STRABON - GEOGRAFIKA 10

ΚΑΚΤΟΣ

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

Στράβων 10 Γ Ε Ω Γ Ρ Α Φ Ι Κ Α 10 Δ Υ Τ ΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α -Ν Η Σ ΙΑ Τ Ο Υ Α ΙΓ Α ΙΟ Υ

Για τη σειρά της Αρχαίας Ελληνικής γραμματείας «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ» ελήφθησαν υπ’ όψιν οι στερεότυπες εκδόσεις Oxford Classical Texts και BSB B.G. Teubner Verlagsgesellschaft καθώς και οι:

— Loeb Classical Library. Cambridge, M assachusetts, Harvard University Press, London, W illiam Heinemann Ltd. — L es Belles L ettres. Collection des Universites de France, publiee sous le patronage de F A ssociation G uillaum e Bude. — Tusculum Bücherei. Heimeran Verlag, M ünchen. — I p o e ti greci tradotti da E ttore Romagnoli. Bologna, N icola Zanichelli editore. — Pubblicazioni d e ll’ istituto universario di magistero di Catania. Serie filosofica. Testi e documenti. — L es auteurs grecs expliques d ’ apres une m ethode nouvelle p a r deux traductions fran faises: F une litteraire et juxtalineaire presentant le m ot-ä-m ot fran?ais en re gard des m ots grecs correspondants, F autre corrigee et precedee du texte grec. Paris, Librairie H achette et Cie.

ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΣ ΕΡΓΟΥ

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑΣ Επ. Καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΕΙΡΑΣ

ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΝΙΚΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΕΡΓΟΥ

ΑΘΗΝΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 249 ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 249

ΣΤΡΑΒΩΝ Γ

Ε

Ω

Γ

Ρ

Α

Φ

Ι

Κ

Α

ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΠΑΝΟΣ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ ΣΧΟΛΙΑ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΚΑΚΤΟΥ

Κ

A

Ο

Σ

Μ

Αποκλειστική ιδιοκτησία © ΚΑΚΤΟΣ 1992 Κάθε τόμος της παρούσας σειράς είναι αυτοτελές έργο, δεκτικό χωριστής εκμετάλλευσης, και πωλείται χωριστά.

Αθήνα, Μ άρτιος 1994

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ CACTUS EDITIONS ΟΛΥΣΣΕΑΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ & ΣΙΑ O.E. ODYSSEAS HATZOPOULOS & CO Πανεπιστημίου 57 Αθήνα 105 64 57 Panepistimiou Athens 105 64 Τηλ.: 32.41.200 - 32.41.958 Tel. 32.41.200 - 32.41.958 Telex 221319 CACT GR Telex 221319 CACT GR Fax: 3241790 Fax: 3241790

Π ΙΝ ΑΚΑΣ Π ΕΡΙΕΧΟ Μ ΕΝΩ Ν ΕΙΣΑΓΩΓΗ...............................................................................σελ. 11 ΤΩΝ ΣΤΡΑΒΩΝΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΑ . » 29 KEIM ΕΝΟ-ΜΕΤ Α Φ Ρ Α Σ Η .............................................. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I .................................................................

» 3 9 » 40

Σ Χ Ο Λ ΙΑ ................................................................................... ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..................................................................... ΧΑΡΤΕΣ...................................................................................

»179 »203 »207

Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ TOT ΣΤΡΑΒΩΝΑ Ή ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΥΜΕΝΗ

Για τον Στράβωνα γνωρίζουμε όσα αναφέρει ο ίδιος μέσα στο έργο του. Δεν είναι πολύ κατατοπιστικός, αν και δεν μπορεί να θεωρηθεί λιγομίλητος. Γεννήθηκε στην Αμάσεια του Πόντου. Η γενιά του μπορεί να βγει στην ιστορική επιφάνεια. Τπήρχε κάποιος στρατηγός Δορύλαος που βρέθηκε στην Κνωσσό της Κρήτης και τη βοήθησε να πολεμήσει τους Γορτυνίους, ενώ ο αρχικός σκοπός του ήταν να συγκεντρώσει μισθοφόρους για τον Μιθριδάτη τον Ευεργέτη. Παντρεύτηκε εκεί και έκανε μια κόρη και δυο γιους, τον Λ αγέτα και τον Στρατάρχα. Η κόρη του Λ αγέτα ήταν γιαγιά του, από την πλευρά της μάνας του. Ο ίδιος ευτύχησε να δει τον αδελφό του προπάππου του, τον Στρατάρχα, υπέργηρο, εν ζωή. Η οικογένεια ευεργετήθηκε από έναν ανεψιό του στρατηγού, Δορύλαο επίσης, που μεγάλωσε μαζί με τον διάδοχο του Ευεργέτη, τον Μιθριδάτη Ευπάτορα. Από τον ίδιο Δορύλαο κινδύνεψε να εξα φανιστεί, επειδή τον έπιασαν ενώ προσπαθούσε να παραδώσει το κράτος του Πόντου στους Ρωμαίους. Από την πλευρά του παππού του, πάλι από την πλευρά της μάνας του, υπάρχει ένας κυβερνήτης της Κολχίδας, ο Μοαφέρνης.

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Είναι αδελφός του παππού του, θείος της μάνας του. Από την πλευρά του πατέρα του είναι λιγότερα γνωστά. Έ νας μεγάλος του συγγενής από αυτή την πλευρά είναι ο Αινιάτης, που για να εκδικηθεί τον Μιθριδάτη που σκότωσε τον ανεψιό του Τίβιο και το παιδί του Θεόφιλο, αποστάτησε προς τον Λούκουλλο με δεκαπέντε κάστρα, άσχετο αν δεν πήρε καμιάν ανταμοιβή αργότερα εξαιτίας του μίσους του Πομπηίου προς τον Λούκουλλο. Το όνομα Μοαφέρνης και το όνομα Τίβιος είναι βαρβαρόφωνα: ο ίδιος αναφέρει ότι το Τίβιος είναι κοινό στην Αθήνα προσηγορικό των δούλων από την Παφλαγονία. Αλλά ο ίδιος ο Στράβων είναι από νοοτροπία και ιδεολογία, από χαρακτήρα και παιδεία, Έ λ ληνας της Ασίας. Οι σκόρπιες πληροφορίες για την οικογένειά του ίσως οφείλονται στο ότι οι λεπτομέρειες αναφέρονται στο μεγά λο έργο του, την Ιστορία του, που είχε 43 ή 46 βιβλία, και έχει χαθεί. Στράβων θεωρείται ότι ονομάστηκε από το γεγονός ότι Strabo ήταν το οικογενειακό όνομα του Π ο μπηίου πριν ονομαστεί Magnus, δηλαδή Μάγνος, Μέγας. Ο ίδιος πάντω ς, προσπαθώντας να δει τα μεγάλα νησιά απέναντι από τα λατομεία της Καράρας, αστειεύεται, όπως μερικές φορές το συνηθίζει: Δεν τα λέει καλά ο Ερατοσθέ νης, υποστηρίζοντας ότι, από τη στεριά δεν φαίνονται μ ή τε η Κύρνος μ ή τε η Σαρδηνία, αλλά μ ή τε κι ο Αρτεμίδω ρος που τις θεω ρεί στη μέση τον πελάγον, δηλαδή στα χίλια διακόσια στάδια. Α ν ήταν τόση η απόσταση, ακόμη κι αν άλλοι τις έβλεπαν, δεν θα τις έβλεπα ειδικά εγώ , ή τουλά χιστον τόσο καθαρά, επειδή όντως τις είδα πεντακάθαρα, και μά λισ τα την Κύρνο! Δηλαδή το Στράβων είναι παρα τσούκλι και σημαίνει, τόσο απλά, «ο Στραβός», κάποιος με μειωμένη όραση ή, για να ακριβολογούμε, κάποιος που φαίνεται πω ς έχει μειωμένη όραση. Τα γεγονότα του βίου του ή της Γεωγραφίας του στα

14

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ματούν στην τρίτη μετά Χρίστον δεκαετία. Κι επειδή ο ίδιος αναφέρει ότι γνώρισε τον στρατηγό Πούβλιο Σερβίλιο τον Ισαυρικό, που ξέρουμε ότι πέθανε το 44 π.Χ ., επομένως ήταν στη Ρώμη εκείνη τη χρονιά. Π ήγε μέσω Κορίνθου, την ξέρει καλά. Από αυτό και άλλα, εσωτερικά τεκμήρια, έχουν τοποθετήσει τη γέννησή του στην Αμάσεια μεταξύ 63 και 66 π.Χ . Σπούδασε αρχικά στη Νύσσα, κοντά στις Τράλλεις της Καρίας, με δάσκαλο τον Αριστό δημο. Παρακολούθησε μαθήματα του Τυραννίωνα και του Ξενάρχου, πιθανότατα στη Ρώ μη. Εκεί πρέπει να γνώρισε και τον Ποσειδώνιο. Πλήθος συμμαθητών του που αναφέ ρει, πρέπει να είναι γνωριμίες εκείνων των χρόνων. Δεν ξέρουμε αν έμεινε πολλά χρόνια στη Ρώ μη. Πάντως αναφέρεται έμμεσα η παρουσία του εκεί το 35 π .Χ ., όποτε εκτελέστηκε ο Σέλουρος, αλλά και το 31 π.Χ ., οπότε είδε τον πίνακα (Διόνυσος) του Αριστείδη. Σε άλλες περιπ τώ σεις τον συναντάμε να ταξιδεύει προς τα εκεί, όπως το 29 π .Χ ., όταν το καράβι του προσορμίζεται στην άσημη Γυά ρο που την περιγράφει με μια πινελιά, αναφέροντας ότι ο Αύγουστος βρισκόταν στην Ελλάδα. Ίσ ω ς τότε να επισκέφθηκε τη Νικόπολη που μόλις είχε ιδρυθεί. Αν η Μικρασία είναι η παιδική και εφηβική του πατρίδα και η Ρώ μη η νεανική, η ωριμότητα τον συναντά στην Αλεξάνδρεια. Φίλος και συνοδός του Αιλίου Γάλλου που κυβέρνησε την Α ίγυπτο, έφτασε μαζί του, με βάση την Αλεξάνδρεια, έως τα σύνορα της Αιθιοπίας και γνώρισε τις Α ιγυπτιακές αρχαιότητες. Στην Αλεξάνδρεια οι εκδό τες και σχολιαστές του θεωρούν βέβαιο ότι δούλεψε στην περίφημη Βιβλιοθήκη, δυο βήματα από τον τάφο του Μεγαλέξανδρου. Από εκεί πήρε τις γνώσεις, από βιβλία ή ερανίσματα που υπήρχαν. Σ τη Ρώ μη για τελευταία φορά πρέπει να πήγε το 7 π.Χ ., επειδή αναφέρει τη στοά της Αιβίας, της γυναίκας του Αυγούστου. Αργότερα πρέπει να

15

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κατέληξε στη γενέτειρά του Αμάσεια, όπου και επεξεργά στηκε το έργο του, επειδή υπάρχουν πλήθος ιστορικές μαρτυρίες που αγνοεί, ακριβώς επειδή δείχνει να βρίσκε ται μακριά από τα κέντρα αποφάσεων της εποχής του. Αλλά τα χρόνια εκείνα των γηρατειών του φαίνεται ότι ζει στο περιβάλλον της βασίλισσας Πυθοδωρίδας, συνδεδεμένος με την πατρογονική του λατρεία της Μεγάλης Μητέρας. Ε πισκέπτεται τα μέρη της Μικρασίας που τον εμπνέουνε, και η γεωγραφική τους περιγραφή περιέχει έναν ενθουσιασμό και έναν στοχασμό που δεν κρύβει τα χρόνια του. Η στάση ως προς τους Ρωμαίους μοιάζει με του Πο λύβιου, τον οποίον εξάλλου εκτιμά. Κ ατ’ αυτόν, οι Ρ ω μαίοι πρώτοι στον κόσμο δημιούργησαν μια αυτοκρατορία που έχει στόχο της τη διάρκεια και τη σωστή διακυβέρνη ση. Οι φίλοι των Ρωμαίων ακμάζουν, οι εχθροί των Ρ ω μαίων σφάζονται, περιστέλλονται, τρελαίνονται, δυστυ χούν. Αλλά βέβαια υπερβάλλει όποιος θα θεωρούσε τον Στράβωνα φιλορρωμαίο. Στην πολιτική του πρακτική εί ναι απλός: στα χρόνια του, όποιος δεν είναι με τους Ρ ω μαίους είναι με τους Πάρθους, τους Αρμενίους, τους Ιν δούς, τους Αιθίοπες, τους Μαυρουσίους, τους Γερμανούς και μερικούς ακαθόριστους βαρβάρους πέραν της Κασπίας και του Ευξείνου — καθόλου πειστικοί οδηγοί για έναν ελληνόφωνο διανοούμενο που πιστεύει ότι είναι επιφανής Στω ικός φιλόσοφος. Από τις προηγούμενες αυτοκρατορίες, έχει κακές εντυ πώσεις από την τελευταία φάση των Πτολεμαίων, αλλά δεν αισθάνεται τα Ελληνιστικά κράτη ως κράτη παρακμής. Με θαυμασμό μιλάει για τις στρατιές του Μιθριδάτη όσο χ χ ι για τους κατοίκους της Κυζίκου που του αντιστάθηκαν. Είναι φανερό ότι μιλάει γενικά απροκατάληπτα για το παρελθόν — και πριν τους Ρωμαίους, όλα είναι παρελθόν.

16

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κίναι εμφανής η προσπάθεια του να συγγενέψει Έλληνες και Ρωμαίους. Οι Έλληνες βρίσκονται πίσω από το χ τ ί σιμο μιας σωστής πόλης, αυτοί ξέρουνε από ομορφιά κι από ένα σωστό λιμάνι. Οι Ρω μαίοι σκέφτηκαν τους δρό μους των Ελλήνων να τους πλακοστρώσουν. Εκεί που οι Έλληνες παρείχαν όραμα, οι Ρω μαίοι παρέχουν υπηρεσίες. Οι Ρωμαίοι παίρνουνε τα καλλιτεχνήματα των Ελλήνων ως μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, της οποίας αισθάνονται κληρονόμοι. Ο Μεγαλέξανδρος για τον Στράβωνα είναι ιδιότυπη μορφή. Δεν έχει κανέναν ψόγο για τον ίδιο, ενώ δεν στα ματάει να δείχνει την περιφρόνησή του προς τους γύρω του που, από κολακεία, έδιναν στην εκστρατεία του μια μορφή έπους που δεν υπήρχε στην ουσία. Για τον Στράβωνα δεν είναι ξεκαθαρισμένο αν η εκστρατεία του Αλεξάνδρου ήταν μεγαλομανής ή αναγκαία. Δίνει στην πορεία του μια σω στότερη οπτική σε σχέση με τη θεολογία της εποχής: Ο Αλέξανδρος μιμείται τον Ηρακλή, ξεπερνάει τον Ή φαιστο, λατρεύει τον Όμηρο — είναι ακριβώς ο λόγος για τον οποίον ο Στράβων δεν μπορεί να τον απορρίψει, επειδή κι ο ίδιος είναι μέγας θαυμαστής του Ομήρου. Επίσης, ο Στράβων ξέρει καλά τον Μακεδονικό Ελληνισμό της διασποράς. Από την Αμάσεια έως τα βάθη της Συρίας είναι πολλοί οι απόγονοι των πρώτων Μακεδόνων που έχουνε γιμίσει τις νέες τους πατρίδες με τα αρχέγονα ονόματα της κοιτίδας τους. Με την Ελληνική ποίηση έχει μια σχέση λατρείας. Ξέρει καλά τη Σ απφ ώ , τον Αλκαίο, τον Α ρχί λοχο, τον Μίμνερμο, τους Τραγικούς και ειδικά τον Ευρι πίδη. Χρησιμοποιεί ευφυώς τα χωρία τους. Αλλά βέβαια μήτε ο Ηρόδοτος μήτε ο Θουκυδίδης βρίσκονται ακόμη σε υψηλήν εκτίμηση στον κόσμο του. Ο Ηρόδοτος λοιδορείται πυχνά, ενώ ο Θουκυδίδης αντιμετω πίζεται αδιάφορα. Ο ΙΙσίοδος θεωρείται σοβαρή και ευφυής πηγή, αλλά η λα

17

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τρεία του Στράβωνα είναι για τον Όμηρο. Ο Στράβων μιλάει για τον Ποιητή, που έζησε καιρό μετά τα Τρωικά και μπόρεσε να κάνει μια εκπληκτική σύνθεση συνδυάζο ντας τους μύθους, απαραίτητη προσθήκη μέσα στη μαύρη αμάθεια της εποχής του, με τη γεωγραφική γνώση. Ακρι βώς ο υψηλός σκοπός του Ομήρου οδηγεί τον Στράβωνα στην απόλυτη παραδοχή του. Δεν υπάρχει κριτική μετα γενέστερη στον Όμηρο που να μη βρει στον δρόμο της λυσσώδη αντίπαλο τον Στράβωνα. Οι νέες αναγνώσεις απορρίπτονται. Τα πραγματικά λάθη, όταν είναι όντως λάθη, θεωρούνται αβλεψίες. Αν δεν είναι λάθη, ο κριτικός ρίχνεται στον Καιάδα. Ο Ποιητής έχει, εκτός από την επιστημονική έγκριση, και την ανθρώπινη συμπάθειά του. Ο Στράβων θα ήταν ευτυχής, αν μάθαινε ότι ολόκληρος ο Μεσαίωνας τον θεωρεί, έτσι, ανώνυμα και τιμητικά, τον γεωγράφο του κόσμου. Έ χουμε μπροστά μας 17 βιβλία ενός γεωγραφικού έργου. Είκοσι αιώνες που μεσολάβησαν επέδρασαν πάνω του στη λεπτομέρεια αλλά όχι στη βασική δομή του. Το έβδομο βιβλίο χάθηκε περίπου το μισό κι απόμειναν επιτομές και αποσπάσματα. Για τους Έλληνες η φθορά είναι τρομερή, αφού χάθηκε η περιγραφή της Μακεδονίας! Έ ω ς τον 12ο αιώνα τουλάχιστον το έργο είναι πλήρες, κι έτσι το χρησιμοποιεί ο Ευστάθιος Θεσσα λονίκης. Η περιγραφή επίσης των Ινδιών έχει έναν περίερ γο χαρακτήρα, θαρρείς ότι κυρίως κείμενο και επιτομή συρράφτηκαν μαζί. Η δομή των Γεω γραφικώ ν του Στράβωνα είναι πολύ σαφής. Μερικές φορές είναι εμφανές ότι υπάρχει ένα επί μετρο, ένα συμπλήρωμα, που οφείλεται είτε σε νέα διαβά σματα του Γεωγράφου, είτε σε κάποιες παραλείψεις που έπρεπε να καλυφθούν. Άκρως ύποπτα είναι και τα παραδομένα για τον Μωυσή. Δεν κρύβεται η αντιπάθειά του προς τους Ιουδαίους (που ωστόσο μπορεί να κρύβει έναν

18

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ρωμαΐζοντα ρατσισμό), αλλά από την άλλη, το κήρυγμα του Μωυσή έχει δυσανάλογα μεγάλη έκταση για τη μέθοδο του Στράβωνα. Τποθέτω ότι κάποια πρωτοχριστιανικά ιδεολογήματα έχουνε ανάμειξη. Ο Στράβων πεθαίνει τον καιρό που ο Χριστός Σωτήρ ήταν πάνω από είκοσι χρόνων, επί 'Γιβερίου. Είναι μια σύμπτωση που παραδόξως δεν εκμεταλλεύτηκαν οι μεταγενέστεροι. Ίσ ω ς επειδή ο Σ τρά βων βρισκόταν σε εξειδικευμένες βιβλιοθήκες τεχνικών και όχι διαχειριστών της ιδεολογίας. Είναι εξάλλου σαφές ότι ο Στράβων συγγράφει Γεωγραφία, έστω φιλοσοφία της Γε ωγραφίας, και όχι ιστορία. Κανένας αντιγραφέας δεν είχε σπουδαίους λόγους να διαστρεβλώσει τον Στράβωνα. Κά ποτε κάποιος σημειώνει ένα τοπωνύμιο, πώ ς λέγεται στα χρόνια του, κι αυτό είναι όλο- εδώ και τριακόσια χρόνια το τελικό κείμενο καθαρίζεται συνεχώς από τέτοιες παρεμβο λές που παίρνουνε τη θέση τους στα σχόλια. Σήμερα, σε αιώνα ταξιδιών και πληροφόρησης, είναι πάρα πολύ δύσκολο να καταλάβουμε την ισχυρότατη εντύ πωση που δημιουργούσαν στον κόσμο οι γεωγραφικές πε ριγραφές. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι η vulgata περί του Μεγάλου Αλεξάνδρου, προϊόν προφορικών περιγραφών και ιύπεπτης γραπτής μυθιστορίας, μετέπεσε σε έντονα τερα τολογικό σώμα, όπου το κύριο μέρος της προέρχεται από παρανοημένη Γεωγραφία. Κι αν δεν εμφανιζόταν, διακόσια χρόνια μετά τον Στράβωνα, ο Αρριανός για να απορρίψει μαζί με το προδήλως μυθώδες και οτιδήποτε οραματικό, η ανθρωπότητα δεν θα διέθετε τον Οδηγό της Απόλυτης Κοινοτοπίας για μια μεγάλη της μορφή. Ακόμη και ο Στράβων, που δεν πρέπει να θεωρηθεί βέβαια ηθικολό γος, αλλά ο Αρριανός θα μπορούσε να είναι ένας μέτριος μαθητής του, κρατάει μεν τις αποστάσεις και ελέγχει, όπου μπορεί, τους πνευματικούς του προγόνους, αλλά δεν μπορεί να εμποδίσει τη διείσδυση στο έργο του, ειδικά

19

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

στην Ινδία, Περσία και Αραβία, ενός χαρακτήρα παραμυ θιού και ανεκδότων. Είναι ακριβώς οι πηγές που τον οδη γούν εκεί. Είναι η διάθεση να ειρωνευτεί στην αρχή του έργου του κάποιον που μιλάει για χλόη που φυτρώνει πάνω στα φίδια της Αφρικής, αλλά, όταν μιλάει για την Αφρική, το γρασίδι στο δέρμα των δρακόντων έχει την (ασχολία στη) θέση του. Είναι βέβαια κρίμα που δεν έχουμε τα πρω τότυπα των έργων, αλλά νομίζω ότι από τον ηθικολόγο Αρριανό, που άντλησε από κάποια κοινά βιβλία, μπορούμε να αντιληφθούμε πόσο ένας πεπαιδευμένος Έλλην της Μικρασίας προσπαθούσε να κρατήσει τη διήγησή του φιλοσοφημένη. Για να το πω με κάποιαν αμετροέπεια, αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονται πιο κοντά στον Ξενοφώντα, όταν περιγράφει τον Σω κράτη, κι όχι στον Πλάτωνα. Οι έκπληκτοι ταξιδευτές και πρεσβευτές του Ελληνιστικού και Πρωτορρωμαϊκού κόσμου υποθήκευσαν την υστεροφημία τους μιλώ ντας με θαυμασμό για πράγματα που άγγιζαν πάλι τον κόσμο των θεών, όπου όλα ήταν δυνατά. Σ τα απώ τατα των Ινδιών, έπεφταν μεγάλα πουλιά τοξευμένα. Σ τα σύνο ρα της αοικήτου ζώνης. Ο Στράβων δεν μπορεί να υποθέ σει ότι πίσω από τα βέλη βρίσκονταν οι πρόγονοι των Κινέζων ή των Αναμμιτών. Ωστόσο προλαβαίνει να ση μειώσει το γεγονός. Σίγουρα πάντως θα έστελνε στα Τάρταρα της κακής επιστήμης όποιον θα δοκίμαζε να του περιγράφει τον ρινόκερο. Ε υτυχώ ς είδε και μέτρησε έναν στην Αλεξάνδρεια. Το ίδιο δεν ειρωνεύεται τον Νέαρχο που έδιωχνε φάλαινες με τη σάλπιγγα — είχε τις αντίστοιχες διαβεβαιώσεις από καπετάνιους που διέπλεαν εκείνες τις θάλασσες και δεν δυσπιστεί. Το έργο του Στράβωνα είχε βέβαια σαφή στόχο όταν το έγραφε: σκόπευε σε μιας μορφής φιλοσοφία, δηλαδή μια συνολική εποπτεία του κόσμου που θα οδηγούσε τον ανα

20

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γνώστη του στην αρετή και στη σοφία. Τίποτε πιο δύσκο λο, τίποτε πιο κατορθωτό. Σπουδαία ώθηση στο έργο φαίνεται πω ς ήταν η Ιστορία του, που δεν σώθηκε. Ενέ πνευσε τον Στω ικό φιλόσοφο της Αμασείας που είχε την ευκαιρία να διαγνώσει μέσα από τους ιστορικούς λαβυρίν θους πόσοι ηγέτες της ανθρωπότητας ατύχησαν ή καταστράφηκαν αγεωγράφητοι. Σ τα μέρη που βλέπει με τα μάτια του είναι ανεκτίμητος, όχι τόσο επειδή αποθησαυρίζει άγνωστα τοπία κατά τον τρόπο που μας συνήθισαν οι περιηγητές αργότερα, όσο επειδή βλέποντας έναν τόπο καταλαβαίνει καλύτερα όσα διάβασε γ ι’ αυτόν. Οι πληροφορίες και οι κατατριβές του για αποστάσεις και διαστήματα είναι δικανικού τύπου: χρήσιμος τρόπος να καταλάβει σε ποιον παλαιό συγγραφέα πρέπει να στηριχθεί, αλλά και ελαφρά ματαιόσπουδος τρόπος να διεκδικήσει τη θετική ψήφο του ειδήμονα. Περιγράφοντας την Ισπανία, πατρίδα του αμύθητου πλούτου και της εύκολης ζωής, πρόσφατο σχετικά πετράδι στο Ρωμαϊκό στέμμα, στηρίζεται στις διηγήσεις των πρώτων αποικιστών και στη φροντίδα των Φοινίκων. Σ τη Γαλατία οι πηγές του είναι και Λ ατινικές, υπάρχει σχετική διοικητική σύγχυση, αλλά το ύφος είναι ρωμαλέο και ακολουθεί τα μεγάλα ποτάμια για να βγάλει άκρη. Στο πέμπτο βιβλίο, που βρίσκεται η βόρεια Ιταλία και οι Άλπεις, βρίσκεται επίσης η Ρ ώ μη, η πρωτεύουσα του κόσμου, που την περιγράφει με ελλειπτικό και εντυπωσιακό τρόπο. Στο έκτο βιβλίο του, η Νότια Ιταλία και η Σικελία στηρίζονται αποκλει στικά στη θαυμαστή ιστορία των Ελληνικών αποικισμών. Ή δη διαβλέπουμε ότι η μεγάλη Ελλάδα ήταν πλέον συρρικνωμένη και ταλαιπωρημένη ακόμη και πριν τη Ρ ω μαϊ κή κατάκτηση. Αλλά τόσο στη Μασσαλία όσο και στη Νεάπολη, ο Στράβων επιχαίρει όταν βλέπει τα Ελληνικά ήθη και έθιμα να επιβιώνουνε δυναμικά. Η μεγάλη έκταση

21

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που καλύπτει το έβδομο βιβλίο, δηλαδή ολόκληρη σχεδόν η βόρεια και ανατολική Ευρώπη, δείχνει τις ικανότητες του Γεωγράφου να χειρίζεται μια περιοχή με βάση τις μεγάλες γεωγραφικές ορίζουσες. Κατεβαίνοντας κάτω από την Ιλ λυρία, στην Ή πειρο και στη Μακεδονία, η λεπτομέρεια είναι πιο δουλεμένη, κυρίως στην «αρχαιολογία» των λα ών. Από το όγδοο έως το δέκατο βιβλίο ασχολείται με τη νότια και κεντρική Ελλάδα, με πάγιο Οδηγό του τον Ό μηρο, με περισσότερη διαπραγμάτευση σε θέματα μυθολο γίας παρά ιστορίας και με ιδιαίτερη έμφαση στον θρησκευ τικό βίο. Αλλά αυτά θα τα χαρεί κανείς διαβάζοντας τη μετάφρα ση. Μένει να επισημάνω το σάστισμά του στη διαπραγμά τευση της Τρωάδας, όπου με οδηγό τον Δημήτριο τον Σκήψιο, πλατειάζει μιλώντας για ένδοξα γεγονότα σε ά σημους τόπους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η Πελοπόννησός του, επειδή, εκτός των άλλων, ερμηνεύει την ολοκληρωτι κή εγκατάλειψη της υπαίθρου: η Πελοπόννησος έχει ερη μωθεί αλλά όχι ως σύνολο. Η Κόρινθος και η Σπάρτη μαζεύουνε το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού της, η Σ πάρ τη από μία λαμπρή βιοτεχνία λατομεύσεων, η Κόρινθος επειδή έχει εμπορική κίνηση. Πολλές παρεξηγήσεις θα είχαν αποφευχθεί, αν παίρναμε στα σοβαρά τη χωροταξία του αρχαίου κόσμου που είναι στα μάτια του Στράβωνα και την περιγράφει: η κατά μικρούς συνοικισμούς κατακυρίευση της γης είναι παρελθόν και την εφαρμόζουν μόνο λαοί καθυστερημένοι ή παρωχημένοι. Το Ελληνικό θαύμα, δηλαδή η δημιουργία των πόλεων, έχει οδηγήσει σε μία συσσώρευση πληθυσμών σε μεγάλα αστικά κέντρα σε βά ρος της υπαίθρου. Η ύπαιθρος είναι ένας συνεχής αρχαιο λογικός περίπατος, όπου οικισμοί πεντακοσίων ετών δεν αφήνουνε παρά δυσδιάκριτα ίχνη. Εκεί όπου φαίνεται να λυγίζει συναισθηματικά είναι σε

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δυο περιπτώσεις: στην πατρίδα του και στην Αλεξάνδρεια. Για την πατρίδα του είναι τυπικά αντικειμενικός, αλλά ξεφεύγει συχνά, θεωρώντας θέσφατο ό,τι πρόσεξε στα νιάτα και στα γηρατειά του. Η περιγραφή του λιμανιού και του περιγύρου της Αλεξάνδρειας είναι, πίσω από την ακρίβεια, εξαιρετικά ζωντανή και πλούσια. Οι φορτηγίδες που αναπλέουν τον Νείλο και τα κανάλια όπου ψυχαγω γούνται οι Αλεξανδρινοί με σκοτεινές χαρές, είναι δυο παραδείγματα της άποψής μου. Περισσότερο από οτιδή ποτε άλλο, από την Αλεξάνδρεια φαίνεται ότι ο Στράβων δεν είναι ο ιδεολογημένος Ρωμαίος πολίτης που τον π α ρουσιάζουνε. Είναι ένας κοσμοπολίτης Έλληνας του Π ό ντου, στο μεταίχμιο δύο βασιλείων, που ζει στον κόσμο του Ομήρου και των Αλεξανδρινών κατακτήσεων. Η ευμενής άποψή του για τους Ρωμαίους είναι αναμενόμενη, εξάλλου και η οικογένειά του έπαιξε τον ρόλο της. Η παιδεία του είναι καθαρά Ελληνική, και ο ψυχισμός του έχει πάρει κάτι από τη μυστικοπάθεια κάποιων βαρβαροφώνων προγόνων του. Είναι περήφανος που θεωρείται Σ τω ικός φιλόσοφος. Είναι επίσης πρακτικός άνθρωπος, δεν πιστεύει και πολύ στις τελετουργίες, αν και είναι έτοι μος να παραδεχτεί το θαύμα. Μόνο που κ α τ’ αυτόν φαίνε ται ότι τον κόσμο κυβερνάει η Θεία Πρόνοια. Είναι πιο ορθολογιστής από τον μέσο όρο της εποχής του- πραγμα τικά ο Διόδωρος Σικελιώ της είναι το αντίστοιχό του στην ιστορία. Είναι πάντοτε περίεργος για παράξενες ή ιδιοσύ στατες τεχνολογίες. Σημειώνει τον νερόμυλο, τον υδραυλι κό κοχλία, άλλα υδραυλικά έργα και σημειώνει με επιμέ λεια την άντληση του νερού στην Αραδο. Αριστοτελικός από μόρφωση και διστακτικός στον Πλάτωνα από χαρα κτήρα, είναι ακριβώς ο τύπος του ενθέου γραμματικού που αποδελτιώνει δυο βήματα από τον τάφο του Μεγαλέξανδρου, σαφώς επηρεασμένος από το ιερατείο. Πλησιάζοντας

23

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

την Α ίγυπτο από τη Συρία, στο τέλος του έργου του, είναι σαφώς συγκινημένος. Η τελική εντύπωση που δημιουργεί με το έργο του είναι πω ς υπάρχει ένας κόσμος του πνεύ ματος, Ελληνοκεντρικός, που οι Ρωμαίοι τον οργανώνουν καλύτερα από τους περασμένους. Εξάλλου είναι σαφής όταν μιλάει για Ελληνικά μέρη και ασαφής όταν μιλάει για μακρινά μέρη— το αναφέρει και στις προγραμματικές του δηλώσεις. Η κοσμογραφία τώρα του Στράβωνα, κάπου ταυτόση μη με του Ερατοσθένη, παρουσιάζει μιαν ιδιοτυπία. Μο ναδικά σφάλματα, όχι δικά του αλλά της περιρρέουσας γνώσης, είναι ότι ο ήλιος κινείται γύρω από τη γη και μερικές γεωγραφικές ασύστατες ειδήσεις, όπως ότι η Κασπία δεν είναι λίμνη αλλά κόλπος (οι εκβολές του Βόλγα συσκότιζαν την πραγματικότητα). Ο Γεωγράφος πάντως, κι αυτό είναι το σημαντικό, πιστεύει ότι η γη είναι σφαι ρική και ότι υπάρχει βαρύτητα. Μάλιστα συστήνει σε όσους δεν ξέρουνε αυτά τα απλά και υποτυπώδη πράγμα τα, να πάνε σε οποιαδήποτε πρωτοβάθμια σχολή να τα μάθουν και μετά να ασχοληθούν με το έργο του. Τότε πώ ς είναι γενικά πιστευτό ότι οι άνθρωποι είχανε λησμο νήσει αυτές τις θεωρίες, ειδικά τον μεσαίωνα, και περίμεναν όλοι τους Κοπέρνικους για να τις ανακαλύψουν; Η απάντηση νομίζω κρύβεται στον διαχωρισμό που κάνει ο ίδιος ο Στράβων ανάμεσα στην υδρόγειο και στην οικου μένη, δηλαδή την κατοικημένη περιοχή. Τδρόγειος είναι ακριβώς η γήινη σφαίρα που κατακυριεύεται από το νε ρό, τον Ωκεανό. Το μέρος που κατοικείται, κατά τον Γε ωγράφο, είναι η οικουμένη, ένα τετράπλευρο σχήμα, ελα φρά φουσκωμένο στο μέσον του, σφαιροειδές, το μόνο που κατοικείται από ανθρώπους. Ασχολείται λοιπόν μόνον με αυτό. Αργότερα οι μεσαιωνικοί άνθρωποι, ειδικά και γενι κά ανθρωποκεντρικοί, δεν ασχολήθηκαν με τίποτε άλλο.

24

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αλλά, κατά τον Στράβωνα, απέναντι από τις ακτές της Ισπανίας και της Αφρικής βρίσκονται, σε τεράστια από σταση, οι ακτές της Ινδίας. Ο Ερατοσθένης είχε μετρήσει την περίμετρο της γης και το μήκος της οικουμένης. Ο Στράβων λοιπόν έρχεται στο αβίαστο συμπέρασμα, ότι οι ακτές της Ισπανίας και της Ινδίας απέχουν μεταξύ τους πάνω από εκατόν τριάντα χιλιάδες στάδια, επομένως χρειάζεται ένα ταξίδι έξι μηνών τουλάχιστον, με ούριο άνεμο, για ένα τυπικό σκάφος που διήνυε επτακόσια στά δια την ημέρα, προκειμένου να γεφυρώσει τις στεριές. Μήπως ακριβώς η εφεύρεση της καραβέλας, που μπορού σε ανέτως να καλύψει τα διπλάσια στάδια, σκάφος παντός καιρού, ενέπνευσε στον Κολόμβο την ιδέα ότι σε πολύ μικρότερο διάστημα θα μπορούσε να φτάσει στην Ινδία; Το θέμα είναι γοητευτικό και μεγάλο, αν μάλιστα σκεφτούμε την πελώρια απήχηση του Στράβωνα κυρίως στη γραματολογία της Ανατολής και την ύπαρξή του σε κάθε σχεδόν μοναστήρι της Βυζαντινής χώρας. Πάντως η έκτη παράγραφος του τετάρτου κεφαλαίου του πρώτου βιβλίου του Στράβωνα, μια περίληψη του Ερατοσθένη, είναι ένας ταξιδιωτικός οδηγός για τον Κολόμβο! Ό π ω ς και να ’χει, καθόλου δεν δικαιώνονται οι επιστήμονες που ασχολήθηκαν με τον Στράβωνα στη δύση και τον θεωρούν όχι πολύ σημαντικό και κυρίως να μιλάει για κοσμογραφία υπό το κράτος γενικών εντυπώσεων. Δεν έχουνε λοιπόν θέση πα ρατηρήσεις του τύπου «ο Στράβων χρησιμοποιεί τον όρο σφαιροειδής με την τεχνική έννοια κι όχι με τη γεω μετρι κή. Τη σφαιρικότητα της γης, με τη σύγχρονη έννοια, φαίνεται ότι δεν την είχαν υποψιαστεί έως τον δέκατο έβδομο αιώνα!» Ό χ ι μόνο την είχαν υποψιαστεί, αλλά δούλευαν με βάση τόσο τη σφαιρικότητα της γης όσο και με τη δύναμη που αποκαλούσαν «επί το μέσον φορά», που ήταν βέβαια η βαρύτητα. Ακόμη και την υπόθεση για

25

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

άλλους κατοικημένους τόπους έκανε ο Γεωγράφος. Εν τέλει δεν έχει τόση σημασία τι ακριβώς επρέσβευαν οι Έλληνες του παρελθόντος αλλά το ότι το επρέσβευαν ε π ί εκατοντάδες χρόνια και ήταν μέρος της βασικής και εγκ ύ κλιας εκπαίδευσής τους! Δηλαδή ο Στράβων μας διδάσκει μεταξύ άλλων ότι ο Ερατοσθένης, ο Ίπ π α ρχο ς και, σε μι κρότερη κλίμακα, ο Πυθαγόρας και Δημόκριτος, δεν αποτελούσαν αυτοτελείς και ξεχωριστές, απομονωμένες ιδιο φυίες μέσα σε έναν αστερισμό κοινοτοπιών και σχηματικότητας, αλλά ήταν μέρη και μέλη του εκπαιδευτικού μηχανισμού ολόκληρου του αρχαίου κόσμου, πολλούς αιώ νες μετά τη φυσική τους ακμή. ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ. Ο Στράβων αποτελούσε προσφι λές και χρηστικό μου ανάγνωσμα ήδη από το 1972. Ε π ί κεντρο της σπουδής μου ήταν βέβαια το έβδομο βιβλίο και τα περί Μικρασίας χρησιμότατα σποράδην. Επειδή γράφει μια στρωτή κοινή Ελληνική, θεώρησα σκόπιμο να αφαιρέσω τα πολλά επεξηγηματικά και αναφορικά στοιχεία και να παραδώσω ένα κείμενο με κάποια ελλειπτικότητα, ώστε το αρχαίο με το νεοελληνικό κείμενο να παρουσιάζουν τις μικρότερες δυνατές διαφορές, τόσο στην ορολογία όσο και στο μήκος της πρότασης. Το θεώρησα κάπω ς και ως συμβολή στην αναβάθμιση του επιστημονικού λόγου, ως φόρο τιμής στην αρχαία Ελληνική. Τα τοπωνύμια δεν τα μετέβαλα επί το νεοελληνικότερο. Οι Παρθυαίοι δεν έγιναν Πάρθοι και οι χώρες Κελτική, Ατροπατηνή, Ινδική κ.ο.κ. παρέμειναν ως είχαν. Θεός Καίσαρ είναι ο Ιούλιος Καίσαρ, και Σεβαστός Καίσαρ ο Οκταβιανός Αύγουστος. Το μίλι είναι το Ρωμαϊκό μίλι, δηλαδή χίλια διπλά βήματα — για απλό λογαριασμό, ο αναγνώστης ας το υπολογίσει ενάμισι χιλιόμετρο. Το στάδιο του Στράβωνα το λογαριάζουν στην τάξη των εκατόν ενενήντα ενός και κάτι μέτρων. Σ τη θέση

26

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

του αναγνώστη θα το υπολόγιζα διακόσια μέτρα αφαιρώντας έπειτα ένα μικρό ποσοστό, ένα 5 % . Για μικρότερα μεγέθη, ο πήχυς είναι ενάμισο πόδι, και το πόδι, απλουστευτικά, τριάντα εκατοστά. Η οργιά, έξι πόδια. Ο Σ τρά βων ονομάζοντας πόλη, πολίχνη, πολίχνιον, κώμη, κώμιον, έρυμα, φρούριον, γάζα, κτίσμα και τα συναφή εννοεί κάθε φορά απολύτως συγκεκριμένη μορφή οικισμού. Γενι κά κράτησα την ίδια ορολογία, συχνά μεταφράζοντας το κώμιον «χωριουδάκι» και το έρυμα «οχυρή κώμη». Οι όροι είναι περισσότερο νομικοί της αρχαιότητος και περιέχουν έντονο το ιδιοκτησιακό καθεστώς: μια πόλη έχει κώμες, αλλά καμία κώμη δεν έχει «χώρα». Σπανίω ς μετέφρασα «Μεσόγειο» την προσφιλή έκφραση του Αμασηνού «η θάλασσά μας». «Στενά» είναι πάντοτε οι Στήλες, δηλαδή το Γιβραλτάρ, και Πορθμός το στενό της Μεσσήνης. Μερικές φορές αφέθηκα στις διαφορές που επέβαλε το ίδιο το ύφος του κειμένου. Σ χετικ ά με τα εθνογενετικά, τη λέξη έθνος συνήθως μεταφράζω ως «γένος», αλλά σε ανατολίζουσες περιοχές, πολυπληθείς, μεταφράζω επίσης «λαός». Για τον Στράβωνα λ.χ. η Κύζικος είναι η πρωτεύουσα της Κυζικηνής χώρας, οι κάτοικοί της, ανεξαρτήτως προέλευσης, είναι Κυζικηνοί και δρουν ως κάτοικοι συγκεκριμένης χ ώ ρας: η πόλη-κράτος όχι μόνο δεν έχει ξεχαστεί, αλλά π α ρουσιάζεται ως ζώσα πραγματικότητα — ίσως ο Γεωγρά φος μας να αρχαιολογεί κάπως. Όσο για τα εκατοντάδες παραθέματα από τον Όμηρο, τον Πίνδαρο, τον Ησίοδο, τους Τραγικούς και από δεκάδες ακόμη ποιητές και λογο γράφους, τα μετέφρασα ελεύθερα, και μάλιστα υπάρχει περίπτωση το ίδιο χωρίο να το βρείτε μεταφρασμένο υπό παραλλαγή. Ό λες τις θεωρώ νόμιμες, αναγκαστικά διαφο ρετικές από τη χρονική απόσταση της μετάφρασης και από την ισοτιμία της ποιητικής αδείας. Θα ήμουν ευτυχής, εάν, παρ’ όλα τα προβλήματα και τις όποιες αβλεψίες, η πα-

27

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ρούσα μετάφραση συντελέσει στην αναβάθμιση του Σ τρά βωνα και στην επανεκτίμησή του στα πλαίσια του Ελλη νικού χειμώνα.

28

Τ Ω Ν Σ Τ Ρ Α Β Ω Ν Ο Σ Γ Ε Ω Γ Ρ Α Φ ΙΚ Ω Ν Κ Ε Φ Α Α Α ΙΑ

Μ

Τ Ω Ν Σ Τ Ρ Α Β Ω Ν Ο Σ Γ Ε Ω Γ Ρ Α Φ ΙΚ Ω Ν Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΑ

A "Οτι ονκ έκτος φιλοσοφίας ή γεωγραφική πραγματεία, ότι καί "< Ομηρος αυτή πανταχοϋ των επών φαίνεται χρώμένος, οτι οί πρότερον αυτή χρησάμενοι ελλιπώς ή άναρθρώτως ή έσφαλμένως ή ψενδώς η τοΐς αντοϊς άσνμφώνως είρήκασιν. έλεγχοι και αποδείξεις τον εικό τως αυτόν οντω κρίνειν. κεφαλαιώδεις λόγοι πάσης οικουμένης σνντόμως νποτνπονντες την διάθεσιν. πίστις είκότων και τεκμηρίων βεβαίων τον κατά μέρη την γην και την θάλασσαν ένηλλάχθαι και εις άλληλας μετατεθηναι. Β Έν τω δεντέρω κατά λέξιν προβαλλόμενος τα Έρα τοσθένους δίαιτα και διελέγχει όσα μη όρθώς εϊρηται η διήρηται η διαγέγραπταί' και Ίππαρχον δε των πολλών μιμνησκεται έπιλαμβανόμένος, και έπι τέλει έκθεσις σύντομος και τρόπον τινα σννοιρις της όλης πραγμα τείας, τοντ ’ έστι τής γεωγραφικής Ιστορίας. Γ λείπει Δ Έν τω τετάρτω τα περί Γαλλίαν και Ιβηρίαν και όσα διείργουσιν αί 'Άλπεις τής Ιταλίας ένδον, έν οΐς και

30

Τ Ω Ν Σ Τ Ρ Α Β Ω Ν Ο Σ Γ Ε Ω Γ Ρ Α Φ ΙΚ Ω Ν Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΑ

A Η γεωγραφική πραγματεία δεν είναι εκτός φιλοσοφίας. 0 Όμηρος φαίνεται να γεωγραφεί παντού στο έργο του. Οι προηγούμενοι τη χρησιμοποίησαν ελλιπώς ή χωρίς σύστη μα ή εσφαλμένα ή ψευδώς ή χωρίς να συμφωνούν μεταξύ τους. Κριτική και αποδείξεις ότι ο ίδιος κρίνει σωστά. I’ενικές περιγραφές όλης της οικουμένης που δείχνουν με συντομία τα προβλήματα. Προσκόμιση αποδείξεων και βέβαιων γνωμών ότι σε μερικά μέρη γη και θάλασσα άλλαξαν θέση και ήρθαν η μια στη θέση της άλλης. Β Στο δεύτερο βιβλίο παρουσιάζει λεπτομερώς τον Ερα τοσθένη, κρίνει και ελέγχει όσα δεν αναφέρει ορθά ή όσα χωρίζει λάθος ή έχει απορρίψει. Συχνά χρησιμοποιεί τον Ίπ π α ρχο, του οποίου αναφέρει πολλά χωρία. Στο τέλος, σύντομη έκθεση και κατά έναν τρόπο σύνοψη όλης της πραγματείας, δηλαδή της γεωγραφικής ιστορίας. Γ Λείπει. [Περιγραφή της Ιβηρίας.] Δ Στο τέταρτο τα σχετικά με τη Γαλλία και Ιβηρία και όσα χωρίζουν από μέσα οι Αλπεις της Ιταλίας. Ανάμεσά

31

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

Βρεττανία και τών ώκεανιτίδων νήσων τινές, οσαι και δοκονσιν οίκεϊσθαι, και βαρβάρων χώραν και έθνη παροικονντα του Ίστρον πέραν. Ε Έν τω πέμπτα) τά περί Ιταλίαν από της υπώρειας των Άλπεων μέχρι του Σικελικού πορθμού και Ταραντίνου κόλπου και του ΓΙοσειδωνιάτου, ες οΐς Βενετία, Αιγουρία, Πικηνόν, Τονσκία, 'Ρώμη, Καμπανία, Λευκανία, Άπονλία, και όσαι νήσοι τη ταύτη θαλάσση παράκεινται άπο Γενονσών μέχρι Σικελίας. ζ Έν τω έκτω τα εφεξής τής Ιταλίας και τα εντός τον Άδρία μέχρι Μακεδονίας, εν οίς Άπονλία Καλαβρία και όσα κατά τον Ίόνιον κόλπον άμα ταΐς παρακειμέναις νήσοις άπο Σικελίας έως των Κεραύνιων, κάκ τον άλλον μέρους έως Καρχηδόνος και των ταύτη παρακειμένων νησιδίων. Ζ Έν τω έβδόμω λέγει της Ευρώπης τα λειπόμενα μέρη' έστι δε τα προς έω πέραν τοϋ 'Ρήνον μέχρι του Τανά'ιδος και τον στόματος της Μαιώτιδος λίμνης, και όσα μεταξύ τον Άδρίον και των αριστερών της Ποντικής θαλάσσης μερών απολαμβάνει προς νότον μέχρι της 'Ελλάδος και της Προποντίδος 6 Ίστρος, έν οίς και Μακεδονία πασα. Η Έν τώ όγδόω λέγει τα της Ευρώπης, Μακεδονίας τά λειπόμενα καί Ελλάδα πά σαν έν ή και έγχρονίζει διά το πολύγνωστον της χώρας, διακριβών και ευκρινή ποιών τά αδιακρίτως και άδιορίστως ΰπό τών ποιητών τε και ιστορικών περί τών ταύτη πόλεων είρημένα, και μάλιστα έν καταλόγω τε και άλλοθι πολλαχοϋ της ποιήσεως. θ Έν τώ ένάτω περί της 'Ελλάδος, Αθηνών μάλιστα πανηγνρικήν έκφρασιν, και Βοιωτίαν και Θετταλίαν

32

ΤΩΝ ΣΤΡΑΒΩΝΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΑ

τους, η Βρετανία και μερικά νησιά του Ωκεανού, όσα φαίνεται να κατοικούνται, χώρες και λαοί βαρβάρων που ζουν πέραν του Ίστρου. Ε Στο πέμπτο η Ιταλία από τους πρόποδες των Άλπεων έως τον Σικελικό πορθμό και τον Ταραντίνο κόλπο και τον Ποσειδωνιάτη. Ανάμεσα τους, Βενετία, Λιγουρία, Π ικηνόν, Τουσκία, Ρ ώ μη, Καμπανία, Λευκανία, Απουλία και όσα νησιά στη θάλασσα βρίσκονται από τους Γενούσους έως τη Σικελία. ΣΤ Στο έκτο τα υπόλοιπα της Ιταλίας και τα εντός του Αδρία έως τη Μακεδονία. Εδώ, Απουλία, Καλαβρία και όσα είναι μέσα στον Ιόνιο κόλπο μαζί με τα κοντινά νησιά από τη Σικελία έως τα Κεραύνια, από το άλλο μέρος έως την Καρχηδόνα και τα εκεί νησιά. Ζ Στο έβδομο αναφέρει τα υπόλοιπα μέρη της Ευρώπης. Κίναι δηλαδή τα μετά τον Ρήνο έως τον Τάναϊ και την εκβολή της Μ αιώτιδας λίμνης, και όσα είναι ανάμεσα στον Αδρία και στα αριστερά της θάλασσας του Πόντου που ο Ίστρος περιορίζει προς νότο έως την Ελλάδα και την ΙΙροποντίδα. Ανάμεσα σε αυτές και όλη η Μακεδονία. Η Στο όγδοο μιλάει για Ευρώπη, τα υπόλοιπα της Μακε δονίας και όλη την Ελλάδα. Εδώ είναι αναλυτικός, επειδή η χώρα έχει πολλές μαρτυρίες. Εξακριβώνει και ξεκαθαρίζει αυτά τα μπλεγμένα και ανερμάτιστα που οι ποιητές και οι ιστορικοί έχουν πει για τις πόλεις της, ειδικά στον [Ομη ρικό] κατάλογο και σε πολλά ακόμη ποιητικά έργα. Θ Στο ένατο πάλι περί Ελλάδος και μια πανυγηρική πε ριγραφή των Αθηνών. Επίσης Βοιωτία και Θεσσαλία με

33

ΣΤΡΑΒΩΝ

μετά της παραλίας ταύτης. I Τό δέκατον περιέχει Αιτωλίαν και τάς παρακειμενας νήσους, ετι δέ Κρήτην πασαν, ή και μάλιστα έγχρονίζει, νόμιμα τε αύτης διηγούμενος καί των Κουρητών, πρός δε και των Ί δα ίων δακτύλων την έν αυτή γένεσιν και τιμήν και όργια έπεξιώ ν και το ίδιον δέ γένος Στράβων από Κρήτης λέγει· έτι δέ και τάς περί Κρήτην νήσους πολλας ούσας περιέχει το βιβλίον, έν αίς εισι και αί Σποράδες και των Κυκλάδων ενιαι. ΙΑ Τό ενδέκατον άρχεται μέν της Ασίας, του Τανάιδος από των αρκτικών μερών άνωθεν άρχομένου διαιρεΐν την Ευρώπην της Ασίας, περιέχει δέ το βιβλίον και τά παρακείμενα έθνη ταϊς άρχαϊς αύτοϋ πρός τη ανατολή και μεσημβρία, ή και Ασία έστίν. έστι δέ τη δε έθνη βάρβαρα τά τώ βιβλίω έγκείμενα όσα παροικεί τό Καυκάσιον όρος, έν οίς Αμαζόνες τε και Μασσαγέται, Σκύθαι και Αλβανοί και Ίβηρες, Βακτριανοί, Κάσπιοι, Μηδοι, Πέρσαι, Αρμενίαι δύο έως τής Μεσοποταμίας· έχει δέ και Τρωγλοδύτας και Ηνιόχους ουτω λεγάμενα έθνη, και Σκηπτούχους, Σοάνας, Ασσυρίους, Πολυφά γους, Ναβιανούς, Σιρακούς, Ταπύρους. έπεμνήσθη δέ Ιάσονος και Μήδειας και ών έκτισαν πόλεω ν ετι δέ Ξέρξον και Μιθριδάτον καί Αλεξάνδρου του Φιλίππου. IB Το δωδέκατον περιέχει τά υπόλοιπα της Ποντικής χώρας και εφεξής Καππαδοκίαν, Γαλατίαν, Βιθυνίαν, Μυσίαν, Φρυγίαν, Μαιονίαν, και προ τούτων Σινωπίδα, πόλιν Ποντικήν, και Ήράκλειαν και Α μά θεια ν έτι Ίσανρίαν, Λυκίαν, ΙΊαμπυλίαν, Κιλικίαν μετά τών πα ρακειμένων νήσων και ορών και ποταμών. ΙΓ Τό τρισκαιδέκατον περιέχει της Ασίας τά από τής

34


την παραλία της. I Το δέκατο περιέχει Αιτωλία και τα παρακείμενα νησιά. Ακόμη όλη την Κρήτη την οποία μάλιστα περιγράφει λεπτομερώς. Δ ιηγείται τους νόμους της, τα περί Κουρη τών κι επιπλέον μιλάει για τους Ιδαίους δακτύλους, τη γένεσή τους εκεί, την αξία και τις τελετές τους- και τη γενιά του ο Στράβων τη συνδέει με την Κρήτη. Το βιβλίο περιέχει και πολλά νησιά γύρω από την Κρήτη, όπως Σποράδες και μερικές από τις Κυκλάδες. ΙΑ Το ενδέκατο περιγράφει την Ασία. Αρχίζει από τον Τάναϊ στα βόρεια μέρη και χωρίζει την Ευρώπη από την Ασία. Περιέχει το βιβλίο τους λαούς που βρίσκονται από εκεί προς ανατολή και νότο, όπου και απλώνεται η Ασία. Είναι τα βάρβαρα έθνη μέσα στο βιβλίο, που κατοικούν το Καυκάσιο όρος, όπου Αμαζόνες, Μασσαγέτες, Σκύθες, Αλβανοί, Ίβηρες, Βακτριανοί, Κάσπιοι, Μήδοι, ΓΙέρσες, οι δύο Αρμενίες έως τη Μ εσοποταμία. Περιέχει επίσης Τρωγλοδύτες και Ηνιόχους (έτσι λέγονται αυτοί οι λαοί), Σκηπτούχους, Σοάνες, Ασσυρίους, Πολυφάγους, Ναβιανούς, Σιρακούς, Ταπύρους. Αναφέρει επίσης τον Ιάσονα, τη Μήδεια και τις πόλεις που έκτισαν. Μνημονεύει επίσης Ξέρξη, Μιθριδάτη και Αλέξανδρο του Φιλίππου. IB Το δωδέκατο περιέχει τα υπόλοιπα της χώρας του Πόντου και στη σειρά Καππαδοκία, Γαλατία, Βιθυνία, Μυσία, Φρυγία, Μαιονία και, πριν από αυτά, τη χώρα της Σινώ πης, πόλης του Πόντου, την Ηράκλεια και την Αμάσεια. Ακόμη Ισαυρία, Λυκία, Π αμπυλία, Κιλικία με τις κοντινές νήσους, βουνά και ποταμούς. ΙΓ Το δέκατο τρίτο περιέχει από την Ασία τα κάτω από

35

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

Προποντίδος κάτωθεν, από Κυζίκου άρχόμενον, και εφεξής την ταύτη παραλίαν πάσαν και ε ’ί τινες νήσοι ΰπάρχουσιν έγχρονίζει δέ μάλιστα τη Τροία, εί και έρημος, διά το επίσημον αυτής και πολνθρνλητον εκ τοϋ πολέμου. ΙΑ Το τεσσαρεσκαιδεκατον περιέχει τάς Κυκλάδας νήσους και την αντίπεραν χώραν, έν ή Παμφυλία Ισανρία Λνκία IΙισιδία Κιλικία έως Σελεύκειας της Συρίας, και της Άσίας της ιδίως Ιωνίας λεγομένης. ΙΕ Το πεντεκαιδέκατον περιέχει ’Ινδίαν και Περσίδα. ις Το έκκαιδέκατον περιέχει την ’Α σσυριών χώραν, έν ή Βαβυλών και Νίσιβις, πόλεις μέγιστα, και την Αδιαβηνην και Μεσοποταμίαν, Συρίαν πάσαν, Φοινίκην, Παλαιστίνην, ’Α ραβίαν πάσαν και δσα της :Ι νδικής τη ’Α ραβία συνάπτει, και την Σαρακηνών, ην Σκηνήτιν καλεϊ, και πάσαν την παρακειμένην τη τε νεκρφ θα λάσση και τη έρυθρα. ΙΖ Το έπτακαιδέκατον περιέχει Αίγυπτον πάσαι και Λιβύην πάσαν.

36


την Προποντίδα, αρχίζοντας από την Κύζικο, και στη σειρά πιάνει όλη την παραλία και όποια νησιά υπάρχουν ανάμεσα. Επιμένει ιδίως στην Τροία, αν και είναι έρημη, επειδή ήταν φημισμένη και πολυθρύλητη από τον [Τ Ρωικό] πόλεμο. ΙΔ Το δέκατο τέταρτο περιέχει τις Κυκλάδες νήσους και την αντίπερα χώρα, όπου η Παμφυλία, Ισαυρία, Λυκία, Πισιδία, Κιλικία, έως τη Σελεύκεια της Συρίας και την Ασία που τη λένε Ιωνία. ΙΕ Το δέκατο πέμπτο περιέχει Ινδία και Περσία. ΙΣ Τ Το δέκατο έκτο περιέχει τη χώρα των Ασσυριών, όπου Βαβυλών και Νίσιβις, πολύ μεγάλες πόλεις, την Αδιαβηνή και τη Μ εσοποταμία, όλη τη Συρία, τη Φοινίκη, την Π α λαιστίνη, όλη την Αραβία και τα μέρη όπου γειτονεύει η Αραβία με την Ινδία, τη χώρα των Σαρακηνών, που αποκαλεί Σκηνίτιδα, και όλη τη χώρα που βρίσκεται δίπλα στη Νεκρά και στην Ερυθρά θάλασσα. ΙΖ Το δέκατο έβδομο περιέχει όλη την Α ίγυπτο και όλη την Λιβύη.

37

ΓΕΩ ΓΡΑΦ ΙΚΩ Ν I

1. Έ πει δέ ή Εύβοια παρά πάσαν την παραλίαν ταύτην παραβέβληται την από Σουνίου μέχρι Θετταλίας, πλήν των άκρων εκατέρωθεν, οίκεϊον άν ε ’ίη συνάγαι τοΐς είρημένοις τά περι την νήσον, εΐθ ’ οντω μεταβηναι πρός τε τά Αίτω λικά και τά Ακαρνανικά, άπερ λοιπά έστι των της Ευρώπης μερών. 2. Παραμηκης μέν τοίννν έστιν η νήσος έπι χιλίους σχεδόν τι και διακοσίονς σταδίους άπό Κηναίον πρός Γεραιστόν, τό δέ πλάτος ανώμαλος, κατά δέ τό πλέον όσον πεντηκοντα και εκατόν σταδίων, τό μέν ούν Κηναιον έστι κατά Θερμοπυλας και τά έξω Θερμοπυλών ε π ’ ολίγον, Γεραιστός δέ και Π εταλία πρός Σουνίω. γίνεται ούν άντίπορθμος τη τε Α ττικ ή και Βοιωτία και Λοκρίδι και τοΐς Μαλιεϋσι. διά δέ την στενότητα και τό λεχθέν μήκος υπό τών παλαιών Μάκρις ώνομάσθη. συνάπτει δέ C.445 τη ηπείρω κατά Χαλκίδα μάλιστα, κυρτή προπίπτονσα πρός τούς κατά την Ανλίδα τόπους της Βοιωτίας και ποιούσα τον Εύριπον, περι ον διά πλειόνων είρήκαμεν, σχεδόν δέ τι και περι τών άντιπόρθμων άλληλοις τόπων κατά τε την ήπειρον και κατά την νήσον έφ ’ έκάτερα του

40

ΓΕΩ ΓΡΑΦΙΚΩ Ν ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

1. Επειδή η Εύβοια, κατά μήκος όλης της παραλίας της (εκτός από τις δύο άκρες της, πάνω και κ άτω 1) είναι παράλληλη με την ακτή από το Σούνιο ως τη Θεσσαλία, μου φαίνεται σωστό να συνεχίσω με την περιγραφή του νησιού πρώ τα, κι έπειτα να προχωρήσω στην Αιτωλία και την Ακαρνανία, στο τελευταίο δηλαδή μέρος της Ευρώπης που απόμεινε να περιγράφω. 2. Το νησί είναι μακρόστενο κι έχει μήκος κάπου χίλια διακόσια στάδια από το Κήναιο στον Γεραιστό' το πλάτος της ποικίλλει, πάντω ς το φαρδύτερο μέρος της είναι εκατόν πενήντα στάδια. Το Κήναιο βρίσκεται απέναντι από τις Θερμοπύλες, και μάλιστα κάπως έξω από αυτές, ενώ ο Γεραιστός και η Πεταλία απέναντι από το Σούνιο. Δημιουργούνται, λοιπόν, στενά θαλάσσια περάσματα με τη γη της Α ττικής, της Βοιωτίας, της Λοκρίδας και με τη χώρα των Μαλιέων. Εξαιτίας της στενότητας και του μήκους, οι παλαιοί ονόμαζαν το νησί «Μάκρις». Κοντότε ρα προς τη στεριά πλησιάζει στη Χαλκίδα, όπου κάνει απότομη καμπύλη προς την περιοχή της Αυλίδας στη Βοιωτία, διαμορφώνοντας τον Εύριπο. Για τον Εύριπο τα είπαμε μάλλον εκτεταμένα2, καθώς επίσης είπαμε για τους τόπους που βρίσκονται αντίπερα κατά μήκος του στενού, τόσο στην ηπειρωτική όσο και στη νησιωτική

41

ΣΤΡΑΒΩΝ

Ενρίπου, τά τε εντός καί τά εκτός, εί δέ τι έλλέλειπται, νυν προσδιασαφήσομεν. και πρώτον, οτι της Εύβοιας τά Κοίλα λέγουσι τα μεταξύ Αϋλίδος και των περί Γεραιστόν τό πω ν κολποϋται γάρ ή παραλία, πλησιάζουσα δέ τη Χαλκίδι κνρτονται πάλιν προς την ήπειρον. 3. Ον μόνον δέ Μάκρις έκλήθη ή νήσος, αλλά και Άβαντίς. Εύβοιαν γοϋν είπών ο ποιητής τους άπ ’ αυτής Ενβοέας ουδέποτε είρηκεν, άλλ ’ Άβαντας αεί' “οι δ ’ Εύβοιαν έχον μένεα πνείοντες Ά β α ντες.” (6

~

ο? ff

τω ο

αμ

9 */Α Ο

*'

Ά ρ α ν τες εποντο.

99

φησϊ δ ’ ’Α ριστοτέλης εξ ” Λ βας τής Φωκικής θρακας όρμηθέντας έποικήσαι την νήσον και έπονομάσαι Άβαντας τούς έχοντας α υτή ν οί δ ’ από ήρωός ψασι, καθάπερ και Εύβοιαν άπό ηρωίνης, τάχα δ ’ ώσπερ Βοός αυλή λέγετα ι τι άντρον έν τή προς Αίγαϊον τετραμμένη παραλία, όπου την Ίώ ψασι τεκεϊν Έπααρον, καί ή νήσος άπό τής αυτής αιτίας έσχε τοντο τοϊίνομα. και "Οχη δέ εκαλείτο η νήσος, και έστιν ομώνυμον αυτή τό μέγιστον τών έντανθα ορών. και Έλλοπία δ ’ ώνομάσθη άπό Έλλοπος τον Ίωνος· οί δέ Αίκλον καί Κόθου άδελφόν φασιν, δς καί την Έλλοπίαν κτίσαι λέγεται, χωρίον έν τή Ώρία καλουμένη τής Ίστιαιώτιδος προς τω Τελεθρίω όρει, καί την Ιστίαιαν προσκτήσασθαι καί την ΙΊεριάδα καί Κήρινθον καί Αιδηψόν καί Όροβίας, έν ω μαντεΐον ήν άχρενδέστατον ήν δέ μαντεΐον τοϋ Σελινουντίου Απόλλωνός· μετώκησαν δ ’ εις την Ιστίαιαν οί Έλλοπιεϊς, καί ηνξησαν την πόλιν Φιλιστίδου τον τυράννου βιασαμένου μετά τά Αευκτρικά. Δημοσθένης δ ’ υπό Φίλιππου κατασταθήναι τύραννόν ψησι καί τών Ώρειτών τον Φ ιλιστιδην οντω γάρ ώνομάσθησαν ύστερον οί

42

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

χώρα, μέσα και έξω από τον Εύριπο3. Αν τώρα κάτι μας διέφυγε, εδώ θα το ξεκαθαρίσουμε. Π ρώ τα, ότι Κοίλα της Εύβοιας λένε τα μέρη μεταξύ Αυλίδας και Γεραιστού. Εδώ η παραλία κοιλαίνεται κι όσο πλησιάζει προς τη Χαλκίδα κλίνει πάλι προς τη στεριά. 3. Το νησί δεν ονομάστηκε μόνο «Μάκρις» αλλά και «Αβαντίς». Ο ποιητής μνημονεύει την Εύβοια, αλλά ποτέ δεν αποκαλεί τους κατοίκους της Ευβοείς· μιλάει πάντοτε για Αβαντες" την Εύβοια κρατώ ντας οι αγέρω χοι Ά βαντες4. Κ ι αυτόν ακολουθούσαν οι Ά β α ντες5. Ο Αριστοτέλης αναφέρει6 πω ς από την Άβα τη Φωκική ξεκίνησαν Θράκες, εγκαταστάθηκαν στο νησί και ονόμα σαν Αβαντες τους κατοίκους της. Αλλοι λένε πως ονομά στηκε έτσι προς τιμήν κάποιου ήρωα, καθώς εξάλλου και η Εύβοια από μία ηρωίδα7. Πάντως, μια σπηλιά στην παρα λία προς το Αιγαίο ονομάζεται Βοός αυλή και εκεί λέγεται πω ς η Ιώ γέννησε τον Έ παφο και το νησί πήρε το όνομά του από αυτή την αιτία8. Το νησί ονομαζόταν επίσης Ό χη — έτσι λέγεται το μεγαλύτερο από τα βουνά του. Ονομά στηκε και Ελλοπία, από τον Έ λλοπα, τον γιο του Ίω να . Αλλοι λένε ότι είχε αδέλφια τον Άικλο και τον Κόθο" λένε, ακόμη, ότι έχτισε την Ελλοπία, ένα μέρος στην Ωρία της Ισταιώτιδας χώρας κοντά στο βουνό Τελέθριο, και ότι κατέκτησε επίσης την Ιστιαία, την Περιάδα, την Κήρινθο, την Αιδηψό και τις Οροβίες. Αυτές είχαν μαντείο αλά θητο, αφιερωμένο στον Σελινούντιο Απόλλωνα. Οι Ελλοπιείς συγκεντρώθηκαν στην Ιστιαία και μεγάλωσαν την πόλη μετά τη μάχη των Λεύκτρων9, πιεσμένοι από τον τύραννο Φιλιστίδη. Ο Δημοσθένης αναφέρει10 πως ο Φιλιστίδης έγινε τύραννος και των Ωρειτών, από τον Φίλιππο.

43

ΣΤΡΑΒΩΝ

Ίστιαιεΐς, καί ή πόλις αντί Ίστιαίας Ώρεός' ένιοι δ ’ ν π ’ ’Α θηναίων άποικισθηναί φασι την Ίστίαιαν από τον δήμον τον Ιστιαιέων, ώς και από τον Έρετριέων την Ερέτριαν. Θεόπομπος δέ φησι Περικλέονς χειρουμένον Εύβοιαν τούς Ίστιαιεΐς καθ’ ομολογίας εις Μακεδονίαν μεταστηναι, δισχιλίονς δ ’ εξ ’Α θηναίων ελθόντας τον Ώρεόν οίκησαι, δήμον οντα πρότερον τών Ιστιαιέων. 4. Κεΐται δ ’ υπό τω Τελεθρίω ορει έν τώ Δρυμώ C.446 καλονμένφ παρά τον Κάλλαντα ποταμόν έπι πέτρας υψηλής, ώστε τάχα καί διά τό τούς Έλλοπιεΐς όρείους είναι τούς προοικησαντας έτέθη τοΰνομα τοϋτο τή πόλειδοκεΐ δέ καί ό Ώρίων ενταύθα τραφείς οΰτως όνομασθηvar ένιοι δέ τους Ώρείτας πόλιν έχοντας ιδίαν φασί πολεμουμένονς υπό τών Έλλοπιέων μεταβηναι καί σννοικησαι τοΐς Ίστιαιεϋσι, μίαν δέ γενηθεΐσαν πόλιν άμφοτέροις χρήσασθαι τοΐς όνόμασι, καθάπερ Λακεδαίμων τε καί Σπάρτη ή αυτή. εΐρηται δ ’ ότι καί έν Θετταλία Ίστιαιώ τις από τών άνασπασθέντων ένθένδε υπό ΙΙερραιβών ώνόμασται. 5. Έ πεί ό ’ η Έλλοπία την αρχήν από της Ίστιαίας καί τον Ώρεον προσηγάγετο ημάς ποιήσασθαι, τά σννεχη λέγωμεν τοΐς τόποις τοντοις. έστι δ ’ έν τώ Ώρεώ του'τω τό τε Κήναιον πλησίον καί ε π ’ αύτώ τό Δΐον καί Άθηναι at Διάδες, κτίσμα Αθηναίων, ύπερκείμενον τον επί Κϋνον πορθμοϋ' εκ δέ του Δ ίον Κάναι της Αίολίδος άπωκίσθησαν ταϋτά τε δή τά χωρία περί την Ίστίαιάν έστι καί έτι Κήρινθος πολείδιον επί τη Οαλάττη· εγγύς δέ Βονδορος ποταμός ομώνυμος τω κατά την Σαλαμίνα ορει τώ πρός τη ’Α ττική. 6. Κάρυστος δέ έστιν υπό τώ ορει τη "Οχη· πλησίον

44


Έ τσ ι ονομάστηκαν αργότερα οι κάτοικοι της Ιστιαίας και η πόλη αντί Ιστιαία ονομάστηκε Ωρεός. Μερικοί γράφουν ότι η Ιστιαία αποικίστηκε από Αθηναίους που κατάγονταν από τον δήμο των Ιστιαίων, καθώς η Ερέτρια από τους Ερετριείς. Ο Θεόπομπος λέει" πω ς, όταν ο Περικλής κα τακτούσε την Εύβοια, οι Ιστιαιείς έκαναν συμφωνία και μετοίκησαν στη Μακεδονία, ενώ δύο χιλιάδες Αθηναίοι ήρθαν και κατοίκησαν τον Ωρεό, αυτοί που αποτελούσαν (στην Α ττική) τον δήμο των Ιστιαίων. 4. Κάτω από το Τελέθριο όρος, κοντά στον ποταμό Κάλλαντα, στον λεγόμενο Δρυμό, σε υψηλό βράχο, είναι χτισμένη η πόλη. Οι πρώτοι κάτοικοι, οι Ελλοπιείς, ήταν ορεσίβιοι και έτσι έδωσαν στην πόλη τέτοιο όνομα. Υπάρ χει επίσης η άποψη πω ς εδώ μεγάλωσε ο Ωρίων και πήρε το όνομά του από τον τόπο του12- μερικοί λένε ότι και οι Ωρείτες είχαν πόλη δική τους, αλλά μετά από πόλεμο με τους Ελλοπιείς ήρθαν και συνοίκησαν στην πόλη των Iστιαίων, που από τότε έφερε και τα δύο ονόματα, ακριβώς όπως η Λακεδαίμων λέγεται και Σπάρτη. Έ χ ε ι ειπωθεί13 πω ς η Ισταιώ τις στη Θεσσαλία έχει ονομαστεί έτσι από κατοίκους που τους μετέφεραν από εδώ οι Περραιβοί. 5. Επειδή η Ελλοπία με παρακίνησε ν’ αρχίσω τη δι ήγηση από την Ιστιαία και τον Ωρεό, ας συνεχίσω με τη γύρω περιοχή τους. Σ ’ αυτό τον Ωρεό κοντά βρίσκεται το Κήναιο και πάνω του το Δ ίο14 και οι Διάδες Αθήνες, που έχτισαν οι Αθηναίοι- αυτές βρίσκονται πάνω από τα στενά του Κύνου. Από το Δίο στάλθηκε η αποστολή που αποίκισε τις Κάνες στην Αιολίδα. Αυτά τα μέρη βρίσκονται στην περιοχή της Ιστιαίας και εκεί υπάρχει πόλισμα στην ακτή, η Κήρινθος. Εκεί βρίσκεται και ο ποταμός Βούδορος, ομώνυμος του βουνού της Σαλαμίνας που είναι κοντά στην Αττική. 6. Η Κάρυστος βρίσκεται κάτω από το βουνό Όχη·

45

ΣΤΡΑΒΩΝ

δέ τά Στύρα καί το Μαρμάρων, έν ώ τό λατόμων τών Καρυστίων κιόνων, Ιερόν εχον ’Α πόλλωνος Μαρμαρίνον, όθεν διάπλους εις Άλας τάς Άραφηνίδας. έν δέ τη Καρυστω και ή λίθος φύεται ή ξαινομένη και νφαινομένη, ώστε τά ύφη χειρόμακτρα γίνεσθαι, ρυπωθέντα δ ’ εις φλόγα βάλλεσθαι και άποκαθαίρεσθαι τη πλύσει τών λίνων παραπλησίως' ωκίσθαι δέ τά χωρία ταϋτά φασιν υπό τών έκ Τετραπόλεως τής περί Μαραθώνα καί Σ τειριεω ν κατεστράφη δέ τά Στύρα έν τω Μαλιακώ πολέμω υπό Φαιδρού τοϋ ’Α θηναίων στρατηγού' την δέ χώραν εχουσιν Έρετριεΐς. Κάρυστος δέ έστι καί έν τη Λακωνική τόπος τής Λ'ίγυος προς ’Α ρκαδίαν, ά φ ’ ον Καρύστιον οίνον Αλκμάν είρηκε. 7. Γεραιστός δ ’ έν μέν τώ καταλόγω τών νεών ουκ είρηται, μέμνηται δ ’ ό ποιητής όμως αυτοϋ' “ές δέ Γεραιστόν έννύχιοι κατάγοντο, ” καί δηλοϊ διότι τοΐς διαίρουσιν έκ τής Α αίας εις την Α ττικήν έπικαιρίως κεΐται τώ Σοννίω πλησιάζον τό χω ρώ ν εχει δ ’ Ιερόν Ποσειδώνος έπισημότατον τών ταύτη καί κατοικίαν άξιόλογον. 8. Μ ετά δέ τον Γεραιστόν 'Ερέτρια πόλις μεγίστη τής Εύβοιας μετά Χαλκίδα, επειθ ’ ή Χαλκίς μητρόπολις τής νήσον τρόπον τινά, έ π ’ αύτω τώ Εύρίπω ιδρυμένη· C.447 άμφότεραι δέ προ τών Τρωικών ν π ’ Αθηναίων έκτίσθαι λέγονται, καί μετά τά Τρωικά Άικλος καί Κόθος έξ ’Α θηνών όρμηθέντες ο μέν την ’Ε ρέτριαν ώκισε, Κόθος δέ την Χαλκίδα' καί τών Αιολέων δέ τινες άπο τής Πενθίλου στρατιας κατέμειναν έν τή νήσφ, τό δέ παλαιόν

46


κοντά είναι τα Στύρα και το Μαρμάριο, εκεί όπου βρίσκε ται το λατομείο των κιόνων της Καρύστου15 και ιερό του Μαρμαρίνου Απόλλωνα. Εδώ υπάρχει διάπλους προς τις Αραφηνίδες Αλες. Στην Κάρυστο βγαίνει μια πέτρα που ξαίνεται και υφαίνεται, κι αυτό το υλικό το κάνουν πετσέ τες. Ό ταν λερωθούν, τις ρίχνουν στη φωτιά και καθαρί ζουν, ακριβώς όπως, όταν λερώνονται τα λινά, τα πλένουν για να καθαριστούν. Τα μέρη αυτά έχουν κατοικηθεί από ανθρώπους που ήρθαν από την Τετράπολη του Μαραθώνα16 και τους Στειριείς. Τα Στύρα καταστράφηκαν στον Μαλιακό πόλεμο17 από τον Αθηναίο στρατηγό Φαίδρο. Τη χώρα κατέχουν οι Ερετριείς. Τ πάρχει επίσης Κάρυστος στη Λακωνική, στα μέρη της Αίγυος προς την Αρκαδία. Από αυτήν ο Αλκμάν μιλάει για Καρύστιο κρασί18. 7. Ο Γεραιστός δεν αναφέρεται στον Κατάλογο των πλοίων, αλλά ο ποιητής τον μνημονεύει: Στον Γεραιστό μέσα στη νύχτα φτάσανε19. Μ’ αυτό δηλώνει ότι γ ι’ αυτούς που ταξιδεύουν από την Ασία στην Α ττική, ο τόπος βρίσκεται σε επίκαιρη θέση, αφού είναι κοντά στο Σούνιο. Έ χ ε ι και ναό του Ποσειδώνα, που είναι φημισμένος στην περιοχή, και καλοχτισμένη πόλη. 8. Μετά τον Γεραιστό βρίσκεται η Ερέτρια, η μεγαλύ τερη πόλη της Εύβοιας μετά τη Χαλκίδα. Η Χαλκίδα είναι κατά κάποιον τρόπο η μητρόπολη της νήσου, χτισμένη πάνω στον Εύριπο. Και οι δύο πόλεις λέγεται ότι χτίσ τη καν από τους Αθηναίους πριν από τα Τρωικά, ενώ μετά τα Τρωικά ο Άικλος και ο Κόθος20 ξεκίνησαν από την Αθήνα και αποίκισαν, ο ένας την Ερέτρια, κι ο Κόθος τη Χαλκίδα. Από τους Αιολείς, μερικοί από τη στρατιά του Πενθίλου21 παρέμειναν εδώ, παλαιότερα μάλιστα και Αραβες που ήρ-

47

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

καί Άραβες οί Κάδμιο σννδιαβάντες. αί 6 ’ ονν πόλεις αύται διαφερόντως αύξηθ είσαι και αποικίας έστειλαν άξιολόγονς εις Μακεδονίαν Ερέτρια μέν γάρ συνώκισε τάς περί Παλλήνην καί τον Άθω πόλεις, ή δέ Χαλκίς τάς νπό Όλννθω, ας Φίλιππος διελυμήνατο. καί τής Ιταλίας δέ καί Σικελίας πολλά χωρία Χαλκιδέων έ σ τίν έστάλησαν δέ αί άποικίαι αύται, καθάπερ είρηκεν ’Α ριστοτέλης, ή νίκα η τών Ίπποβοτών καλονμένη έπεκράτ ει πολιτεία· προέστησαν γάρ αυτής άπό τιμημάτων άνδρες άριστοκρατικώς άρχοντες, κατά δέ την ’Α λεξάνδρου διάβασιν καί τον περίβολον τής πόλεως ηνξησαν, έντός τείχους λαβόντες τον τε Κάνηθον καί τον Εΰριπον, έπιστήσαντες τή γέφυρα πύργους καί πύλας καί τείχος. 9. Ύπέρκειται δέ τής τών Χαλκιδέων πόλεως το Λήλαντον καλούμενον πεδίον. έν δέ τούτα) θερμών τε ύδάτων είσίν έκβολαί προς θεραπείαν νόσων ευφυείς, οις έχρήσατο καί Σύλλας Κορνήλιος ό τών 'Ρωμαίων ηγεμ ώ ν καί μέταλλον δ ’ υπήρχε θαυμαστόν χαλκού καί σιδήρου κοινόν, όπερ ονχ ίστοροϋσιν άλλαχοΰ συμβαϊνον νυνί μέντοι άμφότερα έκλέλοιπεν, ώσπερ καί Αθήνησι τάργυρεΐα. έστι δέ καί άπασα μέν ή Εύβοια εύσειστος, μάλιστα δ ’ ή περί τον πορθμόν, καί δεχομένη πνευμάτων υποφοράς, καθάπερ καί ή Βοιωτία καί άλλοι τόποι, περί ών έμνήσθημεν διά πλειόνων πρότερον. υπό τοιοϋδε πάθους καί ή ομώνυμος τή νήσω πόλις καταποθήναι λέγεται, ης μέμνηται καί Αισχύλος έν τώ Ποντίω Γλαύκα/ “Ενβοΐδα καμπτήν άμφί Κηναίου Διός άκτήν, κατ ’ αυτόν τύμβον άθλιου Αίχα. ” Χαλκίς δ ’ όμωνύμως λέγεται καί έν Αιτω λία'

48


θαν μαζί με τον Κάδμο22. Όλες αυτές οι πόλεις αυξήθηκαν πολύ και έστειλαν αξιόλογες αποικίες στη Μακεδονία. Η Ερέτρια αποίκισε τις πόλεις στην Παλλήνη και στον Άθω, και η Χαλκίδα τις πόλεις που ήταν δεμένες με την Όλυνθο. Όλες αυτές τις διέλυσε ο Φ ίλιππος23. Αλλά και σε Σικελία και Ιταλία πολλά μέρη είναι των Χαλκιδέων. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Αριστοτέλη24, οι αποικίες αυτές στάλθη καν τότε που επικρατούσε η κυβέρνηση των Ιπποβοτώ ν25επικεφαλής ήταν άνθρωποι ανάλογα με το εισόδημά τους και κυβερνούσαν με αριστοκρατικό τρόπο. Τον καιρό που ο Αλέξανδρος άρχιζε την εκστρατεία του26, αύξησαν τον π ε ρίβολο της πόλης, βάζοντας μέσα στα τείχη τον Κάνηθο και τον Εύριπο, στήνοντας στη γέφυρα πύργους, πύλες, τείχος. 9. Πάνω από την πόλη των Χαλκιδέων είναι το λεγό μενο Λήλαντο Πεδίο. Εδώ βρίσκονται πηγές27 με ζεστό νερό, κατάλληλες για θεραπεία ασθενειών (τις χρησιμοποί ησε και ο Σύλλας Κορνήλιος, ο Ρωμαίος στρατηγός)- βρί σκονται και καταπληκτικά μεταλλεία χαλκού και σιδήρου που υπάρχουν από κοινού, πράγμα που δεν μαρτυρείται να συμβαίνει αλλού. Τώρα βέβαια όλα εξαντλήθηκαν, όπως εξάλλου και τα μεταλλεία αργύρου στην Αττική. Η Εύ βοια όλη είναι σεισμογενής περιοχή, ιδίως κοντά στον πορθμό, και δέχεται ρεύματα αέρα από υπόγεια μέρη, όπως εξάλλου και η Βοιωτία, αλλά και άλλα μέρη, για τα οποία μίλησα εκτενώς28. Από τέτοια φυσική καταστρο φή βούλιαξε η ομώνυμη πόλη- έτσι λέγεται και μάλιστα αυτήν μνημονεύει και ο Αισχύλος στον ΓΙόντω Γλαύκο: Την Ευβοίδα, στην κυρτή α κτή του Κήναωυ Λ ία, κοντά στον τύμβο του αθλίου Λ ίχ α 29. Υπάρχει ομώνυμη Χαλκίδα και στην Α ιτω λία-

49

ΣΤΡΑΒΩΝ

“Χαλκίδα τ ’ άγχίαλον, Καλυδώνά τε πετρήεσσαν, ” καί εν τή νυν Ήλείφ' “βάν δέ παρά Κρουνούς και Χαλκίδα πετρήεσσαν” οι περι Τηλέμαχον άπιόντες παρά Νέστορος εις την οίκείαν. 10.

Ερέτριαν δ ’ οι μέν άπό Μακίστου της Τριφυλίας

άποικισθηναί φασιν νπ ’ Έρετριέως, οί 6 ’ άπό της Άθήνησιν Ερέτριας, ή νυν έστιν αγορά· έστι δέ και περι Φάρσαλαν ’Ε ρέτρια, έν δέ τη Έρετρική πόλις rjv Τάμυναι, ιερά τον

’Α πόλλωνος.

Άδμητου δ ’ ίδρυμα

λέγεται τό ΐερόν, παρ ’ ώ θητενσαι λέγουσι τον θεόν ένιαυτόν, πλησίον τον πορθμού. Μελανηϊς δ ’ έκαλεϊτο C.448 πρότερον η ’Ε ρέτρια και Άρότρια· ταυτης δ ’ έστι κώμη η Αμάρννθος ά φ ’ επτά σταδίων τον τείχους, την μέν ούν άρχαίαν πόλιν κατέσκαψαν Πέρσαι, σαγηνενσαντες, ώς φησιν Ηρόδοτος, τούς άνθρώπονς τω πλήθει, περιχυθέντων τών βαρβάρων τω τείχ ετ και δεικνυονσιν έτι τούς θεμελίους, καλοϋσι δέ παλαιάν ’Ε ρέτριαν, ή δέ νυν έπέκτισται. την δέ δΰναμιν την Έρετριέων ήν έσχον ποτέ μαρτυρεί η στήλη, ήν ανέθεσαν ποτε έν τω Ιερώ τής Αμαρννθιας Άρτέμιδος· γέγραπται δ ’ έν αυτή τρισχιλίοις μέν οπλίταις, έξακοσίοις δ ’ ίππεϋσιν, εξήκοντα δ ’ άρμασι ποιεϊν την π ο μ π ή ν έπήρχον δέ και Άνδρίων και Τηνίων και Κείων και άλλων νήσων, έποίκους δ ’ έσχον α π ’ Ήλιδος, ά φ ’ ου και τώ γράμματι τώ ρώ πολλώ χρησαμενοι ονκ έπι τέλει μόνον τών ρημάτων άλλα και έν

50


Παραθαλάσσια Χ αλκίδα, βραχώ δης Καλνδώ να30, καθώ ς και στη σημερινή Η λεία '

πέρασην α π ’ τους Κρουνούς και τη βραχώ δη Χ α λκίδα 31 αυτοί που έφευγαν με τον Τ ηλέμα χο από τον Ν έστορα για την πατρίδα τους. 10. Ό σο γ ια την Ε ρέτρια, άλλοι υποστηρίζουν ότι αποικίστηκε από τον Ε ρετριέα με κ α τα γ ω γ ή από τη Μ άκιστο τη ς Τριφυλίας, κι άλλοι από την Ε ρέτρια τω ν Α θηνών, που σήμερα είναι αγορά' Ε ρέτρια υπάρχει και κοντά στη Φάρσαλο. Σ τη ν περιοχή τη ς Ε ρέτριας υπήρχε πόλη Τ άμυνες, αφιερωμένη στον Α πόλλω να. Το ιερό, κοντά στον πορθμό, λέγετα ι π ω ς είναι ίδρυμα του Α δμ ή το υ' σ’ αυτόν, θρυλείτα ι, κοντά έμεινε ο θεός για ένα χρόνο, υπηρετώ ντας τον32. Π αλαιότερα η Ε ρέτρια λεγόταν Μ ελανηίς και Α ρότρια. Έ χ ε ι ένα χω ριό, την Α μάρυνθο, που α π έχ ει επ τά στάδια από το τείχο ς τη ς. Τ ην αρχαία πόλη κατέστρεψαν τελείω ς οι Π έρσες, πιάνοντας κυριολεκτικά, κατά τα λεγόμενα του Η ροδότου33, στα δίχτυ α τους ανθρώ πους με το μεγάλο τους πλήθος, και κατακάλυψ αν τα τείχ η . Δ είχνουν ακόμη τα λείψανα του παλαιού τείχους σε μέρος με το όνομα παλαιά Ε ρέτρια. Η νέα πόλη χ τίσ τη κ ε πάνω στην παλαιά. Η δύναμη που απέκτησαν κάπ ο τε οι Ε ρετριείς φαίνεται από τη στήλη που ανέθεσαν κάπ ο τε στο ιερό τη ς Α μαρυνθίας Α ρτέμιδας. Ε ίναι γραμμένο σ’ αυτήν π ω ς έκαναν την ε ορταστική τους π ο μ π ή με τρεις χιλιάδες βαριά οπλισμένους σ τρ α τιώ τες, εξακόσιους ιπ π είς και εξήντα άρματα. Ε ίχα ν κυριαρχήσει επίσης στην Άνδρο, στην Τήνο, στην Κέα και σε άλλα νησιά. Δ έχτη κ α ν κι από την Ή λ ιδ α νέους κ α το ί κους, κι επειδή από αυτούς έμαθαν να χρησιμοποιούν πολύ το γρά μ μ α ρω34, ό χι μόνο στο τέλος τη ς λέξης αλλά και στο

51

ΣΤΡΑΒΩΝ

μέσω κεκωμψδηνται. έστι δέ και Οίχαλία κώμη της Έρετρικής, λεΐψανον της άναιρεθείσης πόλεως υπό Ήρακλέονς, ομώνυμος τη Ύραχινία και τη περί Τρίκκην καί τη 'Αρκαδική, ήν Άνδανιαν οί ύστερον έκάλεσαν, καί τη έν Αιτω λία περί τους Εύρυτανας. 11. Νυνί μέν ουν όμολογουμένως ή Χαλκίς φέρεται τά πρωτεία καί μητρόπολις αυτή λέγεται τών Εύβοέων, δευτερενει δ ’ ή ’Ε ρέτρια, άλλα καί πρότερον αύται μέγα είχον άξίωμα καί προς πόλεμον καί προς ειρήνην, ώστε καί φιλοσόφοις άνδράσι παρασχεϊν διαγωγήν ήδεϊαν καί άθόρνβον. μαρτυρεί δ ’ ή τε τών Έρετρικών φιλοσόφων σχολή τών περί Μενέδημον έν τη Ερέτρια γενομένη, καί έτι πρότερον ή Άριστοτέλους έν τή Χαλκίδι διατριβή, ός γε κάκεΐ κατέλυσε τον βίον. 12. Τό μέν ούν πλέον ώμολόγουν άλλήλαις αΐ πόλεις αύται, περί δέ Αηλάντον διενεχθεϊσαι . . . ούδ’ οΰτω τελέως έπαύσαντο . . . ώ σ τ’ έν τώ πολέμιο κατά αυθάδειαν δραν έκαστα, άλλά συνέθεντο έφ ’ οίς συστήσονται τον άγώνα. δηλοΐ δέ καί τοϋτο έν τώ Άμαρυνθίω στήλη τις φράζουσα μή χρήσθαι τηλεβόλοις. καί γάρ δή καί τών πολεμικών εθών καί τών οπλισμών ούχ έν οντ ’ έστίν ο ύ τ’ ήν έθος" ά λλ’ οΐ μέν τηλεβόλοις χρώνται, καθάπερ οΐ τοξόται καί οί σφενδονηται καί οΐ άκοντισταί, οί δ ’ άγχεμάχοις, καθάπερ οΐ ξίφει καί δόρατι τώ όρεκτώ χρώμενοι" διττή γάρ ή τών δοράτων χρήσις, ή μέν έκ χειρός, ή δ ’ ώς παλτοϊς, καθάπερ καί ο κοντός άμφοτέρας τάς χρείας άποδίδωσι' καί γάρ συστάδην καί κοντοβολούντων, όπερ καί ή σάρισσα δύναται καί ο ύσσός. 13. Οΐ δ ’ Ενβοεΐς αγαθοί προς μάχην υπήρξαν τήν

52


μέσο της, τους κοροϊδεύουν οι κωμικοί ποιητές. Υπάρχει ακόμη ένα χωριό στην περιοχή τους, η Οιχαλία, κατάλοιπο της πόλης που κατέστρεψε ο Ηρακλής, ομώνυμη με τους οικισμούς στην Τραχινία, στην Τρίκκη, στην Αρκαδία (αυτή που είπαν αργότερα Ανδανία) και στην Αιτωλία, στα σύνορα με τους Ευρυτάνες. 11. Σήμερα βέβαια είναι γενικά παραδεκτό πω ς η Χαλ κίδα έχει τα πρωτεία και θεωρείται μητρόπολη των Ευβοέων, ενώ η Ερέτρια είναι δεύτερη. Και από παλιά πάντως αυτές οι δύο πόλεις είχαν μεγάλο κύρος, και σε πόλεμο και σε ειρήνη' μπορούσαν να παρέχουν στους φιλοσόφους ευ χάριστη και αδιατάρακτη παραμονή. Μαρτυρία γ ι’ αυτό είναι η σχολή των φιλοσόφων της Ερέτριας, από το περι βάλλον του Μενέδημου35, που εγκαταστάθηκε στην Ερέ τρια, και ακόμη παλαιότερα η παραμονή στη Χαλκίδα του Αριστοτέλη, που μάλιστα πέθανε εκεί36. 12. Τώρα οι πόλεις αυτές ομονοούν μεταξύ τους. Ό ταν υπήρχαν διαφορές που σχετίζονταν με το Λήλαντο Πεδίο, δεν διαταράχτηκαν τελείως οι σχέσεις τους, ώστε ο καθέ νας ν’ ασκεί τον πόλεμο με τον δικό του τρόπο κι όπως του φαίνεται καλύτερα, αλλά συμφώνησαν μεταξύ τους για το πώ ς θα έκαναν τον αγώνα τους. Υπάρχει μια στήλη στο Αμαρύνθιο που απαγορεύει στον πόλεμο τη χρήση όπλων που ρίχνονται από μακριά37. Βέβαια στα πολεμικά ήθη και στον οπλισμό δεν υπάρχει ένας τρόπος ^.άχης. Αλλοι χρη σιμοποιούν όπλα που ρίχνονται από μακριά, όπως οι τοξό τες, οι σφενδονήτες, οι ακοντιστές, κι άλλοι τα αγχέμαχα, καθώς το ξίφος και το ειδικό δόρυ, επειδή η χρήση των δοράτων είναι διπλή, άλλοτε με το χέρι κι άλλοτε όπως στα παλτά38, αφού το κοντάρι εξυπηρετεί και τις δύο προθέσεις' και τη μάχη εκ του συστάδην και την εκτόξευσή του- το ίδιο κάνουν η σάρισσα και ο υσσός39. 1 3 . O l Ευβοείς ήταν έξοχοι στη λεγάμενη «σταδία»

53

ΣΤΡΑΒΩΝ

σταδίαν, ή καί σνστάδην λέγεται και έκ χειρός. δόρασι δ ’ έχρώντο τοΐς όρεκτοϊς, ώς φησιν ο ποιητής, C.449

“αίχμηταί μεμαώτες όρεκτησι μελίσσι θώρηκας ρήσσειν. ” άλλο ίων ίσως όντων τών παλτών, ο'ίαν είκός είναι, την Πηλιάδα μελίην ήν, ώς φησιν ο ποιητής, “οίος έπίστατο πήλαι Ά χιλλενς” καί 6 είπών' “δουρί δ ’ άκοντίζω, όσον ονκ άλλος τις όιστώ ,” τώ παλτώ λέγει δόρατι. καί οί μονομαχονντες τοΐς παλτοΐς χρώμενοι δόρασιν είσάγονται πρότερον, ειτα επί τά ξίφη βαδίζοντες' άγχέμαχοι δ ’ είσίν ονχ οί ξίφει χρώμενοι μόνον, άλλά καί δόρατι έκ χειρός, ώς φησιν' “οντησε ξυστώ χαλκήρεΐ, λνσε δέ γνΐα. ” τους μέν ονν Ευβοέας τοντω τώ τρόπω χρωμένους εισάγει, περί δέ Λοκρών τάναντία λέγει ώς “ον σφιν σταδίης νσμίνης έργα μέμηλεν, άλλ ’ άρα τόξοισι καί ένστρόφω οίος άώτω Ίλιον εις άμ ’ έποντο.” περιφέρεται δέ καί χρησμός έκδοθείς Αίγιεΰσιν,

54


μάχη, που λέγεται και εκ του συστάδην ή «χέρια με χέ ρια40». Χρησιμοποιούσαν ως δόρατα τα λεγάμενα «ορεκτά» καθώς λέει και ο ποιητής: λογχοφόροι λαχταρούσαν με ορεκτονς από μελιά να τρυπήσονν θώρακες41, που είναι ίσως διαφορετικά, όπως τουλάχιστον είναι και τα καμωμένα από Πηλιάδα μελιά, που, όπως λέει ο ποιητής: μόνο ο Αχιλλε'ας γνώ ριζε πώ ς να ρίχνει42, και επίσης πετάω ακόντιο, όσο μακριά π ετά ει άλλος βέλος4*, εννοώντας με τον όρο ακόντιο, το παλτό. Κι αυτοί που μονομαχούν από κοντά, πρώτα χρησιμοποιούν τα ακόντια κι έπειτα τα ξίφη" και τα δύο θεωρούνται αγχέμαχα, όχι μόνο τα ξίφη αλλά και τα ακόντια, καθώς λέει: τον κάρφωσε μ ε χάλκινη α ιχμή από δόρυ και τον ’κόψε τα ήπα τα 44. Τους κατοίκους της Εύβοιας με αυτόν τον τρόπο τους βάζει να πολεμούν, ενώ για τους Λοκρούς λέει τα αντίθε τα, δηλαδή δεν έμεναν σε όπλα για μά χη κοντινή, παρά μ ε τόξα και ρούχα μάλλινα καλοπλεγμένα πήγαιναν μ α ζ ί τον στο ' Ιλιο45. Κυκλοφορεί και χρησμός που δόθηκε στους Αιγιείς:

55

ΣΤΡΑΒΩΝ

“'ίππον Θεσσαλικόν, Λακεδαιμονίαν δέ γυναίκα, άνδρας θ ’ οΐ πίνουσιν ύδωρ ιερής Άρεθονσης, ” τους Χαλκιδέας λέγων ώς άρίστονς· έκεΐ γάρ ή Αρέθουσα. 14. ΕίσΙ δέ νυν Ευβοΐται ποταμοί Κηρενς και Νηλενς, ών ά φ ’ ον μέν πίνοντα τά πρόβατα λευκά γίνεται, ά φ ’ ον δέ μέλανα· και περι τον Κραθιν δέ είρηται τοιοϋτόν τι συμβαΐνον. 15. Τών δ ’ έκ Τροίας έπανιόντων Ενβοέων τινές εις Ίλλνριούς έκπεσόντες, αραντες οΐκαδε διά τής Μακεδο νίας περι Εδεσσαν έμειναν συμπολεμήσαντες τοΐς νποδεξαμένοις, καί έκτισαν πόλιν Εύβοιαν ήν δέ και έν Σικελία Εύβοια Χαλκιδέων τών έκεΐ κτίσμα, ήν Γέλων εξανέστησε, και έγένετο φρούριον Συρακουσίων και έν Κερκύρφ δέ και έν Αήμνω τόπος ήν Εύβοια και έν τη Άργεία λόφος τις. 16. Έ πει δέ τοΐς θεττα λοΐς και Οίταίοις πρός εσπέραν Αίτωλοι καί Άκαρνανές είσι καί Αθαμανες, εί χρή καί τούτονς Έλληνας είπεΐν, λοιπόν έξηγήσασθαι περί τούτων, ίν ’ έχωμεν την περίοδον άπασαν την τής Ελλάδος■προσθεΐναι δέ καί τάς νήσονς τάς προσχώρονς μάλιστα τη Έλλάδι καί οίκουμένας υπό τών Ελλήνων οσας μη περιωδεύκαμεν. II. Αίτωλοι μέν τοίννν καί Ακαρνανές όμοροΰσιν άλλήλοις, μέσον έχοντες τον Αχελώον ποταμόν ρέοντα άπό τών άρκτων καί τής Πίνδον πρός νότον διά τε C.450 Αγραίων Αΐτωλικον έθνους καί Αμφιλόχων, Ακαρνανες μέν τό πρός εσπέραν μέρος έχοντες τον ποταμοϋ μέχρι τον Αμβρακικον κόλπον του κατά Αμφιλόχους καί τό ιερόν τον Ακτίον Απόλλωνος, Αίτωλοι δέ τό

56


Ά λογο Θεσσαλίας, γυναίκα Σ πα ρτιά τισσα κι άνδρες που πίνουν νερό από την αγία Αρέθουσα, ονομάζοντας έτσι άριστους τους Χ αλκιδείς- εκεί είναι η Αρέθουσα. 14. Υπάρχουν ποταμοί της Εύβοιας, ο Κηρεύς και ο Νηλεύς, που από τον ένα πίνοντας τα πρόβατα γίνονται λευκά κι από τον άλλο μαύρα- κάτι τέτοιο συμβαίνει, όπως έχω ήδη αναφέρει46, στον ποταμό Κράθι. 15. Από τους Ευβοείς που γυρνούσαν από την Τροία μερικοί κατέληξαν στους Ιλλυριούς και, επιστρέφοντας στην πατρίδα τους μέσω Μακεδονίας, έμειναν στα μέρη της Έ δεσσας, αφού πολέμησαν με συμμάχους αυτούς που τους υποδέχτηκαν και έχτισαν πόλη Εύβοια. Υπήρχε και στη Σικελία Εύβοια, κτίσμα των εκεί Χαλκιδέων, που τους έδιωξε ο Γέλων και έκανε την πόλη φρούριο των Συρακουσίων47. Και στην Κέρκυρα και στη Λήμνο υπήρχε τόπος Εύβοια, καθώς και κάποιος λόφος στο Αργος. 16. Επειδή στα δυτικά των Θεσσαλών και των Οιταίων είναι οι Αιτωλοί και οι Ακαρνάνες και ακόμη οι Αθαμάνες (αν πρέπει να θεωρηθούν Έλληνες κι αυτοί), απομένει να περιγράφουμε κι αυτούς για να συμπληρώσουμε την περι γραφή όλης της Ελλάδας- θα προσθέσω μάλιστα και τα νησιά που γειτονεύουν με την Ελλάδα και κατοικούνται από Έλληνες, όσα δεν έχω ήδη περιγράφει. II. Οι Αιτωλοί τώρα και οι Ακαρνάνες γειτονεύουν μεταξύ τους, έχοντας στη μέση τον ποταμό Αχελώο. Αυ τός ρέει από τον βορρά και την Πίνδο προς νότο, μέσα από τους Αγραίους, που είναι Αιτωλικό φύλο, και τους Αμφιλόχους. Οι Ακαρνάνες κρατάνε το δυτικό μέρος του ποτα μού έως τον Αμβρακικό κόλπο, που βρίσκεται στην περιο χή των Αμφιλόχων και στο ιερό του Ακτίου Απόλλωνα,

57

ΣΤΡΑΒΩΝ

προς έω μέχρι τών Όζολών Λοκρών και τον Παρνασσόν καί τών ΟΙταίων. νπέρκεινται <3’ έν τή μεσογαία καί τοΐς προσβορείοις μέρεσι τών μέν Άκαρνοίνων Άμφίλοχοι, τούτων δέ Αόλοπες καί ή Πίνδος, τών δ ’ Αίτωλών Περραιβοί τε καί Άθαμανες καί Αίνιάνων τι μέρος τών την Οίτην έχόντω ν το δέ νότιον πλευράν, τό τε Ακαρνανικόν ομοίως καί τό Αίτωλικόν, κλνζεται τη ποιούση θαλάττη τον Κορινθιακόν κόλπον, εις δν καί ό Αχελώος ποταμός έξίησιν, όρίζων την τών Αίτωλών παραλίαν καί την Ακαρνανικήν έκαλεΐτο δέ Θόας ό Αχελώος πρότερον. έστι δέ καί ο παρά Δύμην ομώνυμος τούτω, καθάπερ εί'ρηται, καί ό περί Λάμιαν, είρηται δέ καί ότι αρχήν τον Κορινθιακού κόλπον τό στόμα τονδε τον ποταμού φασί. 2. Πόλεις δ ’ είσίν έν μέν τοΐς Ακαρνασιν Ανακτό ρων τε έπί χερρονήσου ίδρυμένον Ακτίου πλησίον, έμπόριον τής νυν έκτισμένης έ φ ’ ημών Νικοπόλεως, καί Στράτος, άνάπλουν έχουσα τώ Αχελώω πλειόνων η διακοσίων σταδίων, καί Οίνειάδαι, καί αυτή έπί τώ ποταμω, ή μέν παλαιά ον κατοικουμένη, ίσον άπέχουσα τής τε θαλάττης καί του Στράτου, ή δέ νυν όσον έβδομήκοντα σταδίους υπέρ τής έκβολής διέχονσα■ καί άλλαι δ ’ είσί, Πάλαιρός τε καί Αλυζία καί Λεύκάς καί Α ργος τό Αμφιλοχικόν καί Αμβρακία, ών αί πλεΐσται περιοικίδες γεγόνασιν η καί πασαι τής Νικοπόλεως· κεΐται δ ’ ό Στράτος κατά μέσην την έξ Αλυζίας οδόν εις Ανακτόριον. 3. Αίτωλών δ ’ είσί Καλυδών τε καί Πλευρών, νυν μεν τεταπεινωμέναι, τό δέ παλαιόν πρόσχημα τής Ελλάδος ήν ταϋτα τά κτίσματα. καί δή καί διηρήσθαι συνέβαινε δίχα την Αιτωλίαν, καί την μέν άρχαίαν λεγεσθαι την δ ’ έπίκτητον άρχαίαν μέν την άπό τον Αχελώον μέχρι Καλυδώνος παραλίαν έπί πολύ καί τής

58


ενώ οι Α ιτω λο ί το ανατολικό μέρος έω ς τους Ο ζόλες Λοκρούς και τον Π αρνασσό και τους Ο ιταίους. Σ τη ν ενδοχώ ρα βρίσκονται στα βόρεια μέρη, πάνω από τους Α καρνάνες, οι Α μφ ίλοχοι, πάνω κι από αυτούς οι Δ όλοπες και η Πίνδος, ενώ πάνω από τους Α ιτω λούς οι Π ερραιβοί, οι Α θαμάνες κι ένα μέρος τω ν Α ινιάνων που κατέχουν την Ο ίτη. Το νότιο μέρος, τόσο το Α καρνανικό όσο και το Α ιτω λικό, βρέχεται από τη θάλασσα που διαμορφώνει τον Κορινθιακό κόλπο, εκεί όπου εκβάλλει ο Α χελώ ος ποτα μ ός, χω ρ ίζο ντα ς την παραλία τω ν Ακαρνάνων από τω ν Α ιτω λώ ν. Π αλαιά ο Α χελώ ος λεγόταν Θ όας48. Ό π ω ς έχω ήδη π ε ι49, υπάρχει και ομώνυμος κοντά στη Δ ύμη και άλλος κοντά στη Λ α μ ία 50. Έ χ ω ήδη π ει, ακόμη, π ω ς η εκβολή αυτού του ποτα μού θεω ρείται η απαρχή του Κ ο ρινθιακού κόλπου51. 2. Α πό πόλεις τώ ρ α , στους Ακαρνάνες είναι το Α νακτόριο, χτισμένο κοντά στο Ά κτιο, πάνω σε χερσόνησο, εμ π ο ρικό σταθμό τη ς Ν ικόπολης που χ τίσ τη κ ε στα χρόνια μ ας52- ο Σ τρ ά το ς, που ενώ νεται με τη θάλασσα με πλω τό τμ ή μ α του Α χελώ ου πάνω από διακόσια σ τά δια - οι Ο ινειάδες, πόλη και αυτή στον π ο τα μ ό , η αρχαία που δεν κατοικείται και α π έχ ει το ίδιο από τη θάλασσα και τον Σ τρ ά το , και η σημερινή, που α π έχ ει κάπου εβδομήντα στάδια πάνω από την εκβολή. Υ πάρχουν και άλλες, η Π άλαιρος, η Α λυζία, η Λ ευκάδα, το Α μφ ιλοχικό Α ργος και η Α μβρακ ία' από αυτές οι περισσότερες έγιναν εξαρτήματα τη ς Ν ικόπολης, ή και όλες. Ο Σ τρ ά το ς βρίσκεται στη μέση του δρόμου από την Α λυζία στο Α νακτόριο53. 3. Π όλεις τω ν Α ιτω λ ώ ν είναι η Κ αλυδών και η Π λευ ρών, τώ ρα τα π εινω μ ένες, αλλά παλιά κόσμημα τη ς Ε λλά δας. Συνέβαινε η Α ιτω λ ία να διαιρείται σε δύο τμ ή μ α τα ' η μια λεγόταν αρχαία και η άλλη επ ίκ τη το ς. Α ρχαία ήταν στην παραλία από τον Α χελώ ο έως την Κ αλυδώνα και σε

59

ΣΤΡΑΒΩΝ

μεσογαίας άνήκονσαν ενκάρπον τε και πεδιάδας, ή εστί και Στράτος και τό Τριχώνιον άρίστην έχον γ η ν επίκτητον δέ την τοΐς Λοκροϊς συνάπτονσαν ώς επί Ναύπακτόν τε καί Εύπάλιον, τραχντέραν τε ονσαν καί λνπροτέραν, μέχρι της Οίταίας καί τής Άθαμάνων καί τών εφεξής επί την άρκτον ήδη περιισταμένων ορών τε καί εθνών. 4. Έ χει δέ καί ή Αιτω λία όρος μέγιστον μέν τον Κόρακα, σννάπτοντα τή Οίτη, τών δ ’ άλλων έν μέσω μέν C.451 μάλλον τον Αράκννθον, περί ον την νεωτέραν Πλευρώνα συνοίκισαν άφέντες την παλαιάν εγγύς κειμένην Κ αλνδώνος οί οίκήτορες, ενκάρπον ονσαν καί πεδιάδα, πορθονντος την χώραν Αημητρίον τον έπικληθέντος Α ίτω λικοϋ' υπέρ δέ τής Μολνκρείας Ταφιασσόν καί Χαλκίδα, ορη ίκανώς υψηλά, έφ ’ οίς πολίχνια ΐδρντο Μακυνία τε καί Χαλκίς, όμώννμος τω όρει, ήν καί Ύποχαλκίδα καλονσι· Κούριον δέ πλησίον τής παλαιας Πλενρώνος, άφ ’ ον τονς Πλενρωνίονς Κονρήτας όνομασθήναί τινες νπέλαβον. 5. Ό δ ’ Ενηνος ποταμός άρχεται μέν έκ Βωμιέων τών εν Όφιενσιν Αίτωλικώ έθνει ( καθάπερ καί οί Ενρντανες καί Αγραϊοι καί Κουρήτες καί άλλοι) , ρ εΐ δ ’ ον διά τής Κονρητικής κατ ’ άρχάς, ήτις έστίν ή αυτή τΐ\ Πλευρών ία, αλλά διά τής προσεώας μάλλον παρά την Χαλκίδα καί Καλυδώνα' εΐτ ’ άνακάμψας επί τά τής Πλενρώνος πεδία τής παλαιας καί παραλλάξας εις δύσιν επιστρέφει προς τάς έκβολάς καί την μεσημβρίαν εκαλείτο δέ Ανκόρμας πρότερον καί ο Νέσσος ενταύθα λεγεται πορθμεύς άποδεδειγμένος ύφ ’ Ήρακλέονς άποθανεΐν, επειδή πορθμεύων την Δ ηιάνειραν έπεχείρει βιάσασθαι. 6. Καί Ώ λενον δέ καί Πνλήνην ονομάζει πόλεις ο ποιητής Αίτωλικάς, ών την μέν ’Ώλενον όμωνύμως τή

60


μεγάλο βάθος στην ενδοχώ ρα, πεδινή και εύφορη, όπου βρίσκονται ο Σ τρ ά το ς και το Τ ρ ιχώ νιο , που έχει πολύ καλή γη . Ε π ίκ τη το ς ήταν αυτή που γειτόνευε με τους Λοκρούς προς τη Ν αύπακτο και το Ε υπάλιο, που έχει γη πιο ορεινή και πιο φ τω χή , έως την περιοχή τη ς Ο ιτα ία ς και τω ν Α θαμάνων και παραπέρα προς τον βορρά, στα βουνά και στους λαούς που βρίσκονται εκεί. 4. Η Α ιτω λ ία έχει ένα πολύ μεγάλο βουνό, τον Κόρακα, που γειτονεύει με την Ο ίτη. Α νάμεσα στα άλλα βουνά κοντά του είναι ο Α ράκυνθος- εκεί και η νεότερη Π λευ ρών, την οποία κατοίκησαν αφήνοντας την παλαιά, που βρίσκεται κοντά στην Κ αλυδώνα, και μάλιστα σε εύφορη πεδινή γ η , τον καιρό που ο Δ ημή τριος, ο λεγόμενος Α ιτω λικός54, λεηλάτησε τη χώ ρα . Π άνω από τη Μ ολύκρεια είναι η Τ αφιασσός και η Χ αλκίδα, πολύ ψηλά βουνά" επάνω τους μικρά χω ριά, η Μ ακυνία και η Χ αλκίδα, ομώνυμη με το βουνό- τη λένε και Τ π ο χα λκ ίδα . Κ οντά στην παλαιά Π λευρώνα βρίσκεται το Κ ούριο' λένε τους Π λευρωνίους και Κουρήτες, κ α τά τη γνώ μ η μερικών. 5. Ο π ο τα μ ό ς Εύηνος π η γ ά ζε ι από τους Β ω μ ιείς που ζουν στη χώ ρ α τω ν Ο φ ιέ ω ν αυτοί ανήκουν στους Α ιτω λούς (ό π ω ς οι Ε υρυτάνες, οι Α γρα ίοι, οι Κουρήτες και άλλοι). Κ ατά τη διαδρομή του δεν ρέει μέσα από την Κουρητική στην αρχή ή, γ ια να το π ω αλλιώ ς, από την Π λευρωνία, αλλά πιο πολύ ανατολικά, κοντά στη Χ αλκίδα και στην Κ αλυδώνα. Έ π ε ιτ α στρέφει στα μέρη τη ς παλαιάς ΙΙλευρώνας και αλλάζοντας κατεύθυνση προς τα δυτικά κατευθύνεται προς νότο, σ τις εκβολές του' παλιά τον έλε γαν Λ υκόρμα55. Ε δώ τοποθετούν τον Νέσσο, που ήταν διορισμένος περατάρης κ αι τον σκότω σε ο Η ρακλής, επει δή περνώ ντας τη Δ ιηάνειρα αποπειράθη κε να τη βιάσει56. 6. Ο π ο ιη τή ς αναφέρει ως Α ιτω λ ικ ές πόλεις την Ώλενο και την Π υλήνη57- από αυτές την Ώ λενο, ομώνυμη με την

61

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

Α χαϊκή λεγομένην Αίολεϊς κατέσκαψαν, πλησίον ονσαν της νεωτέρας Πλενρώνος, της δέ χώρας ήμφισβήτουν Ακαρνανες' την δέ Πυλήνην μετενέγκαντες εις τούς άνώτερον τόπους ηλλαξαν αυτής και τοννομα Πρόσχιον καλέσαντες. 'Ελλάνικος δ ’ ουδέ την περι ταυτας Ιστορίαν οίδεν, α λ λ ’ ώς έτι και αυτών ούσών έν τη αρχαία καταστάσει μέμνηται, τάς δ ’ ύστερον καί τής τών Ήρακλειδών καθόδου κτισθείσας Μακυνίαν καί Μολνκρειαν έν ταΐς άρχαίαις καταλέγει, πλείστην ευχέρειαν έπιδεικνΰμένος έν πάση σχεδόν τι τή γραφή. 7. Καθόλου μέν ούν ταντα περί τής χώρας έστι τής τών Α καρνάνων καί τών Αίτωλών, περί δέ τής παραλίας καί τών προκειμένων νήσων έτι καί ταϋτα προσληπτέον άπό γάρ τοϋ στόματος άρξαμένοις του Αμβρακικοϋ κόλπου πρώτον έστιν Ακαρνάνων χωρίον τό Άκτιον. ομωννμως δέ λέγεται τό τε ΐερόν τοϋ Ακτίου Α πόλλω νος καί ή άκρα ή ποιούσα τό στόμα τοϋ κόλπου, έχουσα καί λιμένα εκτός, τοϋ δ ’ ΐεροϋ τετταράκοντα μέν σταδίονς άπέχει τό Ανακτόρων έν τώ κόλπω ιδρυμένον, διακοσίους δέ καί τετταράκοντα ή Λεύκάς. 8. Α ντη δ ’ ήν τό παλαιόν μέν χερρόνησος τής Ακαρνάνων γής, καλεϊ δ ’ ό ποιητής αυτήν ακτήν ήπει ρο ιο, την περαίαν τής Ιθάκης καί τής Κεφαλληνίας C.452 ήπειρον κα λώ ν αυτη δ ’ έστιν ή Ακαρνανία· ώστε, όταν φή ακτήν ήπείροιο, τής Ακαρνανίας ακτήν δέχεσθαι δει. τής δέ Αευκάδος ή τε Νήρικος, ήν φησιν έλεΐν ό Λ α έ ρτης, “ή μέν Νήρικον είλον έυκτίμενον πτολίεθρον, ακτήν ήπείροιο, Κεφαλλήνεσσιν άνάσσων, ” καί ας έν καταλήγω φησί'

62


Α χαϊκή, την εξαφάνισαν οι Α ιολείς (βρισκόταν κοντά στη νεότερη Π λευρώ να), ενώ τη χώ ρ α προσάρτησαν οι Α καρνάνες· όσο για την Πυλήνη, τη μετέφεραν σε πιο ορεινό μέρος και της άλλαξαν και το όνομα' την είπαν Π ρόσχιο. Ό σο γ ια τον Ε λλάνικο58, μπορεί να μη γνω ρ ίζει την ιστορία τω ν πόλεων, αλλά τις μνημονεύει ωσάν να βρίσκονταν στην αρχαία τους κ ατά σ τασ η. Α νάμεσα σ τις π ρ ώ ιμ ες πόλεις αναφέρει τη Μ ακυνία και τη Μ ολύκρεια, που χτίσ τηκ αν αργότερα ακόμη και από την κάθοδο τω ν Η ρ α κ λ ειδ ώ ν σ’ όλο του το έργο δείχνει παρόμοια μεγάλη άνεση. 7. Σ το σύνολο, λοιπόν, η χώ ρα τω ν Α καρνάνων και τω ν Α ίτω λώ ν αυτή είνα ι- ας συμπληρώ σω μερικά για την π α ραλιακή χώ ρ α και τα κοντινά νησιά. Α ρχίζοντα ς από την έξοδο του Α μβρακικού κόλπου, πρ ώ το στη σειρά μέρος τω ν Ακαρνάνων είναι το Ά κτιο. Με το ίδιο όνομα λέγονται τόσο το ιερό του Α κτίου Α πόλλω να όσο και το ακρωτήριο που διαμορφώνει το κλείσιμο του κόλπου- έχει και λιμάνι στην εξω τερική του παρειά. Το Α νακτόριο, που είναι χ τ ι σμένο στον κόλπο, α π έχ ει από το ιερό σαράντα στάδια, ενώ η Λ ευκάδα διακόσια σαράντα. 8. Η Λ ευκάδα στα αρχαία χρόνια ήταν χερσόνησος της γ η ς τω ν Ακαρνάνων. Ο ποιητής την αποκαλεί ακτή της στερεής59' στερεά αποκαλεί την απέναντι ακτή από την Ιθάκη και την Κ εφαλληνία. Π ρόκειται για την Α καρνα νία- όταν, λοιπόν, αναφέρεται σε «ακτή τη ς στερεας», π ρέπει να δεχτούμε ότι εννοεί «ακτή τη ς Α καρνανίας». Σ τη Λ ευκάδα ανήκε όχι μόνο η Ν ήρικος, αυτή που ο Λ α έρτης λέει ότι κατέκτησ ε Ν α, πήρα τη Νήρικο, καλοχτισμένη πόλη, στην ακτή της στερεάς, όταν κυβερνούσα Κ εφαλλήνες60, αλλά κι αυτές που αναφέρει στον Κ ατάλογο

63

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

“και Κ ροκνλει’ ένέμοντο και Α ίγίλιπ α τρηχείαν.” Κορίνθιοι δέ πεμψΰέντες υπό Κνψέλου και Γοργού ταύτην τε κατέσχον την ακτήν και μέχρι τον Άμβρακικον κόλπου προήλθαν, και η τε Άμβρακία σννωκίσθη και ’Α νακτόρων, και της χερρονη'σον διορνξαντες τον ισθμόν έποίησαν νήσον την Λευκάδα, και μετενέγκαντες την Νηρικον έπι τον τόπον, δς ήν ποτέ μέν ισθμός νυν δέ πορθμός γέφυρα ζευκτός, μετωνόμασαν Λευκάδα, έπώνυμον δοκώ μοι τον Λευκάτα’ πέτρα γάρ έστι λευκή τήν χρόαν, προκειμένη τής Λενκάδος εις τό πέλαγος και τήν Κεφαλληνίαν, ώς εντεύθεν τοΰνομα λαβεϊν. 9.

Έ χει δέ τό τον Λευκάτα Απόλλωνος ιερόν και τό

άλμα τό τους έρωτας πανειν πεπιστενμένον “ου δή λέγεται πρώτη Σ α π φ ώ ” ώς φησιν ό Μένανδρος “τον νπέρκομπον θηρώσα Φ άων’ οίστρώντι πόθω ρΐψαι πέτρας άπο τηλεψανοΰς άλμα κατ ’ ευχήν σήν, δέσποτ ’ άναξ. ” ο μέν ονν Μένανδρος πρώτην άλέσθαι λέγει τήν Σαπφώ, οΐ δ ’ έτι άρχαιολογικώτεροι Κέφαλόν φασιν έρασθέντα ΙΊτερέλα τον Δ ηιονέως. ήν δέ και πάτριον τοϊς Λευκαδίοις κατ ’ ενιαυτόν έν τή θυσία τον ’Α πόλλωνος άπο τής σκοπής ριπτεϊσθαί τινα τών έν αίτίαις όντων άποτροπής χάριν, έξαπτομένων έξ αύτοϋ παντοδαπών πτερών και όρνέων άνακονφίζειν δνναμένων τη πτήσει τό άλμα,

64


ζονσανε στην Κ ροκύλεια και στην τραχιά Α ιγ ίλ ιπ α 61. Οι Κορίνθιοι, που στάλθηκαν από τον Κύψελο και τον Γόργο62, κατάκτησαν την ακτή κι έφτασαν στον Α μβρακικό κόλπο. Χ τίσ τη κ ε τό τε η Α μβρακία και το Α νακτόριο' άνοιξαν δίαυλο στη χερσόνησο και έκαναν τη Λ ευκάδα νησι. Μ ετέφεραν τη Ν ήρικο στο μέρος που ήταν κ άποτε ισθμός και τώ ρα πορθμός, ενωμένος με γέφυρα από στεριά σε στεριά, και τη μετονόμασαν Λ ευκάδα, από το όνομα, καθώ ς νομ ίζω , του Λ ευκ ά τα ' είναι ένας βράχος κ ά τα σπρος, μπροστά στη Λ ευκάδα στο π έλα γο ς και μ προστά στην Κ εφαλληνία' από εκεί, λοιπόν, και το όνομα. 9. Π εριέχει το ιερό του Α πόλλω να Λ ευκάτα κι επίσης το Ά λμα, που π ισ τεύετα ι ότι σ τα μ α τά ει τον καημό της α γ ά π η ς' Ε κ ε ί πον βρέθηκε πρώ τα η Σ α πφ ώ , λέει ο Μ ένανδρος, κυνηγώ ντας τον τόσο υπερήφανο Φάωνα μέσα α πό πόθο και οίστρο θέλοντας να πηδήσει α πό τον βράχο που βλέπουν α πό μακριά κατά τις προσταγές σου, Δ εσπότη και βασιλέα63. Ο Μένανδρος αναφέρει ότι π ρώ τη έπεσε η Σ α π φ ώ , άλλοι όμω ς, καλύτεροι στη μελέτη τη ς α ρ χαιό τητας, λένε ότι π ρώ τος ήταν ο Κ έφαλος, που ερω τεύτηκε τον Π τερέλα, τον γιο του Δηιονέα. Ή τ α ν αρχαίο έθιμο ανάμεσα στους Λ ευκαδίτες κάθε χρόνο, στη θυσία προς τιμ ή του Α πόλλω να, να ρίχνουν κάποιον που έκανε έγκλημ α από αυτό τον βράχο, για ν’ α π ο τρ α π εί το κακό, δένοντάς του κάθε είδους φτερά και πουλιά που μπορούσαν να μαλακώσουν με την

65

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

ύποδέχεσθαι δέ κάτω μικραϊς άλιάσι κύκλω περιεστώτας πολλούς και περισώζειν εις δύναμιν τών όρων εξω τον άναληφθέντα. Ό δέ την Αλκμαιωνίδα γράψας, Ικαρίον τοϋ Πηνελόπης πατρός νίεΐς γενέσθαι δύο, Ά λνζεα καί Λενκάδιον, δυναστεϋσαι δ ’ έν τή Ακαρνανία τούτους μετά τοϋ πατρός' τούτων ονν έπωνύμους τάς πόλεις Έφορος λέγεσβαι δοκεΐ. 10. Κεφαλλήνας δέ νϋν μέν τούς έκ τής νήσου τής Κεφαλληνίας λέγουσιν, Ό μηρος δέ πάντας τούς ύπό τώ ΌδνσσεΓ, ών είσι και οί Ακαρνανες· είπών γάρ' “αύτάρ Όδυσσεύς ήγε Κεφαλλήνας, ο ί ρ” Ιθάκην είχον και Νήριτον είνοσίφυλλον” ( το έν ταύτη όρος έπιφανες, ώς καί C.453

“ο ί δ ’ έκ Δουλιχίοιο Έχινάων θ ’ ίεράων” και αύτοϋ τοϋ Δουλιχίου τών Έχινάδων οντος' καί “ο ί δ ’ άρα Βονπράσιόν τε και Ή λιδα ” και τοϋ Βουπρασίου έν Ή λιδι οντος' “ο ί δ ’ Εύβοιαν εχον και Χαλκίδα τ ’ Είρέτριάν τ ε ” και τούτων έν Εύβοια ούσώ ν καί “Τρώες καί Λύκιοι καί Δάρδανοι” ώς καί έκείνων Τρώων όντων) ' πλήν μετά γε Νήριτον φησί

66


πτήση τους το ά λμ α ' κάτω τον περίμεναν πολλοί μέσα σε κύκλο, σε μικρές ψαρόβαρκες και, όταν τον έσω ζαν, έκαναν ό,τι περνούσε από το χέρι τους για να τον βγάλουν έξω από τα σύνορά τους. Α υτός που έγραψε την Α λκμαιω νίδα64 λέει ότι ο Ικάριος, ο πατέρας τη ς Π ηνελόπης, είχε δύο γιους, τον Αλυζέα και τον Α ευκάδιο, κι αυτοί κυβέρνησαν την Ακαρνανία μ α ζί με τον πα τέρ α τους. Ο Έ φ ο ρ ο ς65 π ισ τεύει π ω ς οι πόλεις ονομάστηκαν από αυτούς. 10. Κ εφαλλήνες σήμερα ονομάζουν τους κατοίκους του νησιού της Κ εφαλληνίας. Ο Ό μ η ρος εννοεί όλους όσους ήταν υπό τον Ο δυσσέα' ανάμεσά τους και οι Α καρνάνες- λέει: Ο Οδυσσέας κυβερνούσε τονς Κ εφαλλήνες, πον κατοικούσαν Ιθάκη και Ν ήριτο εινοσίφνλλο66, (το βουνό της ήταν ονομαστό)· καθώ ς και λέγοντας α υτοί από τη Δ ο νλιχία και τις άγιες Ε χινάδες61, το Δουλίχιο ανήκει σ τις Εχινάδες" επίσης κι αυτό το Βουπράσιο και την Ή λ ιδ α 6*, ενώ το Βουπράσιο είναι στην Ή λ ιδ α ' κατείχαν Εύβοια και Χ αλκίδα και Ε ρέτρια69, κι αυτές είναι μέρος τη ς Ε ύβ ο ιας- επίσης Τρώες και Λ ύκιοι και Δ άρδανοι70, ενώ κι αυτοί ήταν Τρώ ες)· π ά ντω ς μ ετά το Νήριτο λέει:

67

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

“και Κ ροκυλει’ ένέμοντο καί Α ίγίλιπ α τρηχεϊαν, ο'ί τε Ζάκυνθον έχον ή δ ’ ο ΐ Σάμον άμφενέμοντο, ο ΐ τ ’ ήπειρον έχον ή δ ’ άντιπέραι’ ένέμοντο. ” ήπειρον μέν ονν τά άντιπέρα τών νήσων βούλεται λέγειν, άμα τη Αενκάδι και την άλλην ’Α καρνανίαν σνμπεριλαβεϊν βουλόμενος, περι ής και ον τω λέγει' “δώδεκ’ έν ήπείρω άγέλαι, τόσα πώεα μ ή λω ν,” τάχα τής Ήπειρώτιδος τό παλαιόν μέχρι δεϋρο διατεινονσης και όνόματι κοινώ ήπειρον λεγομένης· Σάμον δέ την νυν Κεφαλληνίαν, ώς και όταν
68


κατοικούσαν την Κ ροκύλεια, την τραχιά Α ίγ ίλ ιπ α , κατοικούσαν τη Ζάκυνθο κι άλλοι τη Σ άμο, κατοικούσαν τη στερεά, αντίπερα στα νη σ ιά 71' θέλει να π ει ότι τα αντίπερα τω ν νησιών είναι στερεά γ η , θέλοντας να συμπεριλάβει τη Λ ευκάδα στην υπόλοιπη Α καρνανία- γ ι’ αυτή λέει: δώδεκα στη στερεά κοπάδια, όσα και ποίμνια12, επειδή ίσως η Η π ειρ ώ τις χώ ρα παλα ιά εκτεινόταν έως εδώ και λεγόταν ήπειρος με ένα όνομα. Σ ά μ ο π ά λι εννοεί τη σημερινή Κ εφαλληνία, όταν λέει: στον πορθμό της Ιθάκης με τη Σ ά μο την αμμουδερή 73με το επίθετο δια χω ρ ίζει ο μ ώ νυμ α- το όνομα έτσι τα ιρ ιά ζει στο νησί κι ό χι στην πόλη. Το νησί είχε τέσσερις π ό λ ειςμία από όλες είναι και η Σ ά μ ο ς, και Σ ά μ η κ ά π ο τε74, που φέρει το ίδιο όνομα που έχει το νησί. Ό τα ν πάλι λέει: όσοι ενγενείς κυβερνούν τα νησιά Δ ουλίχιο, Σ άμη και δασωμένη Ζ άκυνθο15, απαριθμεί τα νησιά και Σ άμ η αποκαλεί το νησί που προη γουμένω ς είπε Σ άμ ο. Ο Α πολλόδω ρος76 πάλι, λέγοντας ότι το επίθετο διέλυσε την αμφιβολία, με το να πει: την αμμουδερή Σάμο και εννοεί το νησί, το κείμενο θα έπρεπ ε να διορθωθεί σε Λ ουλίχιο και Σ άμο κι όχι και Σ ά μη , γ ια τ ί είναι φανερό ότι θεωρεί συνώνυμες την πόλη Σ άμ η και Σ ά μ ο - αλλά το νησί

69

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

γάρ Σάμη λέγεται ή πόλις δήλον είναι έκ τε τοϋ διαριθμονμενον τους έξ έκάστης πόλεως μνηστήρας φάναι, “έκ δέ Σάμης πίσυρές τε και είκοσι φώτες έασι, ” και έκ τον περί τής Κτιμένης λόγον' it

\

\

W

ν-» /

£ 9

>/£

τη ν μ ε ν ε π ε ιτ α Ζ α μ η ν ο εοοσαν.

99

C .454 έχει δέ ταντα λόγον, ον γάρ ενκρινώς άποδίδωσιν ό

ποιητής οντε περί τής Κεφαλληνίας οντε περί τής ’Ιθάκης καί τών άλλων πλησίον τόπων, ώστε καί οί εξηγούμενοι διαφέρονται καί οί ίστορονντες. 11. Αντίκα γάρ επί τής ’Ιθάκης όταν φή' “ο ί ρ ’ ’Ιθάκην εΐχον καί Νήριτον είνοσίφνλλον,” ότι μέν τό Νήριτον όρος λέγει τώ επιθέτω δηλοΐ. έν άλλοις δέ καί ρητώς ορος' “ναιετάω δ ’ Ιθάκην ενδείελον έν δ ’ όρος αυτή, Νήριτον είνοσίφνλλον άριπρεπές. ” ’Ιθάκην δ ’ είτε τήν πόλιν είτε τήν νήσον λέγει, ον δήλον έν τοΰτω γε τω έπει “ο ί ρ ’ ’Ιθάκην είχον καί Ν ήριτον.” κυρίως μέν γάρ άκονων τις τήν πόλιν δέξαιτ ’ άν, ώς καί Α ’ θήνας καί Λνκαβηττόν ε ί τις λέγοι, καί 'Ρόδον καί Άτάβυριν, καί έτι Λακεδαίμονα καί Τ α ΰγετον ποιητικώς δέ τουναντίον, έν μέντοι τώ

70


λέγετα ι μόνο Σ ά μ ο ς. Ό τ ι Σ άμ η λ έγετα ι η πόλη είναι φα νερό, όταν έμφ ανίζονται από κάθε πόλη οι μνηστήρες από τη Σ άμη ήρθαν είκοσι τέσσερις 77 και γ ια τα λεγάμενα περί Κ τιμένης την έστειλαν στη Σ άμη να π α ντρευτεί 78. Λυτά π ά ντω ς σ υζητιούνται, επειδή ο π ο ιη τή ς δεν εκφρά ζετα ι άμεσα είτε γ ια την Κ εφαλληνία είτε γ ια την Ιθάκη και άλλα μέρη κοντινά τους. Έ τ σ ι τόσο οι σχολιαστές όσο και οι ιστορικοί διαφωνούν μεταξύ τους. 11. Γ ια π α ρ ά δειγμ α , στην Ιθάκη, όταν λέει: Κατοικούσαν Ιθάκη και Ν ήριτο εινοσίφυλλο79, το επίθετο φανερώνει ότι το Ν ήριτο είναι βουνό. Σ ε άλλο μέρος σαφ ώ ς αναφέρει το βουνό' Κατοικώ την περήφανη Ιθάκη' υπάρχει σ ’ αυτήν όρος, το Ν ήριτο, εινοσίφυλλο και μεγαλοπρεπές*0. Λλλά, αν Ιθάκη ονομάζει την πόλη ή το νησί, δεν είναι σαφές στον σ τίχο: κατοικούσαν Ιθάκη και Ν ήριτο, ακούγοντας όμω ς κάποιος τον λόγο, κυριολεκτικά θα δε χόταν την πόλη περισσότερο. Έ τ σ ι κάποιος αναφέρει Α θήνα και Λ υ κα β η ττό , Ρόδο και Α τάβυρι, κι ακόμη Λ ακεδαίμονα και Τ α ΰ γ ετο ' π ά ντω ς ποιη τικ ή αδεία, θα ’πρεπε να εννοεί το αντίθετο. Αφού στον στίχο

71

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

“ναιετάω δ ’ Ιθάκην ενδείελον έν δ ’ όρος αντή Ν ήριτον”· δήλον' έν γάρ τή νήσω ονκ έν τή πόλει τό όρος. όταν δέ οντω φή' ‘ ημείς έξ Ιθάκης υπό Νηίον είλήλονθμεν,” άδηλον, είτε τό αυτό τω Νηρίτω λέγει τό Νήιον είτε έτερον η όρος ή χωρίον. ό μέντοι αντί Νηρίτου γράφων Νήρικον, ή άνάπαλιν, παραπαίει τελέως' τό μέν γάρ είνοσίφνλλον κα λεϊ ό ποιητής, τό δ ’ έϋκτίμενον πτολίεθρον, καί τό μέν έν Ιθάκη, τό δ ’ ακτήν ήπείροιο. 12. Κ αί τοντο δέ δοκεϊ ΰπεναντιότητά τινα δηλονν'

“αυτή δέ χθαμαλή πανυπερτάτη είν άλί κεϊται. ” χθαμαλή μέν γάρ ή ταπεινή καί χαμηλή, πανυπερτάτη δέ ή υψηλή, οίαν διά πλειόνων σημαίνει, κραναήν καλώ ν καί την οδόν την έκ τον λιμένος τρηχειαν αταρπον χώρον άν ’ υλήεντα ”

“ου γάρ τις νήσων ενδείελος, ούδ ’ ενλείμων, α ί θ ’ άλί κεκλίαται' Ιθάκη δέ τε καί περί πασέων. ” έχει μέν ουν άπεμφάσεις τοιαύτας ή φράσις, έξηγοννται δέ ού κακώς · οΰτε γάρ χθαμαλήν δέχονται ταπεινήν

72


μένω στην ηλιόλουστη Ιθάκη, κι έχει βουνά το Νήριτο είναι φανερό ότι το βουνό είναι στο νησί κι όχι στην πόλη. Κι όταν λέει: Ε μείς ήρθαμε απά την Ιθάκη κάτω από το Νήι,οΗ< είναι συγκεχυμένο αν με το Νήιο εννοεί το Ν ήριτο ή κάποιο άλλο μέρος, ή βουνό ή τόπο. Π ά ντω ς αυτός που γράφ ει «Ν ήρικος» αντί Ν ήριτος, και το ανάποδο, κάνει τελείω ς λάθος. Το ένα ο π ο ιη τή ς χαρακ τηρίζει εινοσίφυλλο, το άλλο ενκτίμενον πτολίεθρον*2. Το ένα στην Ιθάκη, το άλλο στην η π ειρ ω τικ ή ακτή. 12. Κ αι αυτός ο σ τίχος δημιουργεί παρεξηγήσεις: Ε ίναι χθαμαλή, πανυπέρτατη στη θάλασσα*3. Χθαμαλή σημαίνει χαμηλή και τα π εινή, ενώ παννπέρτατη σημαίνει υψηλή' π ρ ά γμ α που ο Ό μη ρος και αλλού επιτείνει λέγοντάς την κραναήΜ (ορεινή)' κι όταν αναφέρει τον δρό μο προς το λιμάνι, τον λέει τραχύ μονοπάτι μέσα σε τόπο δασωμένο 85 και δεν υπάρχει ευδείελο66 νη σ ί μήτε πλούσιο σε λιβάδια απ ’ (ίσα γέρνουνε στη θάλασσα' και η Ιθάκη άλα τα ξεπερνά*1. Οι εκφράσεις του Ομήρου έχουν τέτο ιες ιδιοτυπίες και εξηγούνται μ ια χαρά. Ο ι σχολιασ τές88 δεν δέχονται ότι

73

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

ενταύθα, άλλα πρόσχωρον τη ήπείρω έγγντάτω ονσαν αυτής· οντε παννπερτάτην νψηλοτάτην άλλα παννπερτάτην πρός ζόφον, οίον υπέρ πάσας έσχάτην τετραμμένην πρός άρκτον τοντο γάρ βούλεται λέγειν τό πρός ζόφον, C.455 TO δ ’ έναντΐον πρός νότον'

“a t δέ τ ’ άνευθε πρός ήώ τ ’ ήέλιόν τ ε .” το γάρ άνενθε πόρρω και χωρίς έστιν, ώς τών μέν άλλων πρός νότον κεκλιμένων και άπωτέρω τής ήπειρον, τής δ ’ ’Ιθάκης έγγύθεν και πρός άρκτον, ότι δ ’ ον τω λέγει τό νότιον μέρος και έν τοϊσδε φανερόν' 66

9

i

\ c

f. fl

>/

\

ϊλ ,

?

ί

/

ειτ επι οεξι ιω α , προς ηω τ ηελίον τε ,

είτ ε π ’ αριστερά τοίγε, ποτι ζόφον ήερόεντα” και έτι μάλλον έν τοϊσδε' “ώ φίλοι, ον γάρ τ ’ ί'δμεν, όπη ζόφος, ονδ ’ δπη ήώς, ονδ ’ όπη ήέλιος φαεσίμβροτος είσ ’ υπό γαϊαν, οϋδ ’ όπη άννεϊται. ” έστι μέν γάρ δέξασθαι τά τέτταρα κλίματα την ήώ δεχομένους τό νότιον μέρος, έχει τ έ τινα τοντ ’ έμφασ ιν άλλα βέλτιον τό κατά την πάροδον τον ήλιου νοεΐν άντιτιθέμενον τώ άρκτικώ μέρεί' έξάλλαξιν γάρ τινα τών ουρανίων πολλήν βούλεται σημαίνειν ο λόγος, ονχί ψιλήν έπίκρυψιν τών κλιμάτων, δ ει γάρ κατά πάντα σνννεφή καιρόν, αν θ ’ ημέρας αν τε ννκτωρ σνμβή, παρακολονθ εΐν τά δ ’ ονράνια έξαλλάττει έπι πλέον τώ πρός

74


χθαμαλή εδώ σημαίνει χαμ ηλή, αλλά «κοντά στη σ τε ριά», και είναι όντω ς πολύ κοντά. Ο ύτε δέχονται ότι το πανυπέρτατη σημαίνει πολύ υψηλή, αλλά «στο τέλος του σκοταδιού», δηλαδή τελευταία από όλες, στραμμένη στον βοριά. Α υτό εννοεί με την έκφραση προς ζόφο. Το αντίθετο γ ι’ αυτόν είναι προς νότο: τα άλλα νησιά μακριά προς την ανατολή και τον ήλιο*9. Το άνευθε σημαίνει μακριά και πέρα. Δηλαδή τα άλλα νησιά ήταν προς τον νότο και μάλλον μακριά από τη σ τε ριά, ενώ η Ιθάκη ήταν κοντά στη στεριά και προς τον βορρά. Ό τ ι με τον τρόπο αυτό περ ιγρ άφ ει το νότιο μέρος φαίνεται κ ι από τους εξής στίχους: Ε ίτε πάνε δεξιά, σε ανατολή και σε ήλιο, είτε προς τ ’ αριστερά, στην καταχνιά και στο σκοτάδι90, και ακόμη περισσότερο σε αυτούς: Α φίλοι, δεν ξέρουμε πού σκοτεινιά, πού ανατολή, ούτε πον ο φωτοδότης ήλιος κρύβεται κι ούτε πού β γα ίνει9'. Είναι πιθανό έτσι να δέχετα ι τα τέσσερα κλίματα92, α.ν δεχτούμε π ω ς με την ανατολή εννοεί τη νότια περιοχή (είναι κ ά π ω ς εύλογο), αλλά ακόμη καλύτερα αν θεωρήσου με π ω ς εννοεί την περιοχή που βρίσκεται μέσα στην πορεία του ήλιου, αντίθετη με τα βορινά μέρη. Ο ι πο ιη τικ ές λέξεις δηλώνουν μεγάλη μεταβολή στα ουράνια φαινόμενα93 κι όχι μια ασήμαντη αποφ υγή τω ν κλιμάτω ν, αφού συμβαίνει μια απόκρυψη κάθε φορά που ο καιρός είναι συννεφιασμένος, είτε συμβεί μέρα είτε νύ χτα. Τ α ουράνια φαινόμενα αλλά-

75

ΣΤΡΑΒΩΝ

μεσημβρίαν μάλλον ή ήτ τον προχωρεΐν ήμας ή εις τουναντίον, τοντο δέ ον δύσεως καί ανατολής έγκαλνψεις ποιεί, άλλα μεσημβρίας καί άρκτου, καί γάρ αιθρίας ονσης συμβαίνει, μάλιστα γάρ αρκτικός εστιν ό πόλος' τούτον δέ κινουμένου, καί ποτέ μέν κατά κορυφήν ήμΐν γινομένου ποτέ δέ υπό γης οντος, καί οί αρκτικοί σνμμεταβάλλουσι, ποτέ δέ σννεκλείπουσι κατά τάς τοιαύτας παραχωρήσεις, ώστε ονκ αν ειδείης οπον έστί τό άρκτικον κλίμα, ουδέ αρχή. εί δέ τοϋτο, ουδέ τουναντίον αν γνοίης. Κύκλος δέ τής Ιθάκης έστίν ώς όγδοήκοντα στα δίων. περί μέν Ιθάκης ταϋτα. 13. Τήν δέ Κεφαλληνίαν τετράπολιν ονσαν ο ντ ’ αυτήν είρηκε τω νυν όνόματι ούτε τών πόλεων ονδεμίαν, πλήν μιας είτε Σάμης είτε Σάμον, ή ννν μέν ονκέτ ’ έστίν, ίχνη δ ’ αυτής δείκνυται κατά μέσον τον προς Ιθάκη πορθμόν οΐ δ ’ άπ ’ αυτής Σαμαϊοι καλούνται' αί δ ’ άλλαι καί ννν εισίν έτι μικραί πόλεις τινές, Παλεΐς, Πρώνησος καί Κράνιοι. εφ ’ ημών δέ καί άλλην προσέ κτισε Γάιος ’Α ντώνιος, ο θείος Μάρκον ’Α ντωνίου, ήνίκα φνγάς γενόμενος μετά τήν ύπατείαν, ήν συνήρξε Κ ικέρωνι τω ρήτορι, έν τή Κεφαλληνία διέτριψε καί τήν δλην νήσον υπήκοον έσχεν ώς ίδιον κτήμα' ονκ έφθη μέντοι σννοικίσας, άλλά καθόδον τυχών προς άλλοις μείζοσιν ών κατέλυσε τον βίον. 14. Ονκ ώκνησαν δέ τινες τήν Κεφαλληνίαν τήν C.456 αυτήν τω Δουλιχίω φάναι, οί δέ τή Τάφω, καί Ταφίους

τούς Κεφαλλήνιους, τούς δ ’ αυτούς καί Τηλεβόας, καί τον Αμφιτρύωνα δεϋρο στρατεϋσαι μετά Κεφάλου του Δηιονέως εξ

’Α θηνών φνγάδος παραληφθέντος, κατα-

σχόντα δέ τήν νήσον παραδονναι τώ Κεφάλα), καί ταντην

76


ζουν σε μεγαλύτερη έκταση, καθώ ς προχω ρούμε προς νότο ή στην αντίθετη κατεύθυνση. Α υτό το τα ξίδ ι προκαλεί απόκρυψη ό χι τη ς δύσης και τη ς ανατολής αλλά του νότου και του βορρά, και μάλιστα αυτό συμβαίνει, όταν ο ουρανός είναι καθαρός. Ο πόλος είναι το πιο βόρειο σημείο του ουρανού. Α λλά ο πόλος κινείται. Μ ερικές φορές είναι ακρι βώ ς επάνω μας κι άλλοτε κ ά τω από τη γη . Οι αρκτικοί κύκλοι επίσης αλλάζουν μ α ζί του και μερικές φορές σε τέτοια τα ξίδια χάνονται όλα μ α ζί94, έτσ ι ώ σ τε να μη ξέρεις πού είναι το βόρειο κλίμα ή ακόμη κι από πού α ρ χίζει95. Κι αν αυτό είναι, αληθινό, βεβαίω ς δεν ξέρεις μήτε πού είναι το αντίθετο κλίμα. Η περίμετρος τη ς Ιθάκης είναι κάπου ογδόντα στάδια96. Και με την Ιθάκη τελειώ σ αμ ε. 13. Η Κ εφαλληνία είναι τετράπολη. Ο ποιητής δεν την αναφέρει με το σημερινό όνομα ούτε ονομάζει κάποια πόλη εκτός από μια Σ ά μ η ή Σ ά μ ο . Α υτή σήμερα δεν υπάρχει. Δείχνουν μερικά ίχνη τη ς κοντά στο στενό προς την Ιθάκη. Οι κάτοικοί τη ς αποκαλούνται Σ α μ α ίο ι. Ο ι άλλες πόλεις που υπάρχουν σήμερα είναι μικρές και λέγονται Π αλείς, ΙΙρώνησος και Κράνιοι. Σ τα χρόνια μας έχτισ ε και άλλη πόλη ο Γάιος Α ντώ νιος, ο θείος του Μάρκου Α ντωνίου, όταν, μ ετά την υπ α τεία που υπηρέτησε μ α ζί με τον ρήτορα Κικέρωνα, ήρθε εδώ ως φ υγάς και πήρε το νησί ολόκληρο ως ιδιοκτησία του. Π ά ντω ς δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει το έργο του. Τ ελείω σε τη ζω ή του, αφού επέστρεψε στην πατρίδα του, ανάμεσα σε σπουδαιότερες υποθέσεις97. 14. Μ ερικοί δεν δίστασαν να ταυτίσουν την Κεφαλληνία με το Δ ουλίχιο, κι άλλοι με την Τ άφ ο. Θ εώρησαν Ταφίους τους Κ εφαλλήνες, κ αθώ ς και Τηλεβόες. Μ άλιστα λένε π ω ς εδώ εκστράτευσε ο Α μφ ιτρύω ν, παίρνοντας μ α ζί του τον Κέφαλο, γιο του Δηιονέα, ένα φ υγάδα από την Αθήνα, κατέβαλε το νησί και το παρέδω σε στον Κέφαλο. Έ τ σ ι

77

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

μέν έπώννμον εκείνου γενέσθαι τάς δέ πόλεις τών παίδων αντον. ταντα δ ’ ονχ ομηρικά· οί μέν γάρ Κεφαλλήνες νπο Ό δνσσεϊ και Λαέρτη, ή δέ Τάφος νπο τώ Μέντη “Μέντης Ά γχιάλοιο δαΐφρονος εύχομαι είναι νίός, άτάρ Ταφίοισι φιληρέτμοισιν σνάσσω.” καλείται δέ νυν Ταφιονς ή Τάφος, ονδ ’ Ελλάνικος ομηρικός Αονλίχιον την Κεφαλληνίαν λέγων. τό μέν γάρ νπο Μ έγητι εΐρηται και αι λοιπαι Έχινάδες, ο ΐ τε ένοικοϋντες Έπειοι έξ Ήλιδος άφιγμένοί' διόπερ και τον ~Ωτον τον Κνλλήνιον “Φνλείδεω έταρον μεγάθυμων άρχόν Έ πειώ ν” καλεϊ. “αντάρ Όδνσσενς ήγε Κεφαλλήνας μεγάθυμους. ” ουτ ’ ονν Δονλίχιον ή Κεφαλληνία καθ’ Ό μηρον οντε τής Κεφαλληνίας τό Δ ονλίχιον, ώς "Ανδρών φ η σ ί τό μέν γάρ Έπειοι κατεϊχον, την δέ Κεφαλληνίαν όλην Κεφαλλήνες νπο Όδνσσεϊ, οί δ ’ νπο Μ έγητι. ουδέ Π αλεϊς Δ ονλίχιον νφ ’ 'Ομήρου λέγονται, ώς γράφει Φερεκύδης. μάλιστα δ ’ έναντιονται Όμήρω ό την Κεφαλληνίαν την αυτήν τώ Δ ονλιχίω λέγων, εΐπερ τών μνηστήρων έκ μέν Δονλιχίοιο δνω και πεντήκοντα ήσαν, έκ δέ Σάμης πίσυρές τε και είκοσιν. ον γάρ το ν τ ’ αν εΐη λέγων, έξ όλης μέν τόσους έκ δέ μιας τών τεττάρων παρά δυο τους ήμίσεις;

78


το νησί πήρε το όνομά του, ενώ οι πόλεις τα ονόματα τω ν παιδιώ ν του. Α υτά δεν προέρχονται από τον Ό μη ρο. Οι Κεφαλλήνες ήταν υπήκοοι του Ο δυσσέα και του Λ α έρτη, ενώ η Τ άφ ος ήταν του Μ έντη: Λ έω πω ς είμαι ο Μ έντης, γιο ς τον σοφοί' Α γχ ιά λο ν, και βασιλεύω στους Ταφίονς πον αγαπούν τα να υτικά 9*. Η Τ άφ ος σήμερα λέγετα ι Τ αφ ιούς. Ο ύτε ο Ελλάνικος ακολουθεί τον Ό μηρο υποστηρίζοντας ότι η Κεφαλληνία είναι το Δ ουλίχιο. Αυτό αναφέρεται ότι το κ α τείχε ο Μέγη ς, καθώ ς κ α ι τις υπόλοιπες Ε χινάδες, ενώ οι κάτοικοι ήταν Ε π ειο ί που ήρθαν από την Η λεία. Γ ι’ αυτό και ο ποιητής καλεί τον Ώ το από την Κυλλήνη σύντροφο τον Φ υλείδη", άρχοντα τω ν μεγαλόκαρδω ν Ε πειώ ν'00. Κ ι ο Οδνσσέας οδηγούσε τονς μεγαλόκαρδονς Κεφαλλήνες10'. Ο ύτε, λοιπόν, ο Ό μη ρος θεωρούσε Δ ουλίχιο την Κ εφαλλη νία, μήτε το Δ ουλίχιο ήταν μέρος τη ς Κ εφαλληνίας, κ α τα π ώ ς λέει ο Ά νδρω ν102. Το Δ ουλίχιο κ α τείχα ν Ε π ειοί, ενώ όλη την Κ εφαλληνία οι Κεφαλλήνες. Ο ι μεν είχαν αρχηγό τον Μ έγη τα, οι άλλοι τον Οδυσσέα. Ο ύτε η πόλη Π αλείς λέγετα ι από τον Ό μη ρο Δ ουλίχιο, καθώ ς γράφ ει ο Φερεκύδης103. Μ άλιστα όποιος τα υ τίζει Κ εφαλληνία με Δ ουλί χιο εναντιώ νεται στον Ό μ η ρο , αφού από τους μνηστήρες οι πενήντα δύο προέρχονταν από το Δ ουλίχιο, και οι είκοσι τέσσερις από τη Σ ά μ η 104. Ε ίναι δυνατόν ο Ό μη ρος ν’ ανα φέρει τόσους από ολόκληρο το νησί, ενώ από μία και μόνο πόλη του από τις τέσσερις να προέρχονται οι μισοί παρά δύο; Α κόμη κι αν κάποιος το π α ρ α δεχτεί αυτό, τό τε να

79

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

εί δ ’ άρα τοϋτο δώσει τις, έρησόμεθα τις αν είη η Σάμη, όταν οντω φή' “Δονλιχιον τε Σάμην τ ’ ή δ ’ νλήεντα Ζάκυνθον.” 15. Κ εϊται δ ’ ή Κεφαλληνία κατά ’Α καρνανίαν, διέχουσα του Λευκάτα περί πεντήκοντα ( οί δέ τετταράκοντά φασι) σταδίους, τον δέ Χελωνάτα περί εκατόν όγδοήκοντα. αν τη δ ’ έστίν ώς τριακοσίων τήν περίμε τρον, μακρά δ ’ άνηκουσα προς ενρον, ορεινή· μεγιστόν δ ’ ορος έν αυτή Αίνος, έν ώ τό Διός Αίνησίου ιερόν καθ’ ό δέ στενωτάτη έστίν ή νήσος, ταπεινόν ισθμόν π ο ιεί ώσθ ’ νπερκλνζεσθαι πολλάκις έκ θαλάττης εις θάλατταν πλησίον δ ’ είσί τών στενών έν κόλπω Κ ράνιοί τε καί Παλεΐς. 16. Μεταξύ δέ της Ιθάκης καί της Κεφαλληνίας ή ’Α στερία νησίον ( Άστερίς δ ’ νπό τον ποιητον λέγεται) ήν ό μέν Σκήψιος μή μένειν τοιαύτην οΐαν φησίν ο ποιητής, “λιμένες ό ’ ένι ναύλοχοι αυτή άμφίδυμοι. ” C.457 ο δέ Απολλόδωρος μένειν καί ννν, καί πολίχνιον λέγει έν

αοτή Αλαλκομενάς τό έπ ’ αντω τω ίσθμώ κείμενον. 17. Κ α λ εΐ ό ’ ο ποιητής Σάμον καί τήν Θρακίαν, ήν ννν Σαμοθράκην καλονμεν. τήν δ ’ Ίωνικήν οΐδε μέν, ώς είκος· καί γάρ τήν Ίωνικήν άποικίαν είδέναι φαίνεται· ονκ αν άντιδιέστειλε δέ τήν όμωννμίαν, περί τής Σ α μοθράκης λέγω ν, τοτέ μέν τω έπιθέτω' “υψον έ π ’ άκροτάτης κορνφής Σάμον νληέσσης, θρηικίης' ”

80


ρωτήσω τι εννοεί σ χετικ ά με τη Σ ά μ η ο Ό μ η ρος λέγοντας Το Δ ουλίχιο, τη Σ άμη και τη δασωμένη Ζάκυνθο'05. 15. Η Κ εφαλληνία βρίσκεται κοντά στην Α καρνανία. Α π έχ ει από τον Λ ευκάτα κάπου πενήντα στάδια (μερικοί δέχονται σαράντα), και από τον Χ ελω νάτα εκατόν ογδό ντα. Α υτή έχει περίμετρο κάπου τρ ια κ ό σ ια 106 και είναι μακρόστενη προς εύρο107, ορεινή. Το μεγαλύτερο της βου νό λέγετα ι Α ίνος. Ε κ εί είναι το ιερό του Δ ιός Αινησίου. Ε κεί όπου το νησί είναι πολύ στενό, υ πάρχει πολύ χαμ ηλός ισθμός, τόσο ώ σ τε συχνά σ κ επ ά ζετα ι από θάλασσα. Κοντά στα στενά του κόλπου είναι οι Κράνιοι και οι Π αλείς. 16. Α νάμεσα στην Ιθάκη και την Κ εφαλληνία είναι ένα νησί, η Α στερία. Ο π ο ιη τή ς τη λέγει Α σ τερ ίδα 108. Ο Σ κ ή 109 / /
81

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

τοτέ δέ τη συζυγία τών πλησίον νήσων' “ές Σάμον ές τ ’ Ίμβρον και Λήμνον άμιχθαλόεσσαν” και πάλιν' “μεσσηγύς τε Σάμοιο και Ίμβρου παιπαλοέσσης. ” ήδει μέν ούν, ονκ ώνόμακε δ ’ αυτήν ονδ ’ έκαλεϊτο τώ αντώ όνόματι πρότερον, άλλα Μ ελάμφυλλος, εΐτ ’ Λνθεμίς, εΐτα Παρθενία άπό τοϋ ποταμοϋ τοϋ Παρθενίον, ος Ίμβρασος μετωνομάσθη. έπεί ούν κατά τά Τρωικά Σάμος μέν και η Κεφαλληνία εκαλείτο και ή Σα μοθράκη ( ον γάρ αν Εκάβη είσήγετο λέγονσα ότι τους παΐδας αυτής πέρνασχ’ ον κε λάβοι ές Σάμον ές τ ’ Ίμβρον), Ιωνική δ ’ ονκ άπώκιστό πω, δήλον δτι άπό τών προτέρων τινός την ομωνυμίαν έσ χ εν έξ ών κάκεΐνο δηλον, δτι παρά την άρχαίαν ιστορίαν ο λέγονσιν οΐ φήσαντες, μετά την Ίωνικήν άποικίαν καί την Τεμβρίωνος παρουσίαν άποίκονς έλθεΐν έκ Σάμον καί όνομάσαι Σάμον την Σαμοθράκην, ώς οΐ Σάμιοι τοϋτ ’ έπλάσαντο δόξης χάριν. πιθανώτεροι δ ’ είσίν οΐ άπό τοϋ σάμους καλεϊσθαι τά νψη φήσαντες ενρήσθαι τοϋτο τούνομα την νήσον έντεϋθεν γάρ “εφαίνετο πάσα μέν Ίδη, φαίνετο δέ Πριάμοιο πόλις καί νήες Αχαιών. ” τινές δέ Σάμον καλεϊσθαι φασιν άπό Σαΐων, τών οίκούντων Θρακών πρότερον, οΐ καί την ήπειρον έσχον την προσεχή, εΐτε οΐ αυτοί τοΐς Σαπαίοις όντες ή τοΐς Σιντοΐς, ούς Σίντιας κα λεΐ ό ποιητής, εΐθ ’ έτεροι.

82


κι άλλοτε σε συνδυασμό με τα κοντινά νησιά: Σ τη Σ ά μ ο, στην 'Ιμβρο, στην α χλν της Λ ήμνου"2, και: ανάμεσα σε Σ άμο και Ί μ β ρ ο , την απότομη"'. Γ νω ρίζει την Ιω νική Σ ά μ ο , αλλά δεν την ονομάζει. Ε ξά λ λου δεν την έλεγαν τό τε έτσι, αλλά Μ ελάμφυλλο, μετά Α νθεμίδα, μ ετά Π αρθενία από τον ποτα μό Π αρθένιο, που κι αυτός μ ετονομάστηκε σε Ίμ β ρ α σ ο . Ε π ειδή , λοι πόν, στην εποχή τω ν Τ ρω ικώ ν Σ άμ ο έλεγαν τόσο την Κεφαλληνία όσο και τη Σ αμοθράκη (αλλιώ ς η Ε κάβη δεν θα εμφανιζόταν λέγοντας ότι α υ τό ς114 θα πουλούσε τα π α ι διά της που θα α ιχ μ α λ ώ τιζε σε Σ άμ ο κ α ι σε Ί μ β ρ ο 115), ενώ η Ιω νική δεν είχε α π οικισ τεί ακόμη, φαίνεται ότι πήρε το όνομα από κάποια από τις δύο π ρ ώ τες. Κ αι άλλο γεγονός είναι φανερό: ol σ υγγραφ είς α ντιτίθενται στην αρχαία ιστο ρία υποστηρίζοντας π ω ς μετά την εγκατά σ τασ η τη ς Ιω νι κής αποικίας και την άφιξη του Τ εμ β ρ ίω να 116 ήρθαν άποικοι από τη Σ άμ ο και ονόμασαν τη Σ αμοθράκη Σ άμ ο. Α υτά τα επινόησαν γ ια τη φήμη τους οι Σ ά μ ιο ι. Το πιο πιθανό είναι ότι βρήκαν αυτό το όνομα στο νησί, από το γεγονός ότι οι υψηλοί τό π ο ι λέγονταν « σ άμ ο ι» 117. Α πό εδώ βλέπετε φαινόταν όλη η Ί δ η , φαινόταν η πόλη του Π ριάμου και τα πλοία των Α χ α ιώ ν1'8. Μ ερικοί λένε ότι την είπαν Σ άμ ο από τους Σ αΐους, τους Θ ράκες που την κατοικούσαν προηγουμένω ς. Οι ίδιοι κατέκτησαν τη γειτονική στερεά, είτε ήταν οι ίδιοι με τους Σ απαίους και τους Σ ιντούς (ο π ο ιη τή ς τους αποκαλεί Σ ί-

83

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

μέμνηται δέ τών Σαΐων Αρχίλοχος' “ασπίδα μέν Σαΐων τις άνείλετο, την παρά θάμνω έντος άμώμητον κάλλιπον ονκ έθέλων. ” 18. Λοιπή δ ’ έστι τών νπο τώ Ό δνσσεϊτεταγμένω ν νήσων ή Ζάκυνθος, μικρώ προς εσπέραν μάλλον τής C.458 Κεφαλληνίας κεκλιμένη τής Πελοποννήσον, συνάπτονσα

δ ’ αντή πλέον, έστι δ ’ 6 κύκλος τής Ζάκυνθον σταδίων εκατόν εξήκοντα' διέχει δέ και της Κεφαλληνίας όσον εξήκοντα σταδίονς, νλώδης μέν, ενκαρπος δέ' και ή πόλις αξιόλογος, όμώννμος. έντενθεν εις Εσπερίδας τής Λιβύης στάδιοι τρισχίλιοι τριακοσιοι. 19. Κ αι ταύτης δέ και τής Κεφαλληνίας προς εω τάς Έχινάδας ίδρϋσθαι νήσονς σνμβέβηκεν, ών τό τε Δουλίχιόν έστι (καλονσι δέ νυν Δ ολίχα ν) καί at Ό ξεΐαι καλούμεναι, ας Θοάς ό ποιητής είπε' καί ή μέν Δολίχα κεΐται κατά Οίνιάδας και την έκβολήν τον Αχελώου, διέχονσα Αράξου τής τών Ή λείων άκρας εκατόν, αί λοιπαί δ ’ Έχινάδες ( πλείονς δ ’ είσί, πασαι λνπραί καί τραχεΐαι) προ τής έκβολής τον Αχελώ ον, πεντεκαίδεκα σταδίονς άφεστώσα ή άπωτάτω, ή δ ’ έγγντάτω πέντε, πελαγίζονσαι πρότερον, άλλ ’ ή χονς τάς μέν έξηπείρωκεν αντών ήδη, τάς δέ μέλλει πολλή καταφερομένη' ήπερ καί την Παραχελωϊτιν καλούμε'νην χώραν, ήν ό ποταμός έπικλύζει, περιμάχητον έποίει τό παλαιόν τονς όρους συγχέουσα αεί τούς άποδεικνυμένους τοΐς Λ καρνασι καί τοΐς Αίτωλοΐς- έκρίνοντο γάρ τοΐς όπλοις ουκ έχοντες διαιτητάς, ένίκων δ ’ οί πλέον δυνάμενοί' ά φ ’ ής αιτίας καί μϋθος έπλάσθη τις, ώς Ήρακλέονς καταπολεμήσαν-

84


ν τιε ς119) είτε διαφορετικοί. Τ ους Σ αΐους μνημονεύει ο Αρχίλοχος: Κ άποιος Σάιος μον ’κλεψε την ασπίδα, όπλο άψογο, πον παράτησα σε θάμνο, χωρίς να το θε'λω'20. 18. Α πομένει, από τα νησιά που κυβερνούσε ο Οδυσσέας, η Ζάκυνθος, που βρίσκεται κ ά π ω ς στα δυτικότερα της ΙΊελοποννήσου α π ’ ό ,τι η Κ εφαλληνία, περισσότερο κοντά τη ς. Η περίμετρος τη ς Ζακύνθου είναι εκατόν εξήντα στάδια. Α π έχ ει εξήντα στάδια από την Κ εφαλληνία. Είναι δασώ δης αλλά εύφορη. Η ομώνυμη πόλη είναι αξιόλογη. Α πό εδώ στις Ε σ περίδες της Λ ιβύης η απόσταση είναι τρεις χιλιάδες τριακόσια στάδια. 19. Α νατολικά τη ς Ζακύνθου και τη ς Κ εφαλληνίας τυ χαίνει να βρίσκονται οι Ε χινάδες. Ε ίναι το Δ ουλίχιο, που το λένε και Δ ο λίχα , και οι Ο ξείες, αυτές που ο ποιητής αποκαλεί Θ όες121. Η Δ ολίχα βρίσκεται απέναντι από τους Οινιάδες και την εκβολή του Α χελώ ου κι α π έχει από τον Ά ραξο, το ακρω τήριο τω ν Η λείω ν, εκατό ^στάδια. Ο ι υπό λοιπες Ε χινάδες (είναι πολλές, όλες φ τω χ ικ ές και τρ α χιές) βρίσκονται μ προστά στην εκβολή του Α χελώ ου. Η πιο μακρινή α π έχει δεκαπέντε στάδια κι η πιο κοντινή πέντε. Π αλιά βρίσκονταν στο ανοιχτό πέλαγο ς, αλλά το φερτό χ ώ μ α άλλες τις ένωσε ήδη με τη στεριά, ενώ άλλες κοντεύ ει να τις ενώσει, επειδή είναι σε μεγάλες ποσ ότητες. Έ τ σ ι και η χώ ρα η λεγάμενη Π α ρ α χελω ίτις, που την π λη μ μ υ ρίζει ο π ο τα μ ό ς, στα παλαιά χρόνια ήταν πεδίο δια μάχης, επειδή συνεχώ ς άλλαζαν τα σύνορα ανάμεσα στους Α καρ νάνες και στους Α ιτω λούς. Δεν είχαν αυτοί κάποια μορφή διαιτησίας κ αι ο πόλεμος έκρινε το δίκιο τους. Νικούσαν βέβαια οι π ιο δυνατοί. Α πό αυτή την αιτία πλάσ τηκε κ ά ποιος μύθος που παρουσιάζει τον Η ρακλή να πολεμάει με

85

ΣΤΡΑΒΩΝ

τος τον ’Α χελώον και ένεγκαμένον της νίκης άθλον τον Αηιανείρας γάμον της Ο ’ινέως θυγατρός, ήν πεποιηκε Σοφοκλής τοιαντα λέγονσαν' “μνηστηρ γάρ ήν μοι ποταμός, ’Α χελώον λέγω , δς μ ’ εν τρισιν μορφαΐσιν έξήτει πατρος, φοιτών εναργής ταύρος, άλλοτ ’ αιόλος δράκων έλικτός, άλλοτ ’ άνδρείω κντει βονπρωρος. ” προστιΟέασι δ ’ ένιοι και τό τής Άμαλθείας τ ο ν τ ’ είναι λέγοντες κέρας, δ άπέκλασεν ο Ηρακλής τον Αχελώου και έδωκεν Ο ’ινεΐ τών γάμων έδνον οΐ δ ’ είκάζοντες εξ αυτών τάληθές ταύρω μέν έοικότα λέγεσθαι τον ’Α χελώ ον φααι, καθάπερ και τονς άλλονς ποταμούς, άπο τε τών ήχων και τών κατά τά ρείθρα καμπών, ας καλονσι κέρατα, δράκοντι δέ διά τό μήκος και τήν σκολιότητα, βονπρωρον δέ διά τήν αυτήν αιτίαν δ ι’ ήν και τανρω πόν τον Ήρακλέα δέ και άλλως ενεργετικόν δντα και τώ Ο ’ινεΐ κηδενσοντα παραχώμασί τε και διοχετείαις βιάC.459 σασθαι τον ποταμόν πλημμελώς ρέοντα και πολλήν τής

Παραχελωίτιδος άναψνξαι χαριζόμενον τώ ΟΙνεΐ· και τοϋτ ’ είναι τό τής

Αμαλθείας κέρας. τών μέν ονν

Έχινάδων και τών ’Οξειών κατά τά Τρωικά Μ έγητα άρχειν φησιν "Ομηρος “δν τίκτε Δ ά φίλος ίππότα Φνλ.ενς, δς ποτε Δουλίχιόνδ’ άπενάσσατο, πατρι χολω θείς.” πατήρ δ ’ ήν Αύγέας ό τής ’Η λείας και τών Έπειών α ρχώ ν ώ σ τ’ Έπειοι τάς νήσους ταντας είχον οί σννεξ-

86


τον Α χελώ ο και να κερδίζει ω ς δώρο γ ια τη νίκη του τον γάμο με την Δ ηιάνειρα, κόρη του Οινέα. Ο Σ οφοκλής την παρουσιάζει να λέει: Μ νηστήρας μου είναι, ποταμός, εννοώ τον Α χελώ ο, που μ ε ζητούσε απ ’ τον πατέρα μου μ ε τρεις μορφές, άλλοτε ως ταύρος ολοζώντανος, άλλοτε ως δράκος μ ε λέπια που γυα λίζανε, κι άλλοτε μ ε σώμα ανδρός και κεφαλή βο διού'22. Μ ερικοί προσθέτουν ότι αυτό ακριβώ ς είναι το κέρας της Α μά λθεια ς123, που το απέσπασε ο Η ρακλής από τον Α χ ε λώο και το έδω σε γαμήλιο δώρο στον Οινέα. Α λλοι πάλι, τεκμηριώ νοντας τις αλήθειες από μύθους, λένε π ω ς ο Α χελώ ος έμοιαζε με ταύρο, καθώ ς και άλλοι π ο τα μ ο ί, από τον θόρυβο που έκανε στα ρείθρα του, καθώ ς έστριβε, που τα λένε κέρατα. Δ ράκ οντα124 τον είπαν επειδή είναι μακρύς και στενός, ενώ βοϊδοκέφαλο για την ίδια αιτία που τον είπαν ταυτοκέφ αλο. Ό σ ο για τον Η ρακλή, που έκανε γ ε νικά πολλές ευεργεσίες — εξάλλου δέθηκε με δεσμά σ υ γ γέ νειας με τον Ο ινέα — με ανα χώ μ α τα και αυλάκια έστρωσε το π ο τά μ ι, που δεν έρεε κανονικά, και έτσι αποξήρανε μεγάλη έκταση τη ς Π α ρ α χελω ίτιδα ς, κάνοντας χάρη στον Οινέα. Α υτό, λοιπόν, είναι το κέρας τη ς Α μάλθειας. Ο Ό μ η ρος θεωρεί βασιλιά τω ν Ε χινάδω ν και τω ν Ο ξειώ ν κατά τα Τ ρ ω ικά τον Μ έγητα, που γέννησε ο αγαπητός στον Δ ία ιππότης Φυλέας, που κάποτε ήρθε να μείνει στο Δ ουλίχιο, θυμωμένος ' μ ε τον πατέρα τον 125 . Π ατέρας του ήταν ο Α υγέα ς, ο άρχοντας τη ς Η λείας και τω ν Ε π ειώ ν. Ε π ο μ ένω ς, Ε π ειο ί κ α τείχα ν τα νησιά, αυτοί

87

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

άραντες εις τό Δουλίχιον τώ Φνλεΐ. 20. A t δέ τών Ταψιών νήσοι, πρότερον δέ Τηλεβο ών, ών ήν και ή Τάφος νυν δέ Ταφιονς καλούμενη, χωρίς ήσαν τούτων ον τοΐς διαστήμασιν ( εγγύς γάρ κεΐνται) άλλα ΰφ ’ έτέροις ήγεμόσι ταττόμεναι,

Ταφίοις και

Τηλεβόαις- πρότερον μέν ούν Αμφιτρύων έπιστρατεύσας αντοϊς μετά Κεφάλον τοϋ Δηιονέως έξ Αθηνών φνγάδος, έκείνω την αρχήν παρέδωκεν α υτώ ν ο δέ ποιητής υπό Μέντη τετάχθαι φησι ληστάς καλών αυ τούς, καθάπερ και τούς Τηλεβόας απαντάς φασι. τά μέν περι τάς νήσους τάς προ τής Ακαρνανίας ταϋτα. 21. Μεταξύ δέ Αευκάδος και τοϋ

Αμβρακικοϋ

κόλπου λιμνοθάλαττά έστι Μνρτούντιον λεγομένη. άπό δέ Αευκάδος εξής Πάλαιρος και Α λυζία τής Ακαρνα νίας είσι πόλεις, ών ή Αλυζία πεντεκαίδεκα άπό θαλάττης διέχει σταδίονς, καθ’ ήν έστι λιμήν Ήρακλέους ιερός και τέμενος, έξ ου τούς Ήρακλέους άθλους, έργα Λυσίππου, μετήνεγκεν εις 'Ρώμην τών ηγεμόνων τις, παρά τόπον κειμένους διά την ερημιάν, εΐτα άκρα Κριθωτή και a t Εχινάδες και πόλις Αστακός, ομώνυ μος τη περι Νικομήδειαν και τον Αστακηνόν κόλπον, θηλυκώς λεγομένη. και ή Κριθωτή δ ’ ομώνυμος πολίχνη τών έν τή θρακία Χερρονήσω' πάντα δ ’ εν λιμένα τά μεταξύ' ε ίτ ’ Οινιάδαι και ο Α χελώ ος· εΐτα λίμνη τών Οίνιαδών Μ ελίτη καλονμένη, μήκος μέν έχουσα τριά κοντα σταδίων πλάτος δέ είκοσι, και άλλη Κυνία διπλά σιά ταύτης και μήκος και πλάτος, τρίτη (3’ Ουρία πολλώ τούτων μικροτέρα· ή μέν ούν Κυνία και έκδίδωσιν εις την θάλατταν, α ί λοιπαι δ ’ ύπέρκεινται όσον ήμιστάδιον είθ’ ό Εύηνος, εις δν άπό τοϋ Ακτίου στάδιοι εξακόσιοι


που ήρθαν στο Δ ουλίχιο μ αζί με τον Φυλέα. 20. Τ α νησιά τω ν Τ α φ ίω ν, παλιά τω ν Τ ηλεβοώ ν, ένα από τα οποία ήταν και η Τ άφ ος που σήμερα λέγετα ι Τ α φιούς, διαχω ρίζονταν από τις Ε χινά δες, όχι λόγω της απόστασης (αφού βρίσκονται κοντά), αλλά επειδή είχαν άλλους ηγεμ όνες, Τ αφ ίους και Τηλεβόες. Σ τ α παλα ιά χρό νια ο Α μφ ιτρύω ν έκανε εναντίον τους εκστρατεία μ α ζί με τον φυγάδα από την Α θήνα, τον Κ έφαλο, γιο του Δηιονέα, και του παρέδω σ ε την εξουσία. Ο π ο ιη τή ς λέει ότι τους κυβερνούσε ο Μ έντης126 και τους αποκαλεί λη σ τές127, όπω ς αποκαλεί και όλους τους Τηλεβόες. Α υτά, λοιπόν, γ ια τα νησιά που είναι μ προστά στην Α καρνανία. 21. Α νάμεσα στη Λ ευκάδα και τον Α μβρακικό κόλπο υπάρχει λιμνοθάλασσα, που τη λένε Μ υρτούντιο. Σ τ η συ νέχεια μ ετά τη Λ ευκάδα, βρίσκονται η Π άλαιρος και η Α λυζία, πόλεις τη ς Α καρνανίας. Η Α λυζία α π έχει δεκα π έντε στάδια από τη θάλασσα, όπου και υπάρχει λιμάνι ιερό του Η ρακλή και τέμενος. Α πό εδώ τους Άθλους τον Η ρακλή, έργο του Λ υ σ ίπ π ο υ 128, κάποιος διοικητής μ ετέφ ε ρε στη Ρ ώ μ η 129, αφού βρισκόταν σε ακατάλληλο τό π ο , έτσι έρημος που ήταν. Μ ετά είναι το ακρωτήριο Κ ριθω τή, οι Ε χινάδες και μια πόλη, η Α σ τακός, ομώνυμη με αυτή στη Ν ικομήδεια, στον Α στακηνό κόλπο. Ε ίναι θηλυκού γένους. Και η Κ ριθω τή έχει μια συνονόματη πολίχνη στη Θ ρακική Χερσόνησο. Τ α ενδιάμεσα είναι όλα καλά αγκυροβόλια. Μ ετά είναι οι Ο ινιάδες και ο Α χελώ ος. Μ ετά η λίμνη τω ν Ο ινιαδώ ν, που τη λένε Μ ελίτη κι έχει μήκος τριάντα στάδια και π λά το ς είκοσι. Μ ετά, άλλη λίμνη, η Κυνία, διπλάσια από την π ρ ώ τη σε μήκος και π λάτος, και μια τρ ίτη , η Ο υρία, πολύ μικρότερη από τις δυο. Η Κυνία εκβάλλει στη θάλασσα, ενώ οι άλλες δυο απέχουν κάπου μισό στάδιο από τη θάλασσα. Μ ετά είναι ο Εύηνος. Α πό εδώ στο Α κ τιο είναι εξακόσια εβδομήντα στάδια. Μ ετά τον

89

ΣΤΡΑΒΩΝ

έβδομήκοντα■μετά δέ τον Ενηνον τό όρος ή Χαλκίς, ήν Χαλκίαν είρηκεν Άρτεμίδωρος· εΐθ ’ ή Πλευρών, εΐθ ’ ή Άλίκυρνα κώμη, ής ΰπέρκειται Καλνδών έν τη μεσογαία σταδίοις τριάκοντα· περι δέ την Καλυδώνα έστι τό τοϋ Λαφρίου ’Α πόλλωνος ΐερόν ειθ ’ ό Ταφιασσός τό ορος, C.460 είχα Μακυνία πόλις, εΐτα Μολνκρεια καί πλησίον τό Αντίρριον τό τής Αιτωλίας οριον καί τής Λοκρίδος, εις δ άπό τοϋ Εύήνον στάδιοι περί εκατόν είκοσιν. Ά ρτεμί δωρος μέν ονχ οντω περί τής είτε Χαλκίδος είτε Χαλκίας τοϋ ορούς, μεταξύ τοϋ Αχελώ ου καί τής Πλευρώνος ίδρυων αυτήν, Απολλόδωρος δέ, ώς πρότερον είπον, υπέρ τής Μολνκρείας καί την Χαλκίδα καί τον Ταφιασσόν · καί την δέ Καλυδώνα μεταξύ ίδρϋσθαί φησι τής τε Πλευρώνος καί τής Χαλκίδος· εΐ μη άρα έτερον θετέον τό πρός Πλευρώνι ορος Χαλκίαν καλονμενον, έτερον δέ την Χαλκίδα την πρός Μολνκρεια. έστι δέ τις καί πρός τή Καλυδώνι λίμνη μεγάλη καί ευοψος, ήν έχονσιν οΐ έν Πάτραις 'Ρω μαίοι. 22. Τής δέ μεσογαίας κατά μέν την Ακαρνανίαν Έρυσιχαίονς τινάς φησιν Απολλόδωρος λέγεσθαι, ών Αλκμάν μ,έμνηται “ονδ’ Έρυσιχαΐος, ουδέ ποιμήν, άλλα Σαρδίων άπ ’ άκρ&ν.” κατά δέ την Αιτωλίαν ήν 'Ώλενος, ής έν τώ Αΐτωλικώ καταλέγω μέμνηται Ό μηρος, ίχνη δ ’ αυτής λείπεται μόνον έγγύς τής Πλευρώνος υπό τώ Άρακννθφ· ήν δέ καί Αυσιμάχεια πλησίον, ήφανισμένη καί αυτή, κειμένη πρός τ-fj λίμνη τη νϋν μέν Αυσιμαχεία πρότερον δ ’ Ύδρα, μεταξύ Πλευρώνος καί Αρσινόης πόλεως, ή κώμη μέν ήν πρότερον καλουμένη Κωνώπα, κτίσμα δ ’ νπήρξεν ’Α ρσινόης τής Π τολεμαίον τοϋ δευτέρου γνναικός άμα

90


Εύηνο, το βουνό Χ αλκίς που ο Α ρτεμίδω ρος το λέει Χ αλκία. Μ ετά η Π λευρώ ν, έπειτα η κ ώ μ η Α λίκυρνα. Πιο πάνω στα μεσόγεια είναι η Κ αλυδών στα τριάντα σ τά δια. Κοντά στην Κ αλυδώνα είναι το ιερό του Λαφρίου Α πόλλω να. Μ ετά το βουνό Τ αφ ιασσός, έπειτα η πόλη Μ ακυνία, η Μ ολύκρεια και κοντά το Α ντίρριο, σύνορο Α ιτω λίας και Λ οκρίδας. Ε δώ από τον Εύηνο είναι εκατόν είκοσι στάδια. Ο Α ρτεμίδω ρος130 τα λέει αλλιώ ς για την περιοχή τη ς Χ αλκίδας ή Χ αλκίας, δηλαδή του βουνού. Το τοποθετεί ανάμεσα στον Α χελώ ο και την Π λευρώνα, ενώ ο Α πολλόδω ρος, ό π ω ς ανέφερα ήδη 131, πάνω από τη Μολύκρεια τόσο τη Χ αλκίδα όσο και τον Τ αφιασσό. Ε π ίσ η ς λέει π ω ς η Κ αλυδών βρίσκεται ανάμεσα στην Π λευρώνα και στη Χ αλκίδα. Ί σ ω ς θα έπρεπε να βάλουμε κι άλλο βουνό με το όνομα Χ αλκία κοντά στην Π λευρώ να, και βουνό με το όνομα Χ αλκίδα κοντά στη Μ ολύκρεια. Κ οντά στην Καλυδώνα υπάρχει μια λίμνη132 μ εγάλη, που έχει πολλά ψάρια. Τ ην κατέχουν οι Ρ ω μ α ίο ι τη ς Π άτρας. 22. Σ τ α μεσόγεια στην Α καρνανία υπάρχουν κάποιοι Ερυσιχαίοι, καθώ ς λέει ο Α πολλόδω ρος. Τ ους αναφέρει ο Αλκμάν: Ο ύτε Ερνσιχαίος, ούτε βοσκός, αλλά α πό τα ύψη των Σαρδίω ν133. Σ τη ν Α ιτω λ ία ήταν η Ώ λενος, που την αναφέρει στον Α ιτω λικό Κ ατάλογο ο Ό μη ρος. Υ πάρχουν μερικά ερείπιά της κοντά στην Π λευρώνα κάτω από τον Αράκυνθο. Υ πήρχε και η Λ υσ ιμ άχεια κοντά, εξαφανισμένη σήμερα, κοντά στη λίμνη τη λεγάμενη σήμερα Λ υσ ιμ άχεια και παλιά Ύ δρα, ανάμεσα στην Π λευρώνα και την πόλη Α ρσι νόη. Α υτή ήταν παλα ιά κώ μη που την έλεγαν Κ ω νώ πα. Την έχτισ ε η Α ρσινόη, γυναίκα και αδελφή μ αζί του δευ-

91

ΣΤΡΑΒΩΝ

καί αδελφής, ενφυώς επικείμενη πως τή τον ’Α χελώ ον διαβάσει' παραπλήσιον δε! τι και ή Πνλήνη τω Ώλένω πέπονθεν. δταν δε φή την Καλνδώνα αίπεΐάν τε και πετρήεσσαν, άπό τής χώρας δεκτε'ον είρηται γάρ οτι την χώραν δίχα διελάντες την μέν όρεινήν και έπίκτητον τή Καλνδώνι προσένειμαν, την πεδιάδα δέ τή Πλενρώνι. 23.

Ν ννι μέν ονν έκπεπάνηται και άπηγάρενκεν νπο

τών σννεχών πολέμων ή τ ’ ’Α καρνανία καί Αίτω λοί, καθάπερ καί πολλά τών άλλων εθνώ ν πλεΐστον μέντοι χρόνον σννέμειναν Αίτω λοί μετά τών ’Α καρνάνων πράς τε τους Μακεδάνας καί τους άλλονς Έλληνας, ύστατα δέ καί προς 'Ρωμαίους περί τής αυτονομίας άγωνιζάμενοι. έπεί δέ καί 'Όμηρος αυτών έπί πολν μέμνηται καί οί άλλ.οι ποιηταί τε καί σνγγραφεϊς, τά μέν εΰσήμως τε καί όμολογον μένως, τά <5’ ήττον γνωρίμως ( καθάπερ τοϋτο καί έν τοΐς ήδη λεχθεΐσι περί αυτών άποδέδεικται) , προσληπτέον καί τών παλαιοτέρων τινά τών αρχής έχάντων τάξιν ή διαπορονμένων. C.461

24. Ενθνς έπί τής

Ακαρνανίας οτι μέν αυτήν ό

Λαέρτης καί οί Κεφαλλήνες κατεκτήσαντο είρηται ήμϊν, τίνων δέ κατεχάντων πράτερον πολλοί μέν είρήκασ ιν ούχ όμολογούμενα δέ είπάντων έπιφανή δέ, απολεί πεται τις λόγος ήμΐν διαιτητικός περί αυτών, φασί γάρ τούς Ταφίους τε καί Τηλεβόας λεγομένους οικεΐν την ’Α καρνανίαν πράτερον, καί τον ηγεμόνα αντών Κέφαλον τον κατασταθέντα νπο Αμφιτρνωνος κύριον τών περί την Τάφον νήσων κνριενσαι καί ταύτης τής χώρας' έντεϋθεν δέ καί τό άπό τοϋ Λευκάτα νομιζόμενον άλμα τουτω πρώτω προσμνθενονσιν, ώς προείρηται. ό δέ ποιητής οτι μέν ήρχον οί Τάφιοι τών ’Α καρνάνων πριν

92


τέρου Π τολεμ αίου134, σε επίκαιρη θέση κοντά στη διάβαση του Α χελώ ου. Π αρόμοια μοίρα με τη ς Ωλένου είχε και η Πυλήνη. Ό τα ν ο ποιητής λέει π ω ς η Κ αλυδών είναι μέσα σε γκρεμούς και βραχώ δης135, αυτό οφείλεται στη φύση του τόπου. Ε ίπ α ήδη136 ότι χω ρ ίζο ντας τη χώ ρα στα δυο, έδω σαν την ορεινή ή Ε π ίκ τη τη στην Κ αλυδώνα, ενώ την π ε δινή χώ ρα στην Π λευρώνα. 23. Σ τ ις μέρες μας τόσο η Α καρνανία όσο και η Α ιτω λ ία ταλαιπω ρήθηκαν και εξασθένησαν από τους συνεχείς π ο λέμους, όπω ς και πολλοί ακόμη λαοί. Π ά ντω ς για μεγάλο χρονικό διάσ τημ α Α ιτω λοί και Α καρνάνες άντεξαν ενα ντίον τω ν Μ ακεδόνων και τω ν άλλων Ελλήνων, αλλά και εναντίον τω ν Ρ ω μ α ίω ν , πολεμώ ντα ς για την αυτονομία τους. Αλλά επειδή συχνά μνημονεύονται από τον Ό μη ρο, καθώ ς και από άλλους π ο ιητές και σ υγγραφ είς, πολλές φορές με σαφήνεια και κοινή συμφω νία, αλλά και μερικές φορές με εκφράσεις λίγο κατανοητές (κι αυτό έχει αποδειχθεί με τα όσα έχω ήδη αναφέρει για τις περιοχές αυτές), προσθέτω μερικά ακόμη παλαιότερα σχόλια που μας ε π ι τρέπουν να βάλουμε σε τάξη τα π ρ ά γ μ α τα ή μιλάνε για π ρ ά γ μ α τα που είναι αμφίβολα. 24. Α νέφερα ήδη 137 π ω ς ο Λ αέρτης και οι Κ εφαλλήνες κ ατέκτησαν την Α καρνανία. Π οιοι την κατοικούσαν όμω ς παλαιότερα; Π ολλοί αναφέρονται σ ’ αυτό, αλλά δεν συμ φωνούν μεταξύ τους, αν και είναι σ ημαντικές οι θέσεις τους. Σ ε μένα μένει ένας λόγος δια ιτητή στην υπόθεση. Λένε ότι π αλιά κατοικούσαν την Α καρνανία οι Τ άφ ιοι και οι Τ ηλεβόες, και ο ηγεμόνας τους, ο Κ έφαλος, που τον εγκ ατέσ τη σ ε ο Α μφ ιτρύω ν άρχοντα τω ν νησιών της Τάφου, επεκτάθηκε έως εδώ . Α πό το γεγονός αυτό προ σθέτουν τον μύθο π ω ς ο Κέφαλος π ρ ώ το ς δέχτηκε το άλμα του Λ ευκάτα — μίλησα και γ ι’ αυτό138. Ο ποιητή ς π ά λι δεν υποστηρίζει ότι, προτού έρθουν οι Κεφαλλήνες και ο Λ α-

93

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

ή τούς Κεφαλλήνας καί τον Λαε'ρτην έπελθεϊν ον λέγει, διότι δ ’ ήσαν φίλοι τοϊς Ίθακησίοις λέγει, ώ σ τ’ ή ονδ’ ολως έπήρξαν τών τόπων κ α τ ’ αυτόν, ή έκόντες παρεχώρησαν ή καί σύνοικοι έγένοντο. φαίνονται δέ καί έκ Λακεδαίμονός τινες έποικήσαι τήν ’Α καρνανίαν, οί μ ε τ ’ Ίκαρίου του Πηνελόπης πατρός- καί γάρ τούτον καί τούς άδελφονς αυτής ζώντας παραδίδωσιν ό ποιητής κατά τήν "Οδύσσειαν' “ο ΐ πατρός μέν ές οίκον άπερρίγασι νεεσθαι Ίκαρίου, ως κ ’ αυτός έεδνώσαιτο θνγατρα. ” καί περί τών αδελφών' “ήδη γάρ ρα πατήρ τε κασίγνητοί τε κέλονται Ενρνμάχω γήμασθαι.” οντε γάρ έν Λακεδαίμονι πιθανόν αυτούς οίκεΐν (ου γάρ αν ό Τηλέμαχος παρά Μενελάω κατήγετο άφιγμένος έκεϊσ ε), οΰτ’ άλλην οίκησιν παρειλήφαμεν αυτών, φασί δέ Τννδάρεων καί τον αδελφόν αυτόν τον Ίκάριον έκπεσόντας υπό Ίπποκόωντος τής οικείας έλθεϊν παρά Θέστιον τον τών Πλευρωνίων άρχοντα, καί συγκατακτήσασθαι τήν πέραν τοϋ ’Α χελώου πολλήν επί μέρεί' τον μέν ούν Τυνδάρεων έπανελθεΐν οΐκαδε γήμαντα Λήδαν τήν τοϋ Θεστίον θυγατέρα, τον δ ’ Ίκάριον έπιμεΐναι τής ’Α καρνανίας έχοντα μέρος, καί τεκνοποιήσασθαι τήν τε Πηνελόπην έκ Πολυκάστης τής Λυγαίου θνγατρός καί τούς άδελφονς αυτής, ήμεΐς μέν ούν άπεδείξαμεν έν τω καταλόγω τών νεών καί τούς Άκαρνανας καταριθμονμένονς καί μετασχόντας τής επί Ίλιον στρατείας, έν οίς κατωνομάζοντο ο ί τε τήν ακτήν οίκονντες καί έτι

94


έρτης, οι Τ άφ ιοι ηγεμόνευαν στους Α καρνάνες, αλλά μόνον ότι ήταν φίλοι με τους Ιθακήσιους, οπότε ή δεν κυβέρνησαν καθόλου τον τόπο ή, από φιλία προς αυτούς, τους παρα χώ ρησαν τον τόπο και έγιναν συγκά τοικοι. Φ αίνεται ότι και μερικοί από τη Λ ακεδαίμονα αποίκισαν την Α καρνα νία, αυτοί με τον Ικάριο, τον πα τέρ α τη ς Π ηνελόπης. Ο ποιητής μας τους παραδίδει αυτόν και τους αδελφούς της ζωντανούς ακόμη στην Ο δύσσεια: Ο ι οποίοι139 τρέμουνε να πάνε στον οίκο του Ικάρω ν που θα ζητούσε τα γαμ ήλια της κόρης του όώ ρα140. Και για τα αδέλφια της: Ή δ η ο πατέρας και τα αδέλφια της της λένε να πάρει τον Ε υρνμαχο'4'. Δεν είναι πιθανό ότι αυτοί ζούσαν στη Λ ακεδαίμονα (αν ζούσαν εκεί, τό τε ο Τ ηλέμ α χο ς δεν θα πήγαινε στον οίκο του Μενελάου φτάνοντας εκεί), ούτε έχουμε κάποια άλλη είδηση ότι έμεναν αλλού. Λένε π ω ς ο Τ υνδάρεω ς και ο αδελφός του Ικάριος, διώ χτηκ αν από την π ατρίδα τους από τον Ιπ π ο κό ω ντα . Κ ατέφ υγαν στον Θ έστιο, τον άρχο ντα τω ν Π λευρω νίω ν, και κατέκτη σ αν μ αζί του μεγάλο μέρος από τη χώ ρ α πέρα από τον Α χελώ ο , με τον όρο να τη μοιραστούν. Ο Τ υνδάρεω ς γύρισε στην π ατρίδα του και πήρε τη Λ ήδα, την κόρη του Θ εστίου, ενώ ο Ικάριος έμει νε, κ α τέχο ντα ς τμ ή μ α της Α καρνανίας και έκανε με την Π ολυκάστη, την κόρη του Λ υγαίου, την Π ηνελόπη και τα αδέλφια τη ς. Ή δ η παρουσίασα στον Κ ατάλογο τω ν π λ ο ί ω ν142 τους Α καρνάνες να συμπεριλαμβάνονται στους μ ετό χους τη ς Τ ρ ω ική ς εκσ τρατείας. Μ άλιστα ανάμεσά τους ονομάζονται οι κάτοικοι της α κ τή ς143 και αυτοί

95

ΣΤΡΑΒΩΝ

“ο ί τ ’ ήπειρον εχον ή δ ’ άντιπέραι ’ ενέμοντο. ” οντε δ ’ ή ήπειρος ’Α καρνανία ώνομάζετό πω ονθ ’ η ακτή Λενκάς. C.462 25. Έφορος δ ’ ου φησι συστρατενσαί' Άλκμέωνα γάρ τον Αμφιάρεω στρατενσαντα μετά Διομήδους και τών άλλων ’Ε πιγόνω ν και κατόρθωσαν τα τον προς Θηβαίους πόλεμον σννελθεϊν Διομήδει και τιμωρήσασθαι μετ ’ αντοϋ τους Οίνε'ως εχθρούς, παραδόντα δ ’ έκείνοις την Αιτωλίαν αυτόν εις την ’Α καρνανίαν παρελθεΐν και ταντην καταστρεφεσθαι. Αγαμέμνονα δ ’ έν τοντω τοΐς Αργείοις έπιθέμενον κρατήσαι ραδίως, τών πλείστων τοΐς περί Διομήδη συνακολουθησάντων. μικρόν ό ’ ύστερον έπιπεσονσης τής έπ ’ Ίλιον έξοδον, δείσαντα μή άπόντος αΰτοϋ κατά την στρατείαν έπανελθόντες ο ’ίκαδε οί περί τον Διομήδη ( καί γάρ άκούεσθαι μεγάλην περί αυτόν συνεστραμμένην δνναμιν) κατάσχοιεν την μάλιστα προσήκονσαν αύτοΐς άρχήν ( τον μέν γάρ Αδραστου τον δέ τοϋ πατρός είναι κληρονόμον) , ταντα δη διανοηθέντα καλεΐν αντονς έ π ί τε την τοϋ Άργους άπόληψιν καί την κοινωνίαν τοϋ πολέμου· τον μέν ονν Διομήδη πεισθέντα μετασχεΐν τής στρατείας, τον δέ Άλκμέωνα αγανακτούν τα μ,ή φροντίσαί' διά δέ τοϋτο μηδέ κοινωνήσαι τής στρατείας μόνους τους Άκαρνανας τοΐς Έλλησι· τούτοις δ ’, ώς είκός, τοΐς λόγοις έπακολονθήσαντες οί Ακαρνανες σοφίσασθαι λέγονται 'Ρω μαίους καί την αυτονομίαν παρ ’ αυτών έξανύσασθαι, λέγοντες ώς ον μετάσχοιεν μόνοι τής έπί τούς προγόνονς τούς έκείνων στρατείας■οντε γάρ έν τω Αίτωλικώ καταλόγω φράζοιντο οντε ιδία' ονδέ γάρ όλως τούνομα τοϋτ ’ έμφέροιτο έν τοΐς έπεσιν. 26. Ό μέν ονν Έφορος προ τών Τρωικών ήδη την Ακαρνανίαν υπό τω Αλκμέωνι ποιήσας, τό τε Α ργος τό

96

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I /

l

i

t

που κατοικούσαν τα μ εσόγεια καί εμεναν αντίπερα

144

.

Α κόμη δεν είχε ονομαστεί Α καρνανία η στερεά, μήτε η παραλία Λ ευκάδα. 25. Ο Έ φ ορος υποστηρίζει ότι δεν ήρθαν στην Τροία. Κ α τ’ αυτόν ο Α λκμέω ν, ο γιο ς του Α μφ ιάρεω , έκανε εκ σ τρατεία μ αζί με τον Δ ιομήδη και τους άλλους Ε π ιγό νο υ ς145 και νίκησε στον πόλεμο εναντίον τω ν Θ ηβαίω ν. Μ ετά ενώθηκε με τον Δ ιομήδη και τιμ ώ ρ η σ ε μ α ζί του τους εχθρούς του Ο ινέα, έπ ειτα τους παραχώ ρησ ε την Α ιτω λία και ο ίδιος ήρθε και ερήμωσε την Α καρνανία. Τ ότε ο Α γαμέμνω ν επιτέθη κ ε και νίκησε τους Α ργείους εύκολα, αφού οι περισσότεροι είχαν ακολουθήσει τον Δ ιομήδη. Α ργότερα, όταν του έτυχε η εκστρατεία στο Ί λ ιο 146, φο βήθηκε μ ή π ω ς λείψει, και οι σύντροφοι του Δ ιομήδη γυρί ζοντας στην π ατρίδα τους (επειδή είχε ακουστεί ότι έφερνε μ α ζί του μεγάλο στρατό) κατακτήσουν την εξουσία, που εξάλλου τους ανήκε δικ α ιω μ α τικά , αφού ο ένας147 ήταν διάδοχος του Α δραστου και ο άλλος148 του πατέρα το υ 149. Αφού τα σκέφ τηκε αυτά, τους κάλεσε να πάρουν πίσ ω το Ά ργος και να λάβουν μέρος στον πόλεμο. Ο Δ ιομήδης π είσ τη κ ε και πήρε μέρος, ενώ ο Α λκμέω ν εκνευρίστηκε και δεν δέχτη κε την πρόσκληση. Γ ι’ αυτό τον λόγο, δεν πήραν μέρος στην εκστρατεία μόνοι οι Ακαρνάνες από τους Έ λλη νες. Κ αι αυτός είναι, φυσικά, ο λόγος που οι Α καρνά νες γέλασαν τους Ρ ω μ α ίο υς κ αι εξασφάλισαν από αυτούς την αυτονομία τους. Τ ους είπαν ότι αυτοί μόνο δεν συμ με τείχα ν στην εκστρατεία εναντίον τω ν προγόνω ν τους. Γ ι’ αυτό δεν αναφέρονται στον Κ ατάλογο τω ν Α ιτω λ ώ ν150, ούτε ξεχω ρ ισ τά . Α κόμη και το όνομά τους δεν αναφέρεται καθόλου στα έπη. 26. Ο Έ φ ορος, στη συνέχεια, το π ο θετεί την Ακαρνανία υπό τον Α λκμέω να ήδη πριν από τα Τ ρ ω ικ ά . Θ εωρεί το

97

ΣΤΡΑΒΩΝ

Άμφιλοχικόν εκείνον κτίσμα άποφαίνει, και την ’Α καρ νανίαν ώνομάσθαι φησ'ιν άπό τον παιδός αυτόν Ακαρνανος, Αμφιλόχονς δέ άπό τον αδελφόν Α μ φ ιλ ό χ ο ν ώστε έκπίπτει εις τά παρά την όμηρικήν Ιστορίαν λεγάμενα. Θονκνδίδης δέ και άλλοι τον Αμφίλοχον άπό της στρατείας της Τρωικής έπανιόντα, ονκ άρεσκάμενον τοΐς έν Α ρ γεί, ταντην οίκήσαί φασι την χώραν, οι μεν κατά διαδοχήν ήκοντα της τον άδελφον δυναστείας, οί δ ’ άλλως, και ιδία μέν περι Ακαρνάνων ταντα λέγοιτ ’ αν, κοινή δ ’ όσα και τοΐς Α'ιτωλικοΐς έπιπλέκεται νυν έροΰμεν, τά ΑΙτωλικά λέγοντες έφεξής οσα προσλαβεϊν τοΐς ειρημένοις έγνωμεν. III. Τούς δέ Κουρήτας τών μέν Ακαρνασι τών δ Αίτωλοϊς προσνεμόντων, και τών μέν έκ Κρήτης τών δ ’ έξ Εύβοιας τό γένος είναι φασκόντων, επειδή και C.463 "Ομηρος αυτών μέμνηται, τά παρ ’ εκείνον πρώτον έπισκεπτέον. οίονται δ ’ αυτόν λέγειν Αίτωλούς μάλλον ή Ακαρνανας, είπερ οί Πορθαονίδαι ήσαν “ Α γριος ηδέ Μέλας, τρίτατος δ ’ ήν ίππότα Οίνενςωκεον δ ’ έν Πλενρώνι και αίπεινή Κ αλυδώ νι.” ανται δ ’ είσίν Αιτω λικαι πόλεις άμφότεραι και φέρονται έν τώ ΑΙτωλικω καταλόγω ώστε, έπεί την Πλενρώνα οίκοΰντες φαίνονται και κατ ’ αυτόν οΐ Κουρήτες, Αίτω λοι αν εΐεν. οι δ ’ άντιλέγοντες τώ τρόπω τής φράσεως παράγονται οταν φή, “Κουρήτές τ ’ έμάχοντο και Αίτω λοι μενεχάρμαι άμφι πόλιν Καλυδώνα. ” ονδέ γάρ αν κυρίως είπεν όντως “έμάχοντο Βοιωτοι και

98


Α μφ ιλοχικό Α ργος κτίσ μ α του ίδιου και λέει π ω ς η Α καρ νανία ονομάστηκε από τον γιο του, Α καρνάνα, ενώ οι Α μφ ίλοχοι ονομάστηκαν από τον αδελφό του τον Α μφίλοχο. Α υτά ισχύουν στις αντίθετες με την Ο μηρική εκδοχές. Ο Θ ουκυδίδης151 π ά ν τω ς κ α ι άλλοι λένε π ω ς ο Α μφ ίλοχος γύρισε από την Τ ρω ική εκσ τρα τεία, δυσαρεστήθηκε με γεγονότα του Ά ργους και κατοίκησε αυτή τη χώ ρα . Άλλοι λένε ότι δια δέχτη κ ε νόμιμα τον αδελφό του, άλλοι τα π α ρουσιάζουν διαφορετικά. Τόσα μπορούν να ειπωθούν ειδικά γ ια τους Α καρνάνες. Τ ώ ρ α θ ’ αναφερθώ στην ιστορία τους γενικά, καθώ ς μ πλ έκ ετα ι με την ιστορία τω ν Α ιτω λώ ν, μιλώ ντας για τους Α ιτω λούς και περιγράφ οντας όσα σκέφ τηκα να προσθέσω στα προηγούμενα. III. Ά λλοι συσχετίζουν τους Κ ουρήτες με τους Α καρνά νες κι άλλοι με τους Α ιτω λούς. Μ ερικοί τους θέλουν να κα τά γο ντα ι από την Κ ρήτη κ ι άλλοι από την Εύβοια. Τ ους αναφέρει ο Ό μ η ρο ς, επομένω ς σχολιάζω π ρ ώ τα τα δικά του. Π ιστεύουν ότι τους θεωρεί Α ιτω λούς και όχι Α καρνά νες, αν βέβαια οι γ ιο ι του Π αρθάονα ήταν Α γρ ιος και Μ ελας, τρίτος ο ιππότης Ο ινέαςI52‘ κατοικούσαν την Π λευρώ να και την απότομη Κ αλυδώ να' 53. Και οι δυο είναι πόλεις τη ς Α ιτω λ ία ς και παρουσιάζονται στον Α ιτω λικ ό Κ ατάλογο, οπότε, αφού οι Κουρήτες εμφ α νίζονται κ α τ ’ αυτόν κάτοικοι τη ς Π λευρώ νας, θα είναι Α ιτω λοί. Ο ι αντίθετοι στηρίζονται στην έκφραση Π ολεμούσαν Κ ουρήτες και σταθεροί Α ιτ ω λ ο ί γ ια την πόλη Κ αλυδώ να'5*. Υ ποστηρίζουν ότι δεν εννοούσε κ ά τι σαν «πολεμούσαν

99

ΣΤΡΑΒΩΝ

Θηβαίοι προς άλληλονς” ούδ ’ “ Άργεϊοι και Πελοποννήσιοι. ” έδείχθη ό ’ έν τοϊς έμπροσθεν ότι έστί και όμηρικόν τό έθος τοντο της φράσεως και ΰπό τών άλλων ποιητών τετριμμένον τοντο μέν ονν εναπολόγητον. εκείνοι δέ λεγέτωσαν πώς αν μη ομοεθνείς όντας μηδ ’ Αίτωλονς τονς Πλενρωνίονς έν τοϊς Αίτωλοΐς κατέλεγεν. 2.

Έφορος δέ τονς Αίτωλονς είπών έθνος είναι

μηδεπώποτε γεγενημένον νφ ’ έτέροις, άλλα πάντα τον μνημονενόμενον χρόνον μεμενηκός άπόρθητον διά τε τάς δνσχωρίας τών τόπων και διά τήν περί τον πόλεμον άσκησιν, εξ αρχής μέν φησιν άπασαν τήν χώραν Κονρήτας κατασχεΐν, άφικομένον δ ’ εξ Ή λιδος Αίτω λον τον Ένδνμίωνος καί τοϊς πολέμοις κρατούντας αυτών, τονς μέν Κονρήτας εις τήν ννν καλονμένην

Ακαρνανίαν

νποχωρησαι, τονς δ ’ Αίτωλονς σνγκατελθόντας

Έ-

πειοΐς τάς άρχαιοτάτας κτίσαι τών έν Αίτωλίφ πόλεων, δεκάτη δ ’ ύστερον γενεά τήν Ή λιν νπό Ό ξνλον τον Αΐμονος σννοικισθήναι περαιωθέντος έκ τής Αιτωλίας, παρατίθησι δέ τοντων μαρτύρια τά επιγράμματα, τό μέν έν Θέρμοις τής Αιτωλίας, οπον τάς άρχαιρεσίας ποιεΐσθαι πάτριον αντοΐς έστιν, έγκεχαραγμένον τη βάσει τής Αίτω λον είκόνος' “χώρης οίκιστήρα, παρ ’ Αλφειόν ποτε δίναις θρεφθέντα, σταδίων γείτο ν’ 'Ολυμπιάδας, Ένδνμίωνος π α ΐδ’ Α ιτω λοί τόνδ’ άνέθηκαν Αίτωλον, σφετέρας μνήμ ’ άρετής έσοραν. ” τό δ ’ έν τη άγορα τών Ή λείων έπί τώ Ό ξνλον άνδριάντι" “Αίτωλός ποτε τόνδε λιπών αντόχθονα δήμον

100


μεταξύ τους Β ο ιω το ί και Θ ηβαίοι» ούτε «Α ργείοι και Π ελοποννήσιοι». Φ άνηκε από τα προηγούμενά μου155 π ω ς είναι Ο μηρικός ο τρόπος τούτης τη ς έκφρασης και συνη θισμένος στους άλλους π οιητές. Η παρέμβαση τούτη έχει τέλος πάντω ν κάποιον λόγο. Α λλά τ ι γίνετα ι με όσους υποστηρίζουν ότι οι κάτοικοι τη ς Π λευρώ νας δεν είναι Α ίτω λοί, τη σ τιγμ ή που τους σ υ γκα τα λ έγει στον Α ιτω λ ικό Κ ατάλογο; 2. Κ ατά τον Έ φ ορο οι Α ίτω λο ί είναι λαός που π ο τέ δεν υπ ο τά χτη κ ε σε άλλους' για όσο διάσ τημ α υπάρχουν π η γές υπήρξαν απόρθητοι. Ο τό π ο ς τους ήταν δύσβατος και αυτοί ικανοί στις π ο λεμικές τέχνες. Α ναφέρει ότι στην αρχή όλη τη χώ ρα κ α τείχα ν οι Κ ουρήτες. Έ φ τα σ ε από την Ή λ ιδ α ο Α ιτω λ ό ς156, ο γ ιο ς του Ε νδυμίω να, κ αι νίκησε στον πόλεμο. Τους Κ ουρήτες έδιω ξε στη σημερινή Α καρνανία, ενώ οι Α ίτω λοί επέστρεψαν με Ε πειούς και έχτισαν τις Α ιτω λ ικές πόλεις, τις πιο αρχαίες. Α υτά συνέβησαν στη δέκατη γενεά πριν να χ τ ισ τ ε ί η Ή λ ιδ α , επ ί Ο ξύλου157, του γιου του Α ίμονα, που πέρασε εκεί από την Α ιτω λ ία . Ω ς αποδείξεις παραθέτει τα επ ιγρ ά μ μ α τα που υπάρχουν, το ένα στους Θέρμους τη ς Α ιτω λ ία ς (εκεί όπου παραδοσιακά τελούσαν τις εκλογές τω ν αρχόντω ν τους), χαραγμένο, στη βάση του αγάλμ ατος του Α ιτωλού: Της πόλης ιδρυτής, στα νερά τον Α λφ ειόν κάποτε μ εγά λω σ ε, κοντά στο στάδιο της Ο λυμπίας του Ενδυμίωνα γιος. Σ ’ αυτόν οι Α ίτ ω λ ο ί αφιέρωσαν, στον Α ιτω λό , μνημείο της αρετής του' το άλλο στην αγορά τω ν Η λείων, στον ανδριάντα του Οξύλου: Κ ά ποτε ο Α ιτω λός άφησε τούτην εδώ τη γενέτειρα

101

ΣΤΡΑΒΩΝ

κτήσατο Κονρήτιν γήν δορι πολλά κα μώ ν C.464

της δ ’ αυτής γενεάς δεκατόσπορος Αϊμονος υιός Ό ξυλος άρχαίην έκτισε τήνδε πόλιν. ” 3. Την μέν ονν συγγένειαν την προς άλλήλους τών τε Ή λείων καί τών Αίτωλών όρθώς έπισημαίνεται διά τών έπιγραμμάτων, έξομολογουμένων άμψοΐν ου τήν σ υγγέ νειαν μόνον άλλα καί τό άρχηγέτας άλλήλων είναι' δι ’ ου καλώς εξελέγχει 'ψευδομένους τους ψάσκοντας τών μέν Αίτωλών άποίκονς είναι τούς Ή λείους, μή μέντοι τών Ή λείων τούς Αίτωλονς. τήν δ ’ άνομολογ ίαν τής γραφής καί τής άποφάσεως φαίνεται τήν αυτήν έπιδεδειγμένος κάνταϋθα ήνπερ έπί τοϋ μαντείου τοϋ έν Δελφοΐς παρεστήσαμεν. είπών γάρ άπόρθητον έκ τοϋ μνημονευομένου χρόνου παντός τήν Αιτω λίαν, είπών δέ καί έξ αρχής τήν χώραν ταντην τούς Κουρήτας κατασχεϊν ώφειλε μέν τοΐς είρημένοις ακόλουθον τοϋτο έπιφέρειν, ότι οί Κουρήτες δίέμειναν έως εις αυτόν κατέχοντες τήν Αιτωλίαν γ ή ν οΰτω γάρ έμελλεν άπόρθητός τε καί ουδέποτε ε π ’ άλλοις γεγονυϊα όρθώς λεχθήσεσθαν ό δ ’ έκλαθόμενος τής ύποσχέσεως οΰ τοϋτ ’ επιφέρει άλλα τουναντίον, ώς άφικομένου έξ Ή λιδος Α ίτω λοϋ καί τοΐς πολέμοις κρατοϋντος αντών οί Κουρήτες άπήλθον εις τήν Ακαρνανίαν τ ί ονν άλλο πορθήσεως ίδιον ή τώ πολέμα) κρατηθήναι καί τήν χώραν έκλιπεΐν; τοϋτο δέ καί τό επίγραμμα μνρτνρεϊ τό παρά τοΐς Ή λείοις· ο γάρ “Α ιτω λός” φησί, “κτήσατο Κουρήτιν γήν δορι πολλά καμών. ” 4. Ίσως δή τις αν φαίη λέγειν αυτόν άπόρθητον τήν

102


και απόκτησε τη χώρα των Κ ουρητών, κατορθώνοντας πολλά ενόπλω ς, κι από την ίδια φύτρα, μ ετά δέκα γενιές, ο γιος του Α ίμονα, ο Ό ξυ λο ς , έχτισ ε τούτη την αρχαία πόλη. 3. Πολύ σω στά επισ ημ αίνεται στα επ ιγρ ά μ μ α τα η σ υγ γένεια Η λείω ν κ αι Α ιτω λώ ν. Κ αι τα δυο δεν παραδέχονται απλώ ς τη σ υγγένεια τω ν λαών αλλά και ότι οι ιδρυτές τους προέρχονταν από τον άλλο λαό. Κ αι καλώ ς ελ έγ χ ει158 για ψεύδος όσους υποστηρίζουν ότι, ενώ οι Η λείοι βεβαίω ς είναι άποικοι τω ν Α ιτω λώ ν, οι Α ιτω λοί εν τούτοις δεν είναι άποικοι τω ν Η λείω ν. Ε δώ παρουσιάζει κι ο ίδιος την ίδια διαφορά ανάμεσα στο τι γράφ ει και στο τ ι έχει προαναγγείλει με κείνη που έδειξε και στην π ερ ίπ τω σ η του μαντείου τω ν Δ ελφ ώ ν159. Αναφέρει π ω ς η Α ιτω λία ήταν απόρθητη σε όλο το ιστορικό διά σ τημ α, καθώ ς και ότι στην αρχή της ιστορίας την κατέλαβαν οι Κουρήτες. Ό φ ειλε, λοιπόν, να συνεχίσει κ α τ’ ακολουθίαν λέγοντας ότι οι Κουρήτες έω ς τα χρόνια του ήταν κάτοικοι τη ς Α ιτω λ ία ς. Τ ότε θα ήταν σω στή η δήλωση π ω ς όντω ς η χώ ρα παρέμεινε απόρθητη και δεν υ π ο τά χτη κ ε σε άλλους. Π α ρ ’ όλα αυτά, ξεχνάει τ ι υποσχέθηκε και ό χι μόνο δεν προσθέτει τέτοια π ρόταση , αλλά την αντίθετη τελείω ς, ότι τά χ α ήρθε ο Α ιτω λός από την Ή λ ιδ α και, αφού νίκησε σε πόλεμο, οι Κουρήτες αποσύρθηκαν στην Α καρνανία. Υ πάρχει άλλο χαρακτηρισ τικό που να δείχνει πόρθηση παραπάνω α π ’ ό,τι η ή ττα σε πόλεμο και εγκατάλειψ η τη ς πατρίδας; Α κόμη και το ίδιο το επ ίγρ α μ μ α που βρίσκεται στην Η λεία είναι απόδειξη, αφού κ α τ’ αυτό ο Α ιτω λός απόκτησε τη γη των Κουρητώ ν, κατορθώνοντας πολλά ενόπλως. 4. Κ άποιος τώ ρ α ίσω ς βγει και π ει π ω ς εννοεί την

103

ΣΤΡΑΒΩΝ

Αιτωλίαν ά φ ’ ον τοννομα τοϋτ’ έσχε μετά την Αίτω λοϋ παρουσίαν άλλ ’ άφήρηται και τούτου τοϋ νοήματος τον λόγον, φήσας έν τοΐς έφεξης το μέν πλεΐστον τον λαοϋ τοϋ διαμένοντος έν τοΐς Αίτω λοΐς τοϋτο είναι τό τών Έπειών λέγων, σνμμιχθέντων δ ’ αντοΐς ύστερον Α ίολέων τών άμα Βοιωτοΐς έκ θετταλίας άναστάντων κοινή μετά τούτων την χώραν κατασχεΐν. άρ ’ ούν εστι πιστόν χωρίς πολέμου την άλλοτρίαν έπελθόντας σνγκατανείμασθαι τοΐς έχονσι μηδέν δεομένοις κοινωνίας τοιαύτης; η τοϋτο μέν ου πιστόν, τό δέ κρατουμένοις τοΐς όπλοις έ π ’ ΐσοις σνμβηναι πιστόν; τ ί ούν άλλο πόρθησις η τό κρατεΐσθαι τοΐς όπλοις; και Απολλόδωρος ό ’ είρηκεν έκ τής Βοιωτίας άπελθόντας Ύαντας ίστορεΐσθαι και έποίκους τοΐς Αίτωλοΐς γενομένους' ό δ ’ ώσπερ κατωρθωκώς έπιλέγει διότι ταϋτα και τά τοιαϋτα διακριβονν είώθαμεν, όταν fj τι τών πραγμάτων ή παντελώς άπορούμενον ή ψευδή δόξαν έχον. C.465

5. Τοιοντος δ ’ ών Έφορος ετέρων όμως κρείττων έ σ τ ι και αυτός ό έσπονδασμένως ούτως έπαινέσας αυτόν Πολύβιος καί φήσας περί τών Ελληνικών καλώς μέν Ενδοξον, κάλλιστα δ ’ Έφορον έξηγεΐσθαι περί κτίσεων, ~

/

ϊ

~

συγγενειών, μεταναστασεων, αρχηγετών,

ίί t

~

ο

>99

ημείς οε

φησί “τά νϋν όντα δηλώσομεν καί περί θέσεως τόπων καί διαστημάτων τοϋτο γάρ έστιν οίκειότατον χωρογρα φία. ” άλλά μην σύ γε , ώ Π ολύβιε, ό τάς λαοδογματικάς αποφάσεις περί τών διαστημάτων ε ’ισάγων ούκ έν τοΐς έξω της Ελλάδος μόνον, άλλά καί έν τοΐς Έλληνικοΐς, καί διδοΐς εύθύνας τάς μέν ΙΙοσειδωνίω τάς δ ’ Άρτεμιδώρω τάς δ ’ άλλοις πλείοσι. καί ημΐν ούν συγγνώμην

104


Α ιτω λ ία απόρθητη αφότου απ έκτη σ ε το όνομα Α ιτω λ ία , μετά την άφιξη του Α ιτω λού. Ο ίδιος π ά ν τω ς αφαιρεί κι από το επιχείρημ α τούτο τη σημασία του, προσθέτοντας ότι ο λαός τω ν Ε π ειώ ν αποτελούσε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού τη ς Α ιτω λ ία ς κι ανακατεύτηκαν έπειτα μ αζί με τους Α ιολείς, από εκείνους που μ αζί με τους Β οιω τούς έφυγαν από τη Θ εσσαλία και κατοίκησαν τη χώ ρα . Α λλά π ώ ς να γίνει πισ τευ τό ότι χ ω ρ ίς πόλεμο ήρθαν σε ξένη χώ ρα και μοιράσανε τη γη της με τους κ ατέχοντες, που βέβαια δεν είχαν καμ ιά όρεξη να τη μοι ραστούν; Ή π ά λι, αφού αυτό είναι απ ίσ τευτο , π ώ ς να πιστέψ ουμε ότι αυτοί που νικήθηκαν σε πόλεμο είχαν ισοπολιτεία με τους νικητές; Τ ι άλλο, εξάλλου, είναι η πόρθη ση πάρεξ επικράτηση διά τω ν όπλω ν; Ο Α πολλόδω ρος επίσης γράφ ει π ω ς αναφέρεται ότι οι Ύ α ντες, φεύγοντας από τη Β ο ιω τία , κατοίκησαν ανάμεσα στους Α ιτω λούς. Αλλά ο Έ φ ορος, σαν να κατόρθω σε κ ά τι σπουδαίο, επιλέ γ ει π ω ς κατά τη θέλησή μου εξακριβώ σαμε τα ζητήματα, ακόμη κι αν επράκειτο για αμφίβολα θέματα ή τα θεωρού σαν ψευδή! 5. Τ έτοιος είναι ο Έ φορος! Κ ι όμω ς είναι καλύτερος από κάποιους άλλους. Α κόμη κι ο ίδιος ο Π ολύβιος160, που τον παινεύει τόσο πολύ και λέει π ω ς από τις Ελληνικές ιστο ρίες του Ε υδόξου161 είναι καλή, αλλά του Εφόρου άριστη σε θέματα κτίσεω ν πόλεω ν, συγγενειώ ν, μεταναστεύσεω ν και σειράς α ρ χη γώ ν, προσθέτει: κι εγώ θα δείξω τα πράγματα οπως είναι, τάσο στην τοπογραφία οσο και στις αποστάσεις. Α υτή, εξάλλου, είναι η δουλειά της Χω ρογραφίας. Αλλά, Π ολύβιε, εσύ που έχεις εισάγει τη λαϊκή π επ ο ίθη σ η 162 σ χε τικά με τις γεω γρ α φ ικ ές αποστάσεις όχι μόνο έξω από την Ελλάδα αλλά και μέσα στην Ε λλάδα, αποδίδεις ευθύνες άλλοτε στον Π οσ ειδώ νιο163 κι άλλοτε στον Α ρτεμίδω ρο, για να μην π ω τ ι λες γ ια τους υπόλοιπους. Έ χ ω κι εγώ ,

105

ΣΤΡΑΒΩΝ

έχειν καί ον δνσχεραίνειν δ ει παρά τών τοιοντων μεταφέρονσι τήν πολλήν ιστορίαν εάν τι πταίωμεν, άλλ ’ άγαπαν εάν τά πλείω τών είρημένων έτε'ροις άμεινον λέγω μεν ή τά παραλειφθέντα κατ ’ άγνοιαν προστιθώμεν. 6.

Π ερί δέ Κονρήτων ετι και τοιαϋτα λέγεται, τά

μέν έγγντέρω οντα της περι Αιτωλών καί Ακαρνάνων ιστορίας τά δ ’ άπωτέρω· έγγντέρω μέν τά τοιαντα οΐα προείρηται, o r ι τήν χώραν ή ννν Α ιτω λία καλείται Κονρήτες ώκονν, έλθάντες δ ’ οί Αιτω λοί μετά Αίτω λον τοντονς έξέβαλον εις τήν

Ακαρνανίαν καί έτι τά

τοιαντα, ότι τήν Πλενρωνίαν υπό Κουρητών οικουμένην καί Κουρήτιν προσαγορευομένην Αίολεΐς έπελθάντες άφείλοντο, τους δέ κατέχοντας έξέβαλον.

Αρχέμαχος

δ ’ ό Εύβοεύς φησι τονς Κουρήτας έν Χαλκίδι σννοικησαι, συνεχώς δέ περί τον Αηλάντον πεδίον πολεμονντας, έπειδή οί πολέμιοι τής κόμης έδράττοντο της έμπροσθεν καί κατέσπων αντονς, όπισθεν κομώντας γενέσθαι, τά δ ’ έμπροσθεν κείρεσθαΓ διό καί Κουρήτας άπο της κονρας κληθηναι· μετοικήσαι δ ’ εις τήν Αιτωλίαν, καί κατασχόντας τά περί Πλενρώνα χωρία τονς πέραν οίκονντας τον Αχελώ ον διά τό άκονρονς φνλάττειν τάς κεφαλάς Ακαρνανας καλέσαί' ένιοι δ ’ άπο ήρωος τοννομα σχεΐν έκάτερον τό φ νλο ν οί δ ’ άπο τον όρονς τον Κονρίον τονς Κουρήτας ονομασθηναι τοϋ νπερκειμένου τής Πλενρώ νος, είναι τε φϋλόν τι Αΐτωλικόν τοϋτο, ώς Ό φιεΐς καί Αγραίονς καί Εϋρντάνας καί άλλα πλείω. ώς δ ’ είρηται, τής Αιτωλίας δίχα διηρημένης τά μέν περί Καλυδώνα τον Οίνέα έχειν φασί, τής δέ ΓΙλευρωνίας μέρος μέν τι καί τονς Πορθαονίδας έχειν τονς περί τον Αγριον, είπερ

106


λοιπόν, τα πεινά δικαίω μ α, που δεν προκαλεί π ροβλήματα, να κάνω κάποια λάθη ενώ αντλώ από αυτούς τους σ υγγρ α φείς το περισσότερο ιστορικό μου υλικό και θα ’πρεπε να είμαι ευχαριστημένος αν τα περισσότερα που παίρνω από αυτούς τα διαμορφώνω με καλύτερο τρόπο. Κ αλύτερα αυτό παρά να λέω π ρ ά γ μ α τα που τα προσθέτω από άγνοια. 6. Γ ια τους Κουρήτες αναφέρονται επίσης κι άλλα. Μ ε ρικά βρίσκονται κοντά στην ιστορία τω ν Α ίτω λώ ν κ α ι τω ν Α καρνάνων, μερικά όχι. Τ α σ χετικ ά με την Α ιτω λ ία είναι παρόμοια με όσα ανέφερα ήδη: Τ η χώ ρ α που λέγετα ι σή μερα Α ιτω λία την κατοικούσαν οι Κ ουρήτες, όταν όμω ς ήρθαν οι Α ίτω λ ο ί με αρχηγό τον Α ιτω λ ό , τους έδιωξαν στην Α καρνανία. Ε π ίσ η ς οι Κ ουρήτες κατοικούσαν την Πλευρω νία, που την έλεγαν και Κ ουρήτι, οπότε ήρθαν οι Α ιολείς, την κατέκτησαν και έδιω ξαν τους κατοίκους. Ο Α ρ χέμ α χ ο ς164 από την Ε ύβοια λέει π ω ς οι Κ ουρήτες ήρθαν και έμειναν στη Χ αλκίδα και πολεμούσαν συνεχώ ς γ ια το Λ ήλαντο Π εδίο. Ο ι εχθροί τους αρπάζανε από τα μ π ρ ο σ τι νά μαλλιά και τους σκότω ναν, οπότε αυτοί άφηναν μακριά τα μαλλιά τους πίσ ω κ αι έκοβαν κοντά τα μπροστινά. Ο νομάστηκαν Κ ουρήτες δηλαδή από το χτένισ μ α, την «κουρά» τους. Μ ετά ήρθαν στην Α ιτω λ ία , έμειναν στα μέρη τη ς Π λευρώ νας και έλεγαν τους κατοίκους πέρα από τον Α χελώ ο Α καρνάνες, επειδή άφηναν τα μαλλιά τους ακούρευτα. Μ ερικοί π ά λι λένε π ω ς καθένας από τους δυο λαούς ονομάστηκε έτσι από κάποιον ήρωα. Α λλοι π ω ς οι Κουρήτες ονομάστηκαν από το όρος Κούριο, που βρίσκεται πάνω από την Π λευρώ να, και ήταν γένος Α ιτω λικ ό , καθώ ς οι Ο φιείς, οι Α γραίοι, οι Ευρυτάνες κ ι άλλα πολλά. Ό π ω ς ήδη ανέφερα165, όταν η Α ιτω λία ήταν χω ρισμένη σ τα δύο, λένε ότι ο Ο ινέας κ α τείχε την περιοχή τη ς Κ αλυδώ νας, ενώ μέρος από τη χώ ρα τη ς Π λευρώ νας ήταν στην κατοχή τω ν γιω ν του Π ορθάονα, που ήταν υπήκοοι του Α γρίου, εφ’ όσον

ΣΤΡΑΒΩΝ

C.466

“φκεον έν Π λενρώνι και αίπεινή Καλνδώνι. ” έπικρατεΐν μέντοι Θέστιον τής Πλενρωνίας, τον πενθερον τοϋ Ο'ινέως Αλθαίας δέ πατέρα, ηγούμενον τών Κ ουρητώ ν πολέμου δ ’ έμπεσόντος τοΐς Θεστιάδαις πρός Οινέα και Μελέαγρον, ώς μέν ο ποιητής “άμφί σνός κεφαλή και δέρματι” κατά την περι τοϋ κάπρον μυθολογίαν, ώς δέ τό είκός περι μέρος τής χώρας, οντω δη λέγεται' “Κουρήτές τ ’ έμάχοντο και Α ίτω λοι μενεχάρμαι.” ταντα μέν τά έγγυτέρω. 7.

Τά δ ’ άπωτέρω τής νποθέσεως ταντης, άλλως δέ

διά την ομωνυμίαν εις ταντόν υπό τών ιστορικών αγόμενα, άπερ Κουρητικά μέν καί περί Κουρήτων λέγεται, ομοίως ώσπερ καί τά περί τών την Αιτωλίαν καί την Ακαρνανίαν οίκησάντων, έκείνων μέν διαφέρει, έοικε δέ μάλλον τώ περί Σατνρων καί Σειληνών καί Βακχών καί Τιτνρων λόγω' τοιοντους γάρ τινας δαίμο νας η προπόλονς θεών τους Κονρήτάς φασιν οί παραδόντες τά Κρητικά καί τά Φρυγία, ίερονργίαις τισίν έμπεπλεγμένα ταΐς μέν μυστικαΐς ταΐς δ ’ άλλαις π ερί τε την τοϋ Α ιός παιδοτροφίαν την έν Κρήτη καί τούς τής μητρός τών θεών όργιασμούς έν τή Φρυγία καί τοΐς περί την Ίδην την Τρωικήν τόποις. τοσαντη δ ’ έστιν έν τοΐς λόγοις τοντοις ποικιλία, τών μέν τους αυτούς τοΐς Κουρήσι τούς Κορνβαντας καί Κάβειρους καί Ίδαίους Δακτύλους καί Τελχΐνας άποφαινόντων, τών δέ συγγε-

108


ζούσανε στην Π λευρώ να και στην απότομη Κ αλνδώ να'66. Σ τη χώ ρ α τη ς Π λευρώνας επικρά τησ ε ο Θ έστιος, πεθερός του Ο ινέα, π α τέρ α ς τη ς Α λθαίας, ηγεμόνας τω ν Κουρη τώ ν. Ξ έσπασε πόλεμος ανάμεσα στους απογόνους του Θεστίου και στον Οινέα και τον Μ ελέαγρο. Ο π ο ιη τή ς λέει ότι ξέσπασε για ε'να κεφάλι και μια δορά αγριογούρουνου'61, σύμφωνα με την αρχαία παράδοση γ ια τον κ ά π ρ ο 168. Σ τη ν π ρ α γ μ α τικ ό τη τα υπήρχε διεκδίκηση ενός τμ ή μ α το ς της χώ ρα ς. Τ ό τε λοιπόν πολέμησαν Κουρήτες μ ε σταθερούς Α ιτω λούς1*9. Α υτά τα ιστορικά σ τοιχεία γ ια τους Κ ουρήτες σ χετίζοντα ι με τους Α ιτω λούς. 7. Τ α σ τοιχεία π ά λι που δεν σ χετίζο ντα ι πολύ με το αντικείμενό μας τα υτίζο ντα ι κατά λάθος με τα ιστορικά σ τοιχεία, επειδή υ πάρχει μάλλον ταύτισ η ονομάτων. Ε ν νοώ τις μυθοπλασίες, που, αν και λέγονται Ιστορία Κουρήτω ν ή Κ ουρητικά, σαν να ήταν ιστορία τω ν Κ ουρήτων που έζησαν στην Α ιτω λ ία και την Α καρνανία, είναι στην ουσία ανάλογες με τις μυθοπλασίες περί Σ ατύ ρω ν, Σ ειληνώ ν, Β ακχώ ν και Τ ιτύρω ν. Α υτοί που μας παρέδω σαν τις αρ χαίες παραδόσεις τω ν Φ ρυγώ ν και τω ν Κ ρητώ ν θεωρούν τους Κ ουρήτες πνεύμα τα ή βοηθούς τω ν θεών. Ά λλοτε εμφανίζονται μ πλεγμένοι σε μερικές μυστικές ιερουργίες κι άλλοτε σ υσ χετίζονται με το μ εγάλω μ α του Δ ία, όταν ήταν μω ρό, στην Κ ρήτη170. Α κόμη, με τις οργιαστικές τελετές στη Φ ρυγία προς τιμ ή τη ς Μ ητέρας τω ν θεώ ν171, καθώ ς και στην Ί δ η τη ς Τ ρω άδας γ η ς. Η ποικιλία τω ν αφηγήσεω ν είναι τόσο μικρή, ώ σ τε, ενώ μερικοί ταυτίζουν τους Κ ουρήτες με τους Κ ορύβαντες, τους Κ άβειρους, τους Ιδαίους Δ ακτύλους και τους Τ ελχίνες, μερικοί τους θεωρούν

109

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

νεΐς άλλήλων καί μικράς τινας αντών προς άλ/.ηλονς διαφοράς διαατελλομένων, ώς δέ τύπω είπεΐν και κατά τό πλέον, άπαντας ένθονσιαστικούς τινας και βακχικούς και ένοπλίω κινήσει μετά θόρυβόν και ψόφον και κυμβάλων και τνμπάνων καί όπλων, έτι ό ’ ανλοϋ καί βοής εκπλήττοντας κατά τάς ιερουργίας έν σχήματι διακόνων, ώστε καί τά ιερά τρόπον τινά κοινοποιεΐσθαι ταϋτά τε καί τών Σαμοθρφκων καί τά έν Λήμνω καί άλλα πλείω διά τό τους προπόλους λέγεσθαι τους αυτούς, έστι μέν ονν θεολογικός πας ο τοιοντος τρόπος τής έπισκέψεως καί ουκ άλλότριος τής τοϋ φιλοσόφου θε ωρίας. 8.

Έ πεί δέ δι ’ ομωνυμίαν τών Κονρήτων καί οί

ιστορικοί σννήγαγον εις έν τά άνόμοια, ονδ’ αν αντός όκνήσαιμ ’ αν είπεϊν περί αντών έπί πλέον έν παραβάσει, προσθείς τον οίκεϊον τή ιστορία φνσικόν λόγον, καίτοι τινές καί συνοικειοϋν βούλονται ταΰτ ’ έκείνοις, καί τυχόν ίσως έχονταί τίνος πιθανοϋ· θηλνστολοϋντας γάρ ώς αί κόραι τοννομα σχεϊν τοϋτο τούς περί τήν Αιτωλίαν φ α σ ίν είναι γάρ κα ί τινα τοιοϋτον ζήλον έν τοΐς Έλλησι, καί Ίάονας έλκεχίτωνας είρήσθαι, καί τούς περί C.467 Λεωνίδαν κτενιζομένονς, ο τ ’ έξήεσαν εις τήν μάχην, καταφρονηθήναι λέγονσιν νπο τών Περσών, έν δέ τή μάχη θανμασθήναι. απλώς δ ’ ή περί τάς κόμας φιλοτεχνία σννέστηκε π ερί τε θρέψιν καί κονράν τριχός, άμφω δέ κόραις καί κόροις έστίν οικεία, ώστε πλεοναχώς τό έτνμολογεϊν τούς Κουρήτας έν εύπορα) κεΐται. είκός δέ καί τήν ένόπλιον όρχησιν υπό τών ήσκημένων

110


συγγενείς μεταξύ τους και τους διαφοροποιούν αντιδιαστέλλοντας μικρές μεταξύ τους διαφορές. Μ ιλώ ντας γενικά και π ερ ιλη π τικ ά , τους εμφανίζουν όλους να κ ατέχο νται από ιερό ενθουσιασμό, ν’ ακολουθούν τη μανία του Β άκχου κ αι, λειτουργώ ντας σ τις ιερές τελετές ω ς διάκονοι, να ε μπνέουν τρόμο με πολεμικούς χορούς, γεμ ά το υς θόρυβο, κρότους, κύμβαλα, τύμ π ανα και κ λ α γγή όπλω ν, αλλά και ήχους αυλού και μ εγάλες κραυγές. Ε π ο μ ένω ς αυτές οι τ ε λετές θεωρήθηκαν ότι είχαν κοινή κ α τα γ ω γ ή , τόσο αυτές στη Σ αμοθράκη όσο και αυτές στη Λ ήμνο αλλά και σε άλλα μέρη, επειδή σε όλες χρησ ιμ οποιούνται με το ίδιο όνομα οι διάκονοι. Π ά ντω ς κάθε έρευνα αυτού του είδους είναι θεολογική και δεν είναι ξένη με τη θεωρία τη ς φιλοσοφίας. 8. Κ αθώ ς οι ιστορικοί, εξαιτία ς τη ς τα ύτισ ης του ονό ματος τω ν Κ ουρητώ ν με όλους, τοποθέτησ αν ανόμοια π ρ ά γ μ α τα σε ένα, εγώ δεν θα διστάσω να μιλήσω εκτενώ ς γ ι ’ αυτά τα θέματα σε ένα είδος παρέκβασ ης, προσδιορί ζοντας με ιστορικό τρόπο τα χα ρ α κ τη ρ ισ τικά τους. Μ ερι κοί ιστορικοί θέλουν να συσχετίζουν τα χαρ ακ τηρ ισ τικά τους κι ίσω ς να έχουν κάποιο δίκιο. Λ ένε γ ια παρ άδειγμ α π ω ς οι Κ ουρήτες τη ς Α ιτω λ ία ς πήραν το όνομα, επειδή ντύνονται σαν «κόρες», φορώ ντας δηλαδή γυναικεία ρού χ α . Προσθέτουν ότι υπήρχε τέτο ια συνήθεια ανάμεσα στους Έ λ λ η νες’ οι Ί ω ν ε ς ονομάστηκαν «ντυμένοι με μακρείς χ ι τώ νες» 172 και οι π ολεμισ τές του Λ εω νίδα «έφτιαχναν τα μαλλιά το υ ς» 173, όταν ετοιμάζονταν γ ια τη μ άχη, και μ ά λιστα περιφρονήθηκαν από τους Π έρσες, ενώ βέβαια στη μ άχη τους θαύμασαν. Γ ενικά, η τέχνη τη ς φροντίδας τω ν μαλλιών συνίσταται τόσο στο μ εγάλω μ ά τους και στην κόμμω ση και είναι αγαπημένη ενασχόληση αγοριώ ν και κοριτσιώ ν. Υ πάρχουν επομένω ς πολλοί τρόποι να ετυμο λογηθεί η λέξη «Κ ουρήτες». Εύλογο επίσης είναι π ω ς ο χορός με όπλα άρχισε π ρ ώ τα από αυτούς που φρόντιζαν τα

111

*

ΣΤΡΑΒΩΝ

ούτω περι κόμην και στολήν πρώτον είσαχθεϊσαν, εκεί νων Κουρητών καλούμενων, παρασχεΐν πρόφασιν και τοΐς στρατιωτικωτέροις ετέρων και τον βίον ένόπλιον έχουαιν, ώσθ ’ όμωνύμως και αυτούς Κουρήτας λεχθήναι, τούς εν Εύβοια λέγω και Α ιτω λία και Ακαρνανία, και Ό μηρος δέ τούς νέους στρατιώτας οΰτω προσηγόρενσε' “κρινάμενος κουρήτας άριστήας Παναχαιών, δώρα θοης παρά νηός ένεγκεϊν, όσα ’ Α χιλήι χθιζοί νπέστημεν” και πόλιν, “δώρα φέρον κουρήτες Αχαιοί. ” περι μέν ούν της τών Κουρητών ετυμολογίας ταντα. ή δέ ένόπλιος όρχησις στρατιωτική, και ή πυρρίχη δηλοϊκαι ό ΙΙύρριχος, όν φασιν εΰρετήν είναι τής τοιαύτης άσκήσεως τών νέων, και τά στρατιωτικά. 9.

Τό δ ’ εις εν συμφέρεσθαι τά τοσαντα ονόματα και

τήν ένονσαν θεολογίαν έν τη περι αυτών ιστορία νυν έπισκεπτέον. κοινόν δη τοϋτο και τών Ελλήνων και τών βαρβάρων έστι τό τάς ίεροποιίας μετά άνέσεως έορταστικής ποιεΐσθαι, τάς μέν σύν ένθουσιασμώ τάς δέ χωρίς, και τάς μέν μετά μουσικής τάς δέ μή, και τάς μέν μυστικώς τάς δέ έν φανερώ· και τοϋΟ ’ ή φύσις ούτως υπαγορεύει, ή τε γάρ άνεσις τον νοϋν άπάγει άπό τών άνθρωπικών άσχολημάτων, τον δέ όντως νοϋν τρέπει πρός τό θειον ό τε ενθουσιασμός έπίπνευσίν τινα θείαν έχειν δοκεϊ και τώ μαντικώ γένει πλη σιά ζειν ή τε κρύψις

112


μαλλιά και τη στολή τους ( γ ι’ αυτό τους είπαν και Κου ρήτες) και ο χορός έδωσε αφορμή κ α ι σε άλλους, πιο πολε μικούς ανθρώπους, που περνούσαν ενόπλω ς τη ζω ή τους, να τον χορεύουν, οπότε τους είπαν κ ι αυτούς Κ ουρήτες. Εννοώ εκείνους που συναντήσαμε στην Ε ύβοια, στην Α ι τω λία κ αι στην Α καρνανία. Α κόμη κ αι ο Ό μ η ρο ς έτσι αποκάλεσε τους νέους σ τρατιώ τες: Δ ιάλεξε τονς άριστονς κουρήτες απ ’ όλους τονς Α χαιούς, φέρε τα δώρα α πό το τα χύ καράβι, όσα στον Α χ ιλλέα χτες νποσχεθήκαμε'14' και πάλι: Φέραν τα δώρα κουρήτες Α χ α ιο ί |75. Α υτά γ ια την ετυμολογία του ονόματος Κ ουρήτες. Ο χορός τώ ρα με όπλα είναι σ τρ α τιω τικ ό ς. Το δείχνει τόσο η πυρρίχη όσο και ο Π ύρριχος, που αναφέρεται ως ο δημιουργός αυτής τη ς άσκησης τω ν νέων. Τ ο αναφέρουν επίσης οι π ρ α γμ α τείες π ερ ί πολέμου. 9. Θα εξετάσω τώ ρα π ώ ς κ αι γ ίν ετα ι τόσο πολλά ονό μ ατα να χρησ ιμ οποιούνται για το ίδιο π ρ ά γ μ α , καθώ ς και το θεολογικό υπόβαθρό τους. Ε ίναι κοινό χαρακτηριστικό Ελλήνων και βαρβάρων να τελούν τις ιερουργίες τους σε συνδυασμό με την ξενοιασιά ενός πανηγυριού, άλλοτε με ένα είδος θεϊκής καταλήψ ιας, κ ι άλλοτε όχι, άλλοτε μετά μουσικής κι άλλοτε όχι. Α λλες π ά λι είναι μυσ τικές, άλλες φανερές. Η ίδια η φύση επιβάλλει τέτο ιες διαφοροποιήσεις. Η ξενοιασιά απομακρύνει το μυαλό από τις ανθρώπινες ενασχολήσεις και οδηγεί τη βαθύτερη σκέψη προς το θείο. Η ιερή καταλήψ ια π ά λ ι φαίνεται ότι π ροέρχεται από θεϊκή έκσταση κ α ι σ χ ε τίζ ετα ι με τη μαντική. Η εκτέλεση κρυφά

113

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

ή μυστική τών Ιερών σεμνοποιεΓ τό θειον, μιμούμενη τήν φνσιν αύτοϋ φενγουσαν ημών τήν αΐσθησιν ή τε μουσική π ερ ί τε δρχησιν ονσα και ρυθμόν και μέλος ηδονή τε άμα και καλλιτεχνία προς τό θειον ήμας συνάπτει κατά τοιαύτην αιτίαν, ευ μέν γάρ είρηται και τοντο, τους άνθρώπονς τότε μάλιστα μιμεΐσθαι τονς θεούς όταν εύεργετώ σιν άμεινον δ ’ άν λέγοι τις, όταν εύδαιμονώσ ι' τοιοϋτον δέ τό χαίρειν και τό έορτάζειν και τό φιλοσοφεϊν και μουσικής άπτεσθαι- μή γάρ ε ΐ τις έκπτωσις προς τό χείρον γεγένηται, τών μουσικών εις C.468 ήδυπαθείας

τρεπόντων τάς τέχνας έν τοϊς συμποσίοις και

θνμέλαις και σκηναϊς και άλλοις τοιούτοις, διαβαλλέσθω τό πράγμα, ά λλ ’ ή φύσις ή τών παιδενμάτων έξεταζέσθω τήν αρχήν ένθένδε έχονσα. 10.

Και διά τοντο μουσικήν έκάλεσε Πλάτων και ετι

πρότερον οί Πυθαγόρειοι τήν φιλοσοφίαν, και καθ’ αρμονίαν τον κόσμον σννεστάναι φασί, πάν τό μουσικόν είδος θεών έργον νπολαμβάνοντες. οΰτω δέ και αί Μοϋσαι θεαι και ’Α πόλλων Μουσηγέτης και ή ποιητική πάσα υμνητική, ωσαύτως δέ και τήν τών ηθών κατα σκευήν τή μουσική προσνέμουσιν, ώς πάν τό έπανορθωτικόν τοϋ νοϋ τοϊς θεοϊς έγγύς ον. οί μέν ούν Έλληνες οί πλεΐστοι τώ Διονύσω προσέθεσαν και τώ Άπόλλωνι καί τή Εκάτη και ταϊς Μούσαις και Δήμητρι, νή Δία, τό όργιαστικόν πάν καί τό βακχικόν καί τό χορικόν καί τό περί τάς τελετάς μυστικόν, Ίακχόν τε καί τον Διόννσον καλοϋσι καί τον αρχηγέτην τών μυστηρίων, τής Δήμη τρας δαίμονα· δενδροφορίαι τε καί χορεϊαι καί τελεταί κοιναί τών θεών ε ’ισι τούτω ν αί δέ Μοϋσαι καί ο ’Α πόλλων αί μέν τών χορών προεστάσιν ό δέ καί τούτων καί τών κατά μαντικήν πρόπολοι δέ τών Μουσών οί

114


τω ν ιεροτελεστιώ ν κάνει το θείο πιο σεμνό, επειδή μ ιμ είτα ι τη φύση του θείου, που είναι να μην έρχετα ι σε επαφή με τ ις αισθήσεις μας. Η μουσική τώ ρ α , τα σ χετικ ά με τον χορό, τον ρυθμό κ αι τη μελω δία μας φέρνουν κοντά στο θείο, με την ευχαρίστηση και την τέχνη γ ια την εξής αιτία: Έ χ ε ι ειπ ω θεί σω σ τά π ω ς οι άνθρω ποι ακολουθούν τους θεούς, όταν αυτοί κάνουν το καλό. Α κόμη καλύτερα, τους ακολουθούν, όταν είναι ευτυχείς. Κ αι η ευτυχία είναι η χαρά, η γιορτή, η φιλοσοφία, η ενασχόληση με τη μουσι κή. Αν γίνετα ι τώ ρ α κατάχρησ η και π τώ σ η προς το χ ε ι ρότερο, επειδή οι μουσικοί τρέπουν την τέχνη τους στην ηδυπάθεια στα συμπόσια, στην ορχήστρα, στη σκηνή και στα παρομοια, δεν π ρ έπ ει να συκοφαντηθεί όλη η μουσική. Π ρεπει απεναντίας να εξετάσουμε τη φύση του εκπαιδευ τικού μας συστήματος, αφού σ τη ρ ίζετα ι στη μουσική. 10. Γ ι’ αυτό ο Π λά τω ν και παλαιότερα οι Π υθαγόρειοι είπαν τη φιλοσοφία μουσική176. Ο κόσμος πλάσ τηκε με αρμονία και κάθε μουσική είναι έργο θεών. Έ τ σ ι, οι Μού σες είναι θεές, ο Α πόλλω ν είναι Μ ουσηγέτης και το σύνολο της ποίησης ένας ύμνος στους θεούς. Ε π ίσ η ς αποδίδουν στη μουσική τη διαμόρφωση τω ν ηθώ ν, αφού καθετί που καλυτερεύει το μυαλό προέρχεται από τους θεούς. Ο ι π ε ρισσότεροι Έ λλη νες πρόσθεσαν στον Διόνυσο, τον Α πόλ λωνα, την Ε κ ά τη , τις Μ ούσες και κυρίω ς στη Δ ήμητρα καθετί σχετικό με τελετές οργιασ τικές, β ακχικές και χ ο ρικές, καθώ ς και με τα απόκρυφα θέμα τα. Δίνουν το όνομα Ί α κ χ ο ς όχι μόνο στον Διόνυσο, αλλά και στον αρχιερέα τω ν μυστηρίω ν, που είναι το πνεύμα της Δ ή μ η τρ α ς177. Κοινά στοιχεία στη λατρεία αυτώ ν τω ν θεών είναι να κουβαλούν κλαδιά δέντρων σε παρέλαση, οι ομαδικοί χο ροί κ αι η μ υσ τικ ό τη τα τω ν τελετώ ν. Ο ι Μούσες και ο Α πόλλω ν π ά λι, οι μεν είναι επικεφ αλής στα χορικά, ενώ ο άλλος κ αι σ τα χορικά και στη μαντική. Διάκονοι τω ν

115

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

πεπαιδευμένοι πάντες, και ιδίως οί μουσικοί, τον δ ’ Απόλλωνος ούτοί τε και ο ί περι μαντικήν, Δήμητρας δε ο ί τε μνσται και δαδούχοι και ίεροφάνται, Διονύσου δέ Σ ειληνοί τε και Σάτυροι και Τίτυροι και Βάκχαι, Ληναί τε και Θυΐαι και Μιμαλλόνες και Ναίδες και Νύμφαι προσαγορευόμενοι. 11. Έν δέ τή Κρήτη και ταντα και τά τοϋ Δ ιός ιερά Ιδίως έπετελεϊτο μ ε τ ’ όργιασμοϋ και τοιου'των προπόλων οίοι περί τον Διόνυσόν είσιν οί ΣάτνροΓ τούτους δ ’ ώνόμαζον Κουρήτας, νέους τινάς ένόπλιον κίνησιν μ ε τ ’ όρχήσεως άποδιδόντας, προστησόμενοι μϋθον τον περι τής τοϋ Διός γενέσεως, έν ω τον μέν Κρόνον είσάγουσιν είθισμένον καταπίνειν τά τέκνα άπό τής γενέσεως ευθύς, την δέ 'Ρέαν πειρωμένην έπικρύπτεσθαι τάς ωδίνας και τό γεννηθέν βρέφος έκποδών ποιεΐν και περισώζειν εις δύναμιν, πρός δέ τοϋτο σννεργονς λαβεϊν τούς Κονρήτάς φασιν, ο ΐ μετά τυμπάνων και τοιούτων άλλων ψόφων και ένοπλίον χορείας και θορύβον περιέποντες την θεόν έκπλήξειν έμελλον τον Κρόνον και λήσειν νποσπάσαντες αύτον τον παϊδα, τή δ ’ αυτή έπιμελεία και τρεφόμενον νπ ’ αυτών παραδίδοσθαΐ' ωσθ’ οί Κουρήτες ήτοι διά τό νέοι και κόροι όντες νπουργεϊν η διά τό κουροτροφεϊν τον Δ ία ( λέγεται γάρ άμφοτέρως) ταύτης ηξιώθησαν τής C.469 προσηγορίας,

οίονεί Σάτυροι τινες όντες περί τον Δία. οί

μέν ούν Έλληνες τοιοϋτοι περι τούς όργιασμούς. 12. Ο ΐ δέ Βερέκυντες Φρυγών τι φϋλον και απλώς οί Φρύγες και τών Τροιών οί περι την Ίδην κατοικοϋντες 'Ρέαν μέν και αυτοί τιμώσι καί όργιάζουσι ταύτη, μητέρα καλούν τες θεών καί Ά γδιστιν καί Φρυγίαν θεόν μεγάλην, άπό δέ τών τόπων Ίδαίαν καί Δινδυμήνην καί

116


Μουσών είναι όλοι οι μορφωμένοι αλλά κυρίω ς οι μουσικοί. Του Α πόλλω να διάκονοι είναι και τούτοι αλλά και αυτοί που ασχολούνται με τη μαντική. Σ τ η Δ ή μη τρα αφ ιερω μέ νοι είναι οι μύστες, αυτοί που κρατάνε τις δάδες και οι ιεροφάντες. Σ το ν Διόνυσο οι Σ ειληνοί, οι Σ άτυροι, οι Τ ίτυροι και οι Β ά κ χες, οι Λ ήνες, οι Θ υίες, οι Μ ιμαλλόνες, οι Ν αίδες και οι Ν ύμφ ες. 11. Σ τη ν Κ ρήτη δεν υπήρχαν μόνον αυτά αλλά και τελετουργίες για τον Δ ία με οργιαστική λατρεία και με διακόνους, ωσάν αυτούς που βρίσκονται στην υπηρεσία του Διονύσου, δηλαδή οι Σ άτυροι. Τ ους έλεγαν Κουρήτες και ήταν νέοι άνθρω ποι που απέδιδαν ένοπλη κίνηση με χορευτικό βήμα, παρασταίνοντας τον μύθο τη ς γέννησης του Δ ία, όπου παίζουν τον Κρόνο που συνήθιζε να κ α τα πίνει τα παιδιά του, μόλις γεννιούνταν, και τη Ρ έα να παλεύει να κρύψει τους πόνους τη ς γέννας, να γεννάει το π α ιδί κ α ι να το κρύβει προσ παθώ ντα ς να γλ ιτώ σ ει τη ζωή του με κάθε τρόπο. Λ ένε ότι γ ι ’ αυτό πήρε βοηθούς τους Κ ουρήτες, που με τύμ π ανα και παρόμοιους ήχους, με ένοπλο χορό και θόρυβο περισ τοίχισ αν τη θεά και τρόμ α ξαν τον Κρόνο, ώ σ τε να πάρουν το π α ιδί, χω ρ ίς να το καταλάβει. Μ ετά έθρεψαν και μεγάλω σαν το πα ιδί. Κου ρήτες, λοιπόν, ονομάστηκαν, είτε επειδή ήταν νέοι, δηλαδή «κούροι», κ α ι πρόσφεραν αυτήν την υπηρεσία είτε επειδή «φρόντισαν τη νιότη» του Δ ία. Υ πάρχουν κ α ι οι δύο εκδο χές. Π ήραν, λοιπόν, το όνομα σαν να ήταν κάποιοι Σ άτυροι στην υπηρεσία του Δ ία . Α υτοί ήταν οι Έ λλη νες στο θέμα τω ν οργιασ τικώ ν εορτασμώ ν. 12. Ο ι Β ερέκυντες178 π ά λι, ένα γένος Φ ρυγώ ν, και γενικά οι Φ ρύγες και από τους Τ ρώ ες οι κάτοικοι τη ς Ί δ η ς τιμούν και γιορτάζουν τη Ρ έα με οργιασ τικές τελετές. Τ ην αποκαλούν Μ ητέρα τω ν θεών και Ά γ δ ισ τι και Φ ρυγία Μ εγάλη θεά. Α πό τα το π ω νύμ ια την αποκαλούν Ιδαία, Δ ινδυμήνη,

117

ΣΤΡΑΒΩΝ

Σιπνληνήν καί ΙΙεσσινονντίδα και Κνβέλην και Κνβήβην. οί δ ’ Έλληνες τούς προπόλ.ους αυτής όμωνΰμως Κουρήτας λέγονσιν, ον μην γε άπό τής αυτής μυροποι ίας, άλλ ’ ετέρους ώς αν υπουργούς τινας, τοΐς Σατνροις άνά λ ό γ ο ν τούς δ ’ αυτούς και Κορνβαντας καλοϋσι. 13. Μάρτυρες δ ’ οί ποιηταί τών τοιου'των υπονοιώ ν ό τε γάρ Πίνδαρος έν τώ διθνράμβω ού ή αρχή “Πριν μέν ειρπε σχοινοτένειά τ ’ άοιδά διθυράμβων, ” μνησθεις τών περί τον Διόνυσον ύμνων τών τε παλαιών καί τών ύστερον, μεταβάς άπό τούτων φησί “σοί μέν κατάρχειν, μάτερ μεγάλα, πάρα ρόμβοι κυμβάλων, έν δέ καχλάδειν κρόταλ’, αίθομένα τε δάς νπο ξανθαΐσι πενκαις, ” τήν κοινωνίαν τών περί τον Διόνυσον άποδειχθέντων νομίμων παρά τοΐς Έλλη σι καί τών παρά τοΐς Φρυξί περί τήν μητέρα τών θεών συνοικειών άλλήλοις. Ευρι πίδης τε έν ταΐς Βάκχαις τά παραπλήσια ποιεί, τοΐς Φρυγίοις άμα καί τά Λυ'δια συμψέρων διά τό όμοιον' “ά λ λ ’ ώ λιπονσαι Τμώλον, ερυμα Λυδίας, θίασος έμός γυναίκες, ας έκ βαρβάρων έκόμισα παρέδρονς καί ξυνεμπόρονς έμοί, αίρεσθε τάπιχώρι ’ έν πόλει Φρυγών τύμπανα, 'Ρέας τε μητρός έμά θ ’ ευρήματα.” καί πάλαν'

118


Σ ιπυλήνη, Π εσσινουντίδα, Κυβέλη και Κ υβήβη179. Ο ι Έ λ ληνες αποκαλούν τους διακόνους τη ς Κ ουρήτες, όχι από τον ίδιο μύθο με τον Κ ρητικό, αλλά τους θεωρούν ως ιδιαίτερο είδος βοηθών α ντίσ τοιχω ν με τους Σ ατύρους. Τους ίδιους αποκαλούν Κ ορύβαντες. 13. Οι π ο ιη τές μαρτυρούν για τις υποθέσεις μου. Ο Π ίνδαρος, γ ια π α ρ ά δειγμ α , στον διθύραμβο που α ρχίζει έτσι: Σ τα πα λιά χρόνια κυριαρχούσε σχοινοτένεια'*0 στο τραγούδι των διθυράμβων'*', αναφέρεται στους ύμνους στον Διόνυσο, παλαιούς και νέ ους, κ αι μ ετά συνεχίζει: Εσένα υμνούνε, Μ εγάλη Μ ητέρα, οι ήχοι του κυμβάλου, η κ λ α γ γ ή των κροτάλω ν, οι δάδες που καίγονται, α πό ξανθό πεύκο'*2’ είναι μάρτυρας γ ια την κοινή σχέση ανάμεσα*στις τελετές τω ν Ελλήνων προς τιμ ή του Διονύσου και στις τελετές τω ν Φ ρυγώ ν προς τιμ ή τη ς Μ ητέρας θεάς. Π αρόμοια π ρ ά ττει ο Ε υριπίδης στις Β ά κχες, σ υσ χετίζοντας Φ ρυγικά και Λ υδικά έθιμα — τόσο έμοιαζαν μεταξύ τους: Α φήσατε τον Τμώ λο, της Λ υδίας έρυμα ομάδα μου, γυναίκες. Α π ό τους βαρβάρους σας έφερα συντρόφισσες, μ α ζ ί στο ταξίδι μου, σηκώστε τα εντόπια της πόλης των Φ ρνγώ ν τύμπανα, εφευρήματα δικά μου και της μάνας μου της Ρ έα ς 183' και πάλι:

119

ΣΤΡΑΒΩΝ

“ώ μάκαρ, όστις ευδαίμων τελετάς θεών είδως, βιοτάν άγιστεύει. τά τε ματρός μεγάλας οργιά Κυβέλας θεμιστενων άνά θύρσον τε τινάσσων, κισσώ τε στεφανωθείς Διόνυσον θεραπεύει, ΐτε Βάκχαι, ΐτε Βάκχαι, Βρόμιον παΐδα θεόν θεού Διόνυσον κατάγουσαι Φρυγιών εξ όρεων Ελλάδος εις ενρνχόρονς άγνιάς. ” πάλιν δ ’ έν τοϊς εξής και τά Κρητικά συμπλέκει τούτοις'

C.470

“ώ θαλάμευμα Κουρητών, ζάθεοί τε Κρήτας διογενετορες ένανλοι, ένθα τρικόρυθες άντροις βυρσότονον κύκλωμα τόδε μοι Κορύβαντες ευρον. άνά δέ βακχεία σνντόνω κέρασαν άδυβόα Φρυγιών αυλών πνευματι, ματρός τε 'Ρέας εις χέρα θήκαν κτύπον εύάσμασι Βακχαν, παρά δέ μαινόμενοι Σάτυροι ματέρος έξανύσαντο 'Ρέας. εις δέ χορεύματα προσήψαν τριετηρίδων, αίς χαίρει Διόνυσος.” και έν Παλαμήδει φησιν ο χορός' “θύσαν Διονύσου κόραν, ος άν ’ Ίδαν τέρπεται συν ματρι φίλα τυμπάνων έ π ’ ία χα ΐς.” 14. Και Σειληνον και Μαρσύαν και ’Όλυμπον συνά-

120


Μακάριος ο ευλογημένος που ξέρει από θεών τελετές και έχ ει καθαρό βίο. Α υτός που υπ η ρ ετεί τα όργια της Μ εγάλης Μ ητέρας Κ υβέλης, πετάει τον θύρσο στα ψηλά, στεφανωμένος μ ε κισσό οπαδος του Διονύσου. Εμπρός Β άκχες, εμπρός Β άκχες, τον Βρόμιο θεό και θεόπαιδο, τον Διόνυσο, κατεβάστε από τα όρη της Φ ρυγίας, στης Ε λλάδας τους μεγάλους δρόμους1*4. Σ τους παρακάτω σ τίχους συνδέει Κ ρήτη και Φ ρυγία: Κ ρυφ ό Κουρητών λαγούμι, ιερά της Κρήτης άντρα που γεννήσατε τον Δ ία , σπηλιές όπου ανακάλυψαν Κορύβαντες μ ε τρία στολισμένοι φτερά το τεντω μένο π ε τ σ ί τον ήχου κι ένωσαν τη Β ακχική του ασωτεία με τη γλυκ εία ανασαμιά από φλογέρες της Φ ρυγίας κι έβαλαν στο χέρι της μητρός Ρέας τον ήχο του να συνοδεύει τις κραυγές των Β ακχώ ν. Το πήραν μαινόμενοι Σάτυροι α πό τη μητέρα Ρ έα και το ’φεραν στους χορούς των Τριετηρίδων, ε κ ε ί όπου χαίρει ο Διόνυσος™5. Σ τον Π αλαμήδη π ά λ ι λέει ο χορός: θ ύ σ α , Διονύσου κόρη. Α υτός στην Ί δ η χαίρεται μ ε την καλή τον μάνα μ ε τελετουργίες τυμπάνω ν186. 14. Οι Δ ιονυσιακές και Φ ρυγικές τελετές ενώθηκαν σε

121

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

γοντες εις εν και ενρετάς αυλών ίστορονντες πάλιν και όντως τά Διοννσιακά και Φρύγια εις εν συμφέρουσι, τήν τε Ίδην και τον Ό λνμ π ον συγκεχυμένως πολλάκις ώς τό αυτό όρος κτνπονσιν. είσ'ι μέν ονν λόφοι τετταρες Ό λνμ π οι καλούμενοι τής Ίδης κατά τήν Αντανδρίαν, έστι δε καί ό Μυσός Ό λνμ π ος, όμορος μέν ονχ ο αυτός δέ τή Ίδη. ο δ ’ ονν Σοφοκλής ποιήσας τον Μενέλαον έκ τής Τροίας άπαίοειν σπεύδοντα έν τή Πολυξένη, τον δ ’ Άγαμέμνονα μικρόν νπολειφθήναι βονλόμενον τον έξιλάσασθαι τήν ’Α θήναν χάριν, εισάγει λέγοντα τον Μενέ λαον' “συ δ ’ ανθι μίμνων πον κατ ’ Ίδαίαν χθόνα ποίμνας Ό λνμπον σνναγαγών θνηπόλει. ” 15. Τώ δ ’ αϋλω καί κτύπω κροτάλων τε καί κυμβά λων καί τνμπάνων καί ταΐς έπιβοήσεσι καί ενασμοΐς καί ποδοκρονστίαις οικεία έξεύροντο κα ί τινα τών ονομάτων, ά τούς προπόλους καί χορευτάς καί θεραπεντάς τών ιερών έκάλονν, Κάβειρους καί Κορνβαντας καί Πανας καί Σατνρονς καί Τιτνρονς καί τον θεόν Βάκχον καί τήν 'Ρέαν Κνβέλην καί Κυβήβην καί Δινδυμήνην κατά τούς τόπονς αυτούς, καί ό Σαβάζιος δέ τών Φρνγιακών έστι καί τρόπον τινά τής Μητρός τό παιδίον παραδονς τά τον Διονύσου καί αυτός. 16. Τούτοις ό ’ εοικε καί τά παρά τοΐς Θραξί τά τε Κοτύττια καί τά Βενδίδεια, παρ ’ οΐς καί τά ’Ορφικά τήν καταρχήν έσχε. τής μέν ούν Κότνος τής έν τοΐς Ήδωνοΐς Αισχύλος μέμνηται καί τών περί αυτήν οργάνων, είπών γάρ'

“σεμνά Κότυς έν τοΐς Ήδωνοΐς */ c 9 yf 9 tf 99 ορεια ο οργαν εχοντες, τούς περί τον Δ ιόννσον ευθέως έπιφέρει

122


ένα, όταν ένωσαν Σ ειληνό, Μ αρσύα και Ό λυμ π ο σε ένα σύνολο και τους θεώρησαν εφευρέτες τω ν αυλών. Εξάλλου την Ί δ η κ αι τον Ό λυμ π ο τα κάνουν βούκινο, ωσάν να είναι το ίδιο βουνό. Υ πάρχουν τέσσερις κορυφές τη ς Ί δ η ς στην Α ντανδρία, που τις λένε Ό λυμ π ο . Υ π ά ρ χει και ο Ό λυμ π ος της Μ υσίας, γειτονικός, αλλά όχι στην Ί δ η . Ο Σοφοκλής παρασταίνει στην Π ολυξένη του, τον Μενέλαο να σπεύδει να φ ύγει από την Τ ροία, ενώ τον Α γαμέμνονα να μένει κ ά π ω ς περισσότερο, επειδή ήθελε να εξιλεω θεί μ προστά στην Α θηνά. Ο Μ ενέλαος μ παίνει στη σκηνή λέγοντας: Ε σύ μείνε εδώ, κάπου στη γη της Ίδη ς, μάζευε του Ο λυμπου κοπάδια και θυσίαζε 187. 15. Βρήκαν ονόματα κατάλληλα για τον αυλό, τον ήχο τω ν κροτάλω ν, τω ν κυμβάλω ν, τω ν τυμ π άνω ν, τις επικλή σεις, τα ενάνηί, τα χ τυ π ή μ α τα τω ν ποδιώ ν. Με αυτά αποκαλούσαν τους διακόνους, τους χορευτές και τους με τόχους τω ν τελετώ ν. Τ ους έλεγαν Κ άβειρους, Κ ορύβαντες, ΙΙάνες, Σ ατύρους, Τ ιτύρους, τον θεό Β άκχο, τη Ρ έα Κ υβ έ λη και Κ υβήβη και Δινδυμήνη ανάλογα με τον τόπο τους. Ο Σ α β ά ζιο ς επίσ η ς ανήκει στη Φ ρυγική ομάδα. Ε ίναι το π α ιδί τη ς Μ ητέρας. Κ ι αυτός μετέφερε τη λατρεία του Διονύσου. 16. Με τούτα μοιάζουν οι Θ ρακικές τελετές, τα Κ οτύττια , τα Β ενδίδεια, από όπου προέρχονται τα Ο ρφικά μυ στήρια189. Ο Α ισχύλος αναφέρει την Κ ότυ τη ς περιοχής τω ν Η δω νώ ν, κ α θώ ς και τα όργανα τη ς λειτουργίας. Λ έει: Κ ότυς Σ εμ νή , στους Ηδωνούς κρατούν όργανα απ ’ τα βουνά. Κ ι αμέσω ς αναφέρει τους οπαδούς του Διονύσου:

123

ΣΤΡΑΒΩΝ

“ό μέν έν χερσιν βόμβυκας έχων, τόρνον κάματον, δακτυλόδικτον πίμπλησι μέλος, μανίας έπαγω γόν όμοκλάν ό δέ χαλκοδέτοις κοτύλαις ότοβεΐ. ” και πάλιν' C.471

“ψαλμός δ ’ άλαλάζει· τανρόφθογγοι δ ’ ΰπομυκώνται ποθέν έξ άφανοϋς φοβεροί μίμοι, τυμπάνου δ ’ είκών ώσθ ’ ύπογαίου βροντής φέρεται βαρυταρβής. ” ταϋτα γάρ έοικε τοϊς Φρυγίοις· και ούκ άπεικός γε, ώσπερ αυτοί οί Φρύγες Θρακών άποικοί είσιν, ουτω καί τά ιερά έκεϊθεν μετενηνέχθαι. καί τον Διόνυσον δέ καί τον Ήδωνόν Λυκούργον συνάγοντες εις εν τήν ομοιοτρο πίαν τών ιερών αίνίττονται. 17. Ά πο δέ τοϋ μέλους καί τοϋ ρυθμοϋ καί τών οργάνων καί ή μουσική πασα θρακία καί Άσιατις νενόμισται. δήλον δ ’ έκ τε τών τόπων έν οίς α ί Μοϋσαι τετίμηντa r Πιερία γάρ καί 'Όλυμπος καί Π ίμπλα καί Λείβηθρον τό παλαιόν ήν Θράκια χωρία καί όρη, νϋν δέ έχουσι Μακεδόνες· τον τε Έλικώνα καθιέρωσαν ταΐς Μούσαις Θράκες οΐ τήν Βοιωτίαν έποικήσαντες, οίπερ καί τό τών Λειβηθριάδων νυμφών άντρον καθιέρωσαν, ο ΐ τ ’ έπιμεληθέντες τής άρχαίας μουσικής Θράκες λέγονται, Όρφευς τε καί Μουσαίος καί Θάμυρις, καί τώ Ενμόλπω δέ τοΰνομα ένθένδε, καί οΐ τώ Διονύσω τήν Άσίαν δλην καθιερώσαντες μέχρι τής \Ινδικής έκεϊθεν καί τήν πολλήν μουσικήν μεταφέρουσι' καί ο μέν τις φησιν “κιθάραν Άσιατιν ράσσων, ” ό δέ τούς αυλούς Βερεκυντίονς κα λεΐ καί Φουγίους· καί τών οργάνων ένια βαρβάρως ώνόμα-

124


Ο ένας στα χέρια κ ρ α τεί βόμβυκες, έργο τορνευτή, μ ε τα δάχτυλα γ ε μ ίζ ε ι μελω δία, ήχο που φέρνει τη μανία, κι άλλος κάνει τις χάλκινες κοτύλες ν ’ αντηχούν. και πάλι: Τα έγχορδα σ τρ ιγγλίζουνε, μουγκρίζουνε ωσάν ταύροι, τρομεροί στην όψη μ ίμ ο ι που έρχονται απ ’ το πουθενά. Η εικόνα του τυμπάνου υπ όγεια βροντή > ερχεται τρομακτική' 190 . Α υτά μοιάζουν Φ ρυγικά. Δεν είναι απίθανο, αφού οι Φρύγες είναι άποικοι Θ ρακώ ν κι έτσι τα ιερά τους μεταφ έρθη καν από εκεί. Τ αυτίζουν επίσης τον Διόνυσο με τον Ηδωνό Λυκούργο. Σ τη ρ ίζο ντα ι στην ομ οιότητα τω ν τελετώ ν τους. 17. Ό λη η μουσική έχει θεωρηθεί ότι κ α τά γετα ι από τη Θράκη και την Α σ ία, από τη μελω δία, τον ρυθμό και τα όργανα. Φ αίνεται κ ι από τους τόπους όπου λατρεύονται οι Μούσες. Π ιερία, Ό λ υ μ π ο ς, Π ίμ π λ α και Λ είβηθρο στα αρχαία χρόνια ήταν Θ ρακικά μέρη και όρη, ενώ σήμερα τα κατοικούν Μ ακεδόνες. Τον Ε λικώ να αφιέρωσαν στις Μούσες Θ ράκες κάτοικοι τη ς Β ο ιω τία ς, που έκαναν και τη σπηλιά ιερό τω ν Λ ειβηθριάδω ν Ν υμφ ώ ν. Ο ι ιδρυτές τη ς αρχαίας μουσικής αναφέρονται ω ς Θ ράκες: Ο ρφέας, Μουσαίος και Θ άμυρις. Α κόμη και ο Ε ύμολπος πήρε από εκεί το όνομά το υ 191. Κ ι όσοι αποδίδουν στον Διόνυσο όλη την Α σία έω ς την Ινδία, από εκεί παίρνουν την π ε ρισσότερη μουσική. Κ ι ο ένας μιλάει γ ια άρπισμα Α σ ια τι κής κιθάρας, ενώ άλλος μιλάει για φ λογέρες Βερεκύντιες και Φ ρύγιες. Μ ερικά όργανα εξάλλου έχουν βαρβαρικά

125

ΣΤΡΑΒΩΝ

σται νάβλας καί σαμβύκη και βάρβιτος και μαγάδις και άλλα πλεΐω. 18. 'Αθηναίοι δ ’ ώσπερ περι τά άλλα φιλοξενοϋντες διατελοϋσιν, οντω και περι τους θεούς, πολλά γάρ τών ξενικών ιερών παρεδέξαντο ώστε και έκωμωδήθησαν και δη και τά Θράκια και τά Φρύγια. τών μέν γάρ Βενδιδείων Π λάτων μέμνηται, τών δέ Φρυγιών Δημο σθένης διαβάλλων την Αίσχίνου μητέρα και αυτόν ώς τελούση τη μητρί συνάντα και συνθιασεύοντα και έπιφθεγγάμενον “ενοΐ σαβοΐ” πολλάκις καί “ύης άττης, άττης ύης. ” ταϋτα γάρ έστι σαβάζια καί μητρώα. 19. Έτι δ ’ άν τις καί ταϋτα εύροι περί τών δαιμόνων τούτων καί της τών ονομάτων ποικιλίας, καί ότι ού πρόπολοι θεών μόνον άλλά καί αυτοί θεοί προσηγορεύθησαν. Ησίοδος μέν γάρ Έκατέρου καί της Φορωνέως θυγατρός πέντε γενέσθαι θυγατέρας φησίν, “έξ ών ονρειαι Νύμφαι θεαί έξεγένοντο, καί γένος ουτιδανών Σατύρων καί άμηχανοεργών, Κουρητές τε θεοί φιλοπαίγμονές όρχηστήρες. ” ό δέ την Φορωνίδα γράψας αύλητάς καί Φρύγας τούς CM2 Κουρήτας λέγει, άλλοι δέ γηγενείς καί χαλκάσ:τιδας' οί δ ’ ού τούς Κουρήτας, άλλά τούς Κορύβαντας Φρύγας, εκείνους δέ Κρητας, περιθέσθαι δ ’ όπλα χαλκα πρώτους έν Εύβοια' διό καί Χαλκιδέας αυτούς κληθηναι' οΐ δ ’ υπό Τιτάνων 'Ρέα δοθήναι προπόλους ένοπλους τούς Κορύ βαντας έκ της Βακτριανής σφιγμένους, οΐ δ ’ έκ Κόλχων φασίν. έν δέ τοΐς Κρητικοΐς λόγοις οί Κουρήτες Δ ιός τροφεϊς λέγονται καί φύλακες, εις Κρήτην έκ Φρυγίας μεταπεμφθέντες υπό της 'Ρέας' οί δέ Τελχίνων έν 'Ρόδιο εννέα όντων τούς 'Ρέα συνακολονθήσαντας εις Κρήτην

126


ονόματα, καθώ ς νάβλες, σαμβύκη, βάρβιτος, μ αγά δις και τέτοια πο λλά 192. 18. Οι Α θηναίοι, όπω ς έχουν δ εχ τεί πολλά π ρ ά γ μ α τα ξένα, έτσι έπραξαν και με τους θεούς. Α π οδέχτη κα ν πολλά ξένα ιερά, τόσο ώ σ τε τους σατίριζαν σ τις κω μ ω δίες. Ε ιδ ι κά δέχτηκαν Θ ρακικά και Φ ρυγικά έθιμα. Ο Π λάτω ν μνημονεύει τα Β ενδίδεια193, ο Δ ημοσθένης τα Φ ρ ύ για 194, κατηγορώ ντας τη μητέρα του Α ισχίνη και τον ίδιο ότι τη συνόδευε στις τελετές, στον ίδιο όμιλο, κραυγάζοντας πολλές φορές «ευοί σαβοί» και «ύης ά ττη ς, ά ττη ς ύης». Ε ίναι κραυγές που τιμούν τον Σ α β ά ζιο κ αι τη Μ ητέρα. 19. Θα μπορούσε κάποιος ν’ ανακαλύψει επιπλέον π ρ ά γ μ ατα σ χετικ ά με τους δαίμονες και την ποικιλία τω ν ονο μάτω ν τους, ότι δεν ήταν μόνο διάκονοι θεών αλλά τους θεώρησαν και τους ίδιους θεούς. Ο Η σίοδος αναφέρει π ω ς ο Ε κάτερος και η κόρη του Φ ορωνέα γέννησαν πέντε κόρες: Α π ό αυτές βγήκαν Ν ύμφες, των βουνών οι θεές και γενιά μηδαμινώ ν Σατυρων και άπραγω ν, και οι Κουρήτες, φιλοπαίγμονες θεοί, χορευταράδες'95. Ο συγγραφ έας τη ς Φορωνίδας'96 αναφέρει τους Κουρήτες ω ς αυλητές και Φ ρύγες. Α λλοι τους λένε εντοπίους και «με χάλκινες ασ πίδες». Α λλοι λένε τους Κ ορύβαντες Φ ρύγες, κι όχι τους Κ ουρήτες. Τ ους θεωρούν Κ ρητικούς και λένε ότι πρ ώ το ι αυτοί στην Εύβοια φόρεσαν χάλκινα όπλα. Γ ι’ αυτό και τους είπαν Χ αλκιδείς. Άλλοι λένε π ω ς οι Τ ιτά νες έδω σαν στη Ρ έα ένοπλους διακόνους από τη Β ακτριανή ή κ α τ ’ άλλους από την Κ ολχίδα, τους Κ ορύβαντες. Σ τ α Κ ρητικά κείμενα, οι Κ ουρήτες λέγονται τροφοί του Δ ία και φύλα κες. Η Ρ έα τους έστειλε στην Κ ρήτη από τη Φ ρυγία. Άλλοι λένε ότι στη Ρόδο ήταν εννιά Τ ελχίνες. Α κολούθη σαν τη Ρ έα στην Κ ρήτη, ανέθρεψαν τον Δ ία κ α ι μετονο-

127

ΣΤΡΑΒΩΝ

καί τον Δία κονροτροφήσαντας Κουρήτας όνομασθήναι■ Κύρβαντα δέ τοντων έταΐρον Ίεραπύτνης όντα κτίστην παρά τοΐς 'Ροδίοις παρασχεΐν πρόφασιν τοΐς Πρασίοις ώστε λέγειν, ώς είεν Κορύβαντες δαίμονες τινες ΑΟηνάς και Ήλιον παΐδες. ετι δέ Κρόνον τινές, άλλοι δέ Δ ιός και Καλλιόπης φασι τούς Κορνβαντας τούς αυτούς τοΐς Καβείροις όντας, άπελθεΐν δέ τούτους εις Σαμοθράκην καλονμένην πρότερον Μελίτην, τάς δέ πράξεις αύτών μνστικάς είναι. 20. Ταϋτα δ ’ ουκ άποδεξάμενος ο Σκήψιος ό τούς μύθους σνναγαγών τούτους, ώς μηδενός έν Σαμοθράκη μυστικού λόγον περί Κάβειρων λεγόμενόν, παρατίθησιν ομως και Στησιμβρότου τοϋ Θασίον δόξαν, ώς τά έν Σαμοθράκη ιερά τοΐς Καβείροις έπιτελοΐτο- καλεΐσθαι δέ φησιν αυτούς εκείνος άπό τοϋ ορούς τοϋ έν τή Βερεκυντία Καβείρου. οί δ ’ Εκάτης προπόλονς νομίζουσι τούς Κουρήτας τούς αύτούς τοΐς Κορύβασιν όντας, φησι δέ πάλιν ό Σκήψιος έν τή Κρήτη τάς τής ‘Ρέας τιμάς μή νομίζεσθαι μηδέ έπιχωριάζειν, νπεναντιούμένος τω τοϋ Εύριπίδου λόγιο, άλλ ’ έν τή Φρυγία μόνον και τή Τρωάδι, τούς δέ λέγοντας μνθολογεΐν μάλλον ή ίστορεΐν, προς τοϋτο δέ και τήν τών τόπων ομωνυμίαν συμπραξαι τυχόν ίσως αντοΐς' Ίδη γάρ τό όρος τό τε Τρωικόν και τό Κρητικόν, καί Δίκτη τόπος έν τή Σκηψία καί όρος έν Κρήτη· τής δέ Ίδης λόφος Πύτνα . . . άφ ’ ου Ίεράπντνα ή πόλις, Ίπποκόρωνά τε τής Άδραμνττηνής καί Ίπποκορώνιον έν Κρήτη, Σαμώνιόν τε τό έωθινόν άκρωτήριον τής νήσον καί πεδίον έν τή Νεανδρίδι καί τή Άλεξανδρέων. 21. Άκουσίλαος δ ’ ό Αργείος έκ Καβειροϋς καί Ήφαιστου Καδμΐλον λέγει, τοϋ δέ τρεις Κάβειρους, ών νύμφας Καβειρίδας· Φερεκύδης δ ’ έξ Απόλλωνος καί 'Ρητίας Κύρβαντας εννέα, οίκήσαι δ ’ αντούς έν Σα-

128

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ 1

μάστηκαν Κ ουρήτες. 0 Κ ύρβας, ένας σύντροφός τους που ίδρυσε την Ιερά π υτνα 197, έδωσε αφορμή στους Π ρασίους να λένε ανάμεσα στους Ρόδιους ότι οι Κ ορύβαντες ήταν δαί μονες, παιδιά του Ή λ ιο υ κ αι τη ς Α θηνάς. Κ άποιοι λένε τους Κορύβαντες παιδιά του Κρόνου κι άλλοι παιδιά του Δ ία και της Κ αλλιόπης, ταυτόσημους με τους Κάβειρους. Π ήγαν στη Σ αμ οθράκη, που παλα ιά την έλεγαν Μ ελίτη, και οι τελετές τους είναι απόκρυφες. 20. Ο Σ κήψ ιος, που μάζεψε τους μύθους, δεν τα δέχετα ι αυτά. Λ έει ότι κ α μ ία μαρτυρία δεν υπάρχει στη Σ αμ οθρά κη για απόκρυφες τελετές. Π αραθέτει π ά ν τω ς τη θεωρία του Σ τη σ ίμ β ρ ο το υ 198 από τη Θ άσο, ότι οι τελετές της Σ αμοθράκης ήταν αφιερω μένες στους Κ άβειρους. Υ π ο σ τη ρίζει ότι πήραν το όνομα από το όρος Κ άβειρος της Βερεκυντίας. Ά λλοι θεωρούν τους Κ ουρήτες διακόνους τη ς Ε κάτης, ταυτόσημους με τους Κ ορύβαντες. Ο Σκήψιος ανα φέρει επίσ ης, σε αντίθεση με τον Ε υ ρ υπ ίδη 199, ότι οι γιορ τές τη ς Ρ έας δεν επιχω ριάζουν μ ή τε είναι σεβαστές στην Κ ρήτη. Υ πάρχουν μόνο στη Φ ρυγία και την Τ ρω άδα. Ό σοι λένε το αντίθετο μάλλον κάνουν μυθολογία παρά ιστορία, αν και η ομω νυμία μερικώ ν τό π ω ν τους κάνει να πέφτουν σε παρόμοια λάθη. Ί δ η βουνό υπάρχει στην Τ ρω άδα και στην Κ ρήτη. Δ ίκ τη είναι τόπ ος στη Σ κη ψ ία200 και βουνό στην Κ ρήτη. Λ όφος τη ς Ί δ η ς είναι η Π ύτνα, από όπου και Ιεράπυτνα η πόλη. Ιπποκόρω να στην περιοχή του Α δραμυττίου, Ιπποκορώ νιο στην Κ ρήτη. Σ α μ ώ νιο , το ανατολι κό ακρω τήρι του νησιού και πεδιάδα στη Ν εανδρίδα χώ ρα και στη χώ ρ α τω ν Α λεξανδρέων201. 21. Ο Α κουσίλαος ο Α ργείος202 αναφέρει π ω ς ο Κ αδμίλος είναι π α ιδ ί του Η φ αίστου και τη ς Κ αβειρούς. Α υτός γέννησε τρεις Κ άβειρους. Α υτοί γέννησαν τις Κ αβειρίδες Ν ύμφες. Ο Φ ερεκύδης π ά λι λέει ότι από τον Α πόλλω να και τη Ρ η τία γεννήθηκαν εννέα Κ ύρβαντες που κατοίκησαν τη

129

ΣΤΡΑΒΩΝ

μοθράκη' έκ δέ Κάβειρους τής Πρωτέως και Ήφαιστου C.473 Κάβειρους

τρεις και ννμφας τρεις Καβείριδας, έκατέροις

δ ’ ιερά γίνεσθαι. μάλιστα μέν ούν έν Ίμβρω καί Λήμνω τούς Κάβειρους τιμασθαι συμβέβηκεν, άλλά καί έν Τροία κατά πόλεις· τά δ ’ ονόματα αυτών έστί μυστικά. 'Ηρό δοτος δέ καί έν Μ έμφει λέγει τών Κάβειρων ιερά καθάπερ καί τοϋ Ή φαιστον, διαφθεΐραι δ ’ αυτά Καμβύσην. έστι ό ’ άοίκητα τά χωρία τής τών δαιμόνων τούτων τιμής, τό τε Κορυβαντεϊον τό έν τή Άμαξιτία τής νϋν Άλεξανδρέων χώρας έγγύς τοϋ Σμινθίου, καί ή Κορύβισσα έν τή Σκηψία περί ποταμόν Ενρήεντα καί κώμην ομώνυμον καί έτι χείμαρρον Αίθαλόεντα. πιθανόν δέ φησιν ο Σκήψιος, Κουρήτας μέν καί Κορύβαντας είναι τούς αυτούς, ο ί περί τάς τής μητρός τών θεών άγιστείας προς ένόπλιον όρχησιν ήθεοι καί κόροι τυγχάνονσι παρείλημμένοι. καί Κορύβαντες δέ από τοϋ κορύπτοντας βαίνειν όρχηστικώς, ονς καί βητάρμονας λέγει ό ποιη τής' “δεντ ’ άγε Φαιήκων βητάρμονες, όσσοι άριστοι.” τών δέ Κορυβάντων ορχηστικών καί ένθουσιαστικών όντων καί τούς μανικώς κινονμένονς κορνβαντιαν φαμέν. 22.

Δακτύλους δ ’ Ίδαίους φασίτινες κεκλήσθαι τούς

πρώτους οίκήτορας τής κατά τήν Ίδην υπώρειας■ πόδας μέν γάρ λέγεσθαι τάς υπώρειας, κορυφάς δέ τά άκρα τών ορώ ν α ί ούν κατά μέρος έσχατιαί καί πασαι τής μητρός τών θεών ίεραί περί τήν Ίδην δάκτυλοι έκαλοϋντο. Σοφοκλής δέ οΐεται πέντε τούς πρώτους άρσενας γενέσθαι, ο ΐ σίδηρόν τε έξεϋρον καί είργάσαντο πρώτοι καί άλλα πολλά τών προς τον βίον χρησίμων, πέντε δέ καί

130


Σαμοθράκη. Α πό την Κ αβειρώ , την κόρη του Π ρ ω τέα , και τον Ή φ α ισ το γεννήθηκαν τρεις Κ άβειροι και τρεις Κ αβειρίδες Ν ύμφ ες, και δημιουργήθηκαν ιεροτελεστίες για κάθε τριάδα ξέχω ρα. Η λατρεία τω ν Κ άβειρω ν τελείτα ι κυρίως στην Ίμ β ρ ο και στη Λήμνο αλλά και σε μερικές πόλεις της Τ ρω άδας. Τ α ονόματά τους είναι απόκρυφα. Ο Η ρόδοτος αναφέρει203 ιερά τω ν Κ άβειρων ό π ω ς κ α ι του Η φ αίστου, έως τη Μ έμφιδα, που τα κατέστρεψ ε ο Κ αμβύσης. Οι τόποι όπου λατρεύονταν οι θεότητες είναι ακατοίκητοι, το Κορυβαντείο στην Α μ α ξιτία τη ς σημερινής χώ ρ α ς τω ν Αλεξανδρέων κοντά στο Σ μ ίνθιο , και η Κορύβισσα στη Σ κηψ ία κοντά στον Ευρήεντα π ο τα μ ό , σε ομώνυμη κ ώ μη, και στον χείμαρρο Α ιθαλόεντα. Ο Σκήψιος θεωρεί πιθανό Κ ουρήτες και Κ ορύβαντες να είναι οι ίδιοι: οι νε αροί («Κ ουρήτες») που εκτελούσαν τον πολεμικό χορό για τις τελετές τη ς Μ ητέρας τω ν θεών, οι ίδιοι που ονομάστη καν Κ ορύβαντες από το ότι έβγαιναν να χορέψουν χ τ υ π ώ ντας το κεφάλι τους όπ ω ς βάδιζαν ρυθμικά. Ο ποιητής τους λέει «ανθρώπους που βαδίζουν ρυθμικά». Ε λάτε τώρα οι καλύτεροι Φαίακες που βαδίζετε ρυθμικά204. Κ ι επειδή οι Κ ορύβαντες χόρευαν και μάλιστα με ένθεη μανία, λέμε «κορυβαντιώ ντες205» όσους κινούνται φρενια σμένα. 22. Λ ένε π ω ς ονομάστηκαν Ιδαίοι Δ άκτυλοι οι π ρώ τοι κάτοικοι στους πρόποδες της Ί δ η ς . Π όδες λέγονται οι πρόποδες και κορυφές οι μ ύτες τω ν βουνών. Ο ι διάφορες κορυφές τη ς Ί δ η ς , που ήταν όλες αφιερω μένες στη Μ ητέρα τω ν θεών, λέγονταν Δ άκτυλοι. Ο Σοφοκλής θεωρεί π ω ς οι π ρ ώ το ι π έντε ήταν αρσενικοί206. Εφηύραν το σίδερο και το κ ατεργά σ τηκαν π ρ ώ το ι, καθώ ς και πολλά ακόμη χρήσιμα στη ζω ή π ρ ά γ μ α τα . Π έντε ήταν και οι αδελφές τους. Α πό

131

ΣΤΡΑΒΩΝ

άδελφάς τούτων, άπό δέ τον αριθμόν Δακτύλους κληθήναι. άλλοι δ ’ άλλως μυθεΰουσιν άπόροις άπορα συνάπτοντες, διαφόροις δέ και τοΐς όνόμασι και τοΐς άριθμοϊς χρώνται, ών Κέλμιν όνομάζονσί τινα και Δαμναμενέα και Ήρακλέα και Άκμονα· και οί μέν Επιχωρίους της Ίδης οΐ δέ έποίκονς, πάντες δέ σίδηρον είργάσθαι υπό τούτων έν Ίδη πρώτον φασι, πάντες δέ καί γόητας νπειλήφασι καί περί την μητέρα τών θεών καί έν Φρυγία ωκηκότας περί την Ίδην, Φρυγίαν την Τρωάδα καλοΰντες διά τό τούς Φρύγας έπικρατησαι πλησιοχώρους όντας της Τροίας έκπεπορθημένης. υπονοονσι δε τών Ίδαίων Δακτύλων έκγόνονς είναι τούς τε Κουρήτας καί τούς Κορύβαντας· τούς γοϋν πρώτους γεννηθέντας έν Κρήτη εκατόν άνδρας Ίδαίους Δακτύλους κληθήναι, τούτων δ ’ απογόνους φασί Κουρήτας έννέα γενέσθαι, τούτων δ ’ έκαστον δέκα παϊδας τεκνώσαι τούς Ίδαίους καλουμένους Δακτυλονς. C.474 23. Προήχθημεν δέ διά πλειόνων είπεΐν περί τούτων καίπερ ήκιστα φιλομυθοϋντες, ότι τον θεολογικοϋ γένους εφάπτεται τά πράγματα ταϋτα. πας δέ ο περί τών θεών λόγος αρχαίας έξετάζει δόξας καί μύθους, αίνιττομένων τών παλαιών ας είχον έννοιας φυσικάς περί τών πραγματων καί προστιθέντων αεί τοΐς λόγοις τον μϋθον. άπαντα μέν ούν τά αινίγματα λύειν ε π ’ ακριβές ού ράδιον, τοϋ δέ πλήθους τών μνθευομένων έκτεθέντος εις τό μέσον, τών μέν ομολογούν των άλλήλοις τών δ ’ έναντιουμένων, εύπορώτερον άν τις δνναιτο είκάζειν έξ αυτών τ αληθές' οίον τάς ορειβασίας τών περί τό θειον σπουδαζόντων καί αυτών τών θεών καί τούς ένθουσιασμούς εικότως μυθεύουσι κατά την αύτην αιτίαν καθ’ ήν καί ουράνιους νομίζουσι τούς θεούς καί προνοητικούς τών τε άλλων καί τών προσημασιών τή μέν ούν ορειβασία το μεταλλεντικόν καί τό θηρευτικόν καί ζητητικόν τών πρός τον βίον

132


τον αριθμό τους ονομάστηκαν Δ άκτυλοι. Αλλοι τους λένε αλλιώ ς, ενώνοντας τα δύσκολα με τα δύσκολα, και θέτουν διάφορα ονόματα και αριθμούς: τον ένα τον λένε Κ έλμι. Άλλους Δ αμναμενέα, Η ρακλή και Ά κμονα. Άλλοι τους θεωρούν εντόπιους από την Ί δ η , άλλοι αποίκους. Π άντω ς συμφωνούν ότι αυτοί π ρ ώ το ι δούλεψαν το σίδερο στην Ί δ η . Ό λοι τους θεωρούν μάγους και υπηρέτες τη ς Μ ητέρας τω ν θεών που έφτασαν να ζουν στη Φ ρυγία, στην Ί δ η . Λ ένε την Τ ρω άδα Φ ρυγία, επειδή οι Φ ρύγες επικράτησαν στην π ε ριοχή, αφού ζούσαν και κοντά, τό τε που αλώ θηκε η Τροία. Υπονοούν μάλιστα π ω ς απόγονοι τω ν Ιδαίω ν Δ ακτύλω ν είναι οι Κουρήτες και οι Κ ορύβαντες. Ο ι π ρ ώ τοι εκατό άνθρωποι που γεννήθηκαν στην Κ ρήτη ονομάστηκαν Iδαίοι Δ άκτυλοι. Α πόγονοί τους αναφέρονται εννέα Κουρή τες. Ο καθένας τους έκανε δέκα π α ιδιά , τους Ιδαίους Δ α κτύλους. 23. Έ φ τα σ α να μιλάω σε μεγάλη έκταση γ ι ’ αυτά, αν και δεν μ ’ ενδιαφέρουν οι μύθοι, επειδή αυτά τα θέματα άπ τοντα ι τη ς θεολογίας. Το σύνολο τη ς θεολογίας εξετάζει αρχαίες δοξασίες και μύθους, αφού οι αρχαίοι εκφράζονταν με αινιγμ ατικό τρόπο γ ια φυσικές έννοιες σ χετικ ές με τα γεγονότα και π ά ντο τε πρόσθεταν στα λόγια τους μύθους. Δεν είναι βέβαια εύκολο να λύνονται όλα τα αινίγμ ατα . Αν π ά ντω ς τεθούν όλοι οι μύθοι μ προστά μας, άλλοι να συμ φωνούν μεταξύ τους κι άλλοι όχι, είναι πιο εύκολο να βγάλει κάποιος την αλήθεια από αυτούς. Γ ια π α ρ ά δ ειγ μα, οι άνθρω ποι μιλάνε γ ια τους οπαδούς που παίρνουν τα βουνά και γ ια τους θεούς που κάνουν το ίδιο, καθώ ς και για την ένθεη μανία τους για τον ίδιο λόγο που π ι στεύουν ότι οι θεοί ζουν στον ουρανό κι έτσι δίνουν σημ α σία στα διάφορα σημάδια και την πρόγνω σή τους. Σ τα βουνά βρίσκεται η αναζήτηση μετάλλω ν, το κυνήγι και η αναζήτηση χρήσ ιμ ω ν για τη ζωή π ρ α γμ ά τω ν. Κοντά στη

133

ΣΤΡΑΒΩΝ

χρησίμων έφάνη συγγενές, τών δ ’ ενθουσιασμών και θρησκείας και μαντικής το άγνρτικόν και γοητεία εγγύς, τοιοϋτον δέ και τό φιλότεχνον μάλιστα τό περί τάς Διονυσιακάς τέχνας καί τάς Όρφικάς. ά λ λ ’ άπόχρη περί αυτών. IV . Έ πεί δέ πρώτον περί τών τής Πελοποννήσου νήσων τών τε άλλων διήλθον καί τών έν τώ Κορινθιακώ κόλπω καί τών προ αυτόν, περί τής Κρήτης έφεξής ρητέον ( καί γάρ αντη τής Πελοποννήσου έσ τι) καί ε ί τις περί τήν Κ ρή τη ν έν δέ ταύταις α ί τε Κνκλάδες είσί καί αί Σποράδες, αί μέν αξιαι μνήμης αί δ ’ άσημότεραι. 2. Νυνί δέ περί τής Κρήτης πρώτον λέγωμεν. Ενδοξος μέν ονν έν τώ Α ίγαίω φησιν αυτήν ίδρνσθαι· δ ει δέ μή ούτως, αλλά κεΐσθαι μέν μεταξύ τής Κυρηναίας καί τής Ελλάδος τής άπό Σουνίου μέχρι τής Λακωνικής, έπί μήκος τανταις ταΐς χώραις παράλληλον άπό τής εσπέρας έπί τήν βατ κλνζεσθαι δέ άπό μέν τών άρκτων τώ Α ίγαίω πελάγει καί τώ Κρητικώ, άπό δέ τον νότου τώ Λιβνκώ τώ συνάπτοντι προς τό Α ιγύπτιον πέλαγος, τών δέ άκρων τό μέν έσπέριόν έστι τό περί Φαλάσαρνα, πλάτος έχον διακοσίων που σταδίων καί εις δυο άκρωτήρια μεριζόμενον ( ών τό μέν νότιον καλείται Κριοϋ μέτωπον τό δ ’ άρκτικόν Κ ίμαρος), τό δ ’ έώον τό Σαμώνιόν έστιν νπερπϊπτον τον Σοννίον ον πολύ προς r/ εω. 3. Μέγεθος δέ Σωσικράτης μέν, όν φησιν άκριβοϋν Απολλόδωρος τά περί τήν νήσον, άφορίζεται μήκει μέν C.475 πλειόνων ή δισχιλίων σταδίων καί τριακοσίων, πλάτει δέ νπο τό μέγεθος, ώσθ ’ ό κύκλος κατά τοντον γίνοιτ ’ αν πλέον ή πεντακισχίλιοι στάδιοΓ Αρτεμίδωρος δέ τετρακισχιλίονς καί έκατόν φησιν. 'Ιερώνυμος δέ μήκος δισχιλίων φήσας τό δέ πλάτος άνώμαλον, πλειόνων αν είη λέγων τον κύκλον ή όσων Αρτεμίδωρος. κατά δέ τό τρίτον μέρος τον μήκονς..................... τό δέ ένθεν ισθμός

134


θρησκεία πάλι κ α ι στον ιερό ενθουσιασμό και στη μαντεία είναι η μ αγεία και η σ χετική αγυρτεία. Έ τ σ ι κοντά στην τέχνη είναι και η Διονυσιακή κ αι η Ο ρφική θρησκεία207 Α ρκετά για το ζή τη μ α τούτο. IV . Π εριέγραψ α τα νησιά της Πελοποννήσου με λ επ το μέρειες, τα νησιά του Κορινθιακού κόλπου208 κι αυτά που είναι μ προστά του. Τ ώ ρα θα μιλήσω γ ια την Κ ρήτη (τμ ή μα τη ς Πελοποννήσου) και για τα νησιά κοντά της: Κυ κλάδες και Σ ποράδες. Μ ερικές είναι αξιομνημόνευτες, άλ λες όχι τόσο. 2. Α λλά γ ια την ώρα μιλάμε γ ια την Κ ρήτη. Ο Εύδοξος θεωρεί ότι βρίσκεται στο Α ιγαίο. Δεν είναι έτσι: βρίσκεται ανάμεσα στην Κυρηναία χώ ρα και στην Ε λλάδα που είναι μεταξύ Σουνίου κ α ι Λ ακω νικής, παράλληλα προς αυτές τις χώ ρ ες, από δύση σε ανατολή. Β ρ έχετα ι στα βόρεια από το Α ιγαίο και το Κ ρητικό πέλαγο ς, ενώ στα νότια από το Λ ιβυκό, που γειτονεύει με το Α ιγ ύ π τιο πέλαγο ς. Α πό ακρω τήρια, το δυτικότερο είναι στα Φ αλάσαρνα, με πλάτος διακοσίων σταδίω ν, που διαιρείται σε δύο ακρω τήρια (το νότιο λέγετα ι Κριού Μ έτω πο, το βόρειο Κ ίμαρος), ενώ ανατολικά είναι το Σ αμ ώ νιο ακρω τήριο, που δεν ξεπερνάει κ ατά πολύ το Σούνιο προς ανατολή209. 3. Κ ατά τον Σ ω σ ικ ρ ά τη 210 (τον οποίο θεωρεί ο Α πολλό δωρος ακριβή) το μέγεθος του νησιού είναι στο μήκος πάνω από δύο χιλιάδες τριακόσια σ τά δια ' το π λάτος του είναι μικρότερο από το μήκος211 και η περίμετρός του πάνω από πέντε χιλιάδες σ τάδια. Ο Α ρτεμίδω ρος την υπολογίζει σε τέσσερις χιλιάδες εκατό. Ο Ιερώ νυμος212, που υπολογί ζει το μήκος σε δύο χιλιάδες σ τάδια, ενώ το πλάτος το θεωρεί ακανόνιστο, π ισ τεύει π ω ς η περίμετρος είναι μ εγ α λύτερη α π ’ όση την υπολογίζει ο Α ρτεμίδω ρος. Σ το ένα τρίτο του μήκους υπάρχει. . ·213 Π αραπέρα υπάρχει ισθμός

135

ΣΤΡΑΒΩΝ

έστίν ώς εκατόν σταδίων εχων κατοικίαν προς μέν τfj βορείω θαλάττη Άμφίμαλλαν, προς δέ τ-fj νοτίω Φοίνικα τον Λ α μ π εω ν πλατύτατη δέ κατά τό μέσον έστί, πάλιν δ ’ έντεϋθεν εις στενώτερον τον προτέρου συμπίπτονσιν ισθμόν α ί r/όνες περι εξήκοντα σταδίων, τον άπο Μινώας της Λ νττίω ν εις Ίεράπντναν και τό Λιβνκόν πέλαγος' έν κόλπω ό ’ έστίν ή πόλις, είτα πρόεισιν εις όξν άκρωτηριον τό Σαμώνιον έπι την Α ΐγνπτον νεϋον και τάς 'Ροδίων νήσους. 4. Έστι δ ’ ορεινή και δασεία ή νήσος, έχει δ ’ αυλώνας ενκάρπους. τών δ ’ ορών τά μέν προς δνσιν καλείται Λ ενκά, ον λειπόμενα τον Τανγέτον κατά τό νψος, επί τό μήκος δ ’ εκτεταμένα όσον τριακοσίων σταδίων και ποιοϋντα ράχιν τελεντώσάν πως έπι τά στενά, έν μέσω δ ’ έστι κατά τό ενρνχωρότατον της νήσον τό Ιδαΐον όρος νψηλότατον τών έκεΐ, περιφερές δ ’ έν κύκλω σταδίων έξακοσίω ν περιοικεΐται δ ’ υπό τών άριστων πόλεων, άλλα δ ’ έστι πάρισα τοϊς Λευκοΐς, τά μέν έπΙ νότον τά δ ’ έπι τήν έω ληγοντα. 5. Έ στι δ ’ άπο της Κυρηναίας έπι τό Κριόν μετωπον δνεΐν ημερών και ννκτών πλονς, άπο δέ Κιμάρον έπι Ταίναρον είσι στάδιοι επτακόσιοι (μεταξν δέ Κύθηρα), άπο δέ τοϋ Σαμωνίον προς Α ίγυπτον τεττάρων ημερών και νυκτών πλοϋς, οί 0έ τριών φασί' σταδίων δ ’ είναι τοϋτόν τινες πεντακισχιλίων είρηκασιν, οί δέ έτι έλαττονων. Ερατοσθένης δ ’ άπο μέν της Κνρηναίας μέχρι Κ ριοϋ μετώπον δισχιλίονς φησίν, ένθεν δ ’ εις Π ελοπόν νησον έλάττονς . . . 6. ’Ά λλη δ ’ άλλων γλώσσα μεμιγμένη φησίν ο ποιητής, “έν μέν Αχαιοί, έν δ ’ Έτεόκρητες μεγαλήτορες, έν δέ Κυδωνες, Δωριέες τε τριχάικες δΐοίτε Π ελα σ γο ί.”

136


εκατό σταδίω ν με οικισμό στο βόρειο μέρος του, την Α μφίμαλλα, και προς νότο τον Φ οίνικα, οικισμό τω ν Λ α μ π έων. Σ το μέσο έχει το μεγαλύτερο π λάτος. Π αραπέρα, οι ακρογιαλές πλησιάζουν μεταξύ τους σε ακόμη στενότερο ισθμό, κάπου εξήντα σταδίω ν, από τη Μ ινώα τω ν Λ υττίω ν στην Ιεράπυτνα και το Λ ιβυκό πέλαγο ς. Η πόλη βρίσκεται σε κόλπο. Μ ετά διαμορφ ώ νεται μυτερό ακρω τήριο, το Σ αμ ώ νιο, που δείχνει την Α ίγ υ π το και τα νησιά τη ς Ρ ό δου. 4. Η Κρήτη είναι ορεινή και δασω μένη, με εύφορες κοιλάδες. Τ α δυτικά βουνά της λέγονται Λ ευκά, είναι σχεδόν όσο ο Τ α ΰ γετο ς υψηλά, ενώ στο μήκος εκτείνονται όσο τριακόσια στάδια και διαμορφώνουν ράχη που σ τα μ α τά ει στα στενά. Σ το μέσον είναι το πιο φαρδύ από τα βουνά, το Ιδαίο, το πιο ψηλό α π ’ όλα, με περίμετρο εξακοσίων σταδίω ν. Γύρω του βρίσκονται οι πιο καλές πόλεις. Υ πάρχουν κι άλλα βουνά, ισοϋψή με τα Λ ευκά, άλλα προς νότο κι άλλα προς ανατολή. 5. Α πό την Κ υρηναία χώ ρ α στο Κριού Μ έτω πο είναι τα ξίδι θαλασσινό δυο ημερώ ν κ αι δυο νυ χτώ ν, ενώ από το Κίμαρο στο Ταίναρο κάπου επτακόσ ια σ τάδια (τα Κύθηρα είναι ανάμεσα). Α πό το Σ αμ ώ νιο στην Α ίγυ π το είναι τ α ξίδι τεσσάρω ν ημερώ ν και νυχτώ ν. Α λλοι λένε τριώ ν. Η απόσταση κ α τά μερικούς είναι π έντε χιλιάδες στάδια. Α λ λοι τα θεωρούν λιγότερα. Ο Ερατοσθένης υπολογίζει από την Κυρηναία στο Κριού Μ έτω πο δύο χιλιάδες στάδια, κι από εκεί στην Πελοπόννησο λιγότερα κατά . . ,214. 6. Η γλώ σ σ α τους είναι ανακατεμένη με άλλες, κατά τον ποιητή: αλλού Α χα ιο ί, αλλού περήφανοι Ε τεόκρητες, αλλού Κύδω νες, κι αλλού λοφία Δ ω ριέω ν και ευσεβείς Π ε λ α σ γ ο ί2'5.

137

ΣΤΡΑΒΩΝ

τούτων φησί Στάφνλος τό μέν πρός έω Δωριείς κατεχειν, τό δέ δνσμικόν Κύδωνας, τό δέ νότιον Έτεόκρητας, ών είναι πολίχνιον Πρασον, όπου τό τον Δικταίου Δ ιός ίερόν τούς δ ’ άλλους ίσχύοντας πλέον οίκήσαι τά πεδία, τούς μέν ούν Έτεόκρητας και τούς Κύδωνας αύτόχθονας ύπάρξαι είκός, τούς δέ λοιπούς έπήλυδας, ονς έκ θ εττα λίας φησιν έλθεϊν "Ανδρών της Λωρίδας μέν πρότερον νυν δέ Έστιαιώτιδος λεγάμενης' έξ ής ώρμήΟησαν, ώς φησιν, οί περι τον Παρνασσόν οίκήσαντες Δωριείς και C.476 έκτισαν τήν τε Έρινεόν και Βοΐον και Κυτίνιον, ά φ ’ ού και τριχάικες υπό τοϋ ποιητοΰ λέγονται, ού πάνν δέ τον τοϋ Ανδρωνος λόγον αποδέχονται, την μέν τετράπολιν Δωρίδα τρίπολιν άποφαίνοντος, τήν δέ μητρόπολιν τών Δωριέων άποικον θ ετ τ α λ ώ ν τριχάικας δέ δέχονται ήτοι άπό της τριλοφίας η άπό τοϋ τρίχινους είναι τούς λόφους. 1. Πόλεις δ ’ είσίν έν τη Κρήτη πλείους μέν, μ έ γιστα t δέ καί έπιφανέσταται τρεις, Κνωσσός, Γόρτυνα, Κυδωνιά, διαφερόντως δέ τήν Κνωσσόν καί Όμηρος ύμνεΐ μεγόλην καλών καί βασίλειον τοϋ Μίνω καί οί ύστερον, καί δή καί διετέλεσε μέχρι πολλοϋ φερομένη τά πρώτα, εΐτα έταπεινώθη καί πολλά τών νομίμων άφηρέθη, μετέστη δέ τό άξίωμα ε'ίς τε Γόρτυναν καί Αύττον, ύστερον δ ’ άνέλαβε πόλιν τό παλαιόν σχήμα τό τής μητροπόλεως. κεΐται δ ’ έν πεδίο) κύκλον έχουσα ή Κνωσσός τον άρχαϊον τριάκοντα σταδίων, μεταξύ τής Λυκτίας καί τής Γορτυνίας, διέχουσα τής μέν Γορτύνης σταδίους διακοσίους, τής δέ Αύττον, ήν ό ποιητής Αύκτον ώνόμασεν, εκατόν είκοσι' τής δέ θαλάττης Κνωσσός μέν τής βορείου πέντε καί είκοσι, Γόρτυνα δέ τής Αιβυκής ένενήκοντα, Αύττος δέ καί αυτή τής Αιβυκής όγδοήκοντα. έχει δ ’ έπίνειον τό Ηράκλειον ή Κνωσσός. 8. Μίνω δέ φασιν έπινείω χρήσασθαι τω Αμνισώ,

138


Κ ατά τον Σ τάφ υλο216, ανατολικά ζούνε οι Δ ω ριείς, δυτικά οι Κ ύδωνες. Σ τ α νότια οι Ε τεό κ ρη τες, με οικισμό τους τον Π ράσο, όπου βρίσκεται το ιερό του Δ ικταίου Δ ιός. Οι υπόλοιποι είναι πιο δυνατοί και κατέχουν τις πεδιάδες. Ε ίναι εμφανές ότι Ε τεόκρη τες κ αι Κ ύδωνες είναι οι γ η γ ε νείς, ενώ οι άλλοι είναι ξένοι. Ο Άνδρων λέει π ω ς ήρθαν από τη Θ εσσαλία, από την περιοχή που λεγόταν παλιά Δ ω ρίδα και σήμερα Ε σ τα ιώ τιδ α . Α πό την ίδια περιοχή, λέει, ξεκίνησαν οι Δ ω ριείς του Παρνασσού και έχτισαν τις πόλεις Ερινεό, Βοίο και Κ υτίνιο, και γ ι’ αυτό λέγο νται, κ α τ’ αυτόν, από τον ποιητή «τριμερείς»217. Δεν δέ χονται βέβαια την άποψη του Ά νδρωνα, που νομίζει π ω ς η τετράπολη τη ς Δ ω ρίδας είναι τρίπολη218, ενώ η μητρόπολη τω ν Δ ω ριέω ν είναι αποικία Θ εσσαλών. Τ η λέξη του Ο μή ρου δέχονται ότι προέρχεται από την τριλοφία του κράνους ή από το γεγονός ότι οι κορυφές τους ήταν από τρ ίχα . 7. Τ πάρχουν πολλές πόλεις στην Κ ρήτη. Ο ι μ εγα λύτε ρες και πιο γνω σ τές είναι τρεις. Κ νω σός, Γόρτυνα, Κ υδω νιά. Ο Ό μη ρος υμνεί ιδιαίτερα την Κνωσό. Την αποκαλεί μ εγάλη, βασίλειο του Μ ίνω α219- το ίδιο κ αι οι μ ετα γενέσ τε ροι. Ό ντω ς συνέχισε να έχει τα π ρ ω τεία επ ί μεγάλο διά σ τημ α. Α ργότερα παρήκμασε κι έχασε πολλά δικ α ιώ μ α τα τη ς, και η π ρ ω τιά π ή γ ε σε Γόρτυνα κ αι Α ύττο. Α ργότερα ξαναπήρε το α ξίω μ α της μητρόπολης του νησιού. Β ρίσκε τα ι σε πεδιάδα, έχοντας περίμετρο παλιά τριάντα στάδια, ανάμεσα σε Λ υκτία και Γορτυνία. Α π έχ ε ι διακόσια στάδια από τη Γορτυνία και εκατόν είκοσι από τη Α ύ ττο, που ο π οιη τή ς γνω ρ ίζει ως Λ ύκτο220. Α πό τη θάλασσα στα βόρεια η Κνωσός α π έχ ει είκοσι π έντε σ τάδια, ενώ η Γόρτυνα από τη Λ ιβυκή ενενήντα, και η Λ ύττο ς από τη Λ ιβυκή ογδό ντα. Ε πίνειο τη ς Κνωσού είναι το Η ράκλειο. 8. Ο Μ ίνως λέγετα ι π ω ς είχε επίνειο τον Α μνισό, όπου

139

ΣΤΡΑΒΩΝ

όπου τό τής ΕΙλειθνίας ιερόν. εκαλείτο δ ’ ή Κνωσσός Καίρατος πράτερον ομώνυμος τω παραρρέοντι ποταμώ. ίστόρηται δ ’ ό Μίνως νομοθετης γενέσθαι σπουδαίος θαλαττοκρατήσαί τε πρώτος, τριχή δέ διελών τήν νήσον έν εκάστω τώ μέρει κτίσαι πόλιν, τήν μέν Κνωσσόν έν τ ώ .............. καταντικρν τής Πελοποννήσου· καί αυτή δ ’ έστι προσβόρειος. ώς δ ’ είρηκεν Εφορος, ζηλωτής ο Μίνως άρχαίου τινός 'Ραδαμάνθυος δικαιοτάτον άνδρός ομώνυμου τοϋ άδελφοϋ αυτοϋ, ός πρώτος τήν νήσον έξημερώσαι δοκεϊ νομίμοις καί σννοικισμοΐς πόλεων και πολιτείαις, σκηψάμενος παρά Δ ιός φέρειν έκαστα τών τιθεμενων δογμάτων εις μέσον, τούτον δή μιμούμε νος και ό Μίνως δι ’ έννέα έτών, ώς εοικεν, άναβαίνων έπ'ι τό τοϋ Δ ιός άντρον και διατριβών ένθάδε, άπήει συντε ταγμένα έχων παραγγέλματά τινα, ά εφασκεν είναι προστάγματα τοϋ Δ ιός· ά φ ’ ής αίτιας καί τον ποιητήν όντως είρηκέναι' “ένθάδε Μίνως έννέωρος βασίλευε Δ ιός μεγάλου όαρισ τή ς.” τοιαϋτα δ ’ είπόντος οί άρχαΐοι περί αυτοϋ πάλιν άλλους είρήκασι λόγους υπεναντίους τουτοις, ώς τυραννικός τε C.477 γενοιτο καί βίαιος καί δασμολόγος, τραγωδονντες τά περί τον Μινώταυρον καί τον λαβύρινθον καί τά θ η σ ε ΐ συμβάντα καί Δαιδάλω. 9. Ταντα μέν ονν όποτερως έχει χαλεπόν είπεϊν. έστι δέ και άλλος λόγος ονχ ο/tολογονμένος, τών μέν ξένον τής νήσου τον Μίνω λεγόντων τών δ ’ επιχώριον, ό μεντοι ποιητής τή δεύτερα δοκεΐ μάλλον συνηγορεΐν άποφάσει, όταν φή ότι “πρώτον Μίνωα τέκε Κρήτη έπίουρον. ” υπέρ τής Κρήτης όμολογεϊται διότι κατά τούς παλαιούς

140


και ο ναός τη ς Ε ιλειθυίας221. Π αλιά έλεγαν την Κνωσό Κ αίρατο, ομώνυμη με τον ποτα μ ό που κυλούσε κοντά. Σ τη ν ιστορία έχει γρα φ τεί π ω ς ο Μ ίνως, έξοχος νομοθέτη ς, π ρ ώ το ς κυριάρχησε στις θάλασσες222. Χ ώ ρισε το νησί στα τρία και σε κάθε μέρος έχτισ ε πόλη, την Κνωσό. . ·223 απέναντι από την Πελοπόννησο. Κ αι αυτή224 είναι βόρεια, καθώ ς η Κ νωσός. Κ ατά τον Έ φ ο ρ ο , ο Μ ίνως θαύμαζε κάποιον παλαιό, τον Ραδάμανθυ, άνθρωπο δίκαιο, που είχε ίδιο όνομα με τον αδελφό του. Α υτός π ρ ώ τος αναφέρεται ότι εκπολίτισε το νησί με νόμους και κτίσεις πόλεων και σ υντάγμ α τα, υποστηρίζοντας ότι φέρνει από τον ίδιο τον Δ ία τους νόμους του. Α υτόν μιμή θηκε ο Μ ίνως και κάθε ένατο, καθώ ς φ αίνεται, έτος ανέβαινε στη σπηλιά του Δ ία και έμενε εκεί. Ε πέσ τρεφ ε με γ ρ α π τές κάποιες διατάξεις που έλεγε π ω ς είναι π ρ ο σ τα γές του Δ ία. Γ C αυτό και ο π ο ιη τή ς λέει: Εδώ βασίλευε ο Μ ίνως που μιλούσε μ ε τον μ έγα Δ ία κάθε εννιά χρονιά225. Ο Έ φ ορος, αυτά. Ο ι αρχαίοι σ υγγραφ είς τα λένε αλλιώ ς, αντίθετα: ήταν τυραννικός, βίαιος, φ ορομπήχτης. Σ τ ις τρ α γω δίες παρουσιάζουν τις ιστορίες του Μ ινώταυρου, του λαβύρινθου, τα κ ατορθώ μα τα του Θησέα και του Δ α ι δάλου. 9. Δύσκολο ν’ αποφασίσεις τι από τα δυο είναι αληθινό. Τ π ά ρ χ ει και άλλη α ιτία διάστασης: άλλοι θεωρούν ιθαγενή τον Μ ίνωα, άλλοι ξένο. Ο π ο ιη τή ς μάλλον τον θεωρεί εντόπιο, όταν λέει: πρώτα γέννησε τον Μ ίνωα, πα ντεπόπτη στην Κρήτη226. Γ ια την Κ ρήτη λέγετα ι ότι στα αρχαία χρόνια είχε καλή

141

ΣΤΡΑΒΩΝ

χρόνους έτύγχανεν εννομονμένη καί ζηλωτάς έαντής τονς άρίστονς τών

Ελλήνων άπέφηνεν, εν δέ τοϊς

πρώτοις Λακεδαιμονίους, καθάπερ Π λάτων τε εν τοϊς Νομοις δηλοΐ και Έφορος έν τή Ευρώπη τήν πολιτείαν άναγέγραφεν ύστερον δε προς τό χείρον μετέβαλεν έπι πλεΐστον. μετά γάρ τούς Τνρρηνούς, ο ΐ μάλιστα έδήωσαν τήν καθ’ ήμας θάλατταν, οντοί είσιν οί διαδεξάμενοι τά ληστήρια' τούτονς δ ’ έπόρθησαν νστερον ο ΐ Κ ίλικες· κατέλυσαν δέ πάντας 'Ρωμαίοι τήν τε Κρήτην έκπολεμήσαντες και τά πειρατικά τών Κιλίκων φρούρια, ννν δέ Κνωσσός και 'Ρωμαίων άποικίαν έχει. 10.

Π ερί μέν ούν Κνωσσον ταντα, πόλεως ονκ

άλλοτρίας ήμΐν, διά δέ τάνθρώπινα καί τάς έν αντοΐς μεταβολάς καί σνντνχίας έκλελειμμένων τών σνμβολαίων τών νπαρξάντων ήμΐν προς τήν πόλιν. Λ ορύλαος γάρ ήν άνήρ τακτικός, τών Μιθριδάτον τον Ενεργέτον φ ίλω ν οντος διά τήν έν τοϊς πολεμικοΐς έμπειρίαν ξενολογεϊν άποδειχθείς πολύς ήν έν τε τή Έλλάδι καί τή Θράκη, πολύς δέ καί τοϊς παρά τής Κρήτης ίονσιν, ονπω τήν νήσον έχόντων 'Ρωμαίων, συχνοίΤ δέ οντος έν αντή τον μισθοφορικού καί στρατιωτικού πλήθονς, έξ ον καί τά ληστήρια πληρούσθαι σννέβαινεν. έπιδημούντος δέ τοϋ Δ ορνλάον κατά τύχην ένέστη πόλεμος τοϊς Κνωσσίοις προς τούς Γορτννίονς' αΐρεθείς δέ στρατηγός καί κατορθώσας διά ταχέων ήρατο τιμάς τάς μεγίστας, καί έπειδή μικρόν νστερον έξ έπιβονλής δολοφονηθέντα έγνω τον Ευεργέτην υπό τών φίλων έν Σινώπη, τήν διαδοχήν δε εις γνναΐκα καί παιδία ήκονσαν, άπογνούς τών εκ εί κατέμεινεν έν τή Κνωσσώ' τεκνοποιεΐται δ ’ έκ Μακέτιδος γνναικός Στερόπης τοννομα δύο μέν νίεΐς Λαγέταν καί Στρατάρχαν, ών τον Στρατάρχαν έσχατόγηρων καί

142


διακυβέρνηση κ αι οι καλύτεροι από τους Έ λλη νες τη θαύ μαζαν. Α νάμεσα στους π ρ ώ το υς ήταν οι Λ ακεδαιμόνιοι, όπω ς ομολογούν ο Π λά τω ν στους Νόμους227 και ο Έ φ ορος που περιέγραψ ε το πολίτευμά τους στο έργο του Ε υρώ πη22*. Α ργότερα τα π ρ ά γ μ α τα άλλαξαν προς το χειρότερο. Μ ετά τους Τυρρηνούς, που π ρ ώ το ι αυτοί ρήμαξαν τη θάλασσα μ ας229, οι Κ ρήτες είναι οι διάδοχοί τους στην πειρατεία. Α υτούς τους κατέστρεψαν αργότερα οι Κ ίλικες. Ό λους τους ρήμαξαν οι Ρ ω μ α ίο ι, που νίκησαν τους Κ ρήτες σε πόλεμο, και τα π ειρατικά ορμητήρια τω ν Κ ιλίκω ν. Σ ή μ ε ρα η Κνωσός έχει ακόμη και Ρ ω μ α ϊκ ή αποικία230. 10. Α υτά γ ια την Κ νωσό, μια πόλη που δεν μου είναι άγνω στη, αν και εξα ιτία ς τη ς ανθρώ πινης φύσης κ αι τω ν μεταβολώ ν και συντυχιώ ν που αυτή προκαλεί, δεν υπάρ χουν πλέον οι δεσμοί που με συνέδεαν μ α ζί τη ς. Κ άποτε ζούσε ένας Δορύλαος, σ τρ α τιω τικ ό ς, φίλος του Μ ιθριδάτη του Ε υεργέτη 231. Ε πειδή είχε μ εγάλη εμπειρία στα στρα τιω τικ ά ζη τή μ α τα , στάλθηκε γ ια να συγκεντρώ σει μισθο φόρους. Βρέθηκε πολλές φορές σε Ε λλάδα, σε Θ ράκη, αλλά και στους μισθοφόρους τη ς Κ ρήτης, επειδή ακόμη η νήσος δεν είχε κ α τα κτη θεί από τους Ρ ω μ α ίο υς. Ο ι μισθοφόροι ήταν πά ντα πολλοί εκεί και κυρίω ς από αυτούς γινόταν η επάνδρωση τω ν πειρ α τικώ ν ορμητηρίω ν. Ο Δορύλαος ήταν στην Κ ρήτη κι έτυχε να ξεσπάσει πόλεμος ανάμεσα σε Κ νωσίους και Γορτυνίους232. Ε κ λ έχτη κ ε σ τρατηγός και τέλειω σε γρήγορα τον πόλεμο, γ ι’ αυτό του π αρείχαν τις πιο μεγάλες τιμ έ ς. Ε πειδή κ ά π ω ς αργότερα έμαθε ότι στενοί φίλοι, μ ετά από συνωμοσία, σκότω σαν τον Ε υεργέ τη στη Σ ιν ώ π η , κ α ι η διαδοχή πέρασε στη γυναίκα και στα π αιδιά του, α π ελπ ίσ τη κ ε από την κατάσταση εκεί και παρέμεινε στην Κ νωσό. Α πό μια Μ ακέτιδα γυναίκα, τη Σ τερ όπη , έκανε δυο γιους, τον Λ α γέτα και τον Σ τρ α τά ρ χα . Τον τελευταίο τον πρόλαβα ζω ντανό στα τελευταία του

143

ΣΤΡΑΒΩΝ

ημείς ήδη εΐδομεν, θυγατέρα δέ μίαν. δυεϊν δέ όντων υιών τοϋ Ευεργέτου διεδέξατο την βασιλείαν Μιθριδάτης ο προσαγορευθείς Εύπάτωρ ένδεκα ετη γεγονώς· τοντω σύντροφος νπήρξεν ό τοϋ Φιλεταίρου Δορύλαος' ήν δ ’ ο C.478

Φιλέταιρος αδελφός τοϋ τακτικοϋ Δ ορυλάου. άνδρωθείς δ ’ ό βασιλεύς έπι τοσοΰτο ήρητο τη συντρόφι'q. τη πρός τον Δ ορύλαον ώ στ’ ονκ εκείνον μόνον εις τιμάς ήγε τάς μεγίστας, άλλά και τών συγγενών έπεμελεΐτο και τούς έν Κνωσσώ μετεπέμπετο' ήσαν δ ’ ο ί περι Λαγέταν, τοϋ μέν πατρός ήδη τετελευτηκότος, αυτοί δ ’ ήνδρωμένοι, και ήκον άφέντες τά έν Κνωσσώ' τοϋ δέ Λ αγέτα θυγάτηρ ήν ή μήτηρ τής έμής μητρός. εύτυχοϋντος μέν δή εκείνου συνευτυχεΐν και τούτοις συνέβαινε, καταλυθέντος δέ (έφωράθη γάρ άφιστάς τοΐς 'Ρωμαίοις τήν βασιλείαν έφ ’ ω αυτός εις τήν άρχήν καταστήσεται) συγκατελύθη και τά τούτων και έταπεινώθησαν ώλιγωρήθη δέ και τά πρός τούς Κνωσσίους συμβόλαια καί. αυτούς μυρίας μεταβολάς δεξαμένους. 11.

Ά λλά γάρ ό μέν περί τής Κνωσσοϋ λόγος

τοιοϋτος. μετά δέ ταύτην δευτερεϋσαι δοκεΐ κατά τήν δύναμιν ή τών Γορτυνίων πόλις, συμπράττουσαί τε γάρ άλλήλαις άπαντας υπηκόους ειχον αύται τούς άλλους, στασιάσασαί τε διέστησαν τά κατά τήν νήσον προσθήκη δ ’ ήν ή Κυδωνιά μεγίστη όποτέροις προσγένοιτο. κεΐται (5’ έν πεδία) καί ή τών Γορτυνίων πόλις, τό παλαιόν μέν ίσως τετειχισμένη ( καθάπερ καί 'Όμηρος εΐρηκε' “Γόρτυνα τε τειχήεσσαν”) , ύστερον δ ’ άποβαλοϋσα τό τείχος έκ θεμελίων καί πάντα τόν χρόνον μείνασα άτείχιστος' καί γάρ ό Φιλοπάτωρ


κι εγώ . Έ κ ανα ν επίσης μια κόρη. Ο ι γιο ι του Ε υεργέτη ήταν δύο. Τη βασιλεία ανέλαβε ο Μ ιθριδάτης, ο λεγόμενος Ε υ -π ά τω ρ 233, στα έντεκα του χρόνια. Έ ν α ς Δορύλαος, γιος του Φ ιλέταιρου, είχε την ίδια τροφό με τον βασιλιά. Ο Φ ιλέταιρος π ά λι ήταν αδελφός του άλλου Δορύλαου, του σ τρατιω τικού. Μ εγάλω σε ο βασιλιάς και τόσο πολύ ήθελε τη συντροφιά του Δορύλαου, ώ σ τε δεν του παρείχε μόνο τις πιο μεγάλες τιμ έ ς, αλλά φρόντισε και τους συγγενείς του. Έ φ τα σ ε να ζητήσ ει κι αυτούς στην Κ νωσό. Τ ότε η οικο γένεια είχε αρχηγό τον Λ α γέτα , αφού ο πατέρας του είχε συγχω ρεθεί. Τ α αδέλφια είχαν γίνει άνδρες πλέον, άφησαν την Κνωσό και γύρισαν στην π α τρίδα τους. Η κόρη του Λ α γέτα ήταν μάνα τη ς μάνας μου. Ό σο εκείνος τα πήγαινε καλά, όλη η οικογένεια πρόκοβε. Ό τα ν π ά ντω ς καταστράφηκε234 (συνελήφθη να επιδιώ κει την παράδοση τη ς βασι λείας στους Ρ ω μ α ίο υς, προκειμένου να γίνει αυτός κυβερ νήτης τη ς χώ ρ α ς), καταστράφ ηκαν κι έχασαν τις περιου σίες τους. Τ ό τε χάθηκαν και οι δεσμοί που είχαν με την Κνωσό, που δέχτηκαν αναρίθμητες μεταβολές. 11. Α λλά αρκετά για την Κνωσό. Μ ετά την Κνωσό, δεύτερη σε δύναμη φαίνεται να είναι η πόλη τω ν Γορτυνιων. Ό σο είχαν μεταξύ τους σ υμ μαχία κρατούσαν υπ ο τε λείς τις υπόλοιπες πόλεις του νησιού. Ή ρ θα ν όμω ς σε διάσταση και μοιράστηκε το νησί στα δυο. Η Κυδωνία αποτελούσε τη μεγαλύτερη προσθήκη π ηγαίνοντα ς με το μέρος τη ς μιας από τις δυο πόλεις. Η πόλη τω ν Γορτυνίων βρίσκεται σε πεδιάδα. Σ τ α αρχαία χρόνια ήταν ίσως τ ε ι χισμένη ( γ ι’ αυτό και ο Ό μη ρος μιλά για: Γόρτυνα μ ε τα τείχη της235) . Α ργότερα έχασε το τείχο ς εκ θεμελίων και όλο το διάστη μα παρέμεινε α τείχισ τη . Ο Π τολεμ αίος Φ ιλοπάτω ρ, που

ΣΤΡΑΒΩΝ

Π τολεμαίος άρξάμενος τειχΐζειν όσον έπί όγδοήκοντα σταδίονς παρήλθε μ όνον άξιόλογον δ ’ ονν έξεπλήρον ποτέ κνκλον ή οϊκησις όσον πεντήκοντα σταδίω ν διέχει δέ τής Λ ιβνκής θαλάττης κατά Λεβήνα το εμπόρων αυτής ενενήκοντα· έχει δέ τι καί άλλο έπίνειον τό Μάταλον, διέχει δ ’ αυτής εκατόν τριάκοντα, διαρρεΐ δ' αυτήν όλην ό Ληθαϊος ποταμός. 12. Έκ δέ Λεβήνος ήν Λευκοκόμας τε καί ό εραστής αυτοϋ Ευξννθετος, ονς ιστορεί θεόφραστος έν τω περί έρωτος λόγω , άθλων ών ό Λενκοκόμας τω Ενξννθέτω προσέταξεν ένα φήσας είναι τοϋτον, τον έν Πράσω κννα άναγαγεΐν αύτώ' όμοροι δ ’ εί,σίν αΰτοΐς οί Πράσιοι, τής μέν θαλάττης έβδομήκοντα Γόρτυνος δέ διέχοντες εκατόν καί όγδοήκοντα. είρηται δέ οτι τών Έτεοκρήτων ύπήρχεν ή Πρασος καί διότι ένταϋθα τό τοϋ Δικταίου Δ ιός ίερόν καί γάρ ή Δίκτη πλησίον, ουχ ώς Άρατος “όρεος σχεδόν Ίδαίοιο. ” καί γάρ χιλίονς ή Δίκτη τής Ίδης απέχει, προς άνίσχοντα ήλιον α π ’ αυτής κείμενη, τοϋ δέ Σαμωνίον εκατόν, μεταξύ δέ τοϋ Σαμωνίον καί τής C.479 Χερρονήσου ή Πρασος ίδρντο υπέρ τής θαλάττης εξή κοντα σταδίοις· κατέσκαψαν δ ’ Ίεραπντνιοι. ουκ εν δέ ουδέ τον Καλλίμαχον λέγειν φασίν, ώς ή Βριτόμαρτις φενγονσα τήν Μίνω βίαν άπό τής Δίκτης άλοιτο εις άλιέων δίκτνα, καί διά τοϋτο αυτή μέν Δίκτνννα νπο τών Κνδωνιατών προσαγορενθείη, Δίκτη δέ τό όρος' ονδέ γάρ όλως έκ γειτόνων έστι τοΐς τόποις τούτοις ή Κυδωνιά, προς δέ τοΐς έσπερίοις κεΐται τής νήσον πέρασι. τής μέντοι Κυδωνιάς όρος έστι Τίτυρος, έν ω ίερόν έστιν ου Δικταΐον άλλά Δικτννναιον. 13. Κυδωνιά δ ’ έπί θαλάττη μέν ίδρνται βλεπονσα προς τήν Λακωνικήν, διέχει δ ’ έκατέρας τό ίσον τής τε Κνωσσον καί τής Γόρτυνος οΐον όκτακοσίονς σταδίονς,

146


άρχισε να την τε ιχ ίζε ι, έφτασε το έργο μόνο στα ογδόντα236 στάδια. Η πόλη είχε αξιόλογη π ερίμετρο, κάπου πενήντα σ τά δια' α π έχ ει από τη Λ ιβυκή θάλασσα, στον Λ εβήνα, τον εμπορικό τη ς σταθμό, ενενήντα στάδια. Έ χ ε ι και άλλο επίνειο, το Μ άταλο, που α π έχ ει εκατόν τριάντα στάδια. Την περιοχή διαρρέει ο π ο τα μ ό ς Λ ηθαίος. 12. Α πό τον Λεβήνα ήταν η κ α τα γ ω γ ή του Λ ευκοκόμα και του εραστή του, του Ευξύνθετου, που την ιστορία τους γράφ ει ο Θ εόφραστος237 στην Π ε ρ ί Έ ρ ω το ς π ρ α γμ α τεία του. Α πό τα κ ατορθώ μα τα που ζήτησ ε ο Λ ευκοκόμας να εκτελέσει ο Ε υξύνθετος ήταν κι αυτό: να φέρει πίσω το σκυλί του από την Π ράσο. Ο ι Π ράσιοι είναι γείτονες. Α πέχουν από τη θάλασσα εβδομήντα στάδια κι από τη Γόρτυνα εκατόν ογδόντα. Ε ίπ α ήδη238 π ω ς η Π ράσος ανή κε στους Ε τεόκ ρη τες και εδώ ήταν το ιερό του Δ ικταίου Δ ιός. Κ αι η Δ ίκ τη βρίσκεται κοντά, ό χι βέβαια, καθώ ς λέει ο Ά ρατος, κοντά στο βουνό της 'Ιδης239. Η Δ ίκ τη από την Ί δ η α π έχ ει και χίλια στάδια. Β ρίσ κεται στα ανατολικά τη ς, κι α π έχ ει επίσης εκατό σ τάδια από το Σ αμ ώ νιο. Α νάμεσα σε Σ αμ ώ νιο και Χερρόνησο ήταν χτισμένη η Π ράσος, πάνω από τη θάλασσα, στα εξήντα στάδια. Την κατέστρεψαν οι Ιεραπύτνιοι240. Λένε επίσης ότι δεν έχει δίκιο ο Κ αλλίμ αχος241, όταν ιστορεί π ω ς η Β ριτόμαρτις, αποφ εύγοντας τη βία του Μ ίνωα, από τη Δ ίκ τη , πιά σ τηκ ε σε δίχτυα ψαράδων κι έτσι οι Κ υδω νιάτες την είπαν Δ ίκτυννα και το βουνό Δ ίκ τη . Η Κ υδωνία δεν έχει καμιά σχέση γειτονίας με τους τόπους τούτους, αφού βρίσκεται στα δυτικά πέρα τα του νησιού. Βουνό τη ς Κ υδωνιάς είναι ο Τ ίτυρος, όπου υ π ά ρ χει ιερό, όχι το Δ ικ τα ίο , αλλά το Δ ικτύνναιο. 13. Η Κ υδωνία είναι χτισ μένη βλέποντας θάλασσα, προς τη Λ ακω νία, κι α π έχ ει τόσο από την Κνωσό όσο και από τη Γόρτυνα κάπου οκτακόσια σ τάδια. Α πό την Α πτέρ α

147

ΣΤΡΑΒΩΝ

Άπτέρας δέ όγδοήκοντα, τής ταύτη δέ θαλάττης τεττα ράκοντα. Απτέρας δ ’ έπίνειόν έστι Κίσαμος· πρός εσπέραν δ ’ όμοροι τοΐς Κυδωνιάταις 11ολυρρήνιοι, π α ρ ’ οϊς έστι τό της Δικτνννης ίερόν άπέχουσι δέ της θαλάττης ώς τριάκοντα σταδίους, Φαλασάρνης δέ εξή κοντα. κωμηδόν δ ’ (οκουν πρότερον είτ ’ Α χαιοί και Λάκωνες συνώκησαν τειχίσαντες έρυμνόν χωρίον βλέπον πρός μεσημβρίαν. 14. Τών δ ’ υπό Μίνω συνωκισμένων τριών την λοιπην (Φαιστός δ ’ ήν αΰτη) κατέσκαψαν Γορτύνιοι, τής μέν Γόρτυνος διέχουσαν εξήκοντα, τής δέ θαλάττης είκοσι, τοϋ δέ Ματάλου τοϋ επινείου τετταράκοντα· τήν δέ χώραν έχουσιν οΐ κατασκάψάντες. Γορτυνίων δ ’ έστι και τό 'Ρύτιον συν τή Φαιστώ' “Φαιστόν τε 'Ρύτιόν τ ε .” έκ δέ τής Φαιστού τον τούς καθαρμούς ποιήσαντα διά τών έπών Έπιμενίδην ψασ'ιν είναι, και 6 Λισσήν δέ τής Φαιστίας. Λυττον δέ, ής έμνήσθημεν και πρότερον, έπίνειόν έστιν ή λεγομένη Χερρόνησος, έν ή τό τής Βριτομάρτεως ίερόν αί δέ συγκαταλεχθείσαι πόλεις ουκέτ ’ είσι Μίλητός τε και Λ έκαστος, τήν δέ χώραν τήν μέν ένείμαντο Λ υττιοι τήν δέ Κνώσσιοι κατασκάψαντες τήν πόλιν. 15. Τοϋ δέ ποιητοϋ τό μέν έκατόμπολιν λέγοντας τήν Κρήτην τό δέ ένενηκοντάπολιν, Έφορος μέν ύστερον έπικτισθήναι τάς δέκα φησ'ι μετά τά Τρωικά υπό τών Αλθαιμένει τώ Ά ργείω συνακολουθησάντων Δ ω ριέω ν τον μέν ούν ’Οδυσσέα λέγει ένενηκοντάπολιν όνομάσαί' ούτος μέν ούν πιθανός έστιν ό λόγος, άλλοι δ ’ υπό τών Ίδομενέως έχθρών κατασκαφήναί φασι τάς δέκα· άλλ ’ ούτε κατά τά Τρωικά φησιν ο ποιητής έκατοντάπολιν

148


α π έχει ογδόντα στάδια και άλλα σαράντα από τη θάλασ σα242. Το επίνειο τη ς Α π τέρ α ς είναι ο Κ ίσαμος. Σ τα δυτι κά, γείτονες με τους Κ υδω νιάτες είναι οι Πολυρρήνιοι. Σ τα μέρη τους είναι το ιερό τη ς Δ ίκτυννας. Α πέχουν κάπου τριάντα στάδια από τη θάλασσα κι από τη Φ αλάσαρνα εξήντα. Π αλιά κατοικούσαν κατά συνοικισμούς. Μ ετά κ α τοίκησαν εδώ Α χα ιο ί και Λ άκω νες. Τ είχισ α ν ένα οχυρό μέρος που βλέπει προς νότο. 14. Τ ην τελευταία από τις πόλεις που ίδρυσε ο Μ ίνως, τη Φ αιστό, την κατέσκαψ αν οι Γορτύνιοι. Α π είχ ε από τη Γόρτυνα εξήντα σ τάδια, από τη θάλασσα είκοσι, από το Μ άταλο, το επίνειο, σαράντα. Τ η χώ ρα κατοικούν οι καταστροφ είς τη ς πόλης. Σ το υ ς Γορτυνίους ανήκει και το Ρ ύ τιο , μ α ζί με τη Φ αιστό: στη Φ αιστό, στο Ρ ν τ ιο 243. Λένε π ω ς από τη Φ αιστό κ α τά γετα ι ο Ε π ιμ εν ίδ η ς244, που με τα έπη του παρουσιάζει σε ποίηση τους καθαρμούς. Σ τη ν περιοχή τη ς Φ αιστού βρίσκεται και ο Λ ισσήν. Μ νημόνευσα προηγουμένω ς τη Λ ύ ττο 245. Επίνειό τη ς είναι η λεγάμενη Χερρόνησος. Ε κ εί υπήρχε το ιερά τη ς Β ριτόμαρτης. Οι πόλεις Μ ίλητος και Λ ύκαστος, που βρίσκονται μ αζί στον Κ ατάλογο246, σήμερα δεν υπάρχουν. Τ ην περιοχή τη ς Λ ύττου, εν μέρει κράτησαν οι παλαιοί κ άτοικοι, κάι την υπό λοιπη την έχουν οι Κ νώ σιοι που κατέστρεψαν την πόλη. 15. Ο π ο ιη τή ς μ ια φορά αναφέρει την Κ ρήτη με εκατό και μια φορά με ενενήντα πόλεις247. Ο Έ φ ορος υποστηρίζει π ω ς οι δέκα χ τίσ τη κ α ν μετά τα Τ ρ ω ικά από τους Δ ω ριείς υπό τον Α λθαιμένη τον Α ργείο. Π ά ντω ς ο Οδυσσέας την ονομάζει νησί με ενενήντα πόλεις. Ο λόγος που παραθέτει είναι π ιθανώ ς σω στός. Άλλοι λένε π ω ς οι δέκα καταστράφηκαν από τους εχθρούς του Ιδομενέα248. Π ά ντω ς ο π ο ι ητής δεν μ ιλάει γ ια Κ ρήτη με εκατό πόλεις κατά τα Τ ρ ω -

149

ΣΤΡΑΒΩΝ

ύπάρξαι τήν Κρήτην, άλλα μάλλον κ α τ’ αυτόν (έκ γάρ τοϋ Ιδιον προσώπου λ έ γ ει· εΐ δ ’ έκ τών τότε όντων τίνος C.480 ήν

6 λόγος, καθάπερ έν τη Όδνσσεία, ήνίκα ένενηκοντά-

πολιν φράζει, καλώς εΐχεν άν οντω δέχεσθαι), οΰτ ’ εί συγχωρήσαιμεν τοϋτό γε, ό έξης λόγος σώζοιτ ’ άν. ουτε γάρ κατά τήν στρατείαν ουτε μετά τήν έπάνοδον τήν έκεϊθεν τοϋ Ιδομενέως είκός έστιν ΰπό τών έχθρών αυτοϋ τάς πόλεις ήφανίσθαι ταύτας· ο γάρ ποιητής φήσας' “πάντας δ ’ Ίδομενεύς Κρήτην είσήγαγ ’ εταίρους, ο ΐ φνγον έκ πολέμον, πόντος δε οί οντιν ’ άπηύρα, ” και τούτου τοϋ πάθους έμεμνητ ’ ά ν ου γάρ δηπου Όδνσσενς μέν έγνω τον άφανισμόν τών πόλεων ο μηδενΐ συμμίξας τών Ελλήνων μήτε κατά τήν πλάνην μήθ ’ νστερον, ο δέ και σνστρατενσας τω Ίδομενεΐ και σννανασωθεις ονκ εγνω τά σνμβάντα οϊκοι αντώ ούτε κατά τήν στρατείαν ούτε τήν έπάνοδον τήν έκεϊθεν' αλλά μήν ουδέ μετά τήν έπάνοδον εί γάρ μετά πάντων έσώθη τών εταίρων, ισχυρός έπανήλθεν, ωστ ’ ούκ έμελλον ισχνσειν οί έχθροι τοσοϋτον δσον δέκα άφαιρεΐσθαι πόλεις αυτόν. 16.

Τής μέν ούν χώρας τών Κρητών τοιαύτη τις ή

περιοδεία, τής δέ πολιτείας ής Έφορος άνεγραψε τα κνριώτατα επιδράμεΐν άποχρώντως άν έχοι. δοκεΐ δε, φησίν, ο νομοθέτης μέγιστον ύποθέσθαι ταΐς πολεσιν άγαθόν τήν έλευθερίαν μόνην γάρ ταύτην ίδια ποιεΐν τών κτησαμένων τά άγαθά, τά δ ’ έν δονλεία τών άρχόντων άλλ ’ ούχΐ τών άρχομένων είναι' τοϊς δ ’ έχονσι ταύτην φνλακής δ εΐν τήν μέν ούν ομόνοιαν διχοστασίας

150


ικά αλλά μάλλον κατά τα χρόνια του (επειδή μιλάει ο ίδιοςαν έβαζε κάποιο σύγχρονο τω ν Τ ρω ικώ ν να μιλάει για εκατό πόλεις, όπω ς έβαλε τον Ο δυσσέα να μιλήσει για ενενήντα, τό τε αυτά θα είχαν καλώ ς). Αν το δεχτούμε, τότε δεν θα έστεκε το επόμενο επ ιχείρ η μ α 249. Δεν είναι πιθανό ότι κ α τά την Τ ρω ική εκστρατεία ή μετά την επ ά νοδο του Ιδομενέα συνέβη κάποια καταστροφή τω ν πόλεών του από τους εχθρούς του. Ο ποιη τής λέει: Ό λο υ ς τους συντρόφους τον ο Ιδομενέας τονς έφερε στην Κρήτη όσοι τον πόλεμο γλιτώ σανε, κανέναν δεν τον πήρε η θάλασσα250. Θα μπορούσε εδώ να μνημονεύσει μια τέτο ια καταστροφή. Δεν υπάρχει π ερ ίπ τω σ η ο Οδυσσέας να ήξερε τον αφανισμό τω ν πόλεω ν, αυτός που δεν αντάμω σε μήτε έναν Έ λληνα κατά τη διάρκεια τη ς περιπλάνησής του κι αργότερα. Κι αυτός251 που π ή γ ε μ α ζί με τον Ιδομενέα και γύρισε π ίσ ω δεν είχε επίσης ιδέα γ ια το τ ι συνέβη στην π ατρίδα ούτε κ ατά τη διάρκεια της εκστρατείας ούτε κατά την επάνοδο από εκεί. Α λλά ούτε καν και μετά την επάνοδο. Εφόσον γύρισε με όλους τους συντρόφους του, γύρισε δυνατός και δεν επρόκειτο οι εχθροί του ν’ αντέξουν τόσο ώ στε να του αφαιρέσουν δέκα πόλεις. 4 16. Α υτή ήταν η περιγραφ ή τη ς χώ ρ α ς τω ν Κ ρητώ ν. Α ξίζει να μιλήσω γ ια τα πιο σημαντικά κεφάλαια της Π ολιτείας τους, όπω ς τη διέσωσε ο Έ φ ορος. Φ αίνεται, λέει, π ω ς ο νομοθέτης θεώρησε ως μεγαλύτερο αγαθό για τις πόλεις την ελευθερία. Β λέπ ετε, μόνο η ελευθερία κάνει τα αγαθά ν’ ανήκουν σε όποιον τα έχει. Ό τα ν υπάρχει σκλαβιά, τα αγαθά ανήκουν στους άρχοντες κι όχι στους υπηκόους. Ό σ ο ι έχουν ελευθερία π ρ έπ ει να τη φυλάγουν. Η ομόνοια φ εύγει, όταν σηκώ νεται αναταραχή, προϊόν πλε-

ΣΤΡΑΒΩΝ

αιρόμενης άπανταν, ή γίνεται διά πλεονεξίαν και τρυφήν σωφρόνως γάρ και λιτώς ζώσιν άπασιν οΰτε φθόνον ονθ ’ ΰβριν οντε μίσος άπανταν προς τούς όμοιους· διόπερ τούς μέν παϊδας εις τάς όνομαζομένας άγέλας κελενσαι φοι τάν, τούς δέ τελείους έν τοΐς συσσιτίοις ά καλονσιν άνδρεΐα συσσιτεΐν, δπως τών ίσων μετάσχοιεν τοΐς εύπόροις οί πενέστεροι δημοσία τρεφόμενοι' προς δέ τό μη δειλίαν ά λλ ’ ανδρείαν κρατεΐν έκ παίδων δπλοις και πόνοις συντρέφειν, ώστε καταφρονεΐν καύματος και ψύχους και τραχείας όδοϋ και άνάντους και πληγών τών έν γυμνασίοις και μάχαις ταΐς κατά σύνταγμα' άσκεΐν δέ και τοξική και ενοπλίω όρχήσει, ήν καταδεΐξαι Κουρήτας πρώτον, ύστερον δέ και συντάξαντα τήν κληθεΐσαν ά π ’ αυτοϋ πυρρίχην, ώστε μηδέ την παιδιάν άμοιρον είναι τών προς πόλεμον χρησίμω ν ώς δ ’ αντως και τοΐς ρυθμοΐς Κρητικοΐς χρήσθαι κατά τάς ώδάς C.481

συντονωτάτοις ούσιν ονς Θάλητα άνευρεΐν, ώ και τούς παιανας και τάς άλλας τάς έπιχωρίους ώδάς άνατιθέασι και πολλά τών νομίμω ν και έσθήτι δέ και υποδέσει πολεμική χρήσθαι, και τών δώρων τιμιώτατα αύτοΐς είναι τά όπλα. 17.

Λ έγεσθαι δ ’ υπό τινων ώς Λακωνικά ε ’ίη τά

πολλά τών νομιζομένων Κρητικών, τό δ ’ αληθές ευρήσθαι μέν ύπ ’ έκείνων, ήκριβωκέναι δέ τούς Σπαρτιάτας, τούς δέ Κρήτας όλιγωρήσαι, κακωθεισών τών πόλεων και μάλιστα τής Κνωσσίων, τών πολεμικώ ν μεΐναι δέ τινα τών νομίμων παρά Λ υττίοις και Γορτυνίοις και άλλοις τισϊ πολιχνίοις μάλλον ή παρ ’ έκείνοις' και δη και τα Λυττιω ν νόμιμα ποιεΐσθαι μαρτύρια τούς τά Λακω νικά πρεσβύτερα άποφαίνοντας' άποίκους γάρ όντας φυλάττειν τά τής μητροπόλεως έθη, έπεϊ άλλως γε

152


ονεξίας και πολυτέλειας. Ό τα ν όλοι ζουν με σοφία και λ ιτό τη τα , δεν υπάρχει εναντίον τω ν ομοίων μήτε φθόνος μήτε επ ιθετικ ό τη τα μήτε μίσος. Γ ι’ αυτό ο νομοθέτης επιτά σ σ ει οι νέοι να διαβιώνουν μέσα στις λεγάμενες α γέ λες και τους ενηλίκους βάζει να τρώ νε από κοινού στα λεγάμενα ανδρεία. Κ αι να τρώ νε έτσι ώ σ τε φ τω χο ί και πλούσιοι να μην έχουν διαφορά, αφού σ ιτίζοντα ι δημοσία δαπάνη. Γ ια να είναι ανδρείοι και όχι δειλοί, προστάζει να κρατάνε όπλα από παιδιά και ν’ ασκούνται στις τα λ α ιπ ω ρίες, ώ σ τε να περιφρονούν τον καύσω να, την π α γω ν ιά , τους κακούς δρόμους, τους γκρεμούς, τις π λ η γές στις ασκήσεις και στις τα κ τικ ές μ άχες. Ν ’ ασκούν επίσης την τοξοβολία και τον ένοπλο χορό, που βρήκαν π ρ ώ το ι κι έδειξαν οι Κουρήτες, και ο οποίος έπειτα ονομάστηκε πυρρίχη από το όνομα αυτού που τον οργάνω σε252. Έ τ σ ι το π α ιχνίδ ι δεν ήταν άσχετο με πράξη χρήσιμη στον πόλεμο. Ε π ίσ η ς στα τραγούδια τους χρησιμοποιούν Κ ρητικούς ρυθμούς που είναι πολύ γρήγοροι, και τους βρήκε ο Θ άλης253. Σ ε αυτόν αποδίδουν όχι μόνο τους παιάνες αλλά και το π ικ ά τραγού δια και πολλές ακόμη διατάξεις τους. Ο ρίστηκε επίσης να φοράνε σ τρ α τιω τικ ά ρούχα και υποδήματα. Τ α όπλα εξάλ λου θεωρούνται τα καλύτερα δώρα. 17. Υ ποστηρίζουν κάποιοι ότι τα περισσότερα ήθη και έθιμα που θεωρούνται Κ ρητικά είναι Λ ακω νικά. Σ τη ν π ρ α γ μ α τικ ό τη τα είναι Κ ρητικά, μόνο που οι Σ π α ρ τιά τες τα εφήρμοσαν, ενώ οι Κ ρήτες σταμάτησαν ν’ ασχολούνται με τα π ολεμικά , κι οι πόλεις τους παρήκμασαν, ειδικά η Κνωσός. Ί χ ν η τω ν παλαιώ ν τους νόμων απέμειναν στους Λ υττίους, στους Γορτυνίους και σε μερικά χωριά" όχι στους άλλους. Τ α απομεινάρια τω ν νόμων στους Λ υττίους χρησιμοποιούνται ω ς απόδειξη ότι προέρχονται από τα Λ ακω νικά που είναι παλαιότερα. Λένε π ω ς ήταν άποικοι, ότι διατήρησαν τα ήθη τη ς μητρόπολης, αφού είναι αδια-

153

ΣΤΡΑΒΩΝ

ενηθες είναι τό τούς βέλτιον σννεστώτας καί πολιτευομένους τών χειρόνων ζηλωτάς άποφαίνειν ονκ εν δε ταϋτα λεγεσΟαΐ' οντε γάρ έκ τών νΰν καθεστηκότων τά παλαιά τεκμηριοϋσθαι δεϊν, εις τάναντία έκατέρων μεταπεπτω κότω ν και γάρ νανκρατεϊν πρότερον τούς Κρήτας, ώστε και παροιμιάζεσθαι πρός τονς προσποιονμέ νους μη είδέναι ά ΐσασιν “ό Κρής α γνοεί τήν θάλατταν, ” νϋν δ ’ άιποβεβληκέναι τό ναντικόν οντε ότι άποικοι τινες τών πόλεων γεγόνασι τών έν Κρήτη Σπαρτιατών, έν τοΐς έκείνων νομίμοις διαμένειν έπηναγκάσθαι' πολλάς γοϋν τών άποικίδων μή φνλάττειν τά πάτρια, πολλάς δέ και τών μή άποικίδων έν Κρήτη τά αυτά εχειν τοΐς άποίκοις έθη. 18.

