TAFSIR SUFI: KAJIAN ANALITIKAL TERHADAP KITAB TAFSIR AL-BAHR AL-MADID FI TAFSIR AL-QURAN AL-MAJID
OLEH IBN `AJIBAH (1160 -1224 H)
FIRDAUS BIN SULAIMAN
AKADEMI PENGAJIAN ISLAM UNIVERSITI MALAYA KUALA LUMPUR 2016
i
4.3. Metodologi Pentafsiran Sufi Isy Isyari Dalam Dalam Tafsir al-Bahr al-Mad i d i d 4.3.1. Pentafsiran Isy Pentafsiran Isyari Maqb Maqbul
254 256
4.3.1.1. Pentafsiran secara tamsil atau perumpamaan.
256
4.3.1.2. Pentafsiran secara makna tersirat.
259
4.3.1.3. Pentafsiran secara i‟tibar atau r atau mengambil pelajaran
260
4.3.1.4. Pentafsiran yang termasuk dalam maksud ayat secara umum atau mendekati maksudnya.
261
4.3.1.5. Pentafsiran yang termasuk dalam kate gori kias terhadap hikmah nas atau perbandingan antara makna ayat dan isyarat
262
4.3.1.6. Pentafsiran dalam bentuk penjelasan bagi lafaz ayat yang mengandungi nilai-nilai sufi. 4.3.2. Pentafsiran Sufi Isy Isyari Ma Mahdhur
4.4.
265 266
4.3.2.1. Bertentangan dengan makna zahir al-Quran.
266
4.3.2.2. Pentakwilannya jauh dari makna asal.
269
4.3.2.3. Pentafsiran yang tiada dalil syarak yang menyokongnya.
270
Pemikiran Tasawuf Syeikh Ibn „Aji bah bah dalam al-Bahr al-Mad i d i d
270
4.4.1. Tasawuf Menurut Syeikh Ibn „Aji bah bah
271
4.4.2. Masalah Ketuhanan Menurut Syeikh Ibn „Aji bah bah
278
4.4.2.1. Tauhid Menurut Syeikh Ibn „Aji bah bah
279
4.4.2.2. Af‟ 4.4.2.2. Af‟ al , Sifat dan Zat Zat Allah Menurut Syeikh Ibn „Aji bah. bah.
282
i Allah s.w.t. 4.4.2.3. Tajall i
284
4.4.2.4. Musy 4.4.2.4. Musyahadah dan hadah dan ‟Ayan
285
4.4.2.5. Melihat Allah
288
4.4.2.6. Itti 4.4.2.6. Ittihad dan dan H ul ul ul
289 xiv
TAFSIR SUFI: KAJIAN ANALITIKAL TERHADAP KITAB TAFSIR
AL A L -B A H R AL A L -MA -M A DI D F I TAF TA F SI R AL A L -QURA -QUR A N AL -MA -M A J I D OLEH IBN `AJIBAH (1160 -1224 H)
FIRDAUS BIN SULAIMAN
TESIS INI DISERAHKAN SEBAGAI MEMENUHI KEPERLUAN BAGI IJAZAH DOKTOR FALSAFAH
AKADEMI PENGAJIAN ISLAM UNIVERSITI MALAYA KUALA LUMPUR 2016
iii
ABSTRAK
Kajian ini berkaitan dengan pentafsiran al-Quran yang ditulis seorang tokoh sufi yang berasal dari Maghribi. Beliau bernama Syeikh Ahmad Ibn Muhammad Ibn al-Mahdi Ibn Aji bah bah al-Hasani atau dikenali dengan Syeikh Ibn „Aji bah. bah. Beliau hidup pada abad ke12 H. Beliau menguasai bidang al-Quran, tafsir, hadis, fikah dan tasawuf. Melalui kajian ini, pengkaji cuba menjelaskan metodologi pentafsiran yang digunapakai oleh Syeikh Ibn „Aji bah bah dan pandangan-pandangannya berkaitan dengan tasawuf dalam kitab tafsirnya al Bahr al-Mad i d. Kajian ini mendapati bahawa Syeikh Ibn i d f i i Tafsi r al-Qur an al-Maji d „Aji bah bah telah mentafsirkan seluruh ayat al-Quran dengan menggabungkan dua metodologi pentafsiran; iaitu zahir dan batin. Pentafsirannya secara zahir telah mengikut kaedahkaedah yang biasa diamalkan oleh kebanyakan mufasir. Hanya sahaja, didapati beliau sering mengeluarkan riwayat-riwayat yang sumber asalnya tidak jelas, terutama yang berkaitan dengan kisah-kisah Israiliyat. Adapun pentafsirannya secara batin, maka ia berdasarkan pada metode isyari . Ia diungkapkan dalam bentuk isyarah-isyarah. rah. Isyarah itu rah itu mengandungi penjelasan terhadap ayat-ayat al-Quran berdasarkan pada pandangan sufi. Penjelasan itu dikaitkan dengan konsep-konsep dan doktrin-doktrin tasawuf yang pernah dinyatakan oleh tokoh-tokoh sufi sebelumnya, sama ada daripada kalangan sufi „amal i i mahupun sufi falsaf i d i. Oleh itu, kitab tafsir al-Bahr al-Mad i i d f i i Tafsi r al-Qur an al-Maji d
i dan falsaf i adalah kitab tafsir zahir dan batin yang menghimpun pandangan tasawuf „amal i dan falsaf i sekali gus.
