për mbrojtjen e tyre. Përparimi i grave dhe arritja e barazisë mes grave dhe burrave është është yshtje e te drejtave të njeriut dhe kusht për drejtësinë sociale. në shoqëri ratë dhe vajzat i nënshtrohen dhunë fizike, seksuale dhe psikologjike, pra grat shpesh bëhen viktima të dhunimit dhe abuzimeve ngacmimeve seksuale seksuale dhe kërcënimit , këto i pengojnë ato që të gëzojnë të drejtat dhe lirit e tyre themelore. Andaj këto rrethana tregojnë rëndësinë e trajtimit të sigurisë dhe mbrojtjes së viktimave dhe dëshmitarëve në sistemet gjyqësore të çdo vendi. Pasojat e veprimeve si të lëndimeve trupore dhe psikike paraqesin viktimizimin viktimizimin primar ndërsa viktimizimi viktimizimi sekondar paraqet reagimin negativ të mjedisit social përmes reagimit joadekuat ose te gabuar të organit të ndjekjes. Andaj me qëllim të zvogëlimit të viktimizimit sekondar rekomandohen rekomandohen këto veprime: Pyetja në polici-nga punonjësi i gjinisë së njëjtë, pyetja në pranin e personit të besueshëm, dhe të angazhohen njësit speciale të policisë për artet e dhunimeve dhe të dhunës familjare. Pyetja në Gjykatë- pyetja në mungesë të akuzuarit, ndalimi i pyetjes mbi jetën seksuale të viktimës, regjistrimi me video-kamerë si provë për gjykatë. Pastaj masat për mbrojtje si dëshmitarë- ndryshimi i identitetit, ndryshimi i vendbanimit, mbrojtja e përkohshme e të dhënave të dëshmitarit, masa të mbrojtjes fizike dhe teknike, rehabilitimi rehabilitimi social, rikualifikimi profesional, dhënia e këshillave e mënyra tjera të caktuara me ligj. Sipas ligjit viktimë që paraqitet në cilësinë e dëshmitarit është secili person të cilit me vepër penale i është cenuar apo rrezikuar ndonjë ë drejtë e tij personale apo pronësore dhe i cili posedon informatat me rëndësi për procedurën penale dhe me paraqitjen e së cilës jeta, shëndeti, liria ose prona e tij do ti ekspozohej rrezikut dhe i cili është pajtuar të bashkëpunoj me organet e jurisprudencës. Në fund duhet të theksohet se trajtimi i gruas si viktimë apo dëshmitare sipas shumë fakteve dhe rrethanave ka cilësi të dalluara në krahasim me meshkujt , andaj edhe vende të ndryshme kanë hartuar programe të ndryshme në këtë drejtim.
pg. 72
pg. 73
pg. 74