Τών τε Σπαρτιατών τον νομοθετην Λνκοϋργον

πέντε γενεαΐς νεώτερον Άλθαιμένονς είναι τοϋ στείλαντος τήν εις Κρήτην αποικίαν τον μέν γάρ ίστορεΐσθαι Κισσόν παΐδα τοϋ τό Άργος κτίσαντος περί τον αντόν χρόνον ήνίκα ΓΙροκλής τήν Σπάρτην σννώκιζε, Λυκούρ γον δ ’ όμολογεΐσθαι παρά πάντων εκτον άπό Ιΐροκλέονς γεγονέναι· τά δέ μιμήματα μή είναι πρότερα τών παρα δειγμάτων μηδέ τά νεώτερα τών πρεσβυτερώ ν τήν τε ορχησιν τήν παρά τοΐς Λακεδαιμονίοις έπιχωριάζονσαν καί τονς ρυθμούς καί παιάνας τούς κατά νόμον αδομένους καί άλλα πολλά τών νομίμων Κρητικά καλεϊσθαι πα ρ ’ αντοΐς ώς αν έκεΐΟεν όρμώμενα' τών δ ’ αρχείων τά μέν καί τάς διοικήσεις εχειν τάς αντάς καί τάς έπωννμίας, ώσπερ καί τήν τών γερόντων αρχήν καί τήν τών ιππέων C.482 ( πλήν ότι τούς έν Κρήτη ιππέας καί ίππονς κεκτήσθαι σνμβέβηκεν έξ ού τεκμαίρονται πρεσβυτέραν είναι τών έν Κρήτη ιππέων τήν αρχήν σώζειν γάρ τήν έτνμότητα τής προσηγορίας- τούς δέ μή ίπποτροφεΐν) , τούς έφόρονς

154


νόητο να εκπ ροσ ω πείς καλύτερα οργανω μένη κοινωνία και να μιμείσ αι τους κ ατώ τερους γείτονες. Α υτά δεν είναι σω στά (κατά τον Έ φ ορο). Α πό τη σημερινή κατάσταση δεν γίνετα ι να βγαίνουν σ υμ περάσ μ ατα για το παρελθόν, αφού αυτοί γνώ ρισαν τέτο ια αντιστροφή τη ς τύ χ η ς. Οι Κρήτες ήταν κ ά π ο τε θαλασσοκράτορες. Β γήκε και η π α ροιμία: Ο Κ ρητικός δεν ξέρει από θάλασσα254, για όσους προσποιούνται π ω ς αγνοούν κ ά τι που ξέρουν καλά. Σ ήμερα δεν διαθέτουν ναυτικό. Κ ι ούτε βέβαια είναι πιθανό ότι ήρθαν κάποιοι άποικοι από τη Σ π ά ρ τη σ τις πόλεις της Κ ρήτης κ α ι έφεραν τους νόμους τους. Ε δώ ένα σωρό α π οι κίες και δεν κρατάνε τα π α τρογονικά . Εξάλλου πολλές περιοχές στην Κ ρήτη που δεν ανήκουν σε αποικίες έχουν τα ίδια έθιμα με αυτές. 18. Ο Σ π α ρ τιά τη ς νομοθέτης Λ υκούργος ήταν πέντε γενιές νεότερος από τον Α λθαιμένη, που δημιούργησε την π ρώ τη αποικία στην Κ ρήτη. Τον θεωρούν π α ιδί του Κ ισ σού που ίδρυσε το Ά ργος τον ίδιο καιρό που ο Π ροκλής συνοίκιζε τη Σ π ά ρ τη . Ό λοι π ά ντω ς συμφωνούν ότι ο Λ υ κούργος ανήκει στην έκτη γενιά από τον Π ροκλή. Ο ι α π ο μιμήσεις δεν είναι παλαιότερες από τα π ρ ό τυ π ά τους μήτε τα νεότερα τω ν παλαιότερω ν. Τον χορό που συνηθίζουν στη Λ ακεδαίμονα, τους ρυθμούς, τους παιάνες που τραγου δάνε σύμφωνα με τους κανονισμούς τους, καθώ ς και πολλά ακόμη έθιμά τους τα λένε οι ίδιοι Κ ρητικά, ωσάν να προ έρχονται από εκεί. Μ ερικά δημόσια α ξ ιώ μ α τα δεν ασκού νται α π λώ ς με τον ίδιο τρόπο, αλλά έχουν ίδια και την προσηγορία τους, καθώ ς Γέροντες και ιπ π είς (εκτός από το γεγονός ότι στην Κ ρήτη οι ιπ π είς διαθέτουν και άλογα. Α πό αυτό συμπεραίνουν ότι ο θεσμός τω ν ιππέω ν είναι παλαιότερος στην Κ ρήτη, αφού δια σ ώ ζει την ετυμολογία του ονόματος. Ο ι Σ π α ρ τιά τε ς ιπ π είς δεν έχουν άλογα). Οι έφοροι, π α ρ ’ όλο που έχουν τα ίδια καθήκοντα με τους

155

ΣΤΡΑΒΩΝ

δέ τά αυτά τοϊς έν Κρήτιη κόσμοις διοικοϋντας έτέρως ώνομάσθαι' τά δέ συσσίτια άνδρεΐα παρά μέν τοϊς Κρησίν και νυν έτι καλεΐσθαι, παρά δέ τοϊς Σπαρτιάταις μή διαμεΐναι καλούμενα ομοίως ώς πρότερον παρ ’ Άλκμάνι γοϋν ούτω κεΐσθαι' “φοίναις δέ καί έν θιάσοισιν άνδρείων παρά δαιτνμόνεσσι πρέπει παιάνα κατάρχειν. ” 19. Λέγεσθαι δ ’ υπό τών Κρητών ώς καί π α ρ ’ αυτούς άψίκοιτο Λνκουργος κατά τοιαύτην α ιτία ν άδελφός ήν πρεσβύτερος τοϋ Λυκούργου Πολνδέκτηςοντος τελευτών έγκυον κατέλιπε τήν γυναίκα- τέως μέν ούν έβασίλενεν ο Λυκούργος αντί τοϋ άδελφοϋ, γενομένου δε παιδος έπετρόπευεν έκεϊνον, εις δν ή άρχή καθήκονσα έτυγχανε- λοιδορούμενος δή τις αύτώ σαφώς εΐπεν είδέναι διότι βασιλεύσοτ λαβών δ ’ υπόνοιαν έκεΐνος ώς έκ τοϋ λόγον τούτου διαβάλλοιτο έπιβονλή έξ αντοΰ τον παιδος, δείσας μή έκ τύχης άποθανόντος αιτίαν αυτός έχοι παρά τών έχθρών, άπήρεν εις Κρήτην, ταύτην μέν δή λέγεσθαι της άποδημίας α ιτία ν έλθόντα δέ πλησιάσαι θά λητι μελοποιώ άνδρί καί νομοθετικω, ίστορήσαντα δέ παρ ’ αύτοϋ τον τρόπον ον 'Ραδάμανθυς τε πρότερον καί ύστερον Μίνως, ώς παρά τοϋ Α ιός, τούς νόμους έκφέροι εις άνθρώπους, γενόμενον δέ καί έν Αιγύπτιο καί καταμαθόντα καί τά έκεΐνόμιμα, έντνχόντα δ ’, ώς φασί τινες, καί Όμηρω διατρίβοντι έν Χ ίω , κατάραι πάλιν εις τήν οίκείαν, καταλαβεΐν δέ τον τοϋ άδελφοϋ υιόν τον Π ολνδέκτον Χαρίλαον βασιλεύοντα' είϋ ’ όρμήσαι διαθεΐναι τονς νόμους φοιτώντα ώς τον θεόν τον έν Δ ελφοΐς, κάκεΐθεν κομίζοντα τά προστάγματα, καθάπερ οί περί Μίνω έκ τοϋ άντρου τοϋ Α ιός παραπλήσια έκείνοις τά πλείω.

156


Κ ρητικούς κόσμους, δεν έχουν εν τούτοις το ίδιο όνομα. Τ α συσσίτια ακόμα και σήμερα λέγονται ανδρεία, ενώ στη Σ π ά ρ τη από πολλά χρόνια έπαψαν να λέγονται με το π ρ ώ το τους όνομα255. Σ τον Α λκμάνα π ά ν τω ς σώ ζονται: Σ ε γιορτές, σε ομάδες πανηγυριστώ ν σε όσους συμμετέχουν στα ανδρεία εκ ε ί πρέπει ν 'α ρ χ ίζει ο παιάνας256. 19. Οι Κ ρήτες λένε π ω ς ο Λ υκούργος τους επισκέφθηκε για τον εξής λόγο: Ε ίχ ε ένα μεγαλύτερο αδελφό, τον Π ολυδέκτη. Π έθανε όμω ς αυτός κι άφησε έγκυο τη γυναίκα του. Ο Λ υκούργος βασίλευε στη θέση του αδελφού του και, όταν το π α ιδί γεννήθηκε, έγινε επίτρ ο π ό ς του, αφού η βα σιλεία ανήκε στο πα ιδί. Κ άποιος, κ ατη γο ρ ώ ντας τον Λ υ κούργο, είπε π ω ς είναι σίγουρος ότι ο Λ υκούργος θα βασιλεύσει. Τ ότε εκείνος υποψ ιάστηκε π ω ς από τέτοια κουβέ ντα θα μπορούσε να β γει το συμπέρασμα ότι αυτός θα θεωρούνταν υ παίτιος συνωμοσίας εναντίον του παιδιού, και σκέφτηκε π ω ς, αν το π α ιδί πέθαινε από άλλη αιτία , οι εχθροί του θα θεωρούσαν τον ίδιο υπαίτιο. Έ φ υ γ ε τότε στην Κ ρήτη. Α υτή λοιπόν λέγετα ι ω ς α ιτία τη ς άφιξής του στο νησί. Ε κ εί ήρθε και πλησίασε τον Ο άλητα, ένα μελωδό και νομοθέτη. Έ μ α θ ε από αυτόν τον τρόπο που ο Ρ α δ ά μανθυς π ρ ώ τα και αργότερα ο Μ ίνως έφερναν τους νόμους τους, τά χ α από τον Δ ία, προς τους ανθρώπους. Κ ατέβηκε μετά στην Α ίγ υ π το και έμαθε τη νομοθεσία τους. Λένε μάλιστα ότι συνάντησε και τον Ό μ η ρο , τό τε που βρισκό ταν στη Χ ίο. Ξ αναγύρισε στην π ατρίδα και βρήκε τον γιο του αδελφού του Π ολυδέκτη, τον Χ αρίλαο, βασιλιά. Μ ετά ασχολήθηκε με τη σύνταξη τω ν νόμων. Π ή γε στους Δ ελ φούς και έφερε από εκεί τις διατάξεις του, καθώ ς οι τη ς εποχής του Μ ίνωα τις έπαιρναν από τη σπηλιά του Δ ία. Οι περισσότεροι νόμοι του έμοιαζαν με εκείνους.

157

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

20. Τών Κρητικών τά κυριώτατα τών καθ’ έκαστα τοιαντα εΐρηκε. γαμεΐν μέν άμα πάντες αναγκάζονται παρ ’ αντοΐς οι κατά τον αυτόν χρόνον έκ τής τών παίδων αγέλης έκκριθέντες, ουκ ευθύς δ ’ άγονται π α ρ ’ εαυτούς τάς γαμηθείσας παΐδας, άλλ ’ έπάν ήδη διοικεϊν ίκαναι ώσι τά περί τούς οίκους· φερνή δ ’ έστίν, άν αδελφοί ώσι, τό ήμισν τής τοϋ άδελφοϋ μερίδας' παΐδας δέ γράμματά C.483

τε μανθάνειν και τάς έκ τών νόμων ώδάς κα ί τινα είδη τής μουσικής, τούς μέν οΰν έτι νεωτέρους εις τά συσσίτια άγουσι τά ανδρεία· χαμαί δέ καθήμενοι διαιτώνται μ ε τ ’ άλλήλων έν φανλοις τριβωνίοις και χειμώνος και θέρους τά αυτά, διακονοϋσί τε και έαυτοΐς και τοΐς άνδράσι' συμβάλλουσι δ ’ εις μάχην και ο ί έκ τοϋ αυτοϋ συσσιτίου προς άλλήλους, και προς έτερα συσσίτια· καθ’ έκαστον δέ άνδρεΐον έφέστηκε παιδονόμος· οί δέ μείζους εις τάς άγέλας άγονται· τάς δ ’ άγέλας συνάγονσιν οί επιφανέ στατοι τών παίδων και δυνατώτατοι έκαστος όσους πλείστους οίός τέ έστιν άθροίζων έκάστης δέ τής αγέλης άρχων έστιν ώς τό πολύ ό πατήρ τοϋ συναγά γοντος, κύριος ών έξάγειν έπί Θήραν και δρόμους, τον δ ’ άπειθοϋντα κολάζειν τρέφονται δέ δημοσία· τακταΐς δέ τισιν ήμέραις άγέλη προς άγέλην συμβάλλει μετά αύλοϋ και λαιρας εις μάχην έν ρνθμώ, ώσπερ και έν τοΐς πολεμικοΐς είώθασιν, έκφέρουσι δέ και τάς πληγάς τάς μέν διά χειρός τάς δέ καί δ ι’ όπλων σιδηρών. 21. Ίδιον δ ’ αντοΐς τό περί τούς έρωτας νόμιμον ου γάρ πειθοΐ κατεργάζονται τούς έρωμένους άλλ ’ αρπαγή· προλέγει τοΐς φίλοις προ τριών η πλειόνων ημερών ό έραστής ότι μέλλει τήν άρπαγήν ποιεΐσθαι: τοΐς δ ’ άποκρυπτειν μέν τον παΐδα ή μη έ<Ίν πορευεσθαι τήν τεταγμένην οδόν τών αίσχίστων έστίν, ώς έξομολογου-

158


20. Ο ι κυριότεροι Κ ρητικοί θεσμοί είναι οι πα ρ α κ ά τω , όπω ς τους μνημονεύει ο Έ φ ορος. Ό σ ο ι βγαίνουν την ίδια περίοδο από την αγέλη τους αναγκά ζονται να παντρευτούν την ίδια σ τιγμ ή . Δεν παίρνουν τις νύφες αμέσω ς στα σ π ίτια τους, αλλά όταν αυτές α π ο δειχτεί ότι τα καταφέρνουν με τη διαχείριση του σπιτιού. Η προίκα τους, αν υπάρχουν αδέλφια, είναι η μισή περιουσία του αδελφού. Τ α παιδιά μαθαίνουν όχι μόνο γρ ά μ μ α τα αλλά και τραγούδια με τους νόμους και μερικά είδη μουσικής. Ο ι νεότεροι σ ιτίζοντα ι στα λεγάμενα ανδρεία. Κ άθονται να φάνε στο χ ώ μ α όλοι μ αζί, φοράνε παλιόρουχα, τα ίδια χειμ ώ να καλοκαίρι, και υπηρετούν τους μεγαλύτερους, καθώ ς και τους εαυτούς τους. Α υτοί που τρώ νε μ α ζί κάνουν πολέμους με τις άλλες παρέες ή και μέσα στην ίδια παρέα, μεταξύ τους. Σ ε κάθε ανδρείο υ πάρχει παιδονόμος. Ο ι μεγαλύτερες ηλικίες έρχο νται στις αγέλες. Α ρ χη γο ί στις αγέλες είναι τα πιο σημ α ντικά π α ιδιά , τα πιο δυνατά. Κ αθένας από αυτούς σ υγκε ντρώνει γύρω του όσο περισσότερα παιδιά μπορεί. Σ ε κάθε αγέλη αρχηγός είναι συνήθως ο π α τέρ α ς του παιδιού που μαζεύει τα άλλα, υπεύθυνος στο να β γά ζει τα παιδιά στο κυνήγι και να τιμ ω ρ εί τους απείθαρχους. Τ ρέφονται με δημόσια δαπάνη. Σ ε συγκεκριμένες μέρες, η μια αγέλη κάνει πόλεμο με την άλλη, με τους ήχους αυλού και λύ ρας, κι έρχονται στα χέρια με ρυθμό, καθώ ς εξάλλου συ νηθίζουν και στις κανονικές μάχες. Τ α χτυ π ή μ α τα δίνονται με το χέρι είτε με σιδερένια257 όπλα. 21. Χ αρακτηρισ τική είναι η συνήθεια που έχουν στα ερω τικά τους. Δεν καταφέρνουν τους αγαπημένους τους με την π ειθώ , αλλά τους κλέβουν. Τ ρεις ή περισσότερες μέρες πριν, ο υποψήφιος εραστής ειδοποιεί τους φίλους του αγοριού ότι πρ ό κειτα ι να το αρπάξει. Ο ι φίλοι του παιδιού δεν μπορούν να το κρύψουν ή να μην το αφήσουν να κάνει αυτά που συνήθιζε — θεω ρείται αίσχιστο έγκλημα, επειδή

159

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

μένοις ότι ανάξιος ό παϊς εΐη τοιοντου έραστοϋ τυγχά νε ι ν σννιόντες δ ’, αν μέν τών ίσων η τών νπερεχόντων τις ή τον παιδός τιμή και τοΐς άλλοις ο άρπάζων, έπιδιώκοντες άνθήψαντο μόνον μετρίως τό νόμιμον έκπληροϋντες, τάλλα δ ’ έπιτρέπονσιν άγειν χαίροντες' αν δ ’ ανάξιος, άφαιροϋνταί' πέρας δέ της επιδιώξεως έστιν έως αν άχΟή ό παΐς εις τό τον άρπάσαντος άνδρεΐον. εράσμιον δέ νομίζονσιν ον τον κάλλει διαφε'ροντα, άλλά τον ανδρεία και κοσμιότητι ... καί δωρησάμενος άπάγει τον παΐδα τής χώρας εις ον βούλεται τόπ ον έπακολονθοϋσι δέ τή αρπαγή ο ί παραγενόμενοι, έστιαΟέντες δέ καί σννθηρενσαντες δίμηνον ( ον γάρ εξεστι πλείω χρόνον κατέχειν τον παΐδα) εις τήν πόλιν καταβαίνονσιν. άφίεται δ ’ ο παΐς δώρα λαβών στολήν πολεμικήν καί βονν καί ποτήριον. ταϋτα μέν τά κατά τον νόμον δώρα ... καί άλλα πλείω καί πολυτελή, ώστε σννερανίζειν τονς φίλονς διά τό πλήθος τών άναλωμάτων. τον μέν ούν βονν θύει τώ Δ ά καί έστια τονς σνγκαταβαίνοντας, είτ ’ άποφαίνεται περί τής πρός τον εραστήν ομιλίας ε ίτ ’ άσμενίζων £ΑΜτετύχηκεν είτε μή, τοϋ νόμον τοϋτ’ έπιτρεψαντος, ίν ’ ε ί τις αντώ βία προσενήνεκται κατά τήν αρπαγήν, ένταϋθα παρή τιμωρεΐν έαντώ καί άπαλλάττεσθαι. τοΐς δέ καλοΐς τήν ιδέαν καί προγόνων επιφανών αίσχρόν εραστών μή τνχεΐν, ώς διά τον τρόπον τοϋτο παθοϋσιν. εχονσι δέ τιμάς οί παρασταθέντες ( οντω γάρ καλονσι τονς άρπαγεντας) ' έν τε γάρ τοΐς χοροΐς καί τοΐς δρόμοις εχονσι τάς έντιμοτάτας χώρας, τή τε στολή κοσμεΐσθαι διαφερόντως τών άλλων έφίεται τή δοθείσ/j παρά τών έρα-

160


αποτελεί ομολογία π ω ς ο μικρός είναι ανάξιος να έχει τέτοιον εραστή. Ό τα ν συναντιούνται, αν ο α π α γ ω γέ α ς εί ναι αντάξιος του παιδιού ή ανήκει σε ανώτερη οικογένεια ή οτιδήποτε σ χετικ ό , καταδιώ κουν τον α π α γ ω γέα κ α ι τον κυνηγάνε μ έχρι ενός σημείου, ίσα γ ια να εκπληρω θεί το έθιμο. Μ ετά αφήνουν με χαρά το π α ιδί να φύγει μ αζί του. Αν όμω ς είναι ανάξιος του παιδιού, του το παίρνουν πίσ ω . Ο αγώ νας τελειώ νει μόνον αφού το π α ιδί φτάσει στο αν δρείο του α π α γ ω γέα . Θεωρούν αξιολάτρευτο όχι το όμορφο αγόρι αλλά το ανδρειωμένο που έχει καλή συμπεριφορά. Ο α π α γ ω γέα ς δίνει στο αγόρι δώρα και το οδηγεί σε όποιο μέρος τη ς χώ ρ α ς θέλει. Ό σ ο ι ήταν παρόντες στην α π α γ ω γή τους ακολουθούν. Γιορτάζουν και κυνηγάνε μ αζί τους για δυο μήνες (δεν επ ιτρ έπ ετα ι να κρατήσει το π α ιδ ί π α ραπάνω ) και μ ετά κατεβαίνουν στην πόλη. Το αγόρι αφή νεται και παίρνει δώρα πολεμική στολή, ένα βόδι και π ο τήρι (αυτά είναι τα δώρα που καθορίζει ο νόμος) και άλλα τόσα πολλά και ακριβά, ώ σ τε οι φίλοι βοηθούν στη συγκέ ντρωσή τους, τόσα πολλά είναι. Το βόδι το θυσιάζει στον Δ ία και τρώ νε οι σύντροφοί του. Μ ετά εξομολογείται την αλήθεια γ ια τη σχέση του με τον α π α γ ω γέ α , αν έμεινε ικανοποιημένος από τη συμπεριφορά του ή όχι. Ο νόμος του δίνει τέτοιο δικ αίω μ α για την π ερ ίπ τω σ η που του ασκήθηκε βία στο διάστημα τη ς α π α γ ω γ ή ς, οπότε μπορεί στη μέση τη ς γιο ρ τή ς να εκδικηθεί τον α π α γ ω γέα και να γλιτώ σ ει από αυτόν. Κ αι θεω ρείται αίσχος αν οι όμορφοι ή αυτοί που έχουν διάσημους προγόνους δεν καταφέρουν ν’ αποκτήσουν ερα σ τή’ ο χαρακτήρας τους θεω ρείται υ π α ί τιος γ ι ’ αυτή τη συμφορά. Οι παρασ ταθέντες (έτσι λένε αυτούς που έχουν α π α χθ εί) δέχονται τιμ έ ς. Σ το υς χορούς και στα αθλήματα έχουν την καλύτερη θέση, τους επ ιτρ έ π ετα ι να φοράνε καλύτερα ρούχα από τους υπόλοιπους, δηλαδή αυτά που τους χάρισαν οι εραστές. Κ ι όχι μόνο

161

41

ΣΤΡΑΒΩΝ

στών, καί ον τότε μόνον άλλα και τέλειοι γενόμενοι διάσημον έσθήτα φέρουσιν, άφ ’ ής γνωσθήσεται έκαστος κλεινός γενόμενος' τον μέν γάρ έρώμενον καλονσι κλεινόν τον δ ’ έραστήν φιλήτορα. ταντα μέν τά περί τους έρωτας νόμιμα. 22. Άρχοντας δέ δέκα αίροϋνταί' περί δέ τών μεγίστων σνμβονλοις χρώνται τοΐς γέρονσι καλούμένοις· καθίστανται δ ’ εις τοϋτο τό σννέδριον οί τής τών κόσμων αρχής ήξιωμένοι καί τάλλα δόκιμοι κρινόμενοι. αξίαν δ ’ αναγραφής τήν τών Κρητών πολιτείαν νπέλαβον διά τε τήν ιδιότητα καί τήν δόξαν ον πολλά δέ διαμένει τούτων τών νομίμων, άλλά τοΐς 'Ρωμαίων διατάγμασι τά πλεΐστα διοικεΐται, καθάπερ καί έν ταΐς άλλαις έπαρχίαις συμβαίνει. V . Π ερί δέ τήν Κρήτην είσί νήσοι, Θήρα μέν ή τών Κνρηναίων μητρόπολις, άποικος Λακεδαιμονίων, καί πλησίον ταύτης Ανάφη, έν ή τό τοϋ Α ίγλήτον Α πόλλω νος ίερόν. λέγει δέ καί Καλλίμαχος τοτέ μέν ούτως' “Α ίγλήτην Ανάφη ν τε Λ ακωνίδι γείτονα θήρη, ” τοτέ δέ τής Θήρας μνησθείς' “μήτηρ ενίππον πατρίδος ήμετέρης. ” έστι δέ μακρά ή Θήρα, διακοσίων ονσα τήν περίμετρον σταδίων, κειμένη δέ κατά Δίαν νήσον τήν προς Ήρακλείω τώ Κνωσσίω, διέχει δέ τής Κρήτης εις έπτακοσίονς' πλησίον δ ’ αυτής ή τε Ανάφη καί Θηρασία. ταύτης δ ’ εις εκατόν άπέχει νησίδων Ίος, έν ώ κεκηδεϋσθαί τινές φασι τον ποιητήν 'Όμηρον άπό δέ τής Ίον προς εσπέραν ίόντι Σίκινος καί Λάγουσα καί Φολέγαν δρος, ήν Αρατος σιδηρείην ονομάζει διά τήν τραχύτητα'

162


τότε, αλλά κι όταν μεγαλώ σουν, φοράνε ένα ιδιαίτερο ρού χο, που κάνει γνω σ τό το γεγονός ότι ο καθένας τους έγινε κλεινός. Τον ερωμένο λένε κλεινό, ενώ τον εραστή φιλήτορα. Α υτά ισχύουν γ ια τα ερω τικά τους. 22. Εκλέγουν δέκα άρχοντες. Γ ια τα πολύ μ εγάλα θέ ματα συμβουλεύονται τους Γέροντες. Δ ικ α ίω μ α σε αυτόν τον θεσμό έχουν οι π ετυχημ ένοι στο αξίω μ α του κόσμου και άνθρωποι αναγνω ρισμένης αξίας. Θ εώρησα την κ α τα γραφή τη ς Π ολιτείας τω ν Κ ρητώ ν άξια λόγου, επειδή έχει ιδιαίτερο χαρακτήρα και είναι διάσημη. Δεν απομένουν πολλά από τις παλαιές αυτές διατάξεις. Σ ήμερα οι περισ σότεροι διοικούνται με το Ρ ω μ α ϊκ ό δίκαιο, όπω ς συμβαίνει και με τις υπόλοιπες επαρχίες. V . Κοντά στην Κ ρήτη είναι νησιά. Η Θήρα, μητρόπολη τω ν Κ υρηναίων, αποικία τω ν Λ ακεδαιμονίω ν, και κοντά της η Ανάφη, όπου βρίσκεται ο ναός του Α ιγλήτου Α π ό λ λωνα. Ο Κ αλλίμαχος γράφει: Την Α ιγλή τη Α νάφη, γειτονιά της Λ ακωνικής Θήρας258, κι άλλοτε μνημονεύει μόνο τη Θήρα: Μάνα της πατρίδας μον πον έχει ξακουστά ά λογα 259. Η Θήρα είναι μακρόστενη, με περίμετρο διακόσια στάδια. Β ρίσκεται προς την κατεύθυνση τη ς νήσου Δ ίας, που είναι κοντά στο Η ράκλειο τη ς Κ νωσσού, κι α π έχει από την Κρήτη επτακόσια σ τάδια. Κ οντά της είναι η Ανάφη και η Θηρασία. Σ τ α εκατό στάδια είναι η Ί ο ς . Ε δώ λένε μερικοί ότι θάφτηκε ο ποιητής Ό μη ρος. Δ υτικά τη ς Ίο υ είναι η Σ ίκινος, η Λ άγουσα, η Φ ολέγανδρος, αυτή που ο Ά ρατος ονομάζει σιδηρά, επειδή είναι τρ α χιά . Κ οντά τους

163

ΣΤΡΑΒΩΝ

εγγύς δέ τούτων Κίμωλος, 60εν ή γη ή Κ ιμ ω λία· ένθεν ή Σίφνος έν οψει έστίν, έφ ’ η λέγονσι Σίφνιον αστράγαλον διά την εντέλειαν, έτι δ ’ έγγντέρω και της Κιμώλου και της Κρήτης ή Μήλος άξιολογωτέρα τούτων, διέχονσα τον Ερμιονικον άκρωτηρίον τον Σκυλλαίου σταδίονς έπτακοσίονς· τοσοντονς δέ σχεδόν τι και τον Δικτυννα ίο ν ’Α θηναίοι δέ ποτε πέμψαντες στρατείαν ήβηδόν κατέσφαξαν τούς πλείονς. αύται, μέν ονν έν τω Κρητικω C.485 πελάγει, έν δέ τω Α ίγαίω μάλλον αυτή τε ή Δήλος και αί περι αυτήν Κνκλάδες και αί τανταις προσκείμενοι Σποράδες, ών είσι και α ί λεχΟείσαι, περί τήν Κρήτην. 2. Ή μέν ονν Δήλος έν πεδίο) κειμένην έχει τήν πόλιν καί τό ιερόν τον Απόλλωνος καί τό Λ η τώ ον νπέρκειται δέ τής πόλεως όρος ψιλόν ο Κννθος καί τραχύ, ποταμός δέ διαρρεΐ τήν νήσον Ινωπός ον μέγας· καί γάρ ή νήσος μικρά, τετίμηται δέ έκ παλαιόν διά τούς θεούς άπο τών ηρωικών χρόνων άρξαμένη' μνθενεται γάρ έντανθα ή Λητώ τάς ώδΐνας άποθέσθαι τον τε Απόλλωνος καί τής Άρτέμιδος. “ήν γάρ τοπάροιθε φορητά” φησίν ο Πίνδαρος, “κνμάτεσσιν παντοδαπών τ ’ άνεμων ριπα ΐσ ιν άλλ ’ ά Κοιογενής όπότ ’ ώδίνεσσι θνοισ’ άγχιτόκοις έπέβα νιν, δή τότε τέσσαρες ορθαί πρέμνων άπώρονσαν χθονίων, άν δ ’ έπικράνοις σχέθον πέτραν άδαμαντοπέδιλοι κίονες■ ένθα τεκοϊσ’ εύδαίμον’ έπόψατο γέννα ν.” ένδοξον δ ’ έποίησαν αυτήν α ί περιοικίδες νήσοι, καλού-

164


βρίσκεται η Κ ίμω λος, από όπου η κ ιμ ω λία , το ορυκτό. Α πό εκεί φ αίνεται η Σ ίφ νος. Ε ίναι τόσο ευτελής που υ π ά ρ χει έκφραση κότσι της Σ ίφ νο ν260. Κ οντότερα σε Κ ίμ ω λο κ αι Κ ρήτη είναι η Μ ήλος, η π ιο αξιόλογη από τα νησιά, και α π έχει επτακόσ ια στάδια από το ακρωτήριο τη ς Ερμιόνης, το Σκύλλαιο. Α λλα τόσα α π έ χ ει από το Δ ικτυνναίο. Κ άποτε οι Α θηναίοι έκαναν εκστρατεία και έσφαξαν τους περισσότερους κατοίκους από εφήβους κι απάνω 261. Α υτά τα νησιά βρίσκονται στο Κ ρητικό πέλαγος. Σ το Α ιγαίο μάλλον είναι η Δ ήλος, οι Κ υκλάδες γύρω τη ς και οι κοντινές Σ πορά δες. Σ ε αυτές ανήκουν και όσες ανέφερα κοντά στην Κ ρήτη. 2. Η Δήλος έχει την π ολιτεία τη ς σε πεδιάδα, καθώ ς και το ιερό του Α πόλλω να και το Λ η τώ ο 262. Π άνω από την πόλη βρίσκεται γυμνό και βραχώ δες βουνό, ο Κύνθος. Το νησί έχει κι ένα μικρό π ο τά μ ι, τον Ινω πό. Το νησί είναι μικρό. Α πό παλιά τιμ ά τα ι, επειδή έχει ιερά θεών ήδη από τα ηρω ικά χρόνια. Ε δώ το π ο θετείτα ι η ιστορία τη ς Λ η τώ ς, που κοιλοπονούσε γ ια να γεννήσει τον Α πόλλω να και την Ά ρτεμη. Τη σκέπαζαν κύματα λέει ο Π ίνδαρος, καταιγίδες παντός ανέμου, αλλ ’ όταν η κόρη τον Κ οίον ήρθε, μέσα στις ωδίνες τον τοκετού τέσσερις στέρεες κολιόνες βγήκαν απ ’ τη ρίζα της γη ς και κράτησαν την πέτρα μ ε τις κορυφές τους. Κ ι έτσι γέννησε καλά263. Έ γ ιν ε διάσημη από τα γύρω νησιά, τις λεγόμενες Κ υκλά-

165

ΣΤΡΑΒΩΝ

μεναι Κυκλάδες, κατά τιμήν πέμπουσαι δημοσία θεω ρούς τε και θυσίας καί χορούς παρθένων πανηγύρεις τε έν αυτή συνάγουσαι μεγάλας. 3. Κ α τ ’ άρχάς μέν ούν δώδεκα λέγονται' προσεγένοντο δέ και πλείους. ’Α ρτεμίδωρος γοϋν πεντεκαίδεκα διαριθμεΐται, περί τής Ελένης είπών οτι άπό θορίκου μέχρι Σουνίου παράκειται μακρά σταδίων όσον εξήκοντα τό μήκος, άπό ταύτης γάρ, φησιν, αί καλούμενοι Κ υκλά δες ε ίσ ίν ονομάζει δέ Κέω τήν έγγντάτω τή Ελένη, και μετά ταύτην Κύθνον καί Σέριφον καί Μήλον καί Σίφνον καί Κίμωλον καί Πρεπέσινθον καί Ώλίαρον, καί προς ταύταις Πάρον, Νάξον, Σϋρον, Μύκονον, Τήνον, Α ν δρον, Γύαρον. τάς μέν ούν άλλας τών δώδεκα νομίζω, τήν δέ Πρεπέσινθον καί Ώλίαρον καί Γύαρον ή ττο ν ών τή Γυάρο) προσορμισθείς έγνων κώμιον υπό άλιέων συνοικούμενον άπαίροντες δ ’ έδεξάμεθα πρεσβευτήν ένθένδε ώς Καίσαρα προκεχειρισμένον τών άλιέων τινά (ήν δ ’ έν Κορίνθω Καΐσαρ βαδίζων έπί τον θρίαμβον τον Ά κτιακόν)' συμπλέων δη έλεγε προς τούς πυθομένους ότι πρεσβεύοι περί κονφισμον τοϋ φόρου' τελοΐεν γάρ C.486 δραχμάς εκατόν πεντήκοντα καί τάς εκατόν χαλεπώς αν τελοϋντες. δηλοϊ δέ τάς άπορίας αυτών καί Άρατος έν τοΐς κατά λεπτόν' “ώ Λητοί, σύ μέν ή με σιδηρείη Φολεγάνδρω δειλή ή Γνάρω παρελεύσεαι αντίχ ’ όμοίην.” 4. Τήν μέν ούν Δήλον ένδοξον γενομένην ούτως έτι μάλλον ηύξησε κατασκαφεΐσα νπο 'Ρωμαίων Κόρινθοςέκεΐσε γάρ μετεχώρησαν οί έμποροι, καί τής άτελειας τοϋ ίεροϋ προκαλονμένης αυτούς καί τής ευκαιρίας τοϋ λιμένος' έν καλώ γάρ κεΐται τοΐς έκ τής ’Ι ταλίας καί τής Ελλάδος εις τήν Ασίαν πλέουσιν ή τε πανήγυρις

166


δες, επειδή ως ένδειξη τιμ ή ς έστελναν εδώ δημοσία δαπάνη απεσταλμένους, θυσίες, χορούς παρθένω ν κι έκαναν μεγά•ν / OfA λα πανηγύρια στο νησι . 3. Σ τη ν αρχή Κ υκλάδες θεωρούνταν δώ δεκα νησιά. Έ π ειτα προστέθηκαν κι άλλα. Ο Α ρτεμίδω ρος τις υπολογίζει δεκαπέντε. Λ έει γ ια την Ελένη ότι βρίσκεται κατά μήκος της Α ττικ ή ς από τον Θορικό στο Σούνιο, με μήκος κάπου εξήντα στάδια. Α πό εδώ λέει αρχίζουν οι λεγάμενες Κ υ κλάδες. Κ ατονομάζει την Κ έα, πλησιέστερη στην Ελένη, μετά τις νήσους Κύθνο, Σέριφο, Μ ήλο, Σ ίφ νο, Κ ίμω λο, Π ρεπέσινθο, Ωλίαρο και κοντά τους τις Π άρο, Ν άξο, Σ ύ ρο, Μύκονο, Τήνο, Άνδρο, Γυάρο. Θα μιλήσω γ ια τις δώ δεκα, αλλά όχι γ ια τις Π ρεπέσινθο, Ωλίαρο και Γ υά ρο. Κ άπ ο τε το καράβι μου έπιασε Γυάρο και είδα ένα χω ριουδακι που το κατοικούσαν ψαράδες. Φ εύγοντας π ή ραμε μ α ζί μας έναν ψαρά που πή γα ινε πρεσβευτής στον Καίσαρα. (Τ ό τε ο Καίσαρ ήταν στην Κόρινθο, πηγαίνοντας να γιορτάσει τον θρίαμβό του, μετά τη νίκη στο Ά κ τιο 265). Σ το τα ξίδι μας έλεγε ότι τον έστελναν ω ς πρεσβευτή μή π ω ς και μειώ σ ει τον φόρο για το νησί του. Τ ότε έδιναν εκατόν πενήντα δραχμές τον χρόνο και με δυσκολία μ π ο ρούσαν να δίνουν εκατό. Τη φ τώ χεια τους περιγράφ ει και ο Ά ρατος στο έργο του Τα Α σήμαντα: Λ η τώ , σν θα μ ε προσπεράσεις, τοσο μοιάζω στη σιδηρά Φ ολέγανδρο ή την άσημη Γνάρο. 4. Η Δήλος ήταν ήδη διάσημη και την αύξησε π α ρ α π ά νω η καταστροφ ή τη ς Κορίνθου από τους Ρ ω μ α ίο υ ς266. Οι έμποροι ήρθαν εδώ . Τ ους προσκάλεσε η φορολογική α π α λ λαγή του ιερού και το καλό λιμάνι. Β ρίσ κεται σε επίκαιρο σημείο γ ια όσους ταξιδεύουν προς την Α σία από Ιτα λία και Ελλάδα. Η πανήγυρή τους είναι μια μεγάλη εμπορική

167

ΣΤΡΑΒΩΝ

έμπορικόν τι πράγμα έστι, και συνήθεις ήσαν αυτή και 'Ρωμαίοι τών άλλων μάλιστα, και δτε συνειστήκει ή Κόρινθος' ’Α θηναίοι τε λαβόντες τήν νήσον και τών ιερών άμα και τών έμπορων έπεμελοϋντο ίκανώς' έπελθόντες δ ’ οΐ τοϋ Μιθριδάτου στρατηγοί και ο άποστήσας τύραννος αυτήν διελυμήναντο πάντα, και παρέλαβον ερήμην ο ΐ 'Ρωμαίοι πάλιν τήν νήσον, άναχωρήσαντος εις τήν οίκείαν τοϋ βασιλέως, και διετέλεσε μέχρι νϋν ένδεώς πράττονσα. έχονσι δ ’ αυτήν Αθηναίοι. 5. 'Ρήνεια δ ’ έρημον νησίδων έστιν έν τέτταρσι τής Δήλου σταδώις, όπου τά μνήματα τοϊς Δηλίοις έστίν. ου γάρ έξεστιν έν αυτή τή Δήλω θάπτειν ουδέ καίειν νέκραν, ονκ έξεστι δέ ουδέ κννα έν Δήλω τρέφειν. ώνομάζετο δέ και Ό ρτυγία πρότερον. 6. Κέως δέ τετράπολις μέν υπήρξε, λείπονται δέ δύο, ή τε 7ονλίς και ή Καρθαία, εις άς συνεπολίσθησαν αΐ λοιπαί, ή μέν Ποιήεσσα εις τήν Καρθαίαν ή δέ Κορησία εις τήν Iονλίδα. έκ δέ τής 7ονλίδος δ τε Σιμωνίδης ήν ο μελοποώς και Βακχνλίδης άδελφιδοϋς έκείνου, και μετά ταϋτα Έρασίστρατος 6 ιατρός και τών έκ τοϋ περιπάτον φιλοσόφων Αρίστων ό τοϋ Βορνσθενίτον Βίωνος ζηλω τής. παρά τοντοις δέ δοκεΐ τεθήναί ποτε νόμος, ον μέμνηται και Μένανδρος' “καλόν το Κείων νόμιμόν έστι, Φαν ία' ό μή δννάμενος ζήν καλώς ου ζή κακώς. ” προσέταττε γάρ, ώς έοικεν, ο νόμος τονς υπέρ εξήκοντα έτη γεγονότας κωνειάζεσθαι, τοϋ διαρκεϊν τοϊς άλλοις τήν τροφήν και πολιορκονμένους δέ ποτε υπ ’ Αθηναίων ψηφίσασθαί φασι τούς πρεσβυτάτους εξ αυτών άποθανεΐν, όρισθέντος πλήθονς έτών, τους δέ παύσασθαι πολιορκονντας. κεΐται δ ’ έν όρει τής θαλάττης διέχονσα ή πόλις όσον πέντε και είκοσι σταδώυς, έπίνειον δ ’ έστίν αυτής τό χωρίον έν ω ΐδρυτο ή Κορησία κατοικίαν ουδέ

168


έκθεση και είχε πολλούς επισ κ έπ τες Ρ ω μαίους, π α ρ α π ά νω από τους άλλους λαούς, ακόμη κι όταν υπήρχε η Κό ρινθος. Ο ι Α θηναίοι κρατούσαν το νησί και φρόντιζαν καλά ναούς και εμπόρους. Ή ρ θα ν ό μ ω ς οι σ τρ α τη γο ί του Μ ιθριδάτη και ο α π ο σ τά τη ς τύραννος267 και τη ρημάξανε. Την παρέλαβαν έρημη οι Ρ ω μ α ίο ι, μετά που ο βασιλιάς έφυγε στην π ατρίδα του. Έ ω ς και σήμερα τα β γά ζει πέρα δύσκο λα. Τ ην κατέχουν οι Αθηναίοι. 5. Η Ρήνεια είναι έρημο νησί, τέσσερα σ τάδια από τη Δ ήλο, όπου είναι το νεκροταφείο τω ν Δ ηλίω ν268. Δεν ε π ι τρ έπ ετα ι μέσα στη ίδια τη Δήλο να θάβονται ή να κ α ίγ ο νται νεκροί, όπω ς επίσης απαγορεύεται να θρέφεις στη Δήλο σκυλί. Π αλαιά την έλεγαν Ο ρτυγία. 6. Η Κ έω ς ήταν αρχαία τετράπολη. Σ ήμερα απέμειναν δυο πόλεις, η Ιουλίς και η Κ αρθαία, όπου συνοικίστηκαν οι υπόλοιπες: η Π οιήεσσα στην Κ αρθαία, η Κ ορησία στην Ιουλίδα. Α πό την Ιουλίδα κ ατα γόταν ο ποιητής Σ ιμ ω νίδη ς και ο ανιψιός του Β ακχυλίδης. Α ργότερα, ο για τρός Ερασίστρατος και ο π ερ ιπ α τη τικ ό ς φιλόσοφος Α ρίστω ν, ο π α δός του Β ίω να του Βορυσθενίτη. Α ναφέρεται π ω ς ανάμεσά τους κάπ ο τε ορίστηκε νόμος, που μνημονεύει ο Μένανδρος: Π ο λύ καλός της Τζιας ο νόμος, Φανία μου' αυτός που δεν μ π ο ρ εί να είναι πλούσιος, να μη ζει ψτωχός2Μ\ Φ αίνεται π ω ς ο νόμος όριζε ν’ αυτοκτονούν με κώνειο οι γέροι πάνω από τα εξήντα, ώ σ τε να επαρκεί η τροφή στους υπόλοιπους. Λ έγ ετα ι ότι κάπ ο τε που τους πολιορκούσαν οι Α θηναίοι ψήφισαν, ορίζοντας κάποιο όριο ηλικίας, να π εθάνουν οι πιο ηλικιω μένοι από αυτούς, αλλά οι Αθηναίοι διέκοψαν την πολιορκία. Η πόλη βρίσκεται σε βουνό. Α π έχ ει από τη θάλασσα είκοσι π έντε στάδια. Ε πίνειό της είναι ο τό π ο ς όπου κ ά π ο τε υπήρχε η Κ ορησία. Δεν έχει

169

ΣΤΡΑΒΩΝ

C.487

κώμης έχονσα. έστι δέ και προς τή Κορησία Σμινθαίον Απόλλωνος ίερόν και πρός Ποιηέσση, μεταξύ δέ τον ίεροϋ και τών τής Ποιηέσσης ερειπίων τό τής Νεδονσίας ’Α θήνας ίερόν, ίδρνσαμένον Νέστορος κατά τήν έκ Τροίας επάνοδον, έστι δέ και Έλιξος ποταμός περι τήν Κορησίαν. 7. Μετά δέ ταύτην Νάξος καί Ανδρος αξιόλογοι και Πάρος· εντεύθεν ήν ’Α ρχίλοχος ο ποιητής, υπό δέ Παρίων εκτίσθη Θάσος και Πάριον έν τή Προποντίδι πόλις, έν ταντη μέν ούν ό βωμός λέγεται θέας άξιος, στά διά ίας εχων τάς πλευράς' έν δέ τή Πάρω ή Παρία λίθος λεγομένη, άρίστη πρός τήν μαρμαρογλνφίαν. 8. Σϋρος δ ’ έστι μηκννουσι τήν πρώτην συλλαβήν, έξ ής Φερεκύδης 6 Βάβνος ή ν νεώτερος δ ’ έστιν ό ’Α θηναίος εκείνον, ταύτης δοκεϊ μνημονεύειν ό ποιητής Συρίην καλών' “νήσός τις Σνρίη κικλήσκεται Ό ρτνγίης καθύπερθε. ” 9. Μύκονος δ ’ έστιν νψ ’ ή μυθεύονσι κεΐσθαι τών γιγάντω ν τους υστάτους νφ ’ Ήρακλέους καταλυθέντας, ά φ ’ ών ή παροιμία “πάνθ’ υπό μίαν Μύκονον” επί τών υπό μίαν επιγραφήν αγόντων καί τά διηρτημένα τή φύσει, καί τούς φαλακρούς δέ τινες Μνκονίους καλονσιν άπό τοϋ τό πάθος τοϋτο έπιχωριάζειν τή νήσω. 10. Σέριφος δ ’ έστιν έν ή τά περί τον Δίκτυν μεμύθευται τον άνελκύσαντα τήν λάρνακα τοΐς δικτύοις τήν περιέχουσαν τον ΓΙερσέα καί τήν μητέρα Δανάην, καταπεποντωμένους ν π ’ Άκρισίον τοϋ πατρός τής Δ α νάης' τραφήναί τε γάρ ένταϋθα τον Περσέα φασί, καί κόμισαν τα τήν τής Γοργόνος κεφαλήν, δείξαντα τοΐς Σεριφίοις άπολιθώσαι πάντας' τοϋτο δέ πραξαι τιμωρονντα τή μητρί, ότι αυτήν Πολυδέκτης ό βασιλεύς

170


κόσμο μήτε όσο ένα χω ριουδάκι270. Κ οντά στην Κορησία και την Π οιήεσσα είναι ο ναός του Σ μινθαίου Α πόλλω να. Α νάμεσα στον ναό και στα ερείπια τη ς Π οιήεσσας βρίσκε τα ι το ιερό τη ς Ν εδουσίας Α θηνάς, που το ίδρυσε ο Ν έστω ρ επιστρέφ οντας από την Τροία. Υ π ά ρ χει στην Κ ορησία και π οτα μ ός Έ λιξο ς. 7. Μ ετά, αξιόλογα νησιά είναι η Ν άξος και η Άνδρος, καθώ ς και η ΙΊάρος. Α πό εδώ ήταν ο π ο ιη τή ς Α ρχίλοχος. Οι Π άριοι έχτισα ν τη Θάσο και το Π άριο, την πόλη στην Π ροποντίδα. Ε δώ υπάρχει αξιοθέατος βω μός που έχει πλευρά μήκους ενός σταδίου. Σ τη ν Π άρο βγαίνει το λεγό μενο Παριανό μάρμαρο, κατάλληλο γ ια γ λυ π τικ ή . 8. Η Σύρος π ά λι (η π ρώ τη συλλαβή είναι μακρά) είναι η π ατρίδα του Φ ερεκύδη, του γιου του Β άβυ271. Ο ομώνυμος Α θηναίος είναι νεότερος του. Α υτή μνημονεύει ο π οιητής, τη λέει Συρία: Έ ν α ν η σ ί το λένε Συρία πάνω από την Ο ρτυγία 272. 9. Κ άτω από τη Μύκονο λένε ότι βρίσκονται οι τελευ ταίοι γ ίγ α ντες που κατέστρεψε ο Η ρακλής. Α πό εδώ και η παροιμία Ό λ α ανάκατα κ ά τ ’ από μ ία Μ ύκονο, για όσους θέτουν υπό ενιαία επικεφ αλίδα π ρ ά γ μ α τα που ακόμη και η φύση τα χ ω ρ ίζει. Κ αι τους φαλακρούς μερικοί τους λένε Μ υκονιάτες, επειδή η φαλάκρα επ ιχω ρ ιά ζει στο νησί. 10. Σ τη Σέριφο δ ια δρ αμ ατίζεται ο μύθος του Δ ίκ τυ, που τράβηξε με τα δίχτυ α του τη λάρνακα που π εριείχε τον ΙΙερσέα και τη μητέρα του, Δ ανάη, που τους έριξε στη θάλασσα ο Α κρίσιος, ο π ατέρας της Δ ανάης. Λένε π ω ς εδώ ανατράφηκε ο Π ερσέας κι έφερε κι έδειξε το κεφάλι τη ς Γοργόνας στους Σ εριφίους και τους πέτρω σ ε όλους. Το ’κανε αυτό γ ια να εκδικηθεί για τη μάνα του, επειδή ο

171

ΣΤΡΑΒΩΝ

άκουσαν άγεσθαι προείλετο προς γάμον συμπραττόντων εκείνων, οντω δ ’ έστι πετρώδης η νήσος ώστε υπό τής Γοργόνος τοϋτο παθεΐν αυτήν ψασι,ν οί κωμωδονντες. 11. Τήνος δε πόλιν μέν ον μεγάλην έχει, τό δ ’ Ιερόν τον Ποσειδώνος μέγα έν άλσει τής πόλεως έξω θέας άξιον, έν ώ και εστιατόρια πεποίηται μεγάλα, σημεΐον τον σννέρχεσθαι πλήθος ίκανόν τών σννθνόντων αντοϊς άστνγειτόνων τά Ποσειδώνια. 12. Έστι δέ και 'Αμοργός τών Σποράδων, όθεν ήν Σιμωνίδης ο τών ιάμβων ποιητής, και Λέβινθος και Λέρος . . . “και τόδε Φ ω κνλίδον Αέριοι κακοί, ονχ 6 μέν ος δ ’ ον, πάντες, πλήν Προκλέονς, καί Προκλέης Αέριος. ” C.488

διεβέβληντο γάρ ώς κακοήθεις οί ένθένδε άνθρωποι. 13. Πλησίον δ ’ έστι καί ή Π άτμος καί Κορασσίαι προς διίσιν κείμεναι τή 'Ικαρία, αντη δέ Σάμω. ή μέν ονν Ικαρία έρημός έστι, νομάς δ ’ έχει καί χρώνται ανταΐς ΣάμιοΓ τοιαντη δ ’ ονσα ένδοξος όμως έστι, καί ά π ’ αυτής Ίκάριον καλείται τό προκείμενον πέλαγος, έν ώ καί αυτή καί Σάμος καί Κώς έστι καί αί άρτι λεχθεΐσαι Κορασσίαι καί Πάτμος καί Λέρος. ένδοξον δέ καί τό έν αυτή ορος ό Κερκετεύς, μάλλον τής Α μπέλον’ αντη δ ’ νπέρκειται τής Σαμίων πόλεως. σννάπτει δέ τώ Ίκαρίω τό Καρπάθιον πέλαγος προς νότον, τοντω δέ τό Α ίγ ν πτιον, προς δέ διίσιν τό τε Κρητικόν καί τό Λιβνκόν. 14. Κ αί έν τώ Καρπαθίω δ ’ είσί πολλαί τών Σ π ο ράδων μεταξύ τής Κώ μάλιστα καί 'Ρόδον καί Κρήτηςών είσίν Άστνπάλαιά τε καί Τήλος καί Χαλκία καί ας

172


βασιλιάς Π ολυδέκτης, με τη σύμπραξη τω ν κατοίκω ν, ήθελε να την π αντρευτεί παρά τη θέλησή της. Το νησί είναι τόσο βραχώ δες, ώ σ τε σ τις κ ω μ ω δ ίες λένε ότι το ’παθε από τη Μ έδουσα. 11. Η Τήνος π ά λι δεν έχει μ εγάλη πόλη, αλλά διαθέτει αξιοθέατο τον μεγάλο ναό του Π οσειδώ να σε άλσος, έξω από την πόλη273. Ε δώ υπάρχουν μ εγάλοι ξενώνες, σημάδι π ω ς έρχεται πλήθος από τους γείτονες που γιορτάζουν μ α ζί τους τα Π οσειδώ νια. 12. Κ αι η Α μοργός ανήκει σ τις Σ ποράδες. Από εδώ ήταν ο Σ ιμ ω νίδ η ς, ο π ο ιη τή ς τω ν ιάμβω ν. Μ ετά είναι η Λ έβινθος και η Λ έρος. Τ π ά ρ χ ει σ χετικ ό χω ρίο του Φ ω κ υ λίδη: Ο ί Λ έριοι είναι κακοί, όχι ένας, όλοι, εκτός από τον Π ροκλή. Κ α ί ο Π ροκλής είναι Αέριος™. Ο ι εντόπιοι κατηγορούνται π ω ς δεν έχουν αρχές. 13. Κ οντά είναι η Π ά τμ ο ς και οι Κ ορασσίες, στα δυτικά τη ς Ικαρίας. Η Ικαρία είναι στα δυτικά τη ς Σ άμου. Η Ικαρία είναι έρημη, αλλά έχει βοσκές, που τις έχουν οι Σ ά μ ιο ι. Αν κ αι τέτοιο νησί, ωστόσο είναι ένδοξο και από αυτό λέγετα ι το πέλαγος Ικάριο, όπου βρίσκονται η ίδια η Ικαρία, η Σ ά μ ο ς και η Κ ω ς, καθώ ς και οι Κορασσίες, που μόλις ανέφερα, η Π ά τμ ο ς και η Λ έρος. Π ερίφημο είναι και το βουνό τη ς, ο Κ ερκετέας, πιο φημισμένο από το άλλο, την Α μ π ελο 275, που βρίσκεται πάνω από την πόλη της Σ άμου. Σ το Ικάριο δίπλα είναι το Κ αρπάθιο πέλαγος, στα νότια. Μ ετά έρχετα ι το Α ιγ ύ π τιο , ενώ στα δυτικά βρίσκονται το Κ ρητικό και το Λ ιβυκό. 14. Σ το Κ αρπάθιο υπάρχουν πολλά νησιά τω ν Σ π ορά δων, ιδίω ς ανάμεσα σε Κ ω , Ρόδο και Κ ρήτη. Α νάμεσά τους είναι η Α σ τυπ ά λαια, η Τ ήλος, η Χ αλκία, που τις

173

ΣΤΡΑΒΩΝ

Ό μηρος ονομάζει έν τώ καταλέγω' “ο ΐ δ ’ άρα Νίαυρόν τ ’ εΐχον Κράπαθόν τε Κάαον τε και Κών, Ενρνπνλοιο πόλιν, νήσους τε Καλύδνας. ” έξω γάρ της Κώ και της 'Ρόδου, περί ών έροϋμεν ύστερον, τάς τε άλλας έν ταΐς Σποράσι τίθεμεν καί δή καί ένταΰθα μεμνήμεθα αυτών, καίπερ της Άσίας ού χής Ευρώπης εγγύς ούσών, επειδή τή Κρήτη καί ταΐς Κυκλάσι καί τάς Σποράδας συμπεριλαβεΐν ήπείγετό πως ό λόγος· έν δέ τη της Άσίας περιοδεία τάς προσε χείς αυτή τών άξιο λόγων νήσων προσπεριοδεύσομεν, Κύπρον καί 'Ρόδον καί Κών καί τάς έν τη εφεξής παραλία κειμένας, Σάμον Χίον Λέσβον Τένεδον νυν δέ τάς Σποράδας ών άξιον μνησθήναι λοιπόν έπιμεν. 15. Ή μέν ούν 'Αστυπάλαια ίκανώς έστι πελαγία, πόλιν έχουσα. ή δέ Τήλος έκτέταται παρά τήν Κνιδίαν μακρά υψηλή στενή, τήν περίμετρον όσον εκατόν καί τετταράκοντα σταδίων, έχουσα υφορμον. ή δέ Χαλκία της Τήλου διέχει σταδίους όγδοήκοντα, Καρπάθου δέ τετρακοσίους, Αστνπαλαίας δέ περί διπλάσιους' έχει δέ καί κατοικίαν ομώνυμον καί ίερόν Απόλλωνος καί λιμένα. 16. Νίσυρος δέ πρός άρκτον μέν έστι Τήλου διέχουσα αύτης όσον εξήκοντα σταδίους όσους καί Κώ διέχει, στρογγυλή δέ καί υψηλή καί πετρώδης τοϋ μυλίου λίθου' τοΐς γοϋν άστυγείτοσιν έκεϊθέν έστιν ή τών μύλων ευπορία, έχει δέ καί πόλιν ομώνυμον καί λιμένα καί θερμά καί Ποσειδώνος ίερόν περίμετρον δέ αύτης C.489 όγδοήκοντα στάδιοι. έστι δέ καί νησία πρός αύτή Νισυρίων λεγόμενα. φασί δέ τήν Νίσυρον άπόθραυσμα είναι της Κ ώ , προσθέντες καί μϋθον, ότι Ποσειδών διώκων ένα τών γιγάντω ν Πολυβώτην άποθραύσας τη τριαίνη τρύφος της Κώ έπ ’ αύτόν βάλοι, καί γένοιτο νήσος τό

174


απαριθμεί ο Ό μ η ρο ς στον Κ ατάλογο: Κατοικούσαν Ν ίσνρο, Κ ράπαθο, Κάσο και Κ ω , την πόλη τον Ενρνπυλου, και Κ αλύδνες116. Α υτά τα νησιά τα θεωρώ Σ πορά δες, εκτός από την Κ ω και τη Ρόδο, γ ια τις οποίες θα μιλήσω αργότερα. Τ α αναφέρω εδώ , αν κ αι είναι νησιά κοντά στην Α σία κ ι όχι στην Ε υρ ώ π η , επειδή η περιγραφ ή μου όφειλε να ολοκληρώσει τον γύρο Κ ρήτης, Κ υκλάδων και Σ ποράδω ν. Σ τη συνέχεια, μιλώ ντας για την Α σία, θα π εριγράφ ω τα κοντινά της αξιόλογα νησιά, δηλαδή την Κ ύπρο, τη Ρόδο, την Κ ω , τη Σ ά μ ο , τη Χ ίο, τη Λ έσβο, την Τ ένεδο277. Τ ώ ρα επισ τρ έ φω στις Σ πο ρά δες, για ν’ αναφέρω ό ,τι άξιο λόγου α π ομ έ νει. 15. Η Α σ τυπά λαια βρίσκεται βαθιά μέσα στο πέλαγος. Έ χ ε ι πόλη. Η Τήλος βρίσκεται κοντά στην Κνιδία χώ ρ α , μακρόστενη, υψηλή, στενή, με περίμετρο εκατόν σαράντα στάδια, και με αγκυροβόλιο. Η Χ αλκία α π έχει από την Τήλο ογδόντα σ τάδια, από την Κ άρπαθο τετρακόσια κι από την Α σ τυπά λαια τα διπλάσια. Έ χ ε ι ομώνυμο οικι σμό, ναό του Α πόλλω να και λιμάνι. 16. Η Νίσυρος βρίσκεται στα βόρεια τη ς Τήλου κι α π έχει εξήντα στάδια από αυτήν, όσα και από την Κ ω. Ε ίναι στρογγυλή, ορεινή και π ετρ ώ δη ς, κι από την π έτρ α τη ς βγαίνουν οι μυλόπετρες. Α πό εκεί π ροέρχεται η αφθο νία που έχουν οι γείτονες σε μυλόπετρες. Έ χ ε ι πόλη ομ ώ νυμη, λιμάνι, θερμές π η γ ές και ναό του Π οσειδώ να. Η περίμετρός τη ς είναι ογδόντα στάδια. Τ πάρχουν κοντά και νησάκια, τα λεγάμενα Ν ισύρια. Θεωρούν τη Νίσυρο κ ομ μ ά τι από την Κ ω . Λένε και τον μύθο π ω ς ο Π οσειδών κατα δίω κε ένα γ ίγ α ν τα , τον Π ολυβ ώ τη , έσπασε με την τρίαινά του κ ο μ μ ά τι από την Κ ω και το ’ριξε επάνω

ΣΤΡΑΒΩΝ

βληθέν ή Νίσνρος υποκείμενον έχονσα εν αυτή τον γίγα ντα · τινές δέ αυτόν νποκεϊσθαι τή Κω ψασιν. 17. Ή δέ Κάρπαθος, ήν Κράπαθον είπεν 6 ποιητής, υψηλή έστι, κύκλον έχονσα σταδίων διακοσίων. τετράπολις δ ’ υπήρξε και όνομα εΐχεν άξιόλογον, ά φ ’ ου και τω πελάγει τοννομα έγένετο. μία δέ τών πόλεων έκαλεΐτο Νίσυρος ομώνυμος τή τών Νισυρίων νήσω. κεϊται δέ τής Λιβύης κατά Λεύκην ακτήν, ή τής μέν 'Αλεξάνδρειάς περί χιλίονς διέχει σταδίους, τής δέ Καρπάθου περί τετρακισχιλίους. 18. Κάσος δέ ταύτης μέν άπό έβδομήκοντά έστι στα δίων, τον δέ Σαμωνίου τοϋ άκρου τής Κρήτης διακοσίων πεντήκοντα' κύκλον δέ έχει σταδίων όγδοήκοντα. έστι δ ’ έν αυτή καί πόλις ομώνυμος, καί Κασίων νήσοι καλού μενοι πλείονς περί αυτήν. 19. Νήσους δέ Καλύδνας τάς Σποράδας λέγειν φασί τον ποιητήν, ών μίαν είναι Κάλυμνον■εικός δ ’ ώς έκ τών Νισυρίων λέγονται καί Κασίων αί έγγύς καί υπήκοοι, ούτως καί τάς τή Καλύμνη περικειμένας ίσως τότε λεγομένη Καλύδνη' τινές δέ δύο είναι Καλύδνας φασί Λέρον καί Κάλυμνον, άσπερ καί λέγειν τον ποιητήν, ο δέ Σκήψιος πληθυντικώς ώνομάσθαι τήν νήσον Καλύμνας φησιν, ώς 'Αθήνας καί Θήβας, δεϊν δέ νπερβατώς δέξασθαι τό τοϋ ποιητοϋ· ον γάρ νήσους Καλύδνας λέγειν, άλλ ’ “οι δ ’ άρα νήσονς Νίσυρόν τ ’ εΐχον Κράπαθόν τε Κάσον τε καί Κών, Εύρυπύλοιο πόλιν, Καλύδνας τε. ” άπαν μέν ονν τό νησιωτικόν μέλι ώς έπί τό πολύ άστεΐόν έστι καί ένάμιλλον τω Α ττικώ , τό δ ’ έν ταϊσδε ταϊς νήσοις διαφερόντως, μάλιστα δέ τό Καλύμνιον.