iv
ABSTRACT
This research relates to the exegesis of the Holy Quran which was written by a leading Sufi personality from Morocco by the name of Syeikh S yeikh Ahmad Ibn Muhammad Ibn al-Mahdi Ibn Aji bah bah al-Hasani or better known as Syeikh Ibn „Aji bah. bah. Syeikh Ibn „Aji bah bah lived in the 12th Hijriyah (18th Massihiyyah) Century and was a renowned expert in the field of the Holy Quran exegesis, interpretation, the Hadith, Jurisprudence and Sufism. Through this research, an attempt has been made to clarify the interpretation methodology which was applied and used by Syeikh Ibn „Aji bah bah and his views in relation to Sufism in his written work, al-Bahr al-Mad i d. It has also been found through this i d f i i Tafsi r al-Qur an al-Maji d research that Syeikh Ibn „Aji bah bah has interpreted the entire verses of the Holy Quran by combining both interpretational methodologies which are literal (external) and spiritual (internal) in nature. His literal interpretation follows the normal or routine approach generally adopted by most interpreters. Of notable interest was that Syeikh Ibn „Aj i bah bah frequently issued narrations where its original source was ambiguous, particularly narrations related to tales of the Israelites. With regards to his spiritual interpretation, it was deemed to be based on the Isy the Isyari (symbolic) (symbolic) method. The interpretations are expressed in a symbolic manner where such symbols contain clarifications over verses of the Holy Quran from a Sufi perspective. These clarifications are linked to Sufism concepts and doctrines which have been in the past expressed by leading Sufi figures, whether from amongst the
i d Sufi practitioners as indeed Sufi philosophers. Syeikh Ibn „Aj i bah‟s bah‟s book al-Bahr al-Mad i fi Tafsi r al-Qur an al-Maji d is therefore regarded as a compilation of the Holy Quran‟s interpretation comprising both the viewpoints of Sufi practitioners and philosophers.
v
PENGHARGAAN
Alhamdulillah syukur ke hadrat Allah s.w.t. dengan izin serta hidayah-Nya, pengkaji telah berjaya menyiapkan tesis ini sebagai syarat untuk memperoleh Ijazah Doktor Falsafah Usuluddin yang ditawarkan oleh Jabatan al-Quran dan al-Hadith, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya, Kuala Lumpur. Pada kesempatan ini, pengkaji merakamkan jutaan penghargaan dan terima kasih kepada pelbagai pihak yang telah membantu atau memberi sokongan kepada pengkaji sama ada secara langsung dan tidak langsung sehingga berjaya menyelesaikan kajian ini. Terlebih dahulu pengkaji merakamkan jutaan penghargaan, terima kasih kepada Profesor Dato‟ Dr. Mohd Yakub @ Zulkifli Zulkifli bin Mohd Yusoff selaku penyelia tesis ini. Pengkaji berasa banyak berhutang budi kepada beliau, kerana beliau begitu bersabar dengan kelemahan dan kekurangan pengkaji. Tanpa tunjuk ajar, pengorbanan, keprihatinan dan kesabaran beliau sudah tentu berat bagi pengkaji untuk dapat menyiapkan tesis ini. Pengkaji turut merakamkan jutaan penghargaan dan terima kasih kepada guruguru dan pensyarah-pensyarah lain yang telah mencurahkan ilmu dan pengalaman kepada pengkaji selama ini. Semoga Allah membalas jasa semua dengan ganjaran yang setimpal. Amin. Ucapan penghargaan dan terima kasih tidak jemu pengkaji sampaikan kepada bonda tercinta, Ratna binti Harun, yang sentiasa memberikan sokongan, doa dan semangat kepada pengkaji. Begitu juga dengan ayahanda tercinta, Sulaiman Rosman yang telah kembali ke hadrat Ilahi ketika usia pengkaji masih kecil. Pengkaji hadiahkan kejayaan ini untuk mereka berdua. Semoga Allah mengampunkan dosa-dosa mereka dan mencurahkan
vi
rahmat-Nya kepada mereka. Apalah erti kejayaan anak mereka ini, tanpa didikan dan teladan daripada mereka. Tidak lupa juga, pengkaji merakamkan jutaan penghargaan dan terima kasih kepada adik-beradik, ibu mertua (al-Marhumah) dan bapa mertua, saudara-mara dan handai taulan yang telah memberi sokongan moral sepanjang tempoh penulisan tesis ini. Secara khusus, pengkaji merakamkan jutaan penghargaan buat isteri tercinta, Nurmayamin binti Abdul Wahab dan puteri kami Sarah Fatihah binti Firdaus, Umar Hadi bin Firdaus dan Hannah Azkiya binti Firdaus, atas pengertian, kefahaman dan kesabaran selama tempoh pengkaji menyiapkan tesis ini. Tidak lupa juga, pengkaji menyampaikan ucapan terima kasih kepada para pegawai dan kakitangan Universiti Malaya, sama ada yang berada di Akademi Pengajian Islam, mahupun di perpustakaan-perpustakaan Universiti dan lain-lain. Segala bantuan dan kerjasama kalian, hanya Allah s.w.t. yang berhak membalasnya. Semoga usaha ini mendapat keredhaan daripada Allah s.w.t.
Sekian, Terima Kasih. Salam hormat daripada:
FIRDAUS BIN SULAIMAN. 84, Lorong Zaaba, Taman Tun Dr Ismail, 60000 Kuala Lumpur. vii
Isi Kandungan
Isi Kandungan
Muka Surat
Pendahuluan
1
Pengenalan
2
Latar Belakang Kajian
15
Masalah Kajian
19
Hipotesis Kajian
19
Objektif Kajian
20
Pengertian Tajuk
21
Skop Kajian
25
Kepentingan Kajian
27
Ulasan Penyelidikan Lepas
29
Metodologi Kajian
34
Sistematika Penulisan
38
Bab Satu: Sufi dan Tafsir al-Quran
40
1.1.Pendahuluan
41
1.2.Aliran-Aliran Tasawuf dan Kedudukan al-Quran
45
i Akhlaqi atau 2.2.1. Kedudukan al-Quran di kalangan Tasawuf „Amal i Akhlaqi atau Tasawuf Sunni .
47
2.2.2. Kedudukan Al-Quran Pada Pandangan Tasawuf Falsaf Tasawuf Falsaf i i .
48
1.3. Mengenal Tafsir Sufi secara lebih dekat
i Falsaf Falsaf i i 1.3.1. Tafsir Sufi Na Na zar i
52 54
1.3.1.1. Metode Ramz Metode Ramz i i
54
1.3.1.2. Metode B Metode Bat in ini
56
1.3.1.3. Pandangan Ulama tentang Tafsir Sufi Falsaf Falsaf i i
58
1.3.2. Tafsir Sufi „Amal i i 1.3.2.1. Metode Tafsir Zahir
59 60 viii
1.3.2.2. Metode Tafsir Isy Tafsir Isyari
61
1.3.2.3. Pandangan Ulama Tentang Tafsir Sufi Isy Isyari .
66
1.3.2.4. Hujah Penerimaan Ulama Terhadap Tafsir Sufi Isy Isyari 69 69 1.3.2.5. Bentuk-bentuk Tafsir Isy Tafsir Isyari
71
1.3.2.6. Perbezaan antara Tafsir Sufi Falsaf i i atau Na zar i i dengan Tafsir Sufi Isy Isyari 1.4. Karakter Umum Tafsir Sufi
71 72
1.4.1. Tafsir sufi cenderung mendalami makna zahir dan batin bagi ayat-ayat AlQuran.
73
1.4.2.
Menggunakan pentakwilan dalam menjelaskan makna batin. 75
1.4.3.
Melihat isyarat-isyarat yang terdapat pada ayat-ayat al-Quran.80
1.4.4.
Melalui proses latihan rohani sebelum mentafsirkan.
81
1.4.5.
Mendatangkan intuisi dan mimpi dalam pentafsiran.
82
1.4.6.
Menggunakan istilah-istilah khas dalam tasawuf.
85
1.4.7.
Menggunakan bahasa samar dan cenderung rumit dan susah
difahami.
86
1.4.8.
Memandang ayat-ayat al-Quran sebagai metafora
88
1.4.9.
Mempercayai setiap huruf al-Quran mengandungi rahsia.
88
1.5. Karya-karya tafsir aliran Sufi
90
1.6. Penutup
99
Bab Dua: Biografi Syeikh Ibn ‘Aj ibah
101
2.1. Pendahuluan
102
2.2. Syeikh Ibn „Aji bah bah dan Keadaan Semasanya
103 ix
2.2.1. Keadaan Sosial Politik Semasa Syeikh Ibn „Aji bah bah
103
2.2.2. Keadaan Intelektual dan Keilmuan Semasa Syeikh Ibn „Aji bah bah 107 2.2.3. Keadaan Kehidupan Tasawuf Semasa Syeikh Ibn „Aji bah bah 2.3. Latar belakang Syeikh Ibn „Aji bah bah
111 114
2.3.1. Latar belakang Keluarga
115
2.3.2. Perkahwinan dan Zuriat Syeikh Ibn „Aji bah bah
117
2.3.3. Latar belakang Pendidikan Syeikh Ibn „Aji bah bah
120
2.3.4. Syeikh Ibn „Aji bah bah Menuntut Ilmu Zahir
123
2.4. Keilmuan Syeikh Ibn „Aji bah bah
128
2.4.1. Keilmuan Syeikh Ibn „Aji bah bah dalam Bidang Hadith
128
2.4.2. Keilmuan Syeikh Ibn „Aji bah bah dalam Bidang Fikah
129
2.4.3. Keilmuan Syeikh Ibn „Aji bah bah dalam Bidang Bahasa Arab
130
2.4.4. Keilmuan Syeikh Ibn „Aji bah bah dalam Bidang al-Quran dan Tafsir 131 2.5. Transformasi menjadi sufi
132
2.6. Pengajaran Syeikh Ibn „Aji bah bah
134
2.7. Pengamalan Tasawuf Secara Rasmi
136
2.8. Dakwah Syeikh Ibn „Aji bah bah Kepada Tasawuf
143
2.9. Syeikh Ibn „A ji bah bah Masuk Penjara
144
2.10. Kewafatan Syeikh Ibn „Aji bah bah
147
2.11. Karya-karya Karya-karya Peninggalan Syeikh Ibn „A ji bah bah
147
2.11.1. Karya Sebelum Aktif dalam Tasawuf
148
2.11.2. Karya Selepas Aktif dalam Tasawuf
151
2.12. Penutup
155
x
Bab Tiga: Tafsir Al-B Dan Pentafsirannya Secara Zahir A l-Ba ahr A l-Mad l-Mad i id d
3.1. Pendahuluan
157 158
3.2.
Al-Quran Al-Quran dan Pentafsirannya Menurut Syeikh Ibn „Aji bah bah
159
3.3.
Sistematika penulisan dan isi kandungan Tafsir al-Bahr al-Mad i i d
162
3.3.1. Mukadimah Tafsir
162
3.3.2. Pendahuluan Tentang Surah
164
3.3.2.1.Menjelaskan kedudukan surah dari segi Makki dan Madani164 3.3.2.2. Menjelaskan nama lain bagi surah-surah tertentu.
165
3.3.2.3. Menjelaskan jumlah ayat-ayat surah dan perbezaan tentangnya.
165
3.3.2.4. Menyebutkan jumlah perkataan yang ada dalam satu surah 166 3.3.2.5. Menyebutkan jumlah huruf yang ada dalam satu surah
166
3.3.2.6. Menjelaskan muna sabah surah. surah.
167
3.3.2.7.Menjelaskan isi kandungan umum surah.
168
3.3.2.8.Menjelaskan keutamaan surah jika ada.
168
3.3.3. Pentafsiran Secara Zahir
169
3.3.3.1.Membincangkan ayat-ayat itu secara lughawi .
170
3.3.3.2.Menjelaskan wajah-wajah qir a’a a’at .
170
3.3.3.3.Menjelaskan sebab turun ayat.
172
3.3.3.4.Huraian maksud ayat dari pelbagai aspek.
175
3.3.4. Pentafsiran Secara Sufi Isy Isyari
176
3.3.5. Muna sabah Ayat.
178
3.4. Sumber Pentafsiran Syeikh Ibn „Aji bah bah Secara Zahir 3.4.1. Al-Uqlisyi
180 181 xi
3.4.2. Al-Tha‟lab Al-Tha‟labi
182
3.4.3. Al-Wahidi
184
3.4.4. Al-Ghazzali.
185
3.4.5. Ibn „Atiyyah
187
3.4.6. Fakhr al-Din al-R azi.
190
3.4.7. Al-Baydawi.
192
3.4.8. Ibn Juzay.
193
3.4.9. Al-Tha‟ Al-Tha‟alabi
195
3.4.10. Ulama-ulama Lain.
197
3.5. Metodologi Pentafsiran Secara Zahir Tafsir al-Bahr al-Mad i id 3.5.1. Metode Tafsir Bi Tafsir Bi al- Ma‟th Ma‟thur
198 200
3.5.1.1.Tafsir al-Quran dengan al-Quran
200
3.5.1.2.Tafsir al-Quran dengan sunnah
202
3.5.1.3.Tafsir al-Quran al-Quran dengan pendapat sahabat dan tabi‟in tabi‟in
207
3.5.1.4.Tafsir al-Quran al-Quran Dengan Isra‟iliyyat. Isra‟iliyyat.
209
3.5.2. MetodeTafsir Bi MetodeTafsir Bi al- Ra‟y Ra‟y
211
3.5.3. Metode Tafsir Lughaw Tafsir Lughawi
214
3.5.3.1.Menjelaskan aspek Nahu al-Quran.
214
3.5.3.2.Membincangkan aspek S arf arf .
216
3.5.3.3.Menjelaskan makna perkataan (mufrad (mufrad at ). ).
217
3.5.3.4.Mendatangkan syair ketika menjelaskan makna
219
3.5.3.5.Menjelaskan aspek balaghah ayat.
221
3.5.3.6.Menyebut khilafiah bahasa Arab dan aliran-alirannya.
221
3.5.4. Metode Tafsir Fiqh Tafsir Fiqhi Dalam Tafsir al-Bahr al-Mad i d i d
223 xii
3.5.5. Metod Tafsir Tahli l l i d i Dalam Tafsir al-Bahr al-Mad i i d 3.6. Penutup
226 227
Bab Empat: Tafsir Sufi dan Pemikiran Sufi dalam Tafsir al-Bahr al-Ma l-M ad i i d d
228
4.1. Pendahuluan
229
4.2. Sumber Pentafsiran Secara Sufi Isy Isyari dalam al-Bahr al-Mad i d i d
230
4.2.1. al- Ma‟th Ma‟thur daripada daripada al-Quran, al-Sunnah, al-Sunnah, sahabat dan tabi‟in. tabi‟in.
231
4.2.2. Mimpi
231
4.2.3. Kasy 4.2.3. Kasya f
234
4.2.4. Pendapat Ulama
235
4.2.1.1.
Abu Yazid al-Bustami.
236
4.2.1.2.
Abu al-Husayn al-Nuri.
237
4.2.1.3.
Al-Junayd.
238
4.2.1.4.
Al-Halla j
239
4.2.1.5.
Al-Harith al-Muhasibi
241
4.2.1.6.
Imam al-Qusyayr i.
242
4.2.1.7.
Syeikh„Abd al-Q al-Qadir al-Jaylani.
243
4.2.1.8.
Ibn al-Farid.
245
4.2.1.9.
Syeikh Abu al-Hasan al-Syadhili.
246
4.2.1.10. Al-Syusytar i.
247
4.2.1.11. Ibn „Ata’ Allah al-Iskandari.
249
4.2.1.12. „Abd al-Ra al-Rahman al-Fasi
250
4.2.1.13. Al-Wartajibi.
252
4.2.1.14. Ulama-ulama Lain.
254 xiii