176


του, οπότε δημιουργήθηκε από το βλήμα η Νίσυρος κι έχει από κάτω τη ς τον γ ίγ α ντα . Μ ερικοί τον νομίζουν κάτω από την Κ ω. 17. Η Κ άρπαθος, που ο π ο ιη τή ς είπε Κ ράπαθο278, είναι ορεινή, με περίμετρο διακόσια στάδια. Υ πήρξε τετράπολη και είχε αξιόλογη φήμη. Γ ι’ αυτό το πέλαγος πήρε το όνομά τη ς. Μ ια πόλη της λεγόταν Νίσυρος, ομώνυμη με το νησί στις Ν ισυρίες. Β ρίσ κεται απέναντι από τη Λευκή ακτή τη ς Λ ιβύης. Α υτή α π έχ ει από την Α λεξάνδρεια κ ά που χίλια στάδια και από την Κ άρπαθο κάπου τέσσερις χιλιάδες στάδια. 18. Η Κ άσος α π έχ ει από Κ άρπαθο εβδομήντα στάδια, ενώ από το ακρωτήριο Σ αμ ώ νιο της Κ ρήτης διακόσια π ε νήντα. Η περίμετρός τη ς είναι ογδόντα σ τάδια. Έ χ ε ι ο μ ώ νυμη πόλη και πολλά νησάκια γύρω τη ς. Τ α λένε Κ άσια. 19. Ο π ο ιη τή ς αναφέρει ω ς Κ αλύδνες νήσους τις Σ π ο ράδες, έτσ ι λένε. Μ ια τους είναι η Κ άλυμνος. Α λλά βέβαια λέγονται νησιά τω ν Ν ισυρίων κ α ι Κ ασίων όσα βρίσκονται κοντά στη Νίσυρο και την Κάσο και ανήκουν σ’ αυτές. Έ τ σ ι θα συνέβη με τα νησιά κοντά στην Κ άλυμνο, που τότε ίσως λεγόταν Καλύδνη. Μ ερικοί ξέρουν δύο Κ αλύδ νες, τη Λέρο και την Κ άλυμνο, ωστόσο και τις δύο μνη μονεύει ο π ο ιητής. Κ ατά τον Σ κή ψ ιο279, ο Ό μ η ρος ονόμασε το νησί στον πληθυντικό, Κ αλύμνες, όπ ω ς λέμε Αθήνες και Θ ήβες, και ότι ο σ τίχο ς π ρ έπ ει να ερμηνευθεί κατά το υπερβατό σ χήμ α. Έ τ σ ι π ρ έπ ει να α ποδεχτούμε την ονομα σία του π ο ιη τή , αφού δεν μιλάει γ ια νησιά Καλύδνες, παρά « γ ι’ αυτούς που κατοικούσαν τα νησιά Νίσυρο, Κ ράπαθο, Κάσο και Κ ω , την πόλη του Ευρύπυλου, και Κ αλύδνες»280. Το μέλι που π α ρ ά γ ετα ι στα νησιά είναι σε γενικές γρα μ μ ές καλό και εφάμιλλο με τη ς Α ττικ ή ς. Το μέλι ειδικά αυτώ ν τω ν νησιών είναι εξαίρετο, ιδίω ς την Καλύμνου.

177

1. Δηλαδή τα ακρωτήρια των Θερμοπυλών και του Σου νίου, που βρίσκονται κάτω από τα αντίστοιχα άκρα της Ε ύ βοιας, Κήναιο δηλαδή και Γεραιστό. 2. Βλ. A, I I I , 11-12 και Θ, I I , 2, 8. 3. «Μέσα» εννοεί τις περιοχές νοτιοανατολικά του πορ θμού και «έξω» αυτές βορειοδυτικά. Σ τις πρώ τες αναφέρθηκε ο Στράβων στο Θ, II, 6-8 και 13, ενώ στις δεύτερες στο Θ, IV , 2-4. 4. Ίλιάς, Β 536. 5. Ίλιάς, Β 542. Οι Αβαντες, λέει ο Ό μηρος, ακολουθού σαν τον Ελεφήνορα. 6. Α πόσπ. 601 Rose ( Πολιτεία Χαλκιδέων). 7. Ο Αβας είναι ο επώνυμος ήρωας του Ευβοϊκού λαού των Αβάντων. Η Εύβοια πάλι, που έδωσε το όνομά της στο νησί, ήταν κόρη του Ασωπού. 8. Ό ταν η Ιώ ενώθηκε με τον Δία, η Ή ρ α το υποπτεύ τηκε και ο θεός, για να απαλλάξει τη νέα κοπέλα από τη ζήλια της γυναίκας του, τη μεταμόρφωσε σε δαμάλα. Με αυτή τη μορφή περιπλανήθηκε στις Μυκήνες, έπειτα στην Εύβοια (Εύβοια < εν + βοϋς). Ο γιος της Ιώς και του Δία, Έ π α φος, κατά την ευρύτερα αποδεκτή εκδοχή γεννήθηκε στην Α ίγυπτο. 9. Το 371 π .Χ . 10. Φ ιλιππικός Γ, 33. 11. Ο Θ εόπομπος ήταν Χίος ιστοριογράφος του 4ου αι. π .Χ ., μαθητής του Ισοκράτη. Συνέγραψε τα Ελληνικά, έργο που διαιρέθηκε σε 12 βιβλία και αποτελούσε συνέχεια της

181

ΣΧΟΛΙΑ

ιστορίας του Θουκυδίδη από το 411 έως το 394 π .Χ ., καθώς και τα Φ ιλιππικά, σε 58 βιβλία, που είναι η ιστορία της Ελλά δας με επίκεντρο τη βασιλεία του Φ ιλίππου Β ' της Μακεδο νίας. Από τα έργα του σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα. Κύρια χαρακτηριστικά της συγγραφής του είναι η χρήση ρητορισμών (ο Θεόπομπος αρχικά ήταν ρήτορας), η παρεμβο λή μύθων στη διήγηση και η διείσδυση στην ανθρώπινη ψυχή. Εκτός των άλλων ο Θεόπομπος συνέθεσε και ποιήματα- κατά αρχαίες μαρτυρίες έγραψε 170.000 στίχους. Η πληροφορία τούτη, που ο Στράβων αποδίδει στον Θε όπομπο, απαντά περίπου και στον Θουκυδίδη (Α, 114). 12. Ο Στράβων ετυμολογεί το όνομα Ωρίων από το όρος. 13. Βλ. Θ, V , 17. 14. Αναφέρεται και στην Ιλιάδα, Β 538. 15. Βλ. Θ, V , 16. 16. Βλ. Η , V II, 1. 17. Π ρόκειται για τον πόλεμο που διεξήγαγαν οι Αθηναίοι κατά τα έτη 323-322 π .Χ ., μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, για να ελευθερώσουν την Ελλάδα από τη Μακεδονική κηδε μονία. 18. Α πόσπ. 92d Page. 19. Ό μηρος, ’Οδύσσεια, γ 177 κ.ε. 20. Γιοι του Ξάνθου και οι αδελφοί του Ίω να. 21. Ο Πενθίλος ήταν γιος του Ορέστη (βλ. ΙΓ , I, 3). 22. Πρβλ. Ηρόδοτος, Ε 57. 23. Το 348 π.Χ . 24. Α πόσπ. 603 Rose (Π ολιτεία Χαλκιδέων). 25. Τάξη πολιτών, όπως οι ιππείς. 26. Ο Αλέξανδρος άρχισε την εκστρατεία του στην Ασία το 334 π.Χ . 27. Ίσ ω ς πρόκειται για τα λουτρά της Αιδηψού. 28. Βλ. A, III, 17-19. 29. Α πόσπ. 211 Werner, στ. 13-14. Το έργο τούτο του

182

ΣΧΟΛΙΑ

Αισχύλου θεωρείται σατιρικό και οι στίχοι που σώζονται αναφέρονται στη μεταμόρφωσή του και τις θαλάσσιες περι πλανήσεις του. Από το Κήναιο, το ΒΔ. ακρωτήριο της Εύ βοιας, εκσφενδόνισε ο Ηρακλής τον κήρυκά του Λ ίχα, για τί μετέφερε εν αγνοία του τον ποτισμένο με δηλητήριο χιτώνα της Δηιάνειρας, που υπήρξε αιτία για τον θάνατο του ήρωα με φριχτούς πόνους. 30. Ίλιάς, Β 640. 31. ’Ο δύσσεια, ο 295. 32. Ό ταν ο Απόλλωνας σκότωσε τους Κύκλωπες, τους τεχνίτες του κεραυνού του Δία, εκείνος τον υποχρέωσε να υπηρετήσει για ένα χρόνο κάποιο θνητό κι εκείνος πήγε στο παλάτι του Άδμητου. 33. Βλ. Ηρόδοτος, Σ Τ , 31: «Κάθε νησί, μόλις έπεφτε στα χέρια του εχθρού, υπέμενε μια δοκιμασία που είχε ως εξής: οι άνδρες πιάνονται από το χέρι σε μια αλυσίδα από το βορινό άκρο του νησιού ως το νότιο και προχωρούν από τη μία άκρη στην άλλη, ξετρυπώνοντας τους πάντες». 34. Ό π ω ς οι Η λείοι, που μετέτρεπαν σε ρο το τελικό ς· για παράδειγμα οι Ερετριείς λένε σκληροτήρ αντί για σκληρότης (βλ. Π λάτων, Κρατνλος 434c). 35. Ο Μενέδημος (350-278 ή 275 π .Χ .) ίδρυσε τη Σχολή στην Ερέτρια, αφού παρακολούθησε τα μαθήματα του Μεγαρικού Σ τίλπω να και του Φαίδωνα του Ηλείου. 36. Το 322 π.Χ . 37. Φαίνεται π ω ς το υπόλοιπο της παραγράφου είναι π α ρεμβολή. 38. Π αλτά (παλλόμενα) ήταν κυρίως το δόρυ ή το ακόντιο. 39. Η σάρισσα (σωστότερο σάρισα) ήταν μακρύ δόρυ, που χρησιμοποιούσε η Μακεδονική φάλαγγα, ενώ ο υσσός ήταν επίσης ακόντιο, το Ρω μαϊκό pilum. 40. Πρβλ. Πολύβιος, X I I I , 3, 4: μόνην δε τήν έκ χειρός και συστάδην γενομενην μάχην άληθινήν νπελάμβανον.

183

Μ

ΣΧΟΛΙΑ

41. Ίλιάς, Β 543-544. 42. Ίλιάς, Τ 389. 43. Όδνσσεια, θ 229. Μιλάει ο Οδυσσέας. 44. Ίλιάς, Δ 469. 45. Ίλιάς, Ν 713, 716-717. 46. Βλ. Σ Τ , I, 13. 47. Λ ίγο μετά το 483 π.Χ . 48. Αυτή η πληροφορία δεν αναφέρεται από αλλού και η πηγή της είναι άγνωστη. Έ χ ε ι σίγουρα μυθολογική προέλευ ση και σχετίζεται πιθανώς με το όνομα Θοαί, που δίνεται στις Εχινάδες από τον Ό μηρο, σύμφωνα με την ερμηνεία της Ό δνσσειας, ο 299 (βλ. I, II, 19). Σ την Ίλιάδα (Β 638) ο Θόας εμφανίζεται ως βασιλιάς των Α ιτωλών. 49. Βλ. Η , III, 11. 50. Βλ. Θ, V , 10. 51. Βλ. Η , II, 3. 52. Η Νικόπολη χτίστηκε το 31 ή 30 π.Χ . σε ανάμνηση της νίκης του Οκταβιανού επί του Αντωνίου στο Ά κτιο- βλ. και Ζ, V II, 5. 53. Σ την πρόταση αυτή υπάρχει λάθος, είτε του Στράβωνα είτε των κωδίκων. Ο Στράτος και η Αλυζία πρέπει να αλλά ξουν θέσεις μεταξύ τους. 54. Π ρόκειται για τον Δημήτριο Β ;, γιο του Αντιγόνου Γόνατά και συμβασιλέα από το 262 π.Χ . Ο Απολλόδωρος υπαινίσσεται τον πόλεμο που διεξήχθη εναντίον της Α ιτω λίας από το 238 ως το 229 π.Χ . 55. Μ ετονομάστηκε σε Εύηνο, σύμφωνα με τη μυθολογία, από τον Εύηνο, γιο του Αρη, που, μην μπορώντας να πιάσει τον Ίδ α , ο οποίος είχε απαγάγει την κόρη του, ρίχτηκε στον ποταμό Λυκόρμα, που από τότε πήρε το όνομά του. 56. Ο Νέσσος ήταν ένας από τους Κενταύρους. Ε γκ α τα στάθηκε στην όχθη του ποταμού Εύηνου και έκανε τον πορ θμέα. Αποπειραθηκε να βιάσει τη γυναίκα του Ηρακλή, Δ ι-

184

ΣΧΟΛΙΑ

ηάνειρα, και ο ήρωας τον σκότωσε με βέλος. 57. Ίλιάς, Β 639. 58. Ο Ελλάνικος (480-405 π.Χ . περ.) από τη Μυτιλήνη ήταν ιστορικός σύγχρονος του Ηροδότου και του Θουκυδί δη. Π αρ’ ότι στο έργο διακρίνονται στοιχεία που τον κατα τάσσουν μεταξύ τω ν λογογράφων (παρεμβολή μύθων, χρήση Ιωνικής διαλέκτου, ταξιδιω τικές πληροφορίες), οι νεωτερι σμοί του (χρήση πηγώ ν, προσπάθεια ακριβούς χρονολόγη σης, σύλληψη ενιαίας ιστορίας της Ελλάδας) δείχνουν πω ς μπορεί να καταταγεί και μεταξύ των πρώτων Ελλήνων ιστο ρικών. Τπήρξε πολυγραφότατος. Συνέγραψε 23 έργα, από τα οποία το πιο αξιόλογο ήταν η Άτθις. Μ εταγενέστεροι ιστο ρικοί τον κατηγόρησαν για έλλειψη ιστορικής ακρίβειας. 59. Ο Ό μηρος αναφέρει μόνο μία φορά τη Λευκάδα στον στίχο 11 της ραψωδίας ω της Όδνσσειας'. Λευκάδα πέτρην. Τη φράση ακτήν ήπείροιο, που παραθέτει εδώ ο Στράβων, τη βρίσκουμε στον στίχο 378 της ίδιας ραψωδίας, εκεί όμως προσδιορίζει το Νήρικον, που θεωρείται π ω ς είναι η Λευκά δα. Ωστόσο, α π ’ όσα λέει στη συνέχεια ο Οδυσσέας, το Νή ρικον δεν ήταν η ίδια η Λευκάδα αλλά πόλη στην Ακαρνανία που υπάγεται στη Λευκάδα. 60. Όδνσσεια, ω 377-378 (με οίος αντί για ή μέν). 61. Ίλιάς, Β 633. 62. Ο Κύψελος ήταν τύραννος της Κορίνθου από το 655 ως το 625 π.Χ .· ο Γόργος ήταν γιος του. 63. Α πόσπ. 258 Körte-Thierfelder. 64. Ο συγγραφέας του έργου τούτου είναι άγνωστος. 65. Ο Έ φορος ήταν ιστορικός του 4ου αι. π .Χ ., από την Κύμη της Αιολίδας, και ασχολήθηκε με την περιγραφική γεωγραφία. Το σύγγραμμά του Ίστορίαι σε 30 βιβλία αποτελεί την πρώ τη γενική ιστορία, παρουσιάζοντας τα Ελληνικά φύλα από την κάθοδο τω ν Δωριέων μέχρι την εποχή που ανήλθε στον θρόνο της Μακεδονίας ο Φ ίλιππος Β'. Στην

ΣΧΟΛΙΑ

αρχή κάθε βιβλίου υπάρχουν εκτενείς περιγραφές τόπω ν, και για τούτο χρησίμευσε το έργο ως πηγή για μεταγενέστερους γεωγράφους. 66. Ίλιάς, Β 631-632. Το επίθετο είνοσίφνλλον σημαίνει «με τα φυλλώματα που σειόνται». 67. Ίλιάς, Β 625. 68. Ίλιάς, Β 615. 69. Ίλιάς, Β 536. 70. Ίλιάς, Θ 173. 71. Ίλιάς, Β 633-635. 72. Όδνσσεια, ξ 100. 73. Όδνσσεια, δ 671. 74. Στην πραγματικότητα ο Ό μηρος δεν ονομάζει Σάμο την πόλη ούτε στην Ίλιάδα ούτε στην Ό δνσσεια· πρόκειται εδώ για αναχρονισμό. 75. Όδνσσεια, α 245-246. 76. Ο Απολλόδωρος ήταν ιστορικός της Αλεξανδρινής εποχής, που αποτέλεσε πολύτιμη πηγή για το έργο του Σ τρ ά βωνα. 77. Όδνσσεια, π 249. 78. Όδνσσεια, ο 367. Η Κτιμένη ήταν αδελφή του Οδυσ σέα. 79. Ίλιάς, Β 632. Βλ. και σχόλιο 66. 80. Όδνσσεια, ι 21-22. 81. Όδνσσεια, γ 81. 82. Δηλαδή «καλοχτισμένη πόλη»· Όδνσσεια, ω 377. 83. Όδνσσεια, ι 25. Πρβλ. Στράβων, A, II, 20. 84. Ίλιάς, Γ 201 κ.α. 85. Όδνσσεια, ξ 1. 86. Για τη λέξη ενδείελος, βλ. Θ, II, 41. Το πιθανότερο νόημά της είναι «ηλιόλουστος», εφόσον η λέξη έχει χρησιμο ποιηθεί για τόπους εκτεθειμένους στον ζεστό ήλιο (βλ. Π ίν δαρος, Όλνμπιόνικος Γ, 111).

186

ΣΧΟΛΙΑ

87. Βλ. Όδνσσεια, δ 607’ ωστόσο το Ομηρικό αυτό χωρίο έχει Ιππήλατος (κατάλληλος για ιππασία) στη θέση του ενδείελος, αν και στην Όδνσσεια, ι 21 και αλλού ο Όμηρος αποδίδει αυτό τον επιθετικό προσδιορισμό στην Ιθάκη. 88. Δηλαδή ο Κράτης, που έρχεται σε αντίθεση πιθανώς με τον Αρίσταρχο. 89. Όδνσσεια, ι 26. 90. Ίλιάς, Μ 239-240. 91. Όδνσσεια, κ 190-192. 92. Εδώ η λέξη κλίματα δεν έχει την έννοια με την οποία τη συναντάμε αλλού στον Στράβωνα (π .χ. A, I, 10). Δηλώνει τα τέσσερα τέταρτα του ουρανού: α) εκεί που ανατέλλει ο ήλιος, β) εκεί που δύει, γ ) την περιοχή του ουράνιου βόρειου πόλου και δ) την περιοχή αντίθετα, πέρα από τα νότια του ισημερινού. 93. Πρβλ. A , I, 21 και Όδνσσεια, κ 190 κ.ε. 94. Δηλαδή ο άπειρος αριθμός των πιθανών βόρειων αρκτι κών κύκλων εξαφανίζεται, όταν ο ταξιδιώ της (με κατεύθυνση προς νότο) περάσει τον ισημερινό και, με τον ίδιο τρόπο, το αντίστοιχο τέταρτο του νότιου ουρανού εξαφανίζεται, όταν ο ταξιδιώ της (με κατεύθυνση προς βορρά) περάσει τον ισημε ρινό. 95. Ο Κοραής και ο Meineke διαβάζουν ονδ’ εί αρχήν έστίν (ή αν πρώ τα πρώ τα υπάρχει βόρειο κλίμα). Ο Groskurd διαβάζει ο νδ’ οπον αρχή έστιν. 96. Η σημερινή Ιθάκη έχει περίμετρο κοντά 300 στάδια. Ο Πλίνιος λέει 25 Ρω μαϊκά μίλια (Historia Naturalis 4, 12). Ο Στράβων πρέπει να είχε γράψει 180 (σ' π ) ή 2 8 0 ( τ' π ) αντί για 80 ( π ) . 97. Ο Γάιος Αντώνιος εξορίστηκε το 59 π.Χ . είτε εξαιτίας σκανδάλων κατά την υπατεία του είτε εξαιτίας της εύνοιάς του προς τον συνωμότη Κατιλίνα. Μεταξύ του 49 και του 44 π.Χ . πήρε χάρη από τον Καίσαρα και επανήλθε στη σύγκλη

187

ΣΧΟΛΙΑ

το. 0 θάνατός του τοποθετείται το 42 π.Χ . 98. Όδνσσεια, α 180-181. 99. Φυλείδης ήταν ο γιος του Φυλέα, ο Μέγης. 100. Ίλιάς, Ο 519. 101. Ίλιάς, Β 631. 102. Ο Ανδρων ο Αλικαρνασσεύς ήταν ένας από τους Α τθιδογράφους. 103. Ο Φερεκύδης ήταν λογογράφος του 5ου αι. π .Χ . Κα ταγόταν από τη Λέρο, αλλά έζησε στην Αθήνα και γ ι’ αυτό επονομάστηκε Αθηναίος. Συνέγραψε, πριν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο, στην Ιωνική διάλεκτο το έργο Γενεαλογίαι ή Αντο'χθονες σε δέκα βιβλία, όπου εξέθετε τους μύθους και τις παραδόσεις που αφορούσαν στην Αθήνα, κατέτασσε τους θε ούς και τους ήρωες σε γενεές και παρουσίαζε την καταγω γή των επιφανέστερων Αθηναϊκών γενών. Το έργο αυτό, που έχει σωθεί αποσπασματικά, δεν διακρίνεται για την ιστορική του ακρίβεια, στην αρχαιότητα όμως θεωρούνταν αξιόλογο. 104. Όδνσσεια, π 247, 249. 105. Όδνσσεια, α 246. 106. Ο Στράβων πρέπει να είχε γράψει επτακοσίων (ψ ) α ντί για τριακοσίων (τ1) , πον είναι σχεδόν η σωστή περίμε τρος, χωρίς να νπολογίζονμε τους μνχονς των κόλπων. 107. Δηλαδή προς την κατεύθυνση της χειμερινής ανατολής (μάλλον νοτιοανατολικά), όπως εξηγεί ο ΙΊοσειδώνιος (βλ. Α, II, 21). 108. Όδνσσεια, δ 846. 109. Π ρόκειται για τον Δημήτριο, Έ λληνα ιστορικό από τη Σκήψι της Τρωάδας, που άκμασε τον 2ο αι π .Χ . και συνέδεσε τις ιστορικές μελέτες και την ερμηνεία των ποιητών με αρ χαιολογικές έρευνες. Έ γραψε τον Τρωϊκάν διάκοσμον σε τριάντα βιβλία. 110. Όδνσσεια, δ 846-847. 111. Ίλιάς, Ν 12.

188

ΣΧΟΛΙΑ

112. Ίλιάς, Ω 753. 113. Ό .π ., 78. 114. 0 Αχιλλέας. 115. Ίλιάς, Ω 752-753. 116. Βλ. ΙΔ , I, 3. 117. Πρβλ. Η , I I I , 19. 118. Ίλιάς, Ν 13-14. 119. Ίλιάς, A 594. 120. Α πόσπ. 6, 1-2 Diehl. 121. Όδνσσεια, ο 299. Πρβλ. Η , I I I , 26. 122. Τραχίνιαι, 9-13. 123. Το κέρας της Αμαλθείας ή κέρας της Αφθονίας ήταν το κέρατο κατσίκας το οποίο έσπασε ο μικρός Δίας καθώς έπαιζε κι έπειτα το χάρισε στην τροφό του, Αμάλθεια, με την υπόσχεση πω ς το κέρατο αυτό θα γέμ ιζε με κάθε είδους καρπούς που εκείνη θα ευχόταν. Έ τσ ι, το θαυμαστό αυτό κέρατο ξεχείλιζε από καρπούς και άνθη. Ό ταν ο Ηρακλής αγωνιζόταν με τον Αχελώο για χάρη της Διηάνειρας και τον νίκησε, πήρε ως δώρο από αυτόν το κέρατο τούτο. 124. Δηλαδή φίδι. 125. Ίλιάς, Β 628 κ.ε. 126. Όδνσσεια, α 180. 127. Όδνσσεια, ο 427. 128. Αριστος χαλκοπλάστης και γλύπτης, που έδρασε κατά το δεύτερο μισό του 4ου αι. π .Χ ., φημισμένος ως προσωπογράφος και ως γλύπτης μεγάλων συνθέσεων και συμπλεγμά των. 129. Ίσ ω ς ο διοικητής αυτός ήταν ο Καικίλιος Μέτελλος, που κυβέρνησε τη Μακεδονία και την Ή πειρο, μαζί με τη Λευκάδα, από το 148 ως το 146 π.Χ . και επομένως βρισκόταν κοντά στη γειτονική Αλυζία. 130. Ο γεω γράφος Αρτεμίδωρος καταγόταν από την Έ φ ε σο και άκμασε περίπου το 100 π.Χ . Ό ταν ολοκλήρωσε τις

189

ΣΧΟΛΙΑ

σπουδές του στην Αλεξάνδρεια, επιχείρησε μακρά περιοδεία στην Ερυθρά θάλασσα, στη Μεσόγειο και μέρος του Α τλαντι κού, επισκέφτηκε την Ιταλία, την Ισπανία, την Α ίγυπτο, και μετά έγραψε μεγάλο ιστορικογεωγραφικό έργο με τίτλο τα γεωγράφονμενα σε έντεκα βιβλία. Από το έργο τούτο, από το οποίο σήμερα σώζονται μόνο κάποια αποσπάσματα, άντλησαν πληροφορίες ο Παυσανίας, ο Στράβων κ.ά. Στον Αρτεμίδωρο αποδίδεται και άλλο χαμένο σύγγραμμα, Ιωνικά Υπομνήμα τα. 131. Βλ. I, II, 4. 132. Πρόκειται προφανώς για τη σημερινή Κλείσοβα, κο ντά στο Μεσολόγγι. 133. Α πόσπ. 16, 4-5 Page. 134. II Αρσινόη ήταν κόρη του Πτολεμαίου Α ' του Σ ω τήρα. Το 299 π .Χ . παντρεύτηκε τον Λυσίμαχο, βασιλιά τότε της Θράκης, και μετά τον θάνατό του το 281 τον Πτολεμαίο Κε ραυνό. Τέλος το 278 π .Χ . έκανε τον τρίτο της γάμο με τον Πτολεμαίο Β ' τον Φιλάδελφο. 135. Ίλιάς, Ν 217 και Β 640. 136. Βλ. I, II, 3-4. 137. Βλ. I, II, 8. 138. Βλ. I, II, 9. 139. Οι μνηστήρες. 140. ’Οδύσσεια, β 52 κ.ε. 141. Όδνσσεια, ο 16 κ.ε. 142. Βλ. I, II, 25. Ωστόσο ο Ό μηρος πουθενά δεν αναφέρει τους Ακαρνάνες. 143. Όδνσσεια, ω 378, άκτήν ήπείροιο. 144. Ίλιάς, Β 635. 145. Επίγονοι ονομάζονταν οι άμεσοι απόγονοι των επτά αρχηγών που πήραν μέρος στην πρώτη εκστρατεία εναντίον της Θήβας (βλ. Αισχύλος, Έπτά επι Θήβας). Ενώ η πρώτη εκστρατεία είχε τελειώσει με αποτυχία, η δεύτερη, που επι-

190

ΣΧΟΛΙΑ

χειρήθηκε από τους Επιγόνους για να εκδικηθούν τον θάνατο των πατέρων τους, κατέληξε στην άλωση της πόλης. 146. Η Τροία. 147. Ο Διομήδης. 148. Ο Αλκμέων. 149. Του Αμφιάραου. 150. Ίλιάς, Β 638 κ.ε. 151. Βλ. Θουκυδίδης, Β 68. 152. Ίλιάς, Ξ 117. 153. Ίλιάς, Ξ 116. 154. Ίλιάς, I 529-530. 155. Βλ. Η , III, 8 και I, II, 10. 156. Μυθικός βασιλιάς της Η λείας. Βλ. Η , III, 33. 157. Ως απόγονος του Αιτωλού, αρχηγέτη των Α ίτωλών, ο Όξυλος ήταν απόγονος της οικογενείας που είχε βασιλέψει στους Επειούς και τους Πισάτες" βλ. και Η , III, 33. 158. Ο Έ φορος εννοείται. 159. Βλ. Θ, I I I , 11. 160. Ο Πολύβιος ήταν περίφημος ιστορικός του πρώτου μισού του 2ου αι. π .Χ . από τη Μεγαλόπολη της Αρκαδίας. Στο έργο του Ιστορίαι υπάρχουν γεω γραφικές παρεκβάσεις· το 34ο βιβλίο του, που έχει χαθεί σχεδόν εξ ολοκλήρου, π ε ριείχε τοπογραφία τω ν ηπείρων και περιήγηση της Ισπανίας, της Γαλατίας και της Αφρικής. Χαμένο γεωγραφικό έργο του Πολύβιου είναι το Π ερί τής κατά τον Ισημερινόν οικήσεως. 161. Ο Εύδοξος ο Κνίδιος (408-355 π .Χ .) ήταν μαθηματι κός, αστρονόμος και γεωγράφος, συγγραφέας ενός χάρτη της οικουμένης και ονομαστός κυρίως για το έργο του Περίοδος γής. 162. Βλ. Β, IV , 2 και Ζ , V , 9. 163. Ο Ποσειδώνιος (περ. 135-51 π .Χ .) ήταν Στω ικός φιλόσοφος και περίφημος ιστορικός από την Α πάμεια της Συρίας. Έ ζη σ ε και δίδαξε στη Ρόδο. Τ α συγγράμματα του

ΣΧΟΛΙΑ

δεν έχουν διασωθεί. Στο ιστορικό του έργο Ιστορία ή μετά Πολύβιον (σε 52 βιβλία), παγκόσμια ιστορία, που ξεπερνούσε τα όρια του Ελληνικού και του Ρω μαϊκού κόσμου, δεν περιο ριζόταν στην εξιστόρηση γεγονότων, αλλά συχνά έκανε λόγο για ποικίλες πνευματικές δραστηριότητες και γ ι’ αυτό θεω ρείται από πολλούς πρόδρομος της ιστορίας του πολιτισμού. Πολυσχιδής προσωπικότητα, ο Ποσειδώνιος καλλιέργησε τα μαθηματικά, τη φυσική, τη λογική, την ηθική, τη γεω γραφία, τη μαθηματική γεω γραφία, τη σεισμολογία, την εθνογραφία, την υδρολογία και άλλες επί μέρους επιστήμες. Ο κόσμος κατά τον Ποσειδώνιο είναι το σύστημα του ουρανού, της γης και τω ν φυσικών όντων που υπάρχουν σε αυτά και την ενότητα του συστήματος εξασφαλίζει η συμπάθεια, η συνάρ τηση των μερών του σύμπαντος. Ο Ποσειδώνιος ανακάλυψε πω ς τα φαινόμενα της άμπω της και της παλίρροιας οφείλονται σε επίδραση της σελήνης. 164. Ο Α ρχέμαχος ήταν ιστορικός από την Εύβοια, συγ γραφέας των Ενβοϊκών. 165. Βλ. I, II, 3. 166. Ίλιάς, Ξ 116. 167. Ίλιάς, I 548. 168. Ο γνωστός στη μυθολογία ως Καλυδώνιος κάπρος. 169. Ίλιάς, I 529. 170. Βλ. παρακάτω, I, I I I , 11. 171. Αυτή που ονομαζόταν Κυβέλη στην Ασία και Ρέα στην Κρήτη. 172. Ίλιάς, Ν 685. 173. Βλ. Ηρόδοτος, Ζ 208-209. 174. Ίλιάς, Τ 193-195. 175. Ό .π . 248. 176. Π λάτων, Φαίδων 61a. 177. Ο «αρχιερέας» ταυτίζεται άλλοτε με τον Μουσαίο και άλλοτε με τον Εύμολπο.

192

ΣΧΟΛΙΑ

178. Βλ. IB, V III, 21. 179. Δηλαδή από το όρος Ίδ η , το όρος Νίνδυμον (IB , V , 3), το όρος Σίπυλο, τον Πεσσινούντα (ό.π.) και. το όρος Κύβελα (ό.π.) 180. Σχοινοτενής είναι ο πολύ εκτεταμένος, μακρύς. 181. Απόσπ. 70b, 1 Snell. 182. Ό .π . 8-11. 183. Βάκχαι 55-56 και 58-59. 184. Ό .π ., 72, 74, 78-87. 185. Ό .π ., 120-134. 186. Α πόσπ. 586 N auck2. 187. Α πόσπ. 522 Pearson. 188. Ευοί ευάν ήταν η αναφώνηση που έβγαζαν οι οπαδοί του Διονύσου- είναι Φρυγικής προέλευσης και σχετίζεται με το σημερινό εβοίβα ή εβίβα. 189. Τα μυστήρια τούτα αναφέρονται εδώ μόνο από τη μουσική τους πλευρά, όπως δείχνει η αναφορά στον Ορφέα στην παράγρ. 17, και όχι ως μυστήρια οργιαστικά, τελετουρ γικά. 190. Α πόσπ. 115 W erner από τη χαμένη τραγωδία του Αισχύλου Ήδωνοί. Το έργο προσομοιάζει με τις Βάκχες του Ευριπίδη. Ο βασιλιάς των Ηδωνών της Θράκης Λυκούρ γος αρνείται τη λατρεία του Διονύσου και τιμω ρείται από τις Μαινάδες- τον σκοτώνουν άλογα στο όρος Π αγγαίο. 191. Εν + μέλπω (τραγουδώ). Οι πληροφορίες αυτές για τη μουσική πρέπει να στηρίζονται κατά μεγάλο ποσοστό στον Αριστόξενο. 192. Τα όργανα αυτά καθώς και άλλα βρίσκουμε σε ένα πιο ολοκληρωμένο κατάλογο των ξενόφερτων οργάνων στον Αρι στόξενο (απόσπ. 97 W ehrli). 193. Π ολιτεία 327a-b, 354a. Τα Βενδίδεια γιορτάζονταν προς τιμή της Βενδίδος, Θρακικής θεότητας αντίστοιχης με την Αρτεμη. Τελούνταν στον Πειραιά κατά τον μήνα Θαργη-

193

ΣΧΟΛΙΑ

λιώνα (αντίστοιχο περίπου με τον Ιούνιο). 194. Π ερι τον στεφάνου 260. 195. Α πόσπ. 123 M erkelbach-West. 196. Ο Ελλάνικος ο Μυτιληναίος, σύμφωνα με τον Jones (εκδ. Loeb, τ. ν). 197. Τη σημερινή Ιεράπετρα. 198. Ακμασε περίπου το 460 π .Χ . Μόνο αποσπάσματα έργων του έχουν διασωθεί. 199. Σ τις Βάκχες, 128-131' βλ. παραπάνω, I, I II, 13. 200. Βλ. ΙΓ , I, 51. 201. Βλ. ΙΓ , I, 47. 202. Λ ογογράφος του 5ου αι. π .Χ . από το Αργος της Βοιωτίας. Έ γραψε Γενεαλογίας σε τουλάχιστον τρία βι βλία. Από το έργο του σώζονται μόνο αποσπάσματα. 203. Βλ. Ηρόδοτος, Γ 37. 204. Όδνσσεια, θ 250. 205. Η λέξη τούτη απαντά στον Αριστοφάνη, Σφήκες 8. 206. Σ το έργο του Κωφοί, χαμένο σήμερα. Βλ. απόσπ. 366 Pearson. 207. Ίσ ω ς επειδή η πρώτη περιλαμβάνει την τέχνη του θεάτρου και η δεύτερη της μουσικής. 208. Δηλαδή τα Ιόνια νησιά και οι Εχινάδες· βλ. I, II, 8-20. 209. Το ακρωτήριο Σούνιο είναι στην πραγματικότητα πάνω κάτω κοντά στο γεωγραφικό μήκος των Χανίων (στο δυτικό τμήμα της Κρήτης). Το σφάλμα, που διαπράττει εδώ ο Στράβων, ανάγεται στον Ερατοσθένη. 210. Ο Σωσικράτης, συγγραφέας από τη Ρόδο, άκμασε κατά τον Ιο αι. π.Χ . Έ ρ γα του αναφέρονται το Φιλοσόφων διαδοχαί σε τρία τουλάχιστον βιβλία και Κρητικά σε δύο βιβλία. Από αυτά σώθηκαν μόνο αποσπάσματα. 211. Το αρχαίο κείμενο είναι φθαρμένο σε αυτό το σημείο και κανένα χειρόγραφο δεν παραδίδει τον αριθμό του πλάτους του νησιού. Ο Groskurd διορθώνει σε όσον διακοσίων {σ '), ο

ΣΧΟΛΙΑ

Kram er σε τετρακοσίων (ν '), ο Jones σε τετρακοσίων όγδο ήκοντα (ν π ) , παραλείποντας το μέγεθος. 212. Πρόκειται, προφανώς για τον Ιερώνυμο τον Ρόδιο (βλ. ΙΔ , II, 13), που έζησε περίπου τα έτη 290-230 π.Χ . 213. Κ άτι έχει εκπέσει σε αυτό το σημείο από το αρχαίο κείμενο. Ο Jones συμπληρώνει διακοσίων (σ') . 214. Στο σημείο αυτό πάλι υπάρχει χάσμα. Ο Ερατοσθένης πρέπει να είχε πει «χίλια λιγότερα», αλλά τα χειρόγραφα δεν παραδίδουν αριθμό. Ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος (276-196 π .Χ .) ήταν περίφη μος λόγιος της αρχαιότητας, ο μεγαλύτερος ίσως γεωγράφος της Ελλάδας. Μαθήτευσε κοντά στον Λυσανία και τον Καλλί μαχο, τον οποίο διαδέχτηκε στη διεύθυνση της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Υπήρξε πολυγραφότατος. Συνέγραψε πολ λά γεω γραφικά έργα, μεταξύ των οποίων τα Γεωγραφικά, σε τρία βιβλία, που αποτελεί την πρώτη επιστημονική γεω γρα φία. Σ το πρώτο βιβλίο αξιολογεί τις πηγές και αναπτύσσει θέματα της φυσικής γεω γραφίας, στο δεύτερο αναπτύσσει τη μαθηματική γεω γραφία και στο τρίτο τη χωρογραφία. Ο Ερατοσθένης χώρισε τη σφαίρα σε δύο ημισφαίρια και καθό ρισε οκτώ παράλληλους κύκλους και επτά μεσημβρινούς, μέτρησε τη γη και υπολόγισε την περίμετρό της. Έ γραψε επίσης πολλά φιλοσοφικά, μαθηματικά, αστρονομικά έργα, χρονογραφίες, ποιήματα κ.ά. 215. Όδνσσεια, τ 175-177. 216. Α ρχαίος Έ λληνας ιστορικός από την Α ίγυπτο. Η ακμή του συμπίπτει με τους χρόνους των Επιγόνων. Έ ρ γα του αναφέρονται τα Θεσσαλικά σε τρία βιβλία, Π ερί ’Α θηνών σε δύο βιβλία, Π ερί Αίολέων και Π ερί Αρκάδων. Από αυτά σώζονται μόνο αποσπάσματα. 217. Ο Ανδρών χαριτολογώντας συσχετίζει το επίθετο τριχάίκες ( Ό δνσσεια, τ 177) με το τρίχα, δηλ. «σε τρία μέρη». Το πιθανότερο όμως είναι να προέρχεται από τις

ΣΧΟΛΙΑ

λέξεις θρίξ και άισσω (πρβλ. κορνθάίξ), και να σημαίνει «κουνώντας τα μαλλιά». Κατά τον Dintzer η λέξη είναι σύν θετη από το τρις και χάϊος, το οποίο στη Λακωνική σημαίνει «ευγενής», δηλ. οι «τρισεύγενοι». 218. Α ποτελείται δηλαδή από τρεις πόλεις και όχι τέσσε ρις. 219. Σύντμηση του Ομηρικού στίχου, Όδνσσεια, τ 178179: Κνωσός μεγάλη πόλις, ένθα τε Μίνως έννέωρος βασίλενε Δ ιός μεγάλον όαριστής. 220. Βλ. Ίλιάς, Β 647 και Ρ 611. 221. Πρβλ. Όδνσσεια, τ 188: στήσε δ ’ έν Άμνισώ, οθι τε σπέος Είλειθνίης («τον σταμάτησαν στον Αμνισό, όπου υπάρ χει το σπήλαιο της Ειλειθυίας»). Η θεότητα αυτή προστάτευε τον τοκετό. 222. Το ίδιο αναφέρει και ο Διόδωρος ο Σικελιώ της, αλλά ο Ηρόδοτος (Γ 122) λέει ότι πρώτος ο Πολυκράτης σκέφτηκε να κυριαρχήσει στη θάλασσα, εκτός από τον Μίνωα και ίσως κάποιο προγενέστερο. 223. Για την αποκατάσταση του χωρίου που λείπει από τα χειρόγραφα του Στράβωνα μας βοηθά ο Διόδωρος ο Σικελιώ της (5, 78), ο οποίος, ,όπως και ο Στράβων, βασίζεται πολύ στον Έφορο για το ιστορικό του υλικό: προς βορραν και τήν ’Α σίαν νενοντι μέρει τής νήσον, Φαιστόν δ ’ έπι θαλάσσης έστραμμένην έπι μεσημβρίαν, Κνδωνίαν δ ’ έν τοϊς προς εσπέ ραν κεκλιμένοις τόποις: «Η Κνωσός στο τμήμα του νησιού προς βορρά που κλίνει προς την Ασία, η Φαιστός στη θάλασ σα, στραμμένη προς νότο και η Κυδωνία στην περιοχή που κλίνει προς τη δύση, απέναντι από την Πελοπόννησο». 224. Δηλαδή η Κυδωνία. 225. Όδνσσεια, τ 178-179. Διαφορετικές ερμηνείες έχουν δοθεί στον στίχο τούτο, ανάλογα με την ερμηνεία που έχει δοθεί στη λέξη έννέωρος. Κάποιοι λένε ότι ο Μίνως α) ήταν

196

ΣΧΟΛΙΑ

βασιλιάς για εννιά χρόνια, β) ήταν εννιά χρόνων όταν έγινε βασιλιάς, γ) για εννιά χρόνια είχε επαφή με τον Δία, 8) κάθε ένατο χρόνο πήγαινε και συζητούσε με τον Δία. Ο Πλάτων (Μίνως 31% και Νόμοι 624d) λέει ότι ο Μίνως πήγαινε στον Δία κάθε ένατο'χρόνο- και ο Στράβων εδώ, όπως και στο ΙΣ Τ , II, 38, φαίνεται π ω ς υιοθετεί την άποψη τούτη. 226. Ίλιάς, Ν 450. 227. 631b, 693e, 751d κ.ε., 950. 228. Αυτός ήταν ο τίτλος του τέταρτου βιβλίου της ιστο ρίας του Εφόρου. 229. Εννοεί τη Μεσόγειο. 230. Η Ρω μαϊκή αυτή αποικία (Colonia Julia Nobilis Cnossus) ιδρύθηκε από τον Οκταβιανό το 36, μετά τη νίκη του επί του Σέξτου Πομπήιου. 231. Π ρόκειται για τον Μιθριδάτη Ε ', βασιλιά του Πόντου από το 150 ως το 120 π.Χ . περίπου. 232. Το 121 π.Χ . 233. Γεννήθηκε το 132/1 και έγινε βασιλιάς το 120. 234. Νικημένος από τον Σύλλα στον Ορχομενό το 86 π.Χ ., τον ίδιο χρόνο ο Μιθριδάτης του ανέθεσε να τιμωρήσει τον πληθυσμό της Χίου. Το 74/73 ήρθε σε μυστική συνεννόηση με τον Λούκουλλο και προκάλεσε την εξέγερση των δεκαπέντε φρουρίων στην Κ αππαδοκία (IB , III, 33). Πέθανε το 72/71 π.Χ . 235. Ίλιάς, Β 646. Τα τείχη, που αναφέρει ο Όμηρος, περιέβαλαν την ακρόπολη, τον αρχικό οικισμό. 236. Ο Πτολεμαίος Δ ' βασίλεψε από το 222/1 ως το 204 π.Χ . Δεν ξέρουμε πότε άρχισε το χτίσιμο του τείχους ούτε για ποιο λόγο διακόπηκε. Το ογδόντα πρέπει να είναι λάθος, αντί για οκτώ. 237. Π εριπατητικός φιλόσοφος από τη Λέσβο, μαθητής και διάδοχος του Αριστοτέλη. Πέθανε το 287 π.Χ . Έ γραψε πολλά έργα, Χαρακτήρες, Π ερί φυτών ιστορίας κ.ά.

197

ΣΧΟΛΙΑ

238. Βλ. \ IV , 6. 239. Φαινόμενα 33. Ο Αρατος ο Σολέας υπήρξε περίφημος ποιητής των Αλε ξανδρινών χρόνων (305-404 π .Χ .), εκπρόσωπος του διδακτι κού έπους, ο οποίος ασχολήθηκε, εκτός των άλλων, με τα μαθηματικά και την αστρονομία. Από τα αστρονομικά συγγράμματά του το πιο γνωστό και το μόνο που έχει διασωθεί ολόκληρο είναι τα Φαινόμενα, ένα επικό ποίημα, αποτελούμενο από 1154 στίχους, γραμμένο σε Ομηρική γλώσσα, όπου ο Αρατος περιγράφει με μεγάλη γλαφυρότητα τα ουράνια φαι νόμενα και τους αστερισμούς και παραθέτει τις σχετικές μυθολογικές παραδόσεις. Αλλα συγγράμματα αστρονομικού περιεχομένου που αποδίδονται στον Άρατο είναι τα: Κατανο μή κανόνος ή Κανών, 'Αστρονομία, Αστροθεσία, Π ερί Ανα τολής. 240. Το 140 π .Χ ., στα πλαίσια τω ν τελευταίων μαχών της Γόρτυνας, συμμάχου της Ιεράπυτνας (Ιεράπετρας), εναντίον της νέας ηγεμονίας της Κνωσού. 241. 'Ύμνος Γ, 189-200 και απόσπ. 707 Pfeiffer. Ο Καλλίμαχος έζησε την εποχή του Πτολεμαίου του Φιλάδελφου και υπήρξε διευθυντής της βιβλιοθήκης της Αλε ξάνδρειας. Έ γραψ ε πολλά ποιητικά και πεζά έργα και διακρίθηκε στην ελεγεία. Το ποιητικό αυτό είδος ανέπτυξαν ιδιαί τερα οι Ρω μαίοι ποιητές, με πρότυπό τους τα ποιήματα του Καλλίμαχου. Χάρη στην πολυμάθειά του απέκτησε πολλούς οπαδούς και μαθητές, μεταξύ τω ν οποίων ήταν ο Αριστοφά νης ο Βυζάντιος, ο Ερατοσθένης και ο Απολλώνιος ο Ρόδιος. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την ερμηνεία του Ομήρου. 242. Η πληροφορία τούτη προέρχεται από τον Α ρτεμίδωρο, ο οποίος με τη «θάλασσα» εννοεί προφανώς τον κόλπο της Σούδας. 243. Ίλιάς, Β 648. 244. Ο Επιμενίδης ήταν γνωστός μάντης και σοφός της

198

ΣΧΟΛΙΑ

αρχαιότητας, που θεωρείται σύγχρονος του Σόλωνα. Περί το 596 π .Χ ., κατά το Κυλώνειο άγος, ήρθε στην Αθήνα και την καθάρισε από το μίασμα. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο (Σ ό λων 12) ήρθε στην πόλη την εποχή του Σόλωνα και «καθάρισε την πόλη, τη μύησε στα ιερά μυστήρια με εξιλαστήριες τελε τουργίες, με καθαρμούς και με την ίδρυση ιερών, κάνοντάς την υπήκοο της δικαιοσύνης και μονοιασμένη». Σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Νόμοι, 642d) ο Επιμενίδης πήγε στην Αθήνα δέκα χρόνια πριν από τους Περσικούς πολέμους και προέβλεψε την εισβολή των Περσών αλλά και την καταστροφή τους. 245. Βλ. I, IV , 7. 246. Ίλιάς, Β 647. 247. Ίλιάς, Β 649 και Όδνσσεια, τ 174. 248. Δηλαδή από τον Λεύκο, στον οποίο ο Ιδομενέας, εγγονός του Μίνωα^ είχε εμπιστευτεί το βασίλειο και την οικογένειά του, όταν έφευγε για την Τροία, και από τον Ναύπλιο. 249. Δηλαδή, αν δεχτούμε ότι ο Ό μηρος μιλούσε για τα χρόνια του, δεν θα έστεκε ότι δέκα πόλεις καταστράφηκαν από τους εχθρούς του Ιδομενέα. 250. Όδνσσεια, γ 191-192. Μιλάει ο Νέστωρ. 251. Ο Νέστωρ. 252. Ο Πύρριχος (βλ. I, I I I , 8). 253. Ο ποιητής Πρατίνας είναι ο πιο παλιός μάρτυρας και πιθανώς ο επινοητής της απόδοσης του παιάνα στον Θάλητα. 254. Παροιμία που αναφέρεται ήδη από τον Αλκμάνα (απόσπ. 164 Page). 255. Δηλαδή συσσίτια ή φιλίτια (ή φιδίτια). 256. Α πόσπ. 98 Page. 257. Μάλλον πρόκειται για λάθος, αντί για «ξύλινα». 258. Α πόσπ. 7, 23 Pfeiffer. 259. Α πόσπ. 716, 2 Pfeiffer. 260. Παροιμιακή φράση που χρησιμοποιείται για ανθρώ

199

Μ

ΣΧΟΛΙΑ

πους ανάξιους λόγου ή πράγματα ευτελή. 261. Το 416 π.Χ . (Βλ. Θουκυδίδης, Ε 115-116). 262. Ιερό της Λ ητώς, μητέρας του Απόλλωνα και της Αρτεμης. 263. Απόσπ. 33d Snell. 264. Ο Θουκυδίδης (Γ 104) αναφέρει επίσης τα Δήλια, τα οποία καθιέρωσαν οι Αθηναίοι, και λέει ότι γιορτάζονταν κάθε πέντε χρόνια. Αλλά και παλαιότερα, συνεχίζει ο ιστορικός, γινόταν στη Δήλο μεγάλη σύναξη τω ν Ιώνων και τω ν κατοί κων των γειτονικών νησιών, οι οποίοι συνάζονταν εκεί και παρακολουθούσαν τις γιορτές. 265. Σ τις 29 Ιουλίου (ο θρίαμβος έλαβε χώρα στις 13 ή 15 Αυγούστου). 266. Η καταστροφή αυτή έγινε το 146 π.Χ . 267. Ο Αριστίων με τη βοήθεια του Μιθριδάτη έγινε τύ ραννος της Αθήνας το 87 π.Χ . (πρβλ. Θ, I, 20). 268. Αυτό άρχισε το 426 π .Χ ., όταν όλα τα μνήματα των πεθαμένων της Δήλου μεταφέρθηκαν στη Ρήνεια (βλ. Θου κυδίδης, Γ 104). 269. Α πόσπ. 797 Körte-Thierfelder. 270. Ανεξάρτητη μέχρι το τέλος του 3ου αι. π .Χ ., η Κο ρησία υποβαθμίστηκε και κατέληξε απλό λιμάνι της Ιουλίδας, πιθανώς με το όνομα Αρσινόη, περίπου το 265 π.Χ . 271. Ο Φερεκύδης από τη Σύρο ήταν φιλόσοφος που άκμα σε τον 6ο αι. π.Χ . και αναφέρεται ως ο πρώτος που έγραψε τα έργα του σε πεζό λόγο. Αναφέρεται έργο του με τίτλο Πεντέμυχος, που συνδέει τις μυθολογικές παραδόσεις με φι λοσοφικά και φυσικά στοιχεία. Για τον Φερεκύδη τον Α θη ναίο πάλι, βλ. σχόλιο 103. 272. Όδνσσεια, ο 403-404. 273. Ερείπια του ναού αυτού σώζονται ακόμα στην τοπο θεσία Κιόνια της Τήνου. 274. Α πόσπ. 1 Diehl.

200

ΣΧΟΛΙΑ

275. Βλ. ΙΔ , I, 15. 276. Ίλιάς, Β 676-677. 277. Για την Κύπρο βλ. ΙΔ, V I, 2-6, για τη Ρόδο ΙΔ , II, 513, για την Κω ΙΔ , II, 19, για τη Σάμο ΙΔ , I, 14-18, για τη Χίο ΙΔ , I, 35, για τη Λέσβο ΙΓ , II, 2-4, για την Τένεδο ΙΓ , I, 46. 278. Ίλιάς, Β 676. 279. Π ρόκειται για τον Δημήτριο τον Σκήψιο- βλ. σχόλιο 109. 280. Ίλιάς, Β 676-677.

201

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Κ α τ ’ ε π ι λ ο γ ή ν )

Εκδόσεις Aldus, Venice 1516 (editio princeps). Κοραής A ., Στράβωνος Γεωγραφικών Βιβλία Έπτακαίδεκα, Paris 1815. Kram er G ., Strabonis Geographica recensuit, commentario, critico instruxit, Berlin 1844. Meineke A ., Strabonis Geographica recognovit, Leipzig 1852. M üller C.-D (lbner F ., Strabonis Geographica graece cum versione reficta accedit index variantis lectionis et tabula rerum nominumque locupletissima, Paris 1853. Tozer H . F ., Selections from Strabo, with an Introduction on Strabo’s Life and W orks, Oxford 1893. Μεταφράσεις Cougny E ., Extraits des auteurs grecs concernant la geographie et l ’histoire des Gauls, Paris 1878. Forbiger A ., Strabo’s Erdbeschreibung übersetzt und durch Anmerkungen erläutert, Stuttgart 1856-1860. Groskurd C . G ., Straborts Erdbeschreibung in siebenzehn Büchern nach berichtigtem griechischen Texte unter Begleitung kritischer erklärender Anmerkungen verdeutscht, Berlin και Stettin 1831-1834.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Jones H . L . (βασισμένο εν μέρει στην ημιτελή έκδοση του J. R . Sitlington Sterrett), Loeb Classical Library, London 1960. Kärcher Κ ., Strabo’s Geographie abersetzt, Stuttgart 1851. Lasserre F ., Strabon, Geographie, «Les Belles Lettres», Paris 1966. Sottini G ., Geografia dell’ Italia antica tradotta e corredata di una introduzione e note per uso delle scuole classiche, Pisa 1882. Tardieu A ., Geographie de Strabon, Paris 1909. Μελέτες Bunbury E . H ., History o f Ancient Geography, 1883, ii, 209. Butzer H ., Über Strabos Geographica, insbesondere aber Plan und Ausführung des W erkes und Strabos Stellung zu seinen Vorgängern, Frankfurt a. M ., 1887. Frick C ., «D er χωρογραφικός πίναξ des Strabo», Neue Jahrbücher, 1893, 177. Fritz G ., De Strabone Stoicorum disciplinae addicto, Münster 1906. Gell W ., The Itinerary o f Greece, with a Commentary on Pausanias and Strabo, London 1810. Häbler A ., « H at Strabo seine Geographie in Rom verfasst?», Hermes, 1884, 235. Hasenmüller J ., De Strabonis geographi vita, Bonn 1863. Kahler F ., Strabos Bedeutung fur die moderne Geographie, Halle 1900. Keim J., Sprichwörter und paromiographische Überlie ferung bei Strabo, Tübingen 1909. Law W . J ., Some Remarks on the Alpine Passes o f Strabo, London 1846. Meyer E ., «Quaestiones Strabonianae», Leipziger Studien, ii, 49.

204

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Miller A ., «D ie Alexandergeschichte nach Strabo», I, Theil. Würzburg 1882. M ommsen T h ., Res gestae divi Augusti, Berlin 1883. Niese B ., «Beiträge zur Biographie Strabos», Hermes 1878, 33. Neumann K . J., Strabons Landeskunde von Kaukasien, Leipzig 1883. O tto P ., «Q uaestiones Strabonianae», Leipziger Studien, ii. Σ υμπ. (τόμ. 12, 1889), 225. Pais E ., «The Time and Place in which Strabo composed his Geography», Ancient Italy, London 1908, 379. Rid H ., Die Klimatologie in den Geographica Strabos. Ein Beitrag zur physischen Geographie der Griechen, Kaisers läutern, 1903. Ridgeway W ., «Contributions to Strabo’s Geography», Classical Review 1888, 84. Schröter F . M ., Bemerkungen zu Strabo, Leipzig 1887. Schulten A ., «Polybius und Posidonius über Iberien und die iberischen Kriege», Hermes, 1911, 568. W eller C .

H .,

«T h e Evidence for Strabo’s Travels in

G reece», Classical Philology, 1906, 339.

205

Αμβρακία ΝικόττοΑις Άκτιο>

A 0 AMA/NCI

ΛΟΑΟΠεΣ \AM BPAKIKO I 'Ο η ΚβΛΠΟΣ /

Ποτ. J

Α να κτό ριον(/Λ>-, ^ < 3 λ. Μυρτούντιον ΠάΑαιρος ΑΑυζία

ΑττολΑώνιον} Ακρ. A Λευκάτας 'o iV lio v Π

a n

Λ*

^Στρατός

, Αστακός Ακρ! Κιθο;

[/

θέρμα, . · Γ

rV v iS L , ^ o , N . 4fe j U % , ■r

«·1·

iG u T T d f lio v

Ι \ΑΜΑκομ£ναί ^ Ν. Οξεία! 'Π σ ι p m

Ακρ. Xifluvdxac

ΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΑΙΤΩΛΙΑ ΙΟΝΙΟΙ ΝΗΣΟΙ

Μ

\ ν < 3 ? ϊ7 # β ω ν 10 Γ Ε Ω Γ Ρ Α Φ Ι Κ Α 10 ΔΥΤΙΚΗ

ΕΛΛΑΔΑ - ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜ ΙΟ Υ 52 Τ.Κ. 106 78 ΤΗΛ.: 3628446 - 3629157 FAX: 3241790

STRABON - GEOGRAFIKA 10

Recommend Documents